📜
๕. จูฬยมกวคฺโค
๑. สาเลยฺยกสุตฺตวณฺณนา
๔๓๙. มหาชนกาเย ¶ ¶ สนฺนิปติเตติ เกจิ ‘‘ปหํสนวิธึ ทสฺเสตฺวา ราชกุมารํ หาเสสฺสามา’’ติ, เกจิ ‘‘ตํ กีฬนํ ปสฺสิสฺสามา’’ติ เอวํ มหาชนสมูเห สนฺนิปติเต. เทวนฏนฺติ ทิพฺพคนฺธพฺพํ. กุสลํ กุสลนฺติ วจนํ อุปาทายาติ ‘‘กจฺจิ กุสลํ? อาม กุสล’’นฺติ วจนปฏิวจนวเสน ปวตฺตกุสลวาทิตาย เต มนุสฺสา อาทิโต กุสลาติ สมฺํ ลภึสุ. เตสํ กุสลานํ อิสฺสราติ ราชกุมารา โกสลา. โกสเล ชาตา. เตสํ นิวาโสติ สพฺพํ ปุพฺเพ วุตฺตนยเมว. เตนาห ‘‘โส ปเทโส โกสลาติ วุจฺจตี’’ติ.
จาริกํ จรมาโนติ สามฺวจนมฺปิ ‘‘มหตา…เป… ตทวสรี’’ติ วจนโต วิเสสํ นิวิฏฺเมวาติ อาห ‘‘อตุริตจาริกํ จรมาโน’’ติ. มหตาติ คุณมหตฺเตนปิ สงฺขฺยามหตฺเตนปิ มหตา. ตสฺมิฺหิ ภิกฺขุสมูเห เกจิ อธิสีลสิกฺขาวเสน สีลสมฺปนฺนา, ตถา เกจิ สีลสมาธิสมฺปนฺนา, เกจิ สีลสมาธิปฺาสมฺปนฺนาติ คุณมหตฺเตนปิ โส ภิกฺขุสมูโห มหาติ. ตํ อนามสิตฺวา สงฺขฺยามหตฺตเมว ทสฺเสนฺโต ‘‘สตํ วา’’ติอาทิมาห. อฺคามปฏิพทฺธชีวิกาวเสน สโมสรนฺติ เอตฺถาติ สโมสรณํ, คาโม นิวาสคาโม. นฺติ สาลํ พฺราหฺมณคามํ. วิหาโรติ ภควโต วิหรณฏฺานํ. เอตฺถาติ เอตสฺมึ สาเลยฺยกสุตฺเต. อนิยมิโตติ อสุกสฺมึ อาราเม ปพฺพเต รุกฺขมูเล วาติ น นิยมิโต, สรูปคฺคหณวเสน น นิยมิตฺวา วุตฺโต. ตสฺมาติ อนิยมิตตฺตา. อตฺถาปตฺติสิทฺธมตฺถํ ปริกปฺปนวเสน ทสฺเสนฺโต ‘‘วนสณฺโฑ ภวิสฺสตี’’ติ อาห, อทฺธา ภเวยฺยาติ อตฺโถ.
อุปลภึสูติ (สารตฺถ. ฏี. ๑.๑.เวรฺชกณฺฑวณฺณนา; ที. นิ. ฏี. ๑.๒๕๕; อ. นิ. ฏี. ๒.๓.๖๔) สวนวเสน อุปลภึสูติ อิมมตฺถํ ทสฺเสนฺโต ‘‘โสตทฺวาร…เป… ชานึสู’’ติ อาห. อวธารณผลตฺตา สพฺพมฺปิ วากฺยํ อนฺโตคธาวธารณนฺติ อาห ‘‘ปทปูรณมตฺเต วา ¶ นิปาโต’’ติ. อวธารณตฺเถติ ปน อิมินา อิฏฺตฺถาวธารณตฺถํ โข-สทฺทคฺคหณนฺติ ทสฺเสติ. ‘‘อสฺโสสุ’’นฺติ ¶ ปทํ โข-สทฺเท คหิเต เตน ผุลฺลิตมณฺฑิตวิภูสิตํ วิย โหนฺตํ ปูริตํ นาม โหติ, เตน จ ปุริมปจฺฉิมปทานิ สํสิลิฏฺานิ โหนฺติ, น ตสฺมึ อคฺคหิเตติ อาห ‘‘ปทปูรเณน พฺยฺชนสิลิฏฺตามตฺตเมวา’’ติ. มตฺต-สทฺโท วิเสสนิวตฺติอตฺโถ. เตนสฺส อนตฺถนฺตรทีปนตํ ทสฺเสติ, เอว-สทฺเทน ปน พฺยฺชนสิลิฏฺตาย เอกนฺติกตํ. สาลายํ ชาตา สํวฑฺฒกา สาเลยฺยกา ยถา ‘‘กตฺเตยฺยกา อุพฺเภยฺยกา’’ติ.
สมิตปาปตฺตาติ อจฺจนฺตํ อนวเสสโต สวาสนํ สมิตปาปตฺตา. เอวฺหิ พาหิรกวีตราคเสกฺขาเสกฺขปาปสมนโต ภควโต ปาปสมนํ วิเสสิตํ โหติ. อเนกตฺถตฺตา นิปาตานํ อิธ อนุสฺสวตฺโถ อธิปฺเปโตติ อาห ‘‘ขลูติ อนุสฺสวนตฺเถ นิปาโต’’ติ. อาลปนมตฺตนฺติ ปิยาลาปวจนํ. ปิยสมุทาหารา เหเต ‘‘โภ’’ติ วา ‘‘อาวุโส’’ติ วา ‘‘เทวานํปิยา’’ติ วา. โคตฺตวเสนาติ เอตฺถ ตํ ตายตีติ โคตฺตํ. โคตโมติ หิ ปวตฺตมานํ อภิธานํ พุทฺธิฺจ เอกํสิกวิสยตาย ตายติ รกฺขตีติ โคตมโคตฺตํ. ยถา หิ พุทฺธิ อารมฺมณภูเตน อตฺเถน วินา น วตฺตติ, เอวํ อภิธานํ อภิเธยฺยภูเตน, ตสฺมา โส ตานิ ตายติ รกฺขตีติ วุจฺจติ. โส ปน อตฺถโต อฺกุลปรมฺปราสาธารณํ ตสฺส กุลสฺส อาทิปุริสสมุทาคตํ ตํกุลปริยาปนฺนสาธารณํ สามฺรูปนฺติ ทฏฺพฺพํ. อุจฺจากุลปริทีปนํ อุทิโตทิตวิปุลขตฺติยกุลวิภาวนโต. สพฺพขตฺติยานฺหิ อาทิภูตมหาสมฺมตมหาราชโต ปฏฺาย อสมฺภินฺนํ อุฬารตมํ สกฺยราชกุลํ. เกนจิ ปาริชฺุเนาติ าติปาริชฺุโภคปาริชฺุาทินา เกนจิปิ ปาริชฺุเน ปริหานิยา อนภิภูโต อนชฺโฌตฺถโฏ. ตถา หิ กทาจิปิ ตสฺส กุลสฺส ตาทิสปาริชฺุาภาโว, อภินิกฺขมนกาเล จ ตโต สมิทฺธตมภาโว โลเก ปากโฏ ปฺาโตติ. สกฺยกุลา ปพฺพชิโตติ อิทํ วจนํ ภควโต สทฺธาปพฺพชิตภาวทีปนํ วุตฺตํ มหนฺตํ าติปริวฏฺฏํ มหนฺตฺจ โภคกฺขนฺธํ ปหาย ปพฺพชิตภาวทีปนโต. เอตฺถ จ สมโณติ อิมินา ปริกฺขกชเนหิ ภควโต พหุมตภาโว ทสฺสิโต สมิตปาปตาทีปนโต, โคตโมติ อิมินา โลกิยชเนหิ อุฬารตมกุลีนตาทีปนโต.
อพฺภุคฺคโตติ เอตฺถ อภิ-สทฺโท อิตฺถมฺภูตาขฺยาเน, ตํโยคโต ปน ‘‘ภวนฺตํ โคตม’’นฺติ อุปโยควจนํ สามิอตฺเถปิ สมานํ อิตฺถมฺภูตโยคทีปนโต ¶ ‘‘อิตฺถมฺภูตาขฺยานตฺเถ’’ติ วุตฺตํ. เตนาห ‘‘ตสฺส โข ปน โภโต โคตมสฺสาติ อตฺโถ’’ติ. กลฺยาโณติ ภทฺทโก. สา จสฺส กลฺยาณตา อุฬารวิสยตายาติ อาห ‘‘กลฺยาณคุณสมนฺนาคโต’’ติ. ตํวิสยตา เหตฺถ สมนฺนาคโม. เสฏฺโติ เอตฺถาปิ เอเสว นโย ยถา ‘‘ภควาติ วจนํ เสฏฺ’’นฺติ (ปารา. อฏฺ. ๑.เวรฺชกณฺฑวณฺณนา; วิสุทฺธิ. ๑.๑๔๒; อุทา. อฏฺ. ๑; อิติวุ. อฏฺ. นิทานวณฺณนา; มหานิ. อฏฺ. ๕๐). ‘‘ภควา ¶ อรห’’นฺติอาทินา คุณานํ สํกิตฺตนโต สํสทฺทนโต จ กิตฺติสทฺโท วณฺโณติ อาห ‘‘กิตฺติเยวา’’ติ. กิตฺติปริยาโยปิ หิ สทฺท-สทฺโท ยถา ตํ ‘‘อุฬารสทฺทา อิสโย คุณวนฺโต ตปสฺสิโน’’ติ. ถุติโฆโสติ อภิตฺถวุทาหาโร. อชฺโฌตฺถริตฺวาติ ปฏิปกฺขาภาเวน อนฺสาธารณตาย จ อภิภวิตฺวา.
โส ภควาติ โย โส สมตึส ปารมิโย ปูเรตฺวา สพฺพกิเลเส ภฺชิตฺวา อนุตฺตรํ สมฺมาสมฺโพธึ อภิสมฺพุทฺโธ เทวานํ อติเทโว สกฺกานํ อติสกฺโก พฺรหฺมานํ อติพฺรหฺมา โลกนาโถ ภาคฺยวนฺตตาทีหิ การเณหิ ภควาติ ลทฺธนาโม, โส ภควา. ‘‘ภควา’’ติ หิ อิทํ สตฺถุ นามกิตฺตนํ. ตถา หิ วุตฺตํ ‘‘ภควาติ เนตํ นามํ มาตรา กต’’นฺติอาทิ (มหานิ. ๑๔๙, ๑๙๘, ๒๑๐; จูฬนิ. อชิตมาณวปุจฺฉานิทฺเทส ๒). ปรโต ปน ‘‘ภควา’’ติ คุณกิตฺตนเมว. เอวํ ‘‘อรห’’นฺติอาทีหิ ปเทหิ เย สเทวเก โลเก อติวิย ปฺาตา พุทฺธคุณา, เต นานปฺปการโต วิภาวิตาติ ทสฺเสตุํ ปจฺเจกํ อิติปิ-สทฺโท โยเชตพฺโพติ อาห ‘‘อิติปิ อรหํ, อิติปิ สมาสมฺพุทฺโธ…เป… อิติปิ ภควา’’ติ. ‘‘อิติเปตํ ภูตํ, อิติเปตํ ตจฺฉ’’นฺติอาทีสุ (ที. นิ. ๑.๖) วิย หิ อิธ อิติ-สทฺโท อาสนฺนปจฺจกฺขการณตฺโถ, ปิ-สทฺโท สมฺปิณฺฑนตฺโถ เตน เตสํ คุณานํ พหุภาวทีปนโต. ตานิ คุณสลฺลกฺขณการณานิ สทฺธาสมฺปนฺนานํ วิฺุชาติกานํ ปจฺจกฺขานิ เอวาติ ทสฺเสนฺโต ‘‘อิมินา จ อิมินา จ การเณนาติ วุตฺตํ โหตี’’ติอาทิ. ตโต วิสุทฺธิมคฺคโต. เตสนฺติ ‘‘อรห’’นฺติอาทีนํ. วิตฺถาโร อตฺถนิทฺเทโส คเหตพฺโพ. ตโต เอว ตํสํวณฺณนายํ (วิสุทฺธิ. มหาฏี. ๑.๑๓๐) วุตฺโต ‘‘อารกาติ อรหํ สุวิทูรภาวโต, อารกาติ อรหํ อาสนฺนภาวโต, รหิตพฺพสฺส อภาวโต, สยฺจ อรหิตพฺพโต, นตฺถิ ¶ เอตสฺส รโหคมนํ คตีสุ ปจฺจาชาติ, ปาสํสภาวโต วา อรห’’นฺติอาทินา ‘‘อรห’’นฺติอาทีนํ ปทานํ อตฺโถ วิตฺถารโต เวทิตพฺโพ.
ภวนฺติ เจตฺถ (วิสุทฺธิ. มหาฏี. ๑.๑๓๐; สารตฺถ. ฏี. ๑.เวรฺชกณฺฑวณฺณนา) –
‘‘สมฺมา นปฺปฏิปชฺชนฺติ, เย นิหีนาสยา นรา;
อารกา เตหิ ภควา, ทูเร เตนารหํ มโต.
เย สมฺมา ปฏิปชฺชนฺติ, สุปฺปณีตาธิมุตฺติกา;
ภควา เตหิ อาสนฺโน, เตนาปิ อรหํ ชิโน.
ปาปธมฺมา ¶ รหา นาม, สาธูหิ รหิตพฺพโต;
เตสํ สุฏฺุ ปหีนตฺตา, ภควา อรหํ มโต.
เย สจฺฉิกตสทฺธมฺมา, อริยา สุทฺธโคจรา;
น เตหิ รหิโต โหติ, นาโถ เตนารหํ มโต.
รโห วา คมนํ ยสฺส, สํสาเร นตฺถิ สพฺพโส;
ปหีนชาติมรโณ, อรหํ สุคโต มโต.
คุเณหิ สทิโส นตฺถิ, ยสฺมา โลเก สเทวเก;
ตสฺมา ปาสํสิยตฺตาปิ, อรหํ ทฺวิปทุตฺตโม.
อารกา มนฺทพุทฺธีนํ, อาสนฺนา จ วิชานตํ;
รหานํ สุปฺปหีนตฺตา, วิทูนมรเหยฺยโต;
ภเวสุ จ รหาภาวา, ปาสํสา อรหํ ชิโน’’ติ.
สุนฺทรนฺติ ภทฺทกํ. ตฺจ ปสฺสนฺตสฺส หิตสุขาวหภาเวน เวทิตพฺพนฺติ อาห ‘‘อตฺถาวหํ สุขาวห’’นฺติ. ตตฺถ อตฺถาวหนฺติ ทิฏฺธมฺมิกสมฺปรายิกปรมตฺถสฺหิตหิตาวหํ. สุขาวหนฺติ ตปฺปริยาปนฺนติวิธสุขาวหํ. ตถารูปานนฺติ ตาทิสานํ. ยาทิเสหิ ปน คุเณหิ ภควา สมนฺนาคโต, เตหิ จตุปฺปมาณิกสฺส โลกสฺส สพฺพถาปิ อจฺจนฺตาย ปสาทนีโยติ ทสฺเสตุํ ‘‘อเนเกหิปี’’ติอาทิ วุตฺตํ. ตตฺถ ยถาภูต…เป… อรหตนฺติ อิมินา ธมฺมปฺปมาณานํ ลูขปฺปมาณานํ สตฺตานํ ภควโต ปสาทาวหตมาห, อิตเรน อิตเรสํ. ทสฺสนมตฺตมฺปิสาธุ ¶ โหตีติ เอตฺถ โกสิยสกุณสฺส วตฺถุ กเถตพฺพํ. เอกํ ปทมฺปิ โสตุํ ลภิสฺสาม, สาธุตรํเยว ภวิสฺสตีติ เอตฺถ มณฺฑูกเทวปุตฺตวตฺถุ กเถตพฺพํ.
อิมินา นเยน อคาริกปุจฺฉา อาคตาติ อิทํ เยภุยฺยวเสน วุตฺตํ. เยภุยฺเยน หิ อคาริกา เอวํ ปุจฺฉนฺติ. อนคาริกปุจฺฉายปิ เอเสว นโย. ยถา น สกฺโกนฺติ…เป… วิสฺสชฺเชนฺโตติ อิมินา สตฺถุ เตสํ พฺราหฺมณคหปติกานํ นิคฺคณฺหนวิธึ ทสฺเสติ. เตสฺหิ สํขิตฺตรุจิตาย สงฺเขปเทสนา, ตาย อตฺถํ อชานนฺตา วิตฺถารเทสนํ อายาจนฺติ, สา จ เนสํ สํขิตฺตรุจิตา ปณฺฑิตมานิตาย, โส จ มาโน ยถาเทสิตสฺส อตฺถสฺส อชานนฺเต อปฺปติฏฺโ โหติ ¶ , อิติ ภควา เตสํ มานนิคฺคหวิธึ จินฺเตตฺวา สงฺเขเปเนว ปฺหํ วิสฺสชฺเชสิ, น สพฺพโส เทสนาย อสลฺลกฺขณตฺถํ. เตนาห ‘‘ปณฺฑิตมานิกา หี’’ติอาทิ. ยสฺมา มํ ตุมฺเห ยาจถ, สํขิตฺเตน วุตฺตมตฺถํ น ชานิตฺถาติ อธิปฺปาโย.
๔๔๐. ‘‘เอกวิเธน าณวตฺถุ’’นฺติอาทีสุ (วิภ. ๗๕๑) วิย โกฏฺาสตฺโถ วิธ-สทฺโท, โส จ วิภตฺติวจนวิปลฺลาสํ กตฺวา ปจฺจตฺเต กรณวจนวเสน ‘‘ติวิธ’’นฺติ วุตฺโต. อตฺโถ ปน กรณปุถุวจนวเสน ทฏฺพฺโพติ อาห ‘‘ติวิธนฺติ ตีหิ โกฏฺาเสหี’’ติ. ปการตฺโถ วา วิธ-สทฺโท, ปการตฺถตฺตาเยว ลพฺภมานํ อธมฺมจริยาวิสมจริยาภาวสามฺํ, กายทฺวาริกภาวสามฺํ วา อุปาทาย เอกตฺตํ เนตฺวา ‘‘ติวิธ’’นฺติ วุตฺตํ. ปการเภเท ปน อเปกฺขิเต ‘‘ติวิธา’’อิจฺเจว วุตฺตํ โหติ. กาเยนาติ เอตฺถ กาโยติ โจปนกาโย อธิปฺเปโต, โส จ อธมฺมจริยาย ทฺวารภูโต เตน วินา ตสฺสา อปฺปวตฺตนโต. กาเยนาติ จ เหตุมฺหิ กรณวจนํ. กิฺจาปิ หิ อธมฺมจริยาสงฺขาตเจตนาสมุฏฺานา สา วิฺตฺติ, น จ สา ปฏฺาเน อาคเตสุ จตุวีสติยา ปจฺจเยสุ เอเกนปิ ปจฺจเยน เจตนาย ปจฺจโย โหติ, ตสฺสา ปน ตถาปวตฺตมานาย กายกมฺมสฺิตาย เจตนาย ปวตฺติ โหตีติ เตน ทฺวาเรน ลกฺขิตพฺพภาวโต ตสฺสา การณํ วิย จ สพฺโพหารมตฺตํ โหติ. กายทฺวาเรนาติ วา กาเยน ทฺวารภูเตน กายทฺวารภูเตนาติ ตํ อิตฺถมฺภูตลกฺขเณ กรณวจนํ. อธมฺมํ จรติ เอตายาติ อธมฺมจริยา, ¶ ตถาปวตฺตา เจตนา. อธมฺโมติ ปน ตํสมุฏฺาโน ปโยโค ทฏฺพฺโพ. ธมฺมโต อนเปตาติ ธมฺมา, น ธมฺมาติ อธมฺมา, อธมฺมา จ สา จริยา จาติ อธมฺมจริยา. ปจฺจนีกสมนฏฺเน สมํ, สมานํ สทิสํ ยุตฺตนฺติ วา สมํ, สุจริตํ. สมโต วิคตํ, วิรุทฺธํ วา ตสฺสาติ วิสมํ, ทุจฺจริตํ. สา เอว วิสมา จริยาติ วิสมจริยา. สพฺเพสุ กณฺหสุกฺกปเทสูติ ‘‘จตุพฺพิธํ วาจาย อธมฺมจริยาวิสมจริยา โหตี’’ติอาทินา อุทฺเทสนิทฺเทสวเสน อาคเตสุ สพฺเพสุ กณฺหปเทสุ – ‘‘ติวิธํ โข คหปตโย กาเยน ธมฺมจริยาสมจริยา โหตี’’ติอาทินา อุทฺเทสนิทฺเทสวเสน อาคเตสุ สพฺเพสุ สุกฺกปเทสุ จ.
โรเทติ กุรูรกมฺมนฺตตาย ปรปฏิพทฺเธ สตฺเต อสฺสูนิ โมเจตีติ รุทฺโท, โส เอว ลุทฺโท ร-การสฺส ล-การํ กตฺวา. กกฺขโฬติ ลุทฺโท. ทารุโณติ ผรุโส. สาหสิโกติ สาหสฺสการี. สเจปิ น ลิปฺปนฺติ. ตถาวิโธ ปเรสํ ฆาตนสีโล โลหิตปาณีตฺเวว วุจฺจติ ยถา ทานสีโล ปเรสํ ทานตฺถํ อโธตหตฺโถปิ ‘‘ปยตปาณี’’ตฺเวว วุจฺจติ. ปหรณํ ปหารทานมตฺตํ หตํ, ปวุทฺธํ ปหรณํ ปรสฺส มารณํ ปหตนฺติ ทสฺเสนฺโต ‘‘หเต’’ติอาทิมาห. ตตฺถ นิวิฏฺโติ อภินิวิฏฺโ ปสุโต.
ยสฺส ¶ วเสน ‘‘ปรสฺสา’’ติ สามินิทฺเทโส, ตํ สาปเตยฺยํ. ยฺหิ สามฺโต คหิตํ, ตํ เตเนว สามินิทฺเทเสน ปกาสิตนฺติ อาห ‘‘ปรสฺส สนฺตก’’นฺติ. ปรสฺสปรวิตฺตูปกรณนฺติ วา เอกเมเวตํ สมาสปทํ, ยํ กิฺจิ ปรสนฺตกํ วิเสสโต ปรสฺส วิตฺตูปกรณํ วาติ อตฺโถ. เตหิ ปเรหีติ เยสํ สนฺตกํ, เตหิ. ยสฺส วเสน ปุริโส ‘‘เถโน’’ติ วุจฺจติ, ตํ เถยฺยนฺติ อาห ‘‘อวหรณจิตฺตสฺเสตํ อธิวจน’’นฺติ. เถยฺยสงฺขาเตน, น วิสฺสาสตาวกาลิกาทิวเสนาติ อตฺโถ.
มเต วาติ วา-สทฺโท อวุตฺตวิกปฺปตฺโถ. เตน ปพฺพชิตาทิภาวํ สงฺคณฺหาติ. เอเตนุปาเยนาติ ยํ มาตริ มตาย, นฏฺาย วา ปิตา รกฺขติ, สา ปิตุรกฺขิตา. ยํ อุโภสุ อสนฺเตสุ ภาตา รกฺขติ, สา ¶ ภาตุรกฺขิตาติ เอวมาทึ สนฺธายาห. สภาคกุลานีติ อาวาหกิริยาย สภาคานิ กุลานิ. ทสฺสุกวิธึ วา อุทฺทิสฺส ปิตทณฺฑาราชาทีหิ. สมฺมาทิฏฺิสุตฺเต (ม. นิ. อฏฺ. ๑.๘๙) ‘‘อสทฺธมฺมาธิปฺปาเยน กายทฺวารปฺปวตฺตา อคมนียฏฺานวีติกฺกมเจตนา’’ติ เอวํ วุตฺตมิจฺฉาจารลกฺขณวเสน.
หตฺถปาทาทิเหตูติ หตฺถปาทาทิเภทนเหตุ. ธนเหตูติ ธนสฺส ลาภเหตุ ชานิเหตุ จ. ลาโภติ ฆาสจฺฉาทนานิ ลพฺภตีติ ลาโภ. กิฺจิกฺขนฺติ กิฺจิมตฺตกํ อามิสชาตํ. เตนาห ‘‘ยํ วา’’ติอาทิ. ชานนฺโตเยวาติ มุสาภาวํ ตสฺส วตฺถุโน อตฺถิ, ตํ ชานนฺโต เอว.
อณฺฑกาติ วุจฺจติ รุกฺเข อณฺฑสทิสา คณฺิโย. ยถา ถทฺธา วิสมา ทุพฺพินีตา จ โหนฺติ, เอวเมวํ ขุํสนวมฺภนวเสน ปวตฺตวาจาปิ หิ ‘‘อณฺฑกา’’ติ วุตฺตา. เตนาห ‘‘ยถา สโทเส รุกฺเข’’ติอาทิ. กกฺกสาติ ผรุสา เอว, โส ปนสฺสา กกฺกสภาโว พฺยาปาทนิมิตฺตตาย ตโต ปูติกาติ. เตนาห ‘‘ยถา นามา’’ติอาทิ. กฏุกาติ อนิฏฺา. อมนาปาติ น มนวฑฺฒนี, ตโต เอว โทสชนนี, จิตฺตสนฺโทสุปฺปตฺติการิกา. มมฺเมสูติ ฆฏฺฏเนน ทุกฺขุปฺปตฺติโต มมฺมสทิเสสุ ชาติอาทีสุ. ลคฺคนการีติ เอวํ วทนฺตสฺส เอวํ วทามีติ อตฺถาธิปฺปาเยน ลคฺคนการี, น พฺยฺชนวเสน. โกธสฺส อาสนฺนา ตสฺส การณภาวโต. สโทสวาจายาติ อตฺตโน สมุฏฺาปกโทสสฺส วเสน สโทสวาจาย เววจนานิ.
อกาเลนาติ อยุตฺตกาเลน. อการณนิสฺสิตนฺติ นิปฺผลํ. ผลฺหิ การณนิสฺสิตํ นาม ตทวินาภาวโต. อการณนิสฺสิตํ นิปฺผลํ, สมฺผนฺติ อตฺโถ. อสภาววตฺตาติ อยาถาววาที. อสํวรวินยปฏิสํยุตฺตสฺสาติ สํวรวินยรหิตสฺส, อตฺตโน สุณนฺตสฺส จ น สํวรวินยาวหสฺส วตฺตา. หทยมฺชูสายํ นิเธตุนฺติ อหิตสํหิตตฺตา จิตฺตํ อนุปฺปวิเสตฺวา นิเธตุํ ¶ . อยุตฺตกาเลติ ธมฺมํ กเถนฺเตน โย อตฺโถ ยสฺมึ กาเล วตฺตพฺโพ, ตโต ปุพฺเพ ปจฺฉา ตสฺส อกาโล, ตสฺมึ อยุตฺตกาเล วตฺตา โหติ. อนปเทสนฺติ ภควตา อสุกสุตฺเต เอวํ วุตฺตนฺติ สุตฺตาปเทสวิรหิตํ. อปริจฺเฉทนฺติ ปริจฺเฉทรหิตํ ¶ . ยถา ปน วาจา ปริจฺเฉทรหิตา โหติ, ตํ ทสฺเสตุํ ‘‘สุตฺตํ วา’’ติอาทิ วุตฺตํ. อุปลพฺภนฺติ อนุโยคํ. พาหิรกถํเยวาติ ยํ สุตฺตํ, ชาตกํ วา นิกฺขิตฺตํ, ตสฺส สรีรภูตํ กถํ อนามสิตฺวา ตโต พหิภูตํเยว กถํ. สมฺปชฺชิตฺวาติ วิรุฬฺหํ อาปชฺชิตฺวา. ปเวณิชาตกาวาติ อนุชาตปาโรหมูลานิเยว ติฏฺนฺติ. อาหริตฺวาติ นิกฺขิตฺตสุตฺตโต อฺมฺปิ อนุโยคอุปมาวตฺถุวเสน ตทนุปโยคินํ อาหริตฺวา. ชานาเปตุนฺติ เอตทตฺถมิทํ วุตฺตนฺติ ชานาเปตุํ โย สกฺโกติ. ตสฺส กเถตุนฺติ ตสฺส ตถารูปสฺส ธมฺมกถิกสฺส พหุมฺปิ กเถตุํ วฏฺฏติ. น อตฺถนิสฺสิตนฺติ อตฺตโน ปเรสฺจ น หิตาวหํ.
อภิชฺฌายนํ เยภุยฺเยน ปรสนฺตกสฺส ทสฺสนวเสน โหตีติ ‘‘อภิชฺฌาย โอโลเกตา โหตี’’ติ วุตฺตํ. อภิชฺฌายนฺโต วา อภิชฺฌายิตํ วตฺถุํ ยตฺถ กตฺถจิ ิตมฺปิ ปจฺจกฺขโต ปสฺสนฺโต วิย อภิชฺฌายตีติ วุตฺตํ ‘‘อภิชฺฌาย โอโลเกตา โหตี’’ติ. กมฺมปถเภโท น โหติ, เกวลํ โลภมตฺโตว โหติ ปริณามนวเสน อปฺปวตฺตตฺตา. ยถา ปน กมฺมปถเภโท โหติ, ตํ ทสฺเสตุํ ‘‘ยทา ปนา’’ติอาทิ วุตฺตํ. ปริณาเมตีติ อตฺตโน สนฺตกภาเวน ปริคฺคยฺห นาเมติ.
วิปนฺนจิตฺโตติ พฺยาปาเทน วิปตฺตึ อาปาทิตจิตฺโต. เตนาห ‘‘ปูติภูตจิตฺโต’’ติ. พฺยาปาโท หิ วิสํ วิย โลหิตสฺส จิตฺตํ ปูติภาวํ ชเนติ. โทเสน ทุฏฺจิตฺตสงฺกปฺโปติ วิเสน วิย สปฺปิอาทิโกเปน ทูสิตจิตฺตสงฺกปฺโป. ฆาตียนฺตูติ หนียนฺตุ. วธํ ปาปุณนฺตูติ มรณํ ปาปุณนฺตุ. มา วา อเหสุนฺติ สพฺเพน สพฺพํ น โหนฺตุ. เตนาห ‘‘กิฺจิปิ มา อเหสุ’’นฺติ, อนวเสสวินาสํ ปาปุณนฺตูติ อตฺโถ. หฺนฺตูติ อาทิจินฺตเนเนวาติ เอกนฺตโต วินาสจินฺตาย เอว.
มิจฺฉาทิฏฺิโกติ อโยนิโส อุปฺปนฺนทิฏฺิโก. โส จ เอกนฺตโต กุสลปฏิปกฺขทิฏฺิโกติ อาห ‘‘อกุสลทสฺสโน’’ติ. วิปลฺลตฺถทสฺสโนติ ธมฺมตาย วิปริยาสคฺคาหี. นตฺถิ ทินฺนนฺติ เทยฺยธมฺมสีเสน ทานํ วุตฺตนฺติ อาห ‘‘ทินฺนสฺส ผลาภาวํ สนฺธาย วทตี’’ติ. ทินฺนํ ปน อนฺนาทิวตฺถุํ กถํ ปฏิกฺขิปติ. เอส นโย ‘‘ยิฏฺํ หุต’’นฺติ เอตฺถาปิ. มหายาโคติ สพฺพสาธารณํ มหาทานํ. ปเหณกสกฺกาโรติ ปาหุนกานํ กตฺตพฺพสกฺกาโร. ผลนฺติ อานิสํสผลฺจ นิสฺสนฺทผลฺจ. วิปาโกติ สทิสํ ¶ ผลํ. ปรโลเก ิตสฺส อยํ โลโก นตฺถีติ ปรโลเก ิตสฺส กมฺมุนา ลทฺธพฺโพ อยํ โลโก น โหติ. อิธโลเก ิตสฺสปิ ปรโลโก นตฺถีติ อิธโลเก ิตสฺส กมฺมุนา ลทฺธพฺโพ ปรโลโก น โหติ. ตตฺถ การณมาห ‘‘สพฺเพ ตตฺถ ตตฺเถว อุจฺฉิชฺชนฺตี’’ติ ¶ . อิเม สตฺตา ยตฺถ ยตฺถ ภวโยนิคติอาทีสุ ิตา ตตฺถ ตตฺเถว อุจฺฉิชฺชนฺติ นิรุทยวินาสวเสน วินสฺสนฺติ. ผลาภาววเสนาติ มาตาปิตูสุ สมฺมาปฏิปตฺติมิจฺฉาปฏิปตฺตีนํ ผลสฺส อภาววเสน ‘‘นตฺถิ มาตา, นตฺถิ ปิตา’’ติ วทติ, น มาตาปิตูนํ, นาปิ เตสุ สมฺมาปฏิปตฺติมิจฺฉาปฏิปตฺตีนํ อภาววเสน เตสํ โลกปจฺจกฺขตฺตา. พุพฺพุฬกสฺส วิย อิเมสํ สตฺตานํ อุปฺปาโท นาม เกวโลว, น จวิตฺวา อาคมนปุพฺพโกติ ทสฺสนตฺถํ ‘‘นตฺถิ สตฺตา โอปปาติกา’’ติ วุตฺตนฺติ อาห ‘‘จวิตฺวา อุปปชฺชนกสตฺตา นาม นตฺถีติ วทตี’’ติ. สมเณน นาม ยาถาวโต ชานนฺเตน กสฺสจิ กิฺจิ อกเถตฺวา สฺเตน ภวิตพฺพํ, อฺถา อโหปุริสิกา นาม สิยา, กึ ปโร ปรสฺส กริสฺสติ, ตถา อตฺตโน สมฺปาทนสฺส กสฺสจิ อวสโร เอว นตฺถิ ตตฺถ ตตฺเถว อุจฺฉิชฺชนโตติ อาห ‘‘เย อิมฺจ…เป… ปเวเทนฺตี’’ติ. เอตฺตาวตาติ ‘‘นตฺถิ ทินฺน’’นฺติอาทินา พฺยปเทเสน. ทสวตฺถุกาติ ปฏิกฺขิปิตพฺพานิ ทส วตฺถูนิ เอติสฺสาติ ทสวตฺถุกา.
๔๔๑. อนภิชฺฌาทโย เหฏฺา อตฺถโต ปกาสิตตฺตา อุตฺตานตฺถาเยว.
๔๔๒. สห พฺยยติ คจฺฉตีติ สหพฺโย, สหวตฺตนโก, ตสฺส ภาโว สหพฺยตา, สหปวตฺตีติ อาห ‘‘สหภาวํ อุปคจฺเฉยฺย’’นฺติ. พฺรหฺมานํ กาโย สมูโหติ พฺรหฺมกาโย, ตปฺปริยาปนฺนตาย ตตฺถ คตาติ พฺรหฺมกายิกา. กามํ เจตาย สพฺพสฺสปิ พฺรหฺมนิกายสฺส สมฺาย ภวิตพฺพํ, ‘‘อาภาน’’นฺติอาทินา ปน ทุติยชฺฌานภูมิกาทีนํ อุปริ คหิตตฺตา โคพลีพทฺทาเยน ตทวเสสานํ อยํ สมฺาติ อาห ‘‘พฺรหฺมกายิกานํ เทวานนฺติ ปมชฺฌานภูมิเทวาน’’นฺติ. อาภา นาม วิสุํ เทวา นตฺถิ, ปริตฺตาภาทีนํเยว ปน อาภาวนฺตตาสามฺเน เอกชฺฌํ คเหตฺวา ปวตฺตํ เอตํ อธิวจนํ, ยทิทํ ‘‘อาภา’’ติ ยถา ‘‘พฺรหฺมปาริสชฺชพฺรหฺมปุโรหิตมหาพฺรหฺมานํ ¶ พฺรหฺมกายิกา’’ติ. ปริตฺตาภานนฺติอาทิ ปนาติ อาทิ-สทฺเทน อปฺปมาณาภานํ เทวานํ อาภสฺสรานํ เทวานนฺติ อิมํ ปาฬึ สงฺคณฺหาติ. เอกโต อคฺคเหตฺวาติ อาภาติ วา, เอกตฺตกายนานตฺตสฺาติ วา เอกโต อคฺคเหตฺวา. เตสํเยวาติ อาภาติ วุตฺตเทวานํเยว. เภทโต คหณนฺติ การณสฺส หีนาทิเภทภินฺนตาทสฺสนวเสน ปริตฺตาภาทิคฺคหณํ. อิติ ภควา อาสวกฺขยํ ทสฺเสตฺวาติ เอวํ ภควา ธมฺมจริยํ, สมจริยํ, วฏฺฏนิสฺสิตํ สุคติคามิปฏิปทํ, วิวฏฺฏนิสฺสิตํ อาสวกฺขยคามิปฏิปทํ กตฺวา ติภวภฺชนโต อาสวกฺขยํ ทสฺเสตฺวา อรหตฺตนิกูเฏน เทสนํ นิฏฺเปสิ.
อิธ ตฺวาติ อิมสฺมึ ธมฺมจริยาสมจริยาย นิทฺเทเส ตฺวา. เทวโลกา สมาเนตพฺพาติ ฉพฺพีสติปิ ¶ เทวโลกา สโมธาเนตพฺพา. วีสติ พฺรหฺมโลกาติ ตํตํภวปริยาปนฺนนิกายวเสน วีสติ พฺรหฺมโลกา, วีสติ พฺรหฺมนิกายาติ อตฺโถ. ทสกุสลกมฺมปเถหีติ ยถารหํ ทสกุสลกมฺมปเถหิ กมฺมูปนิสฺสยปจฺจยภูเตหิ เกวลํ อุปนิสฺสยภูเตหิ จ นิพฺพตฺติ ทสฺสิตา.
ติณฺณํ สุจริตานนฺติ ติณฺณํ กามาวจรสุจริตานํ. กามาวจรคฺคหณฺเจตฺถ มโนสุจริตาเปกฺขาย. วิปาเกเนวาติ อิมินา วิปากุปฺปาเทเนว นิพฺพตฺติ โหติ, น อุปนิสฺสยตามตฺเตนาติ ทสฺเสติ. ‘‘อุปนิสฺสยวเสนา’’ติ วุตฺตมตฺถํ วิวริตุํ ‘‘ทส กุสลกมฺมปถา หี’’ติอาทิ วุตฺตํ. ทุติยาทีนิ ภาเวตฺวาติอาทีสุปิ ‘‘สีเล ปติฏฺายา’’ติ ปทํ อาเนตฺวา สมฺพนฺธิตพฺพํ. กสฺมา ปเนตฺถ ‘‘อุปนิสฺสยวเสนา’’ติ วุตฺตํ, นนุ ปฏิสมฺภิทามคฺเค (ปฏิ. ม. ๑.๔๑) – ‘‘ปเมน ฌาเนน นีวรณานํ ปหานํ สีลํ, เวรมณิ สีลํ, เจตนา สีลํ, สํวโร สีลํ, อวีติกฺกโม สีล’’นฺติอาทินา สพฺเพสุปิ ฌาเนสุ สีลํ อุทฺธฏนฺติ ตสฺส วเสน อุปริเทวโลกานมฺปิ วิปาเกน นิพฺพตฺติ วตฺตพฺพาติ? น, ตสฺส ปริฺาย เทสนตฺตา, ปริฺาย เทสนตา จสฺส ‘‘ยตฺถ จ ปหาน’’นฺติอาทินา วิสุทฺธิมคฺคสํวณฺณนายฺจ (วิสุทฺธิ. มหาฏี. ๒.๘๓๗, ๘๓๙) ปกาสิตา เอว. ตถา หิ อิธาปิ ‘‘ทส กุสลกมฺมปถา หิ สีล’’นฺติอาทินา สีลสฺส รูปารูปภวานํ อุปนิสฺสยตา วิภาวิตา, น นิพฺพตฺตกตาย. กสฺมา ปเนตฺถ ภาวนาลกฺขณาย ธมฺมจริยาย ภววิเสเส วิภชิยมาเน อสฺภโว น คหิโตติ อาห ‘‘อสฺภโว ¶ ปน…เป… น นิทฺทิฏฺโ’’ติ. พาหิรกา หิ อยถาภูตทสฺสิตาย อสฺภวํ ภววิปฺปโมกฺขํ มฺมานา ตทุปคชฺฌานํ ภาเวตฺวา อสฺเสุ นิพฺพตฺตนฺติ. อยเมตฺถ สงฺเขโป, ยํ ปเนตฺถ วตฺตพฺพํ, ตํ พฺรหฺมชาลฏฺกถายํ ตํสํวณฺณนายฺจ (ที. นิ. อฏฺ. ๑.๖๘-๗๓; ที. นิ. ฏี. ๑.๖๘-๗๓) วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺพํ.
สาเลยฺยกสุตฺตวณฺณนาย ลีนตฺถปฺปกาสนา สมตฺตา.
๒. เวรฺชกสุตฺตวณฺณนา
๔๔๔. เวรฺชวาสิโนติ ¶ เวรฺชคามวาสิโน. เกจิ ปน ‘‘วิวิธรฏฺวาสิโน เวรฺชกา’’ติ เอตมตฺถํ วทนฺติ, เตสํ มเตน ‘‘เวรชฺชกา’’ติ ปาฬิยา ภวิตพฺพนฺติ. อนิยมิตกิจฺเจนาติ ‘‘อิมินา นามา’’ติ เอวํ น นิยมิเตน กิจฺเจน. อยํ วิเสโสติ อยํ ปุคฺคลาธิฏฺานธมฺมาธิฏฺานกโต อิเมสุ ทฺวีสุ สุตฺเตสุ เทสนาย วิเสโส, อตฺโถ ปน เทสนานโย จ มชฺเฌ ภินฺนสุวณฺณํ วิย อวิสิฏฺโติ ทสฺเสติ. กสฺมา ปน ภควา กตฺถจิ ปุคฺคลาธิฏฺานเทสนํ เทเสติ, กตฺถจิ ธมฺมาธิฏฺานนฺติ? เทสนาวิลาสโต เวเนยฺยชฺฌาสยโต จ. เทสนาวิลาสปฺปตฺตา หิ พุทฺธา ภควนฺโต, เต ยถารุจิ กตฺถจิ ปุคฺคลาธิฏฺานํ กตฺวา, กตฺถจิ ธมฺมาธิฏฺานํ กตฺวา ธมฺมํ เทเสนฺติ. เย ปน เวเนยฺยา สาสนกฺกมํ อโนติณฺณา, เตสํ ปุคฺคลาธิฏฺานเทสนํ เทเสนฺติ. เย โอติณฺณา, เตสํ ธมฺมาธิฏฺานํ. สมฺมุติสจฺจวิสยา ปุคฺคลาธิฏฺานา, อิตรา ปรมตฺถสจฺจวิสยา. ปุริมา กรุณานุกูลา, อิตรา ปฺานุกูลา. สทฺธานุสาริโคตฺตานํ วา ปุริมา. เต หิ ปุคฺคลปฺปมาณา, ปจฺฉิมา ธมฺมานุสารีนํ. สทฺธาจริตตาย วา โลกาธิปตีนํ วเสน ปุคฺคลาธิฏฺานา, ปฺาจริตตาย ธมฺมาธิปตีนํ วเสน ธมฺมาธิฏฺานา. ปุริมา จ เนยฺยตฺถา, ปจฺฉิมา นีตตฺถา. อิติ ภควา ตํ ตํ วิเสสํ อเวกฺขิตฺวา ตตฺถ ตตฺถ ทุวิธํ เทสนํ เทเสตีติ เวทิตพฺพํ.
เวรฺชกสุตฺตวณฺณนาย ลีนตฺถปฺปกาสนา สมตฺตา.
๓. มหาเวทลฺลสุตฺตวณฺณนา
๔๔๙. ครุภาโว ¶ ¶ คารวํ, ปาสาณจฺฉตฺตํ วิย ครุกรณียตา. สห คารเวนาติ สคารโว, ครุนา กิสฺมิฺจิ วุตฺเต คารววเสน ปติสฺสวนํ ปติสฺสโว, สห ปติสฺสเวน สปฺปติสฺสโว, ปติสฺสวภูตํ ตํสภาคฺจ ยํ กิฺจิ ครุกรณํ. สคารเว สปฺปติสฺสวจนํ สคารวสปฺปติสฺสวจนํ. ครุกรณํ วา คารโว, สคารวสฺส สปฺปติสฺสวจนํ สคารวสปฺปติสฺสวจนํ. เอเตน สภาเวเนว สคารวสฺส ตถาปวตฺตํ วจนนฺติ ทสฺเสติ. อฺตฺถ ทุ-สทฺโท ครหตฺโถปิ โหติ ‘‘ทุกฺขํ ทุปฺปุตฺโต’’ติอาทีสุ วิย, อิธ ปน โส น สมฺภวติ กุจฺฉิตาย ปฺาย อภาวโตติ อาห ‘‘ปฺาย ทุฏฺํ นาม นตฺถี’’ติ. ‘‘ทุสฺสีโล’’ติอาทีสุ วิย อภาวตฺโถ ทุ-สทฺโทติ วุตฺตํ ‘‘อปฺปฺโ นิปฺปฺโติ อตฺโถ’’ติ. กิตฺตเกนาติ เกน ปริมาเณน. ตํ ปน ปริมาณํ ยสฺมา ปริเมยฺยสฺส อตฺถสฺส ปริจฺฉินฺทนํ โหติ, นุ-สทฺโท จ ปุจฺฉาย โชตโก, ตสฺมา ‘‘กิตฺตาวตา นุ โขติ การณปริจฺเฉทปุจฺฉา’’ติ วตฺวา ‘‘กิตฺตเกน นุ โข เอวํ วุจฺจตีติ อตฺโถ’’ติ อาห. ‘‘การณปริจฺเฉทปุจฺฉา’’ติ อิมินา ‘‘กิตฺตาวตา’’ติ สามฺโต ปุจฺฉาภาโว ทสฺสิโต, น วิเสสโต, ตสฺส ปุจฺฉาวิเสสภาวาปนตฺถํ มหานิทฺเทเส อาคตา สพฺพาว ปุจฺฉา อตฺถุทฺธารนเยน ทสฺเสติ ‘‘ปุจฺฉา จ นามา’’ติอาทินา. อทิฏฺํ โชตียติ เอตายาติ อทิฏฺโชตนา, ปุจฺฉา. ทิฏฺสํสนฺทนา สากจฺฉาวเสน วินิจฺฉยกรณํ. วิมติ ฉิชฺชติ เอตายาติ วิมติจฺเฉทนา. อนุมติยา ปุจฺฉา อนุมติปุจฺฉา. ‘‘ตํ กึ มฺถ, ภิกฺขเว’’ติอาทิปุจฺฉาย หิ ‘‘กึ ตุมฺหากํ อนุมตี’’ติ อนุมติ ปุจฺฉิตา โหติ. กเถตุํ กมฺยตาย ปุจฺฉา กเถตุกมฺยตาปุจฺฉา.
ลกฺขณนฺติ าตุํ อิจฺฉิโต โย โกจิ สภาโว. อฺาตนฺติ เยน เกนจิ าเณน อฺาตภาวํ อาห. อทิฏฺนฺติ ทสฺสนภูเตน ปจฺจกฺขํ วิย อทิฏฺตํ. อตุลิตนฺติ ‘‘เอตฺตกํ อิท’’นฺติ ตุลนภูเตน อตุลิตตํ. อตีริตนฺติ ตีรณภูเตน อกตาณกิริยาสมาปนตํ. อวิภูตนฺติ าณสฺส อปากฏภาวํ. อวิภาวิตนฺติ าเณน อปากฏีกตภาวํ. อิธ ทิฏฺสํสนฺทนาปุจฺฉา อธิปฺเปตา, น อทิฏฺโชตนา วิมติจฺเฉทนา จาติ.
กถมยํ ¶ อตฺโถ วิฺายตีติ อาห ‘‘เถโร หี’’ติอาทิ. สยํ วินิจฺฉินนฺโตติ สยเมว เตสํ ปฺหานํ อตฺถํ วิเสเสน นิจฺฉินนฺโต. อิทํ สุตฺตนฺติ อิทํ ปฺจวีสติปฺหปฏิมณฺฑิตสุตฺตํ, น ¶ ยํ กิฺจิ อนวเสเสเนว มตฺถกํ ปาเปสีติ. ‘‘สยเมว ปฺหํ สมุฏฺาเปตฺวา สยํ วินิจฺฉินนฺโต’’ติ เอตฺถ จตุกฺโกฏิกํ ภวตีติ ทสฺเสนฺโต ‘‘เอกจฺโจ หี’’ติอาทิมาห. ปฺหํ สมุฏฺาเปตุํเยว สกฺโกตีติ ปุจฺฉนวิธึเยว ชานาติ. น นิจฺเฉตุนฺติ นิจฺเฉตุํ น สกฺโกติ, วิสฺสชฺชนวิธึ น ชานาตีติ อตฺโถ. วิเสสฏฺานนฺติ อฺเหิ อสทิสฏฺานํ. เถเรน สทิโสติ เถเรน สทิโส สาวโก นตฺถิ.
สํสนฺทิตฺวาติ สํโยเชตฺวา สมานํ กตฺวา, ยถา ตตฺถ สพฺพฺุตฺาณํ ปวตฺตํ, ตถา ตํ อวิโลเมตฺวาติ อตฺโถ. ลีฬายนฺโตติ ลีฬํ กโรนฺโต. ธมฺมกถิกตาย อคฺคภาวปฺปตฺติยา ตตฺถ อปฺปฏิหตาณตาย พุทฺธลีฬาย วิย จตุนฺนํ ปริสานํ คมนํ คณฺหนฺโต ธมฺมกถํ กเถติ.
อิโต วา เอตฺโต วา อนุกฺกมิตฺวาติ อุคฺคหิตกถามคฺคโต ยตฺถ กตฺถจิ อีสกมฺปิ อนุกฺกมิตฺวา อุคฺคหิตนิยาเมเนวาติ อตฺโถ. เตนาห ‘‘ยฏฺิโกฏิ’’นฺติอาทิ. เอกปทิกนฺติ เอกปทนิกฺเขปมตฺตํ. ทณฺฑกเสตุนฺติ เอกทณฺฑกมยํ เสตุํ. เหฏฺา จ อุปริ จ สุตฺตปทานํ อาหรเณน เตปิฏกํ พุทฺธวจนํ เหฏฺุปริยํ กโรนฺโต. ชาตสฺสรสทิสฺจ คาถํ, สุตฺตปทํ วา นิกฺขิปิตฺวา ตตฺถ นานาอุปมาการณานิ อาหรนฺโต ตานิ จ เตหิ สุตฺตปเทหิ โพเธนฺโต สมุฏฺาเปนฺโต ‘‘ชาตสฺสเร ปฺจวณฺณานิ กุสุมานิ ผุลฺลาเปนฺโต วิย สิเนรุมตฺถเก วฏฺฏิสหสฺสํ ชาเลนฺโต วิยา’’ติ วุตฺโต.
เอกปทุทฺธาเรติ เอกสฺมึ ปทุทฺธารณกฺขเณ. ปทวเสน สฏฺิ ปทสตสหสฺสานิ คาถาวเสน ปนฺนรส คาถาสหสฺสานิ. อากฑฺฒิตฺวา คณฺหนฺโต วิยาติ ปจฺเจกํ ปุปฺผานิ อโนจินิตฺวา วลฺลิเมว อากฑฺฒิตฺวา เอกชฺฌํ ปุปฺผานิ กตฺวา คณฺหนฺโต วิย. เตนาห ‘‘เอกปฺปหาเรเนวา’’ติ. คติมนฺตานนฺติ อติสยาย าณคติยา ยุตฺตานํ. ธิติมนฺตานนฺติ ธารณพเลน ยุตฺตานํ.
อนนฺตนยุสฺสทนฺติ ¶ ปจฺจยุปฺปนฺนภาสิตตฺถนิพฺพานวิปากกิริยาทิวเสน อนนฺตปเภเท วิสเย ปวตฺติยา อนนฺตนเยหิ อุสฺสนฺนํ อุปจิตํ. จตุโรฆนิตฺถรณตฺถิกานํ ติตฺเถ ปิตนาวา วิยาติ โยชนา. สหสฺสยุตฺตอาชฺรโถติ เวชยนฺตรถํ สนฺธาย วทติ.
ยสฺมา ปุจฺฉายํ พฺยาปนิจฺฉานเยน ‘‘ทุปฺปฺโ ทุปฺปฺโ’’ติ อาเมฑิตวเสน วุตฺตํ, ตสฺมา ธมฺมเสนาปติ ปุจฺฉิตมตฺถํ วิสฺสชฺเชนฺโต ปุจฺฉาสภาเคน ‘‘นปฺปชานาติ นปฺปชานาตี’’ติ อาเมฑิตวเสเนวาห. ตตฺถ อิติ-สทฺโท การณตฺโถติ ทสฺเสนฺโต ‘‘ยสฺมา นปฺปชานาติ, ตสฺมา ทุปฺปฺโติ ¶ วุจฺจตี’’ติ อาห. อิทํ ทุกฺขนฺติ อิทํ อุปาทานกฺขนฺธปฺจกํ ทุกฺขํ อริยสจฺจํ. ตฺจ โข รุปฺปนํ เวทิยนํ สฺชานนํ อภิสงฺขรณํ วิชานนนฺติ สงฺเขปโต เอตฺตกํ. อิโต อุทฺธํ กิฺจิ ธมฺมชาตํ ทุกฺขํ อริยสจฺจํ นาม นตฺถีติ ยาถาวสรสลกฺขณโต ปวตฺติกฺกมโต เจว ปีฬนสงฺขตสนฺตาปวิปริณามลกฺขณโต จ ยถาภูตํ อริยมคฺคปฺาย นปฺปชานาติ. อวเสสปจฺจยสมาคเม อุทยติ อุปฺปชฺชติ, สฺวายํ สมุทโย สํสารปวตฺติภาเวนาติ อาห ‘‘ปวตฺติทุกฺขปภาวิกา’’ติ, ทุกฺขสจฺจสฺส อุปฺปาทิกาติ อตฺโถ. ยาถาวสรสลกฺขณโตติ ยถาภูตํ อนุปจฺเฉทกรณรสโต เจว สมฺปิณฺฑนนิทานสํโยคปลิโพธลกฺขณโต จ.
อิทํ นาม านํ ปตฺวาติ อิทํ นาม อปฺปวตฺติการณํ อาคมฺม. นิรุชฺฌตีติ อนุปฺปาทนิโรธวเสน นิรุชฺฌติ, เตนาห ‘‘อุภินฺนํ อปฺปวตฺตี’’ติ. ยาถาวสรสลกฺขณโตติ ยถาภูตํ อจฺจุติรสโต เจว นิสฺสรณวิเวกาสงฺขตามตลกฺขณโต จ. อยํ ปฏิปทาติ อยํ สมฺมาทิฏฺิอาทิกา สโมธานลกฺขณา ปฏิปชฺชติ เอตายาติ ปฏิปทา. ทุกฺขนิโรธํ คจฺฉตีติ ทุกฺขนิโรธํ นิพฺพานํ สจฺฉิกิริยาภิสมยวเสน คจฺฉติ อารพฺภ ปวตฺตติ. ยาถาวสรสลกฺขณโตติ ยถาภูตํ กิเลสปฺปหานกรณสรสโต เจว นิยฺยานเหตุทสฺสนาธิปเตยฺยลกฺขณโต จ นปฺปชานาติ. อนนฺตรวาเรติ ทุติยวาเร. อิมินาว นเยนาติ ‘‘อิทํ ทุกฺขํ, เอตฺตกํ ทุกฺข’’นฺติอาทินา ปมวาเร วุตฺตนเยน. ตตฺถ หิ ทุปฺปฺนิทฺเทสตฺตา ปชานนปฏิกฺเขปวเสน เทสนา อาคตา, อิธ ปฺวนฺตนิทฺเทสตฺตา ปชานนวเสนาติ อยเมว วิเสโส. เอตฺถาติ ทุติยวาเร.
สวนโตติ ¶ กมฺมฏฺานสฺส สวนโต อุคฺคณฺหาติ. คนฺถสวนมุเขน หิ ตทตฺถสฺส อุคฺคหณํ. เปตฺวา ตณฺหนฺติอาทิ ตสฺส อุคฺคหณาการนิทสฺสนํ. อภินิวิสตีติ วิปสฺสนาภินิเวสวเสน อภินิวิสติ วิปสฺสนากมฺมฏฺานํ ปฏฺเปติ. โน วิวฏฺเฏติ วิวฏฺเฏ อภินิเวโส น โหติ อวิสยตฺตา. อยนฺติ จตุสจฺจกมฺมฏฺานิโก.
ปฺจกฺขนฺธาติ ปฺจุปาทานกฺขนฺธา. ขนฺธวเสน วิปสฺสนาภินิเวสสฺส จกฺขาทิวเสน เวทนาทิวเสน จ สติปิ อเนกวิธตฺเต สุกรํ สุวิฺเยฺยนฺติ จตุธาตุมุเขน ตํ ทสฺเสตุํ ‘‘ธาตุกมฺมฏฺานวเสน โอตริตฺวา’’ติ อาห. รูปนฺติ ววตฺถเปตีติ รุปฺปนฏฺเน รูปนฺติ อสงฺกรโต ปริจฺฉินฺทติ. ตทารมฺมณาติ ตํ รูปํ อารมฺมณํ กตฺวา ปวตฺตนกา. นามนฺติ เวทนาทิจตุกฺกํ นมนฏฺเน นามนฺติ ววตฺถาเปติ. ยมกตาลกฺขนฺธํ ภินฺทนฺโต วิย ยมกํ ภินฺทิตฺวา ‘‘อรูปํ, รูปฺจา’’ติ ทฺเวว อิเม ธมฺมา, น เอตฺถ โกจิ อตฺตา วา อตฺตนิยํ วาติ นามรูปํ ววตฺถเปติ ปริจฺฉินฺทติ ¶ ปริคฺคณฺหาติ. เอตฺตาวตา ทิฏฺิวิสุทฺธิ ทสฺสิตา. ตํ ปเนตํ นามรูปํ น อเหตุกํ. ยสฺมา สพฺพํ สพฺพตฺถ สพฺพทา จ นตฺถิ, ตสฺมา สเหตุกํ. กีทิเสน เหตุนา? น อิสฺสราทิวิสมเหตุนา. ยํ ปเนตฺถ วตฺตพฺพํ, ตํ วิสุทฺธิมคฺคสํวณฺณนายํ (วิสุทฺธิ. มหาฏี. ๒.๔๔๗) วุตฺตนเยน คเหตพฺพํ. สเหตุกตฺตา เอว สปจฺจยํ. อวิชฺชาทโยติ อวิชฺชาตณฺหุปาทานกมฺมาหาราทโย. เอวนฺติ ‘‘ตํ ปเนต’’นฺติอาทินา วุตฺตปฺปกาเรน อวิชฺชาทิเก ปจฺจเย เจว รูปเวทนาทิเก ปจฺจยุปฺปนฺนธมฺเม จ ววตฺถเปตฺวา ปริจฺฉินฺทิตฺวา ปริคฺคเหตฺวา. วุตฺตฺเหตํ ‘‘อวิชฺชาสมุทยา รูปสมุทโย, ตณฺหาสมุทยา รูปสมุทโย’’ติ (ปฏิ. ม. ๑.๕๐). เอตฺตาวตา กงฺขาวิตรณวิสุทฺธึ ทสฺเสติ.
หุตฺวาติ เหตุปจฺจยสมวาเย อุปฺปชฺชิตฺวา. อภาวฏฺเนาติ ตทนนฺตรเมว วินสฺสนฏฺเน. อนิจฺจาติ อนิจฺจา อทฺธุวา. อนิจฺจลกฺขณํ อาโรเปตีติ เตสุ ปฺจสุ ขนฺเธสุ อนิจฺจตาสงฺขาตํ สามฺลกฺขณํ นิโรเปติ. ตโตติ อนิจฺจลกฺขณาโรปนโต ปรํ, ตโต วา อนิจฺจภาวโต. อุทยพฺพยปฺปฏิปีฬนากาเรนาติ อุปฺปาทนิโรเธหิ ปติ ปติ อภิกฺขณํ ปีฬนากาเรน เหตุนา ทุกฺขา อนิฏฺา, ทุกฺขมา วา. อวสวตฺตนากาเรนาติ กสฺสจิ วเสน อวสวตฺตนากาเรน. อนตฺตาติ น สยํ อตฺตา, นาปิ เนสํ โกจิ อตฺตา อตฺถีติ อนตฺตาติ. ติลกฺขณํอาโรเปตฺวาติ ¶ เอวํ อนิจฺจสฺส ทุกฺขภาวโต, ทุกฺขสฺส จ อนตฺตภาวโต ขนฺธปฺจเก ติวิธมฺปิ สามฺลกฺขณํ อาโรเปตฺวา. สมฺมสนฺโตติ อุทยพฺพยาณุปฺปตฺติยา อุปฺปนฺเน วิปสฺสนุปกฺกิเลเส ปหาย มคฺคามคฺคํ ววตฺถเปตฺวา อุทยพฺพยาณาทิวิปสฺสนาปฏิปาฏิยา สงฺขาเร สมฺมสนฺโต โคตฺรภุาณานนฺตรํ โลกุตฺตรมคฺคํ ปาปุณาติ.
เอกปฏิเวเธนาติ เอเกเนว าเณน ปฏิวิชฺฌเนน. ปฏิเวโธ ปฏิฆาตาภาเวน วิสเย นิสฺสงฺคจารสงฺขาตํ นิพฺพิชฺฌนํ. อภิสมโย อวิรชฺฌิตฺวา อธิคมนสงฺขาโต อวโพโธ. ‘‘อิทํ ทุกฺขํ, เอตฺตํ ทุกฺขํ, น อิโต ภิยฺโย’’ติ ปริจฺฉินฺทิตฺวา ยาถาวโต ชานนเมว วุตฺตนเยน ปฏิเวโธติ ปริฺาปฏิเวโธ, อิทฺจ ยถา าเณ ปวตฺเต ปจฺฉา ทุกฺขสฺส สรูปาทิปริจฺเฉเท สมฺโมโห น โหติ, ตถา ปวตฺตึ คเหตฺวา วุตฺตํ, น ปน มคฺคาณสฺส ‘‘อิทํ ทุกฺข’’นฺติอาทินา ปวตฺตนโต. เตนาห ‘‘ตสฺมิฺจสฺส ขเณ’’ติอาทิ. ปหีนสฺส ปุน อปหาตพฺพตาย ปกฏฺํ หานํ จชนํ สมุจฺฉินฺทนํ ปหานํ, ปหานเมว วุตฺตนเยน ปฏิเวโธติ ปหานปฏิเวโธ. อยมฺปิ เยน กิเลเสน อปฺปหียมาเนน มคฺคภาวนาย น ภวิตพฺพํ, อสติ จ มคฺคภาวนาย โย อุปฺปชฺเชยฺย, ตสฺส ปทฆาตํ กโรนฺตสฺส อนุปฺปตฺติธมฺมตํ อาปาเทนฺตสฺส าณสฺส ตถาปวตฺติยา ปฏิฆาตาภาเวน ¶ นิสฺสงฺคจารํ อุปาทาย เอวํ วุตฺโต. สจฺฉิกิริยา ปจฺจกฺขกรณํ อนุสฺสวาการปริวิตกฺกาทิเก มฺุจิตฺวาว สรูปโต อารมฺมณกรณํ ‘‘อิทํ ต’’นฺติ ยาถาวสภาวโต คหณํ, สา เอว วุตฺตนเยน ปฏิเวโธติ สจฺฉิกิริยาปฏิเวโธ. อยมฺปิ ยสฺส อาวรณสฺส อสมุจฺฉินฺทนโต าณํ นิโรธํ อาลมฺพิตุํ น สกฺโกติ, ตสฺส สมุจฺฉินฺทนโต ตํ สรูปโต วิภาวิตเมว ปวตฺตตีติ เอวํ วุตฺโต.
ภาวนา อุปฺปาทนา วฑฺฒนา จ. ตตฺถ ปมมคฺเค อุปฺปาทนฏฺเน ภาวนา, ทุติยาทีสุ วฑฺฒนฏฺเน, อุภยตฺถาปิ วา อุภยํ เวทิตพฺพํ. ปมมคฺโคปิ หิ ยถารหํ วุฏฺานคามินิยํ ปวตฺตํ ปริชานนาทึ วฑฺเฒนฺโต ปวตฺโตติ ตตฺถาปิ วฑฺฒนฏฺเน ภาวนาติ สกฺกา วิฺาตุํ. ทุติยาทีสุปิ อปฺปหีนกิเลสปฺปหานโต ปุคฺคลนฺตรสาธนโต จ อุปฺปาทนฏฺเน ภาวนา, สา เอว วุตฺตนเยน ปฏิเวโธติ ภาวนาปฏิเวโธ. อยมฺปิ ยถา าเณ ปวตฺเต ปจฺฉา มคฺคธมฺมานํ สรูปปริจฺเฉเท สมฺโมโห น โหติ, ตถา ¶ ปวตฺตึ คเหตฺวา วุตฺโต. ติฏฺนฺตุ ตาว ยถาธิคตา มคฺคธมฺมา, ยถาปวตฺเตสุ ผเลสุปิ อยํ ยถาธิคตสจฺจธมฺเมสุ วิย วิคตสมฺโมโหว โหติ เสกฺโขปิ สมาโน. เตน วุตฺตํ – ‘‘ทิฏฺธมฺโม ปตฺตธมฺโม วิทิตธมฺโม ปริโยคาฬฺหธมฺโม’’ติ (มหาว. ๒๗). ยถา จสฺส ธมฺมา ตาสํ โชติตา ยถาธิคตสจฺจธมฺมาวลมฺพินิโย มคฺควีถิโต ปรโต มคฺคผลปหีนาวสิฏฺกิเลสนิพฺพานานํ ปจฺจเวกฺขณา ปวตฺตนฺติ. ทุกฺขสจฺจธมฺมา หิ สกฺกายทิฏฺิอาทโย. อยฺจ อตฺถวณฺณนา ปริฺาภิสมเยนาติอาทีสุปิ วิภาเวตพฺพา. กิจฺจโตติ อสมฺโมหโต. นิโรธํ อารมฺมณโตติ เอตฺถ ‘‘อารมฺมณโตปี’’ติ ปิ-สทฺโท ลุตฺตนิทฺทิฏฺโ ทฏฺพฺโพ นิโรเธปิ อสมฺโมหปฏิเวธสฺส ลพฺภนโต. เอตสฺสาติ จตุสจฺจกมฺมฏฺานิกสฺส ปุคฺคลสฺส.
ปฺวาติ นิทฺทิฏฺโ นิปฺปริยายโต ปฺวนฺตตาย อิธ อธิปฺเปตตฺตา. ปาฬิโตติ ธมฺมโต. อตฺถโตติ อฏฺกถาโต. อนุสนฺธิโตติ ตสฺมึ ตสฺมึ สุตฺเต ตํตํอนุสนฺธิโต. ปุพฺพาปรโตติ ปุพฺเพนาปรสฺส สํสนฺทนโต. สงฺคีติกฺกเมน เจตฺถ ปุพฺพาปรตา เวทิตพฺพา. ตํตํเทสนายเมว วา ปุพฺพภาเคน อปรภาคสฺส สํสนฺทนโต. วิฺาณจริโตติ วิชานนจริโต วีมํสนจริโต เตปิฏเก พุทฺธวจเน วิจารณาจารเวปุลฺลโต. ปฺวาติ น วตฺตพฺโพ มคฺเคนาคตาย ปฺาย อภาวโต. อชฺช อชฺเชว อรหตฺตนฺติ อิตฺตรํ อติขิปฺปเมวาติ อธิปฺปาโย. ปฺวาปกฺขํ ภชติ เสกฺขปริยายสพฺภาวโต. สุตฺเต ปน ปฏิเวโธว กถิโต สจฺจาภิสมยวเสน อาคตตฺตา.
เอสาติ อนนฺตเร วุตฺโต อริยปุคฺคโล. กมฺมการกจิตฺตนฺติ ภาวนากมฺมสฺส ปวตฺตนกจิตฺตํ ¶ . สุขเวทนมฺปิ วิชานาตีติ โก เวทิยติ, กสฺส เวทนา, กึการณา เวทนา, โสปิ กสฺสจิ อภาวคฺคหณมุเขน สุขํ เวทนํ สภาวโต สมุทยโต อตฺถงฺคมโต อสฺสาทโต อาทีนวโต จ ยถาภูตํ ปริจฺฉินฺทนฺโต ปริคฺคณฺหนฺโต สุขํ เวทนํ วิชานาติ นาม. เสสปททฺวเยปิ เอเสว นโย. ยสฺมา ‘‘สติปฏฺาเน’’ติ อิมินา สติปฏฺานกถํ อุปลกฺเขติ. ตาย หิ ตทตฺโถ เวทิตพฺโพ, ตสฺมา ตํสํวณฺณนายมฺปิ (ที. นิ. ฏี. ๒.๓๘๐) วุตฺตนเยน ตสฺสตฺโถ เวทิตพฺโพ ¶ . กามฺเจตํ วิฺาณํ เวทนาโต อฺมฺปิ อารมฺมณํ วิชานาติ, อนนฺตรวาเร ปน รูปมุเขน วิปสฺสนาภินิเวสสฺส ทสฺสิตตฺตา อิธ อรูปมุเขน ทสฺเสตุํ ‘‘สุขนฺติปิ วิชานาตี’’ติอาทินา นิทฺทิฏฺํ, ปุจฺฉนฺตสฺส วา อชฺฌาสยวเสน.
สํสฏฺาติ สมฺปยุตฺตา. เตนาห ‘‘เอกุปฺปาทาทิลกฺขเณน สํโยคฏฺเนา’’ติ. วิสํสฏฺาติ วิปฺปยุตฺตา. ภินฺทิตฺวาติ อฺภูมิกสฺส อฺภูมิทสฺสเนเนว วินาเสตฺวา, สํภินฺทิตฺวา วา. สํสฏฺภาวํ ปุจฺฉตีติ ตํจิตฺตุปฺปาทปริยาปนฺนานํ ปฺจวิฺาณานํ สํสฏฺภาวํ ปุจฺฉติ. ยทิ เอวํ กถํ ปุจฺฉาย อวสโร วิสํสฏฺภาวาสงฺกาย เอว อภาวโต? น, จิตฺตุปฺปาทนฺตรคตานํ มคฺคปฺามคฺควิฺาณานํ วิปสฺสนาปฺาวิปสฺสนาวิฺาณานฺจ โวมิสฺสกสํสฏฺภาวสฺส ลพฺภมานตฺตา. วินิวฏฺเฏตฺวาติ อฺมฺโต วิเวเจตฺวา. นานากรณํ ทสฺเสตุํ น สกฺกาติ อิทํ เกวลํ สํสฏฺภาวเมว สนฺธาย วุตฺตํ, น สภาวเภทํ, สภาวเภทโต ปน นานากรณํ เนสํ ปากฏเมว. เตนาห ‘‘อารมฺมณโต วา วตฺถุโต วา อุปฺปาทโต วา นิโรธโต วา’’ติ. อิทานิ ตเมว สภาวเภทํ วิสยเภเทน สุฏฺุ ปากฏํ กตฺวา ทสฺเสตุํ ‘‘เตสํ เตสํ ปนา’’ติอาทิ วุตฺตํ. วิสโยติ ปวตฺติฏฺานํ อิสฺสริยภูมิ, เยน จิตฺตปฺานํ ตตฺถ ตตฺถ ปุพฺพงฺคมตา วุจฺจติ.
กามฺจ วิปสฺสนาปิ ปฺาวเสเนว กิจฺจการี, มคฺโคปิ วิฺาณสหิโตว, น เกวโล, ยถา ปน โลกิยธมฺเมสุ จิตฺตํ ปธานํ ตตฺถสฺส โธรยฺหภาเวน ปวตฺติสพฺภาวโต. ตถา หิ ตํ ‘‘ฉทฺวาราธิปติ ราชา’’ติ (ธ. ป. อฏฺ. ๒.๑๘๑) วุจฺจติ, เอวํ โลกุตฺตรธมฺเมสุ ปฺา ปธานา ปฏิปกฺขวิธมนสฺส วิเสสโต ตทธีนตฺตา. ตถา หิ มคฺคธมฺเม สมฺมาทิฏฺิ เอว ปมํ คหิตา. อยฺจ เนสํ วิสยวเสน ปวตฺติเภโท, ตถา จ ปฺาปนวิธิ น เกวลํ เถเรเหว ทสฺสิโต, อปิจ โข ภควตาปิ ทสฺสิโตติ วิภาเวนฺโต ‘‘สมฺมาสมฺพุทฺโธปี’’ติอาทิมาห. ยตฺถ ปฺา น ลพฺภติ, ตตฺถ จิตฺตวเสน ปุจฺฉเน วตฺตพฺพเมว นตฺถิ ยถา ‘‘กึจิตฺโต ตฺวํ ภิกฺขู’’ติอาทีสุ (ปารา. ๑๓๒-๑๓๕). ยตฺถ ปน ปฺา ลพฺภติ, ตตฺถาปิ จิตฺตวเสน โชตนา โหติ ยถา – ‘‘อชฺฌตฺตเมว จิตฺตํ สณฺเปติ สนฺนิสาเทติ เอโกทึ กโรติ สมาทหติ (สํ. นิ. ๔.๓๓๒), ยสฺมึ สมเย กามาวจรํ กุสลํ ¶ ¶ จิตฺตํ อุปฺปนฺนํ โหตี’’ติอาทีสุ (ธ. ส. ๑). อฏฺกถายํ ปน โลกิยธมฺเมสุ จิตฺตวเสน, โลกุตฺตรธมฺเมสุ ปฺาวเสน โจทนํ พฺยติเรกมุเขน ทสฺเสตุํ ‘‘กตมา เต ภิกฺขุ ปฺา อธิคตา’’ติอาทิ วุตฺตํ. เยภุยฺยวเสน เจตํ วุตฺตนฺติ ทฏฺพฺพํ. ตถา หิ กตฺถจิ โลกิยธมฺมา ปฺาสีเสนปิ นิทฺทิสียนฺติ – ‘‘ปมสฺส ฌานสฺส ลาภิโน กามสหคตา สฺามนสิการา สมุทาจรนฺติ หานภาคินี ปฺา’’ติอาทีสุ (ปฏิ. ม. ๑.๑). สฺาสีเสนปิ – ‘‘อุทฺธุมาตกสฺาติ วา เสสรูปารูปสฺาติ วา อิเม ธมฺมา เอกตฺถา, อุทาหุ นานตฺถา’’ติอาทีสุ (ปารา. อฏฺ. ๔๕.ปทภาชนียวณฺณนา). ตถา โลกุตฺตรธมฺมาปิ กตฺถจิ จิตฺตสีเสน นิทฺทิสียนฺติ – ‘‘ยสฺมึ สมเย โลกุตฺตรํ จิตฺตํ ภาเวตี’’ติ (ธ. ส. ๒๗๗), ตถา ผสฺสาทิสีเสนปิ – ‘‘ยสฺมึ สมเย โลกุตฺตรํ ผสฺสํ ภาเวติ, เวทนํ สฺํ เจตนํ ภาเวตี’’ติอาทีสุ (ธ. ส. ๒๗๗).
จตูสุ โสตาปตฺติยงฺเคสูติ สปฺปุริสเสวนา, สทฺธมฺมสฺสวนํ, โยนิโสมนสิกาโร, ธมฺมานุธมฺมปฏิปตฺตีติ อิเมสุ จตูสุ โสตาปตฺติมคฺคสฺส การเณสุ. กามํ เจเตสุ สติอาทโยปิ ธมฺมา อิจฺฉิตพฺพาว เตหิ วินา เตสํ อสมฺภวโต, ตถาปิ เจตฺถ สทฺธา วิเสสโต กิจฺจการีติ เวทิตพฺพา. สทฺโท เอว หิ สปฺปุริเส ปยิรุปาสติ, สทฺธมฺมํ สุณาติ, โยนิโส จ มนสิ กโรติ, อริยมคฺคสฺส จ อนุธมฺมํ ปฏิปชฺชติ, ตสฺมา วุตฺตํ ‘‘เอตฺถ สทฺธินฺทฺริยํ ทฏฺพฺพ’’นฺติ. อิมินา นเยน เสสินฺทฺริเยสุปิ อตฺโถ ทฏฺพฺโพ. จตูสุ สมฺมปฺปธาเนสูติ จตุพฺพิธสมฺมปฺปธานภาวนาย. จตูสุ สติปฏฺาเนสูติอาทีสุปิ เอเสว นโย. เอตฺถ จ โสตาปตฺติยงฺเคสุ สทฺธา วิย สมฺมปฺปธานภาวนาย วีริยํ วิย จ สติปฏฺานภาวนาย – ‘‘สติมา วิเนยฺย โลเก อภิชฺฌาโทมนสฺส’’นฺติ (ที. นิ. ๒.๓๗๓; ม. นิ. ๑.๑๐๖; สํ. นิ. ๕.๓๘๔, ๔๐๗) วจนโต ปุพฺพภาเค กิจฺจโต สติ อธิกา อิจฺฉิตพฺพา. เอวํ สมาธิกมฺมิกสฺส สมาธิ, ‘‘อริยสจฺจภาวนา ปฺาภาวนา’’ติ กตฺวา ตตฺถ ปฺา ปุพฺพภาเค อธิกา อิจฺฉิตพฺพาติ ปากโฏยมตฺโถ, อธิคมกฺขเณ ปน สมาธิปฺานํ วิย สพฺเพสมฺปิ อินฺทฺริยานํ สทฺธาทีนํ สมรสตาว อิจฺฉิตพฺพา. ตถา หิ ‘‘เอตฺถ สทฺธินฺทฺริย’’นฺติอาทินา ตตฺถ ตตฺถ เอตฺถคฺคหณํ กตํ. เอวนฺติ ยํ านํ, ตํ อินฺทฺริยสมตฺตาทึ ปจฺจามสติ. สวิสยสฺมึเยวาติ อตฺตโน อตฺตโน วิสเย ¶ เอว. โลกิยโลกุตฺตรา ธมฺมา กถิตาติ โลกิยธมฺมา โลกุตฺตรธมฺมา จ เตน เตน ปวตฺติวิเสเสน กถิตา. อิทํ วุตฺตํ โหติ – สทฺธาปฺจเมสุ อินฺทฺริเยสุ สห ปวตฺตมาเนสุ ตตฺถ ตตฺถ วิสเย สทฺธาทีนํ กิจฺจาธิกตาย ตสฺส ตสฺเสว ทฏฺพฺพตา วุตฺตา, น สพฺเพสํ. เอวํ อฺเปิ โลกิยโลกุตฺตรา ธมฺมา ยถาสกํ วิสเย ปวตฺติวิเสสวเสน โพธิตาติ.
อิทานิ ¶ สทฺธาทีนํ อินฺทฺริยานํ ตตฺถ ตตฺถ อติเรกกิจฺจตํ อุปมาย วิภาเวตุํ ‘‘ยถา หี’’ติอาทิ วุตฺตํ. ตตฺริทํ อุปมาสํสนฺทนํ ราชปฺจมา สหายา วิย วิมุตฺติปริปาจกานิ ปฺจินฺทฺริยานิ. เนสํ กีฬนตฺถํ เอกชฺฌํ วีถิโอตรณํ วิย อินฺทฺริยานํ เอกชฺฌํ วิปสฺสนาวีถิโอตรณํ. สหาเยสุ ปมาทีนํ ยถาสกเคเหว วิจารณา วิย สทฺธาทีนํ โสตาปตฺติองฺคาทีนิ ปตฺวา ปุพฺพงฺคมตา. สหาเยสุ อิตเรสํ ตตฺถ ตตฺถ ตุณฺหีภาโว วิย เสสินฺทฺริยานํ ตตฺถ ตตฺถ ตทนฺวยตา. ตสฺส ปุพฺพงฺคมภูตสฺส อินฺทฺริยสฺส กิจฺจานุคตตา. น หิ ตทา เตสํ สสมฺภารปถวีอาทีสุ อาปาทีนํ วิย กิจฺจํ ปากฏํ โหติ, สทฺธาทีนํเยว ปน กิจฺจํ วิภูตํ หุตฺวา ติฏฺติ ปุเรตรํ ตถาปจฺจเยหิ จิตฺตสนฺตานสฺส อภิสงฺขตตฺตา. เอตฺถ จ วิปสฺสนากมฺมิกสฺส ภาวนา วิเสสโต ปฺุตฺตราติ ทสฺสนตฺถํ ราชานํ นิทสฺสนํ กตฺวา ปฺินฺทฺริยํ วุตฺตํ. อิตีติอาทิ ยถาธิคตสฺส อตฺถสฺส นิคมนํ.
มคฺควิฺาณมฺปีติ อริยมคฺคสหคตํ อปจยคามิวิฺาณมฺปิ. ตเถว ตํ วิชานาตีติ สจฺจธมฺมํ ‘‘อิทํ ทุกฺข’’นฺติอาทินา นเยเนว วิชานาติ เอกจิตฺตุปฺปาทปริยาปนฺนตฺตา มคฺคานุกูลตฺตา จ. ยํ วิชานาตีติ เอตฺถ วิชานนปชานนานิ วิปสฺสนาจิตฺตุปฺปาทปริยาปนฺนานิ อธิปฺเปตานิ, น ‘‘ยํ ปชานาตี’’ติ เอตฺถ วิย มคฺคจิตฺตุปฺปาทปริยาปนฺนาติ อาห ‘‘ยํ สงฺขารคต’’นฺติอาทิ. ตเถวาติ ‘‘อนิจฺจ’’นฺติอาทินา นเยน. เอกจิตฺตุปฺปาทปริยาปนฺนตฺตา วิปสฺสนาภาวโต จ สมานปจฺจเยหิ สห ปวตฺติกตา เอกุปฺปาทตา, ตโต เอว เอกชฺฌํ สเหว นิรุชฺฌนํ เอกนิโรธตา, เอกํเยว วตฺถุํ นิสฺสาย ปวตฺติ เอกวตฺถุกตา, เอกํเยว อารมฺมณํ อารพฺภ ปวตฺติ เอการมฺมณตา. เหตุมฺหิ เจตํ กรณวจนํ. เตน เอกุปฺปาทาทิตาย สํสฏฺภาวํ สาเธติ. อนวเสสปริยาทานฺเจตํ, อิโต ตีหิปิ สมฺปยุตฺตลกฺขณํ โหติเยว.
มคฺคปฺํ ¶ สนฺธาย วุตฺตํ, สา หิ เอกนฺตโต ภาเวตพฺพา, น ปริฺเยฺยา, ปฺาย ปน ภาเวตพฺพตาย ตํสมฺปยุตฺตธมฺมาปิ ตคฺคติกาว โหนฺตีติ อาห ‘‘ตํสมฺปยุตฺตํ ปนา’’ติอาทิ. กิฺจาปิ วิปสฺสนาปฺาย ภาวนาวเสน ปวตฺตนโต ตํสมฺปยุตฺตวิฺาณมฺปิ ตเถว ปวตฺตติ, ตสฺส ปน ปริฺเยฺยภาวานติวตฺตนโต ปริฺเยฺยตา วุตฺตา. เตเนวาห – ‘‘ยมฺปิ ตํ ธมฺมฏฺิติาณํ, ตมฺปิ ขยธมฺมํ วยธมฺมํ วิราคธมฺมํ นิโรธธมฺม’’นฺติ.
๔๕๐. เอวํ สนฺเตปีติ เวทนาติ เอวํ สามฺคฺคหเณ สติปิ. เตภูมิกสมฺมสนจารเวทนาวาติ ภูมิตฺตยปริยาปนฺนา, ตโต เอว สมฺมสนาณสฺส โคจรภูตา เวทนา เอว อธิปฺเปตา สพฺรหฺมจารีนํ อุปการาวหภาเวน เทสนาย อารทฺธตฺตา. ตถา หิ วุตฺตํ ‘‘จตุโรฆนิตฺถรณตฺถิกาน’’นฺติอาทิ ¶ . เอส นโย ปฺายปิ. อิธ สุขาทิสทฺทา ตทารมฺมณวิสยาติ อิมมตฺถํ สุตฺเตน สาเธตุํ ‘‘รูปฺจ หี’’ติอาทิ วุตฺตํ. เอกนฺตทุกฺขนฺติ เอกนฺเตเนว อนิฏฺํ, ตโต เอว ทุกฺขมตาย ทุกฺขํ. อารมฺมณกรณวเสน ทุกฺขเวทนาย อนุปติตํ, โอติณฺณฺจาติ ทุกฺขานุปติตํ, ทุกฺขาวกฺกนฺตํ. สุเขน อนวกฺกนฺตํ อภวิสฺสาติ โยชนา. นยิทนฺติ เอตฺถ อิทนฺติ นิปาตมตฺตํ. สารชฺเชยฺยุนฺติ สาราคํ อุปฺปาเทยฺยุํ. สุขนฺติ สภาวโต จ อิฏฺํ. สาราคา สํยุชฺชนฺตีติ พหลราคเหตุ ยถารหํ ทสหิปิ สํโยชเนหิ สํยุชฺชนฺติ. สํโยคา สํกิลิสฺสนฺตีติ ตถา สํยุตฺตตาย ตณฺหาสํกิเลสาทิวเสน สํกิลิสฺสนฺติ, วิพาธียนฺติ อุปตาปียนฺติ จาติ อตฺโถ. อารมฺมณนฺติ อิฏฺํ, อนิฏฺํ, มชฺฌตฺตฺจ อารมฺมณํ ยถากฺกมํ สุขํ, ทุกฺขํ, อทุกฺขมสุขนฺติ กถิตํ. เอวํ อวิเสเสน ปฺจปิ ขนฺเธ สุขาทิอารมฺมณภาเวน ทสฺเสตฺวา อิทานิ เวทนา เอว สุขาทิอารมฺมณภาเวน ทสฺเสตุํ ‘‘อปิจา’’ติอาทิ วุตฺตํ. ปากติกปจุรชนวเสนายํ กถิตาติ กตฺวา ‘‘ปุริมํ สุขํ เวทนํ อารมฺมณํ กตฺวา’’ติ วุตฺตํ. วิเสสลาภี ปน อนาคตมฺปิ สุขํ เวทนํ อารมฺมณํ กโรเตว. วุตฺตเมตํ สติปฏฺานวณฺณนายํ (ที. นิ. อฏฺ. ๒.๓๘๐; ม. นิ. อฏฺ. ๑.๗๙). เวทนาย หิ อารมฺมณํ เวทิยนฺติยา ตํสมงฺคีปุคฺคโล เวเทตีติ โวหารมตฺตํ โหติ.
สพฺพสฺายาติ สพฺพายปิ จตุภูมิกสฺาย. สพฺพตฺถกสฺายาติ สพฺพสฺมึ จิตฺตุปฺปาเท ปวตฺตนกสฺาย. วตฺเถ วาติ วา-สทฺเทน วณฺณธาตุํ สงฺคณฺหาติ ¶ . ปาเปนฺโตติ ภาวนํ อุปจารํ วา อปฺปนํ วา อุปเนนฺโต. อุปฺปชฺชนกสฺาปีติ ‘‘นีลํ รูปํ, รูปารมฺมณํ นีล’’นฺติ อุปฺปชฺชนกสฺาปิ.
อสพฺพสงฺคาหิกตฺตาติ สพฺเพสํ เวทนาสฺาวิฺาณานํ อสงฺคหิตตฺตา. ตกฺกคตนฺติ สุตฺตกนฺตนกตกฺกมฺหิ, สุตฺตวตฺตนกตกฺกมฺหิ วา เวนวเสน ิตํ. ปริวฏฺฏกาทิคตนฺติ สุตฺตเวนปริวฏฺฏกาทิคตํ. วิสฺสฏฺตฺตาว น คหิตา, ยทคฺเคน ปฺา วิฺาเณน สทฺธึ สมฺปโยคํ ลภาปิตา, ตทคฺเคน เวทนาสฺาหิปิ สมฺปโยคํ ลภาปิตา เอวาติ. ตเทว สฺชานาติ สํสฏฺภาวโต.
สฺชานาติ วิชานาตีติ เอตฺถ ‘‘ปชานาตี’’ติ ปทํ อาเนตฺวา วตฺตพฺพํ ปชานนวเสนปิ วิเสสสฺส วกฺขมานตฺตา. ชานาตีติ อยํ สทฺโท จ ลทฺทโตเยเวตฺถ อวิเสโส, อตฺถโต ปน วิเสสโต อิจฺฉิตพฺโพ. อเนกตฺถตฺตา หิ ธาตูนํ เตน อาขฺยาตปเทน นามปเทน จ วุตฺตมตฺถํ อุปสคฺคปทํ โชตกภาเวน วิเสเสติ, น วาจกภาเวน. เตนาห ‘‘ตสฺสปิ ชานนตฺเถ วิเสโส เวทิตพฺโพ’’ติ ¶ . เอเตน สฺาวิฺาณปฺาปทานิ อนฺโตคธชานนตฺเถ ยถาสกํ วิสิฏฺวิสเย จ นิฏฺานีติ ทสฺเสติ. เตเนวาห ‘‘สฺา หี’’ติอาทิ. สฺชานนมตฺตเมวาติ เอตฺถ มตฺต-สทฺเทน วิเสสนิวตฺติอตฺเถน วิชานนปชานนากาเร นิวตฺเตติ, เอว-สทฺเทน กทาจิปิ อิมิสฺสา เต วิเสสา นตฺเถวาติ อวธาเรติ. เตเนวาห ‘‘อนิจฺจํ ทุกฺข’’นฺติอาทิ. ตตฺถ วิฺาณกิจฺจมฺปิ กาตุํ อสกฺโกนฺตี สฺา กุโต ปฺากิจฺจํ กเรยฺยาติ ‘‘ลกฺขณปฏิเวธํ ปาเปตุํ น สกฺโกติ’’จฺเจว วุตฺตํ, น วุตฺตํ ‘‘มคฺคปาตุภาว’’นฺติ.
อารมฺมเณ ปวตฺตมานํ วิฺาณํ น สฺา วิย นีลปีตาทิมตฺตสฺชานนวเสน ปวตฺตติ, อถ โข ตตฺถ อฺมฺปิ ตาทิสํ วิเสสํ ชานนฺตเมว ปวตฺตตีติ อาห ‘‘วิฺาณ’’นฺติอาทิ. กถํ ปน วิฺาณํ ลกฺขณปฏิเวธํ ปาเปตีติ? ปฺาย ทสฺสิตมคฺเคน. ลกฺขณารมฺมณิกวิปสฺสนาย หิ อเนกวารํ ลกฺขณานิ ปฏิวิชฺฌิตฺวา ปวตฺตมานาย ปคุณภาวโต ปริจยวเสน าณวิปฺปยุตฺตจิตฺเตนปิ วิปสฺสนา สมฺภวติ, ยถา ตํ ปคุณสฺส คนฺถสฺส อชฺฌยเน ตตฺถ ตตฺถ คตาปิ วารา ¶ น อุปธารียนฺติ. ‘‘ลกฺขณปฏิเวธ’’นฺติ จ ลกฺขณานํ อารมฺมณกรณมตฺตํ สนฺธาย วุตฺตํ, น ปฏิวิชฺฌนํ. อุสฺสกฺกิตฺวาติ อุทยพฺพยาณาทิาณปฏิปาฏิยา อารภิตฺวา. มคฺคปาตุภาวํ ปาเปตุํ น สกฺโกติ อสมฺโพธสภาวตฺตา. อารมฺมณมฺปิ สฺชานาติ อวพุชฺฌนวเสเนว, น สฺชานนมตฺเตน. ตถา ลกฺขณปฏิเวธมฺปิ ปาเปติ, น วิชานนมตฺเตน, อตฺตโน ปน อฺาสาธารเณน อานุภาเวน อุสฺสกฺกิตฺวา มคฺคปาตุภาวมฺปิ ปาเปติ.
อิทานิ ยถาวุตฺตมตฺถํ อุปมาย วิภาเวตุํ ‘‘ยถา หี’’ติอาทิ วุตฺตํ. ตตฺถ อชาตพุทฺธีติ อสฺชาตพฺยวหารพุทฺธิ. อุปโภคปริโภคนฺติ อุปโภคปริโภคารหํ, อุปโภคปริโภควตฺถูนํ ปฏิลาภโยคฺคนฺติ อตฺโถ. กูโฏติ กหาปณปติรูปโก ตมฺพกํสาทิมโย. เฉโกติ มหาสาโร. กรโตติ อฑฺฒสาโร. สณฺโหติ มุทุชาติโก สมสาโร. อิติ-สทฺโท อาทิอตฺโถ. เตน ปาทสารปโรปาทสารอฑฺฒสาราทีนํ สงฺคโห. ชานนฺโต จ ปน นํ รูปํ ทิสฺวาปิ…เป… อสุกาจริเยน กโตติปิ ชานาติ ตถา เหรฺิกคนฺถสฺส สุคฺคหิตตฺตา. เอวเมวนฺติอาทิ อุปมาสํสนฺทนํ. สฺาวิภาคํ อกตฺวา ปิณฺฑวเสเนว อารมฺมณสฺส คหณโต ทารกสฺส กหาปณทสฺสนสทิสา วุตฺตา. ตถา หิ สา ยถาอุปฏฺิตวิสยปทฏฺานา วุจฺจติ. วิฺาณํ อารมฺมเณ เอกจฺจวิเสสคฺคหณสมตฺถภาวโต คามิกปุริสกหาปณทสฺสนสทิสํ วุตฺตํ. ปฺา ปน อารมฺมเณ อนวเสสาวโพธโต เหรฺิกกหาปณทสฺสนสทิสา วุตฺตา. เนสนฺติ สฺาวิฺาณปฺานํ ¶ . วิเสโสติ สภาววิเสโส. ทุปฺปฏิวิชฺโฌ ปกติปฺาย. อิมินาว เนสํ อจฺจนฺตสุขุมตํ ทสฺเสติ.
เอการมฺมเณ ปวตฺตมานานนฺติ เอกสฺมึเยว อารมฺมเณ ปวตฺตมานานํ. เตน อภินฺนวิสยาภินฺนกาลตาทสฺสเนน อวินิพฺโภควุตฺติตํ วิภาเวนฺโต ทุปฺปฏิวิชฺฌตํเยว อุลฺลิงฺเคติ. ววตฺถานนฺติ อสงฺกรโต ปนํ. อยํ ผสฺโส…เป… อิทํ จิตฺตนฺติ นิทสฺสนมตฺตเมตํ. อิติ-สทฺโท วา อาทิอตฺโถ. เตน เสสธมฺมานมฺปิ สงฺคโห ทฏฺพฺโพ. อิทนฺติ อรูปีนํ ธมฺมานํ ววตฺถานกรณํ. ตโตติ ยํ วุตฺตํ ติลเตลาทิอุทฺธรณํ, ตโต. ยทิ ทุกฺกรตรํ, กถํ ตนฺติ อาห ‘‘ภควา ปนา’’ติอาทิ.
๔๕๑. นิสฺสเฏนาติ ¶ นิกฺขนฺเตน อตํสมฺพนฺเธน. ปริจฺจตฺเตนาติ ปริจฺจตฺตสทิเสน ปจฺจยภาวานุปคมเนน ปจฺจยุปฺปนฺนสมฺพนฺธาภาวโต. นิสฺสกฺกวจนํ อปาทานทีปนโต. กรณวจนํ กตฺตุอตฺถทีปนโต. กามาวจรมโนวิฺาณํ น นิยมโต ‘‘อิทํ นาม ปฺจทฺวาริกาสมฺพนฺธา’’ติ สกฺกา วตฺตุํ, รูปาวจรวิฺาณํ ปน น ตถาติ, ตสฺเสว ปฺจหิ อินฺทฺริเยหิ นิสฺสฏตา วุตฺตาติ อาห ‘‘รูปาวจรจตุตฺถชฺฌานจิตฺเตนา’’ติ. จตุตฺถชฺฌานคฺคหณํ ตสฺเสว อรูปาวจรสฺส ปทฏฺานภาวโต. ปริสุทฺเธนาติ วิเสสโต อสํกิเลสิกตฺตาว. ตฺหิ วิคตูปกฺกิเลสตาย วิเสสโต ปริสุทฺธํ. เตนาห ‘‘นิรุปกฺกิเลเสนา’’ติ. ชานิตพฺพํ เนยฺยํ, สปรสนฺตาเนสุ อิทํ อติสยํ ชานิตพฺพโต พุชฺฌิตพฺพํ โพเธตพฺพํ วาติ อตฺโถ. เนยฺยนฺติ วา อตฺตโน สนฺตาเน เนตพฺพํ ปวตฺเตตพฺพนฺติ อตฺโถ. เตนาห ‘‘นิพฺพตฺเตตุํ สกฺกา โหติ. เอตฺถ ิตสฺส หิ สา อิชฺฌตี’’ติ. ปาฏิเยกฺกนฺติ วิสุํ วิสุํ, อนุปทธมฺมวเสนาติ อตฺโถ. อภินิเวสาภาวโตติ วิปสฺสนาภินิเวสสฺส อสมฺภวโต. กลาปโต นยโตติ กลาปสมฺมสนสงฺขาตโต นยวิปสฺสนโต. ภิกฺขุโนติ สาวกสฺส. สาวกสฺเสว หิ ตตฺร อนุปทธมฺมวิปสฺสนา น สมฺภวติ, น สตฺถุ. เตนาห ‘‘ตสฺมา’’ติอาทิ. วิสฺสชฺเชสีติ ตปฺปฏิพทฺธฉนฺทราคปฺปหาเนน ปชหติ.
หตฺถคตตฺตาติ หตฺถคตสทิสตฺตา, อาสนฺนตฺตาติ อตฺโถ. ยทา หิ โลกนาโถ โพธิมูเล อปราชิตปลฺลงฺเก นิสินฺโน – ‘‘กิจฺฉํ วตายํ โลโก อาปนฺโน’’ติอาทินา (ที. นิ. ๒.๕๗; สํ. นิ. ๒.๔, ๑๐) ปฏิจฺจสมุปฺปาทมุเขน วิปสฺสนาภินิเวสํ กตฺวา อธิคนฺตพฺพสพฺพฺุตฺาณานุรูปํ ฉตฺตึสโกฏิสหสฺสมุเขน มหาวชิราณํ นาม มหาโพธิสตฺตสมฺมสนํ ปวตฺเตนฺโต อเนกาการสมาปตฺติธมฺมสมฺมสเน อนุปทเมว เนวสฺานาสฺายตนธมฺเมปิ ¶ อปราปรํ สมฺมสิ. เตนาห ‘‘ภควา ปนา’’ติอาทิ. ปโรปฺาสาติ ทฺเวปฺาสํ. กามฺเจตฺถ เกจิ ธมฺมา เวทนาทโย ผสฺสปฺจมกาทีสุ วุตฺตาปิ ฌานโกฏฺาสาทีสุปิ สงฺคหิตา, ตํตํปจฺจยภาววิสิฏฺเน ปน อตฺถวิเสเสน ธมฺมนฺตรานิ วิย โหนฺตีติ เอวํ วุตฺตํ. ตถา หิ โลกุตฺตรจิตฺตุปฺปาเทสุ นวินฺทฺริยตา วุจฺจติ. องฺคุทฺธาเรนาติ ตตฺถ ลพฺภมานฌานงฺคโพชฺฌงฺคมคฺคงฺคานํ อุทฺธรเณน. องฺค-สทฺโท ¶ วา โกฏฺาสปริยาโย, ตสฺมา องฺคุทฺธาเรนาติ ผสฺสปฺจมกาทิโกฏฺาสานํ สมุทฺธรเณน. ยาวตา สฺาสมาปตฺติโยติ ยตฺตกา สฺาสหคตา ฌานสมาปตฺติโย, ตาหิ วุฏฺาย อธิคนฺธพฺพตฺตา ตาวติกา เวเนยฺยานํ อฺาปฏิเวโธ อรหตฺตสมธิคโม.
ทสฺสนปริณายกฏฺเนาติ อนฺธสฺส ยฏฺิโกฏึ คเหตฺวา มคฺคเทสโก วิย ธมฺมานํ ยถาสภาวทสฺสนสงฺขาเตน ปริณายกภาเวน. ยถา วา โส ตสฺส จกฺขุภูโต, เอวํ สตฺตานํ ปฺา. เตนาห ‘‘จกฺขุภูตาย ปฺายา’’ติ. สมาธิสมฺปยุตฺตา ปฺา สมาธิปฺา. สมาธิ เจตฺถ อารุปฺปสมาธีติ วทนฺติ, สมฺมสนปโยโค ปน โกจิ ฌานสมาธีติ ยุตฺตํ. วิปสฺสนาภูตา ปฺา วิปสฺสนาปฺา. สมาธิปฺาย อนฺโตสมาปตฺติยํ กิจฺจโต ปชานาติ, ‘‘สมาหิโต ยถาภูตํ ปชานาตี’’ติ ปน วจนโต (สํ. นิ. ๓.๕; ๔.๙๙-๑๐๐; ๓.๕.๑๐๗๑-๑๐๗๒; เนตฺติ. ๔๐; มิ. ป. ๒.๑.๑๔) อสมฺโมหโต ปชานาติ. ตตฺถ กิจฺจโตติ โคจรชฺฌตฺเต อารมฺมณกรณกิจฺจโต. อสมฺโมหโตติ สมฺปยุตฺตธมฺเมสุ สมฺโมหวิธมนโต ยถา ปีติปฏิสํเวทนาทีสุ. กิมตฺถิยาติ กึปโยชนาติ อาห ‘‘โก เอติสฺสา อตฺโถ’’ติ. อภิฺเยฺเย ธมฺเมติ ยาถาวสรสลกฺขณาวโพธวเสน อภิมุขํ เยฺเย ชานิตพฺเพ ขนฺธายตนาทิธมฺเม. อภิชานาตีติ สลกฺขณโต สามฺลกฺขณโต จ อภิมุขํ อวิรชฺฌนวเสน ชานาติ. เอเตน าตปริฺาพฺยาปารมาห. ปริฺเยฺเยติ อนิจฺจาติปิ ทุกฺขาติปิ อนตฺตาติปิ ปริจฺฉิชฺช ชานิตพฺเพ. ปริชานาตีติ ‘‘ยํ กิฺจิ รูปํ…เป… อนิจฺจํ ขยฏฺเนา’’ติอาทินา (ปฏิ. ม. ๑.๔๘) ปริจฺฉินฺทิตฺวา ชานาติ. อิมินา ตีรณปริฺาพฺยาปารมาห. ปหาตพฺเพ ธมฺเมติ นิจฺจสฺาทิเก ยาว อรหตฺตมคฺควชฺฌา สพฺเพ ปาปธมฺเม. ปชหติ ปกฏฺโต ชหติ, วิกฺขมฺเภติ เจว สมุจฺฉินฺทติ จาติ อตฺโถ. อิมินา ปหานปริฺาพฺยาปารมาห. สา ปเนสา ปฺา โลกิยาปิ ติปฺปการา โลกุตฺตราปิ, ตาสํ วิเสสํ สยเมวาห. กิจฺจโตติ อภิชานนวเสน อารมฺมณกิจฺจโต. อสมฺโมหโตติ ยถาพลํ อภิฺเยฺยาทีสุ สมฺโมหวิธมนโต. นิพฺพานมารมฺมณํ กตฺวา ปวตฺตนโต อภิฺเยฺยาทีสุ วิคตสมฺโมหโต เอวาติ อาห ‘‘โลกุตฺตรา อสมฺโมหโต’’ติ.
๔๕๒. กมฺมสฺสกตา ¶ ¶ สมฺมาทิฏฺิ จ วฏฺฏนิสฺสิตตฺตา อิธ นาธิปฺเปตา, วิวฏฺฏกถา เหสาติ วุตฺตํ ‘‘วิปสฺสนาสมฺมาทิฏฺิยา จ มคฺคสมฺมาทิฏฺิยา จา’’ติ. ปรโต โฆโสติ ปรโต สตฺถุโต, สาวกโต วา ลพฺภมาโน ธมฺมโฆโส. เตนาห ‘‘สปฺปายธมฺมสฺสวน’’นฺติ. ตฺหิ สมฺมาทิฏฺิยา ปจฺจโย ภวิตุํ สกฺโกติ, น โย โกจิ ปรโตโฆโส. อุปายมนสิกาโรติ เยน นามรูปปริคฺคหาทิ สิชฺฌติ, ตาทิโส ปถมนสิกาโร. อยฺจ สมฺมาทิฏฺิยา ปจฺจโยติ นิยมปกฺขิโก, น สพฺพสํคาหโกติ ทสฺเสนฺโต ‘‘ปจฺเจกพุทฺธานํ ปนา’’ติอาทิมาห. โยนิโสมนสิการสฺมึเยวาติ อวธารเณน ปรโตโฆสเมว นิวตฺเตติ, น ปทฏฺานวิเสสํ ปฏิโยคีนิวตฺตนตฺถตฺตา เอว-สทฺทสฺส.
ลทฺธุปการาติ (อ. นิ. ฏี. ๓.๕.๒๕) ยถารหํ นิสฺสยาทิวเสน ลทฺธปจฺจยา. วิปสฺสนาสมฺมาทิฏฺิยา อนุคฺคหิตภาเวน คหิตตฺตา มคฺคสมฺมาทิฏฺีสุ จ อรหตฺตมคฺคสมฺมาทิฏฺิ, อนนฺตรสฺส หิ วิธิ, ปฏิเสโธ วา. อคฺคผลสมาธิมฺหิ ตปฺปริกฺขารธมฺเมสุเยว จ เกวโล เจโตปริยาโย นิรุฬฺโหติ สมฺมาทิฏฺีติ อรหตฺตมคฺคสมฺมาทิฏฺิ. ผลกฺขเณติ อนนฺตเร กาลนฺตเร จาติ ทุวิเธ ผลกฺขเณ. ปฏิปฺปสฺสทฺธิวเสน สพฺพสํกิเลเสหิ เจโต วิมุจฺจติ เอตายาติ เจโตวิมุตฺติ, อคฺคผลปฺํ เปตฺวา อวเสสา ผลธมฺมา. เตนาห ‘‘เจโตวิมุตฺติ ผลํ อสฺสาติ. เจโตวิมุตฺติสงฺขาตํ ผลํ อานิสํโส’’ติ, สพฺพสํกิเลเสหิ เจตโส วิมุจฺจนสงฺขาตํ ปฏิปฺปสฺสมฺภนสฺิตํ ปหานํ ผลํ อานิสํโส จาติ โยชนา. อิธ จ เจโตวิมุตฺติ-สทฺเทน ปหานมตฺตํ คหิตํ, ปุพฺเพ ปหายกธมฺมา, อฺถา ผลธมฺมา เอว อานิสํโสติ คยฺหมาเน ปุนวจนํ นิรตฺถกํ สิยา.
ปฺาวิมุตฺติผลานิสํสาติ เอตฺถาปิ เอวเมว อตฺโถ เวทิตพฺโพ. สมฺมาวาจากมฺมนฺตาชีวา สีลสภาวตฺตา วิเสสโต สมาธิสฺส อุปการา, ตถา สมฺมาสงฺกปฺโป ฌานสภาวตฺตา. ตถา หิ โส ‘‘อปฺปนา’’ติ นิทฺทิฏฺโ. สมฺมาสติสมฺมาวายามา ปน สมาธิปกฺขิยา เอวาติ อาห ‘‘อวเสสา ธมฺมา เจโตวิมุตฺตีติ เวทิตพฺพา’’ติ. จตุปาริสุทฺธิสีลนฺติ อริยมคฺคาธิคมสฺส ปทฏฺานภูตํ จตุปาริสุทฺธิสีลํ. สุตาทีสุปิ เอเสว นโย. อตฺตโน จิตฺตปฺปวตฺติอาโรจนวเสน สห กถนํ สํกถา, สํกถาว ¶ สากจฺฉา. อิธ ปน กมฺมฏฺานปฏิพทฺธาติ อาห ‘‘กมฺมฏฺาเน…เป… กถา’’ติ. ตตฺถ กมฺมฏฺานสฺส เอกวารํ วีถิยา อปฺปฏิปชฺชนํ ขลนํ, อเนกวารํ ปกฺขลนํ, ตทุภยสฺส วิจฺเฉทนีกถา ขลนปกฺขลนเฉทนกถา. ปูเรนฺตสฺสาติ วิวฏฺฏนิสฺสิตํ กตฺวา ปาเลนฺตสฺส พฺรูเหนฺตสฺส จ. สุณนฺตสฺสาติ ‘‘ยถาอุคฺคหิตกมฺมฏฺานํ ผาตึ คมิสฺสตี’’ติ ¶ เอวํ สุณนฺตสฺส. เตเนว หิ ‘‘สปฺปายธมฺมสฺสวน’’นฺติ วุตฺตํ. กมฺมํ กโรนฺตสฺสาติ ภาวนานุโยคกมฺมํ กโรนฺตสฺส.
ปฺจสุปิ าเนสุ อนฺต-สทฺโท เหตุอตฺถโชตโน ทฏฺพฺโพ. เอวฺหิ ‘‘ยถา หี’’ติอาทินา วุจฺจมานา อมฺพุปมา จ ยุชฺเชยฺย. อุทกโกฏฺกนฺติ อาลวาลํ. ถิรํ กตฺวา พนฺธตีติ อสิถิลํ ทฬฺหํ นาติมหนฺตํ นาติขุทฺทกํ กตฺวา โยเชติ. ถิรํ กโรตีติ อุทกสิฺจนกาเล ตโต ตโต วิสฺสริตฺวา อุทกสฺส อนิกฺขมนตฺถํ อาลวาลํ ถิรตรํ กโรติ. สุกฺขทณฺฑโกติ ตสฺเสว อมฺพคจฺฉกสฺส สุกฺโข สาขาสีสโก. กิปิลฺลิกปุโฏติ ตมฺพกิปิลฺลิกกุฏชํ. ขณิตฺตินฺติ กุทาลํ. โกฏฺกพนฺธนํ วิย สีลํ สมฺมาทิฏฺิยา วฑฺฒนุปายสฺส มูลภาวโต. อุทกสิฺจนํ วิย ธมฺมสฺสวนํ ภาวนาย ปริพฺรูหนโต. มริยาทาย ถิรภาวกรณํ วิย สมโถ ยถาวุตฺตภาวนาธิฏฺานาย สีลมริยาทาย ทฬฺหภาวาปาทนโต. สมาหิตสฺส หิ สีลํ ถิรตรํ โหติ. สมีเป วลฺลิอาทีนํ หรณํ วิย กมฺมฏฺาเน ขลนปกฺขลนจฺเฉทนํ อิชฺฌิตพฺพภาวนาย วิพนฺธาปนยนโต. มูลขณนํ วิย สตฺตนฺนํ อนุปสฺสนานํ ภาวนา ตสฺสา วิพนฺธสฺส มูลกานํ ตณฺหามานทิฏฺีนํ ปลิขณนโต. เอตฺถ จ ยสฺมา สุปริสุทฺธสีลสฺส กมฺมฏฺานํ อนุยฺุชนฺตสฺส สปฺปายธมฺมสฺสวนํ อิจฺฉิตพฺพํ, ตโต ยถาสุเต อตฺเถ สากจฺฉาสมาปชฺชนํ, ตโต กมฺมฏฺานวิโสธเนน สมถนิปฺผตฺติ, ตโต สมาหิตสฺส อารทฺธวิปสฺสกสฺส วิปสฺสนาปาริปูริ. ปริปุณฺณวิปสฺสโน มคฺคสมฺมาทิฏฺึ ปริพฺรูเหตีติ เอวเมเตสํ องฺคานํ ปรมฺปราย สมฺมุขา จ อนุคฺคณฺหนโต อยมานุปุพฺพี กถิตาติ เวทิตพฺพํ.
๔๕๓. อิธ กึ ปุจฺฉตีติ อิธ เอวํ อรหตฺตผลํ ปาปิตาย เทสนาย ‘‘กติ ปนาวุโส, ภวา’’ติ ภวํ ปุจฺฉนฺโต กีทิสํ อนุสนฺธึ อุปาทาย ปุจฺฉตีติ อตฺโถ. เตเนว หิ ‘‘มูลเมว คโต อนุสนฺธี’’ติ วตฺวา อธิปฺปายํ ¶ ปกาเสนฺโต ‘‘ทุปฺปฺโ’’ติอาทิมาห. ทุปฺปฺโติ หิ อิธ อปฺปฏิวิทฺธสจฺโจ อธิปฺเปโต, น ชโฬ เอว. กามภโวติอาทีสุ กมฺโมปปตฺติเภทโต ทุวิโธปิ ภโว อธิปฺเปโตติ ทสฺเสนฺโต ‘‘กามภวูปคํ กมฺม’’นฺติอาทิมาห. ตตฺถ ยํ วตฺตพฺพํ, ตํ วิสุทฺธิมคฺเคตํสํวณฺณนายํ (วิสุทฺธิ. ๒.๖๔๗; วิสุทฺธิ. มหาฏี. ๒.๖๔๖-๖๔๗) วุตฺตนเยน เวทิตพฺพํ. ปุนพฺภวสฺสาติ ปุนปฺปุนํ อปราปรํ ภวนโต ชายนโต ปุนพฺภโวติ ลทฺธนามสฺส วฏฺฏปพนฺธสฺส. เตนาห ‘‘อิธ วฏฺฏํ ปุจฺฉิสฺสามี’’ติ. อภินิพฺพตฺตีติ ภวโยนิคติอาทิวเสน นิพฺพตฺติ. ตหึ ตหึ ตสฺมึ ตสฺมึ ภวาทิเก. อภินนฺทนาติ ตณฺหาอภินนฺทนเหตุ. คมนาคมนํ โหตีติอาทินา ภวาทีสุ สตฺตานํ อปราปรํ จุติปฏิสนฺธิโย ทสฺเสติ. ขยนิโรเธนาติ อจฺจนฺตขยสงฺขาเตน อนุปฺปาทนิโรเธน. อุภยเมตํ น วตฺตพฺพํ ปหานาภิสมยภาวนาภิสมยานํ ¶ อจฺจาสนฺนกาลตฺตา. วตฺตพฺพํ ตํ เหตุผลธมฺมูปจารวเสน. ยถา หิ ปทีปุชฺชลนเหตุโก อนฺธการวิคโม, เอวํ วิชฺชุปฺปาทเหตุโก อวิชฺชานิโรโธ, เหตุผลธมฺมา จ สมานกาลาปิ ปุพฺพาปรกาลา วิย โวหรียนฺติ ยถา – ‘‘จกฺขฺุจ ปฏิจฺจ รูเป จ อุปฺปชฺชติ จกฺขุวิฺาณ’’นฺติ (ม. นิ. ๑.๒๐๔, ๔๐๐; ม. นิ. ๓.๔๒๐, ๔๒๕, ๔๒๖; สํ. นิ. ๒.๔๓-๔๕; ๒.๔.๖๐; กถา. ๔๖๕, ๔๖๗) ปจฺจยปจฺจยุปฺปนฺนกิริยา. คมนํ อุปจฺฉิชฺชติ อิธ กามภเว ปรินิพฺพาเนน. อาคมนํ อุปจฺฉิชฺชติ ตตฺถ รูปารูเปสุ ปรินิพฺพาเนน. คมนาคมนํ อุปจฺฉิชฺชติ สพฺพโส อปราปรุปฺปตฺติยา อภาวโต.
๔๕๔. วิวฏฺฏกถาย ปรโต โชติตํ ปมํ ฌานํ วิวฏฺฏํ ปตฺวา ิตสฺส อุกฺกฏฺนิทฺเทเสน อุภโตภาควิมุตฺตสฺส นิโรธสาธกํ วิภาวิตุํ ยุตฺตนฺติ อาห ‘‘กตมํ ปนาวุโสติ อิธ กึ ปุจฺฉตี’’ติอาทิ. ตถา หิ อนนฺตรํ นิโรธสมาปชฺชนเกน ภิกฺขุนา ชานิตพฺพานิ ปมสฺส ฌานสฺส สมฺปโยคปหานงฺคานิ ปุจฺฉิตานิ. องฺคววตฺถานนฺติ ฌานงฺคววตฺถานํ. โกฏฺาสปริจฺเฉโทติ ตตฺถ ลพฺภมานผสฺสปฺจมกาทิธมฺมโกฏฺาสปริจฺเฉโท ชานิตพฺโพ. อิมสฺมึ ฌาเน เอตฺตกา ธมฺมา สํวิชฺชนฺติ, เอตฺตกา นิโรธิตาติ ชานิตพฺพํ. อุปการานุปการานิ องฺคานีติ นิโรธสมาปตฺติยา อุปการานิ จ อนุปการานิ จ องฺคานิ. นิโรธสมาปตฺติยา หิ โสฬสหิ าณจริยาหิ นวหิ สมาธิจริยาหิ จ ปตฺตพฺพตฺตา ตํตําณสฺส สมาธิจริยาหิ สมติกฺกมิตพฺพา ธมฺมา อนุปการกงฺคานิ, สมติกฺกมกา ¶ อุปการกงฺคานิ. เตสฺหิ วเสน ยถานุปุพฺพํ อุปสนฺตุปสนฺตโอฬาริกภาวาย ภวคฺคสมาปตฺติยา สงฺขาราวเสสสุขุมตํ ปตฺตา จิตฺตเจตสิกา ยถาปริจฺฉินฺนํ กาลํ นิรุชฺฌนฺติ, อปฺปวตฺตึ คจฺฉนฺติ. ตสฺสาติ นิโรธสฺส. อนนฺตรปจฺจยนฺติ อนนฺตรปจฺจยสทิสํ. น หิ นิโรธสฺส โกจิ ธมฺโม อนนฺตรปจฺจโย นาม อตฺถิ. ยฺหิ ตทา จิตฺตเจตสิกานํ ตถา นิรุชฺฌนํ, ตํ ยถาวุตฺตปุพฺพาภิสงฺขารเหตุกาย เนวสฺานาสฺายตนสมาปตฺติยา อโหสีติ สา ตสฺส อนนฺตรปจฺจโย วิย โหตีติ ตํ วุตฺตํ. ฉ สมาปตฺติโยติ สุตฺตนฺตนเยน วุตฺตสุตฺตนฺตปิฏกสํวณฺณนาติ กตฺวา. ‘‘สตฺต สมาปตฺติโย’’ติ ปน วตฺตพฺพํ, อฺถา อิทํ ‘‘จตุรงฺคิก’’นฺติ น วตฺตพฺพํ สิยา. นยํ วา ทสฺเสตฺวาติ อาทิอนฺตทสฺสนวเสน นยทสฺสนํ กตฺวา.
๔๕๕. เอวํ นิโรธสฺส ปาทกํ วิภาเวตฺวา อิทานิ อนฺโตนิโรเธ อนุปพนฺธภาวโต ปฺจนฺนํ ปสาทานํ ปจฺจยปุจฺฉเน ปมํ ตาว เต สรูปโต อาเวณิกโต อาเวณิกวิสยโต ปฏิสฺสรณโต จ ปุจฺฉนวเสน ปาฬิ ปวตฺตาติ ทสฺเสนฺโต ‘‘วิฺาณนิสฺสเย ปฺจ ปสาเท ปุจฺฉนฺโต’’ติ ¶ อาห. โคจรวิสยนฺติ เอตฺถ กามํ ตพฺพหุลจาริตาเปกฺขํ โคจรคฺคหณํ, อนฺตฺถภาวาเปกฺขํ วิสยคฺคหณนฺติ อตฺเถว โคจรวิสยภาวานํ วิเสโส, วิวริยมานํ ปน อุภยมฺปิ อารมฺมณสภาวเมวาติ อาห ‘‘โคจรภูตํ วิสย’’นฺติ. เอเกกสฺสาติ เอโก เอกสฺส, อฺโ อฺสฺสาติ อตฺโถ. อฺตฺโถ หิ อยํ เอก-สทฺโท ‘‘อิตฺเถเก อภิวทนฺตี’’ติอาทีสุ (ม. นิ. ๓.๒๗) วิย. สเจ หีติอาทิ อภูตปริกปฺปนวจนเมตํ. ตตฺถ สโมธาเนตฺวาติ เอกชฺฌํ กตฺวา. วินาปิ มุเขนาติอาทินา อตฺถสลฺลาปิกนิทสฺสนํ นาม ทสฺเสติ. ยถา วิฺาณาธิฏฺิตเมว จกฺขุ รูปํ ปสฺสติ, น เกวลํ, เอวํ จกฺขุนิสฺสยเมว วิฺาณํ ตํ ปสฺสติ, น อิตรนฺติ อาห ‘‘จกฺขุปสาเท อุปเนหี’’ติ. เตน เตสํ ตตฺถ สํหจฺจการิตํ ทสฺเสติ. ยทิ วา นีลํ ยทิ วา ปีตกนฺติ อิทํ นีลปีตาทิสภาวชานนมตฺตํ สนฺธายาห. นีลํ ปีตกนฺติ ปชานนํ จกฺขุวิฺาณสฺส นตฺเถว อวิกปฺปกภาวโต. เอเตสํ จกฺขุวิฺาณาทีนํ. นิสฺสยสีเสน นิสฺสิตปุจฺฉา เหสา, เอวฺหิ วิสยานุภวนโจทนา สมตฺถิตา โหติ. เตนาห ‘‘จกฺขุวิฺาณํ หี’’ติอาทิ. ยถาสกํ วิสยํ รชฺชนาทิวเสน อนุภวิตุํ ¶ อสมตฺถานิ จกฺขุวิฺาณาทีนิ, ตตฺถ สมตฺถตาเยว จ นตฺถิ, น กิฺจิ อตฺถโต ปฏิสรนฺตานิ วิย โหนฺตีติ วุตฺตํ ‘‘กึ เอตานิ ปฏิสรนฺตี’’ติ. ชวนมโน ปฏิสรณนฺติ ปฺจทฺวาริกํ อิตรฺจ สาธารณโต วตฺวา ปุน ยาย’สฺส รชฺชนาทิปวตฺติยา ปฏิสรณตา, สา สวิเสสา ยตฺถ ลพฺภติ, ตํ ทสฺเสนฺโต ‘‘มโนทฺวาริกชวนมโน วา’’ติ อาห. เอตสฺมึ ปน ทฺวาเรติ จกฺขุทฺวาเร ชวนํ รชฺชติ วา ทุสฺสติ วา มุยฺหติ วา, ยโต ตตฺถ อฺาณาทิอสํวโร ปวตฺตติ.
ตตฺราติ ตสฺมึ ชวนมนสฺเสว ปฏิสรณภาเว. ทุพฺพลโภชกาติ หีนสามตฺถิยา ราชโภคฺคา. เสวกานํ คณนาย โยชิตทิวเส ลพฺภมานกหาปโณ ยุตฺติกหาปโณ. อนฺทุพนฺธเนน พทฺธสฺส วิสฺสชฺชเนน ลพฺภมานกหาปโณ พนฺธกหาปโณ. กิฺจิ ปหรนฺเต มา ปหรนฺตูติ ปฏิกฺขิปโต ทาตพฺพทณฺโฑ มาปหารกหาปโณ. โส สพฺโพปิ ปริตฺตเกสุ คามิกมนุสฺเสสุ ตถา ลพฺภมาโน เอตฺตโก โหตีติ อาห ‘‘อฏฺกหาปโณ วา’’ติอาทิ. สตวตฺถุกนฺติ สตกรีสวตฺถุกํ. เอส นโย เสสปททฺวเยปิ. ตตฺถาติอาทิ อุปมาสํสนฺธนํ, ตํ สุวิฺเยฺยเมว.
๔๕๖. อนฺโตนิโรธสฺมึ ปฺจ ปสาเทติ นิโรธสมาปนฺนสฺส ปวตฺตมาเน ปฺจ ปสาเท. กิริยมยปวตฺตสฺมินฺติ ชวนาทิกิริยานิพฺพตฺตกธมฺมปฺปวตฺติยํ. พลวปจฺจยา โหนฺตีติ ปจฺฉาชาตวิปฺปยุตฺตอตฺถิอวิคตปจฺจเยหิ ปจฺจยา โหนฺติ, อุปตฺถมฺภกภาเวน พลวปจฺจยา โหนฺติ. ชีวิตินฺทฺริยํ ปฏิจฺจาติ อินฺทฺริยอตฺถิอวิคตปจฺจยวเสน ปจฺจยภูตํ ชีวิตินฺทฺริยํ ปฏิจฺจ ¶ ปฺจวิโธปิ ปสาโท ติฏฺติ. ชีวิตินฺทฺริเยน วินา น ติฏฺติ ชีวิตินฺทฺริยรหิตสฺส กมฺมสมุฏฺานรูปกลาปสฺส อภาวโต. ตสฺมาติ ยสฺมา อนุปาลนลกฺขเณน ชีวิเตน อนุปาลิตา เอว อุสฺมา ปวตฺตติ, น เตน อนนุปาลิตา, ตสฺมา อุสฺมา อายุํ ปฏิจฺจ ติฏฺติ. ชาลสิขํ ปฏิจฺจ อาภา ปฺายตีติ ชาลสิขาสงฺขาตภูตสงฺฆาตํ สเหว ปวตฺตมานํ นิสฺสาย ‘‘อาภา’’ติ ลทฺธนามา วณฺณธาตุ ‘‘อุชฺชลติ, อนฺธการํ วิธมติ, รูปคตานิ จ วิทํเสตี’’ติอาทีหิ ปกาเรหิ ายติ. ตํ อาโลกํ ปฏิจฺจาติ ตํ วุตฺตปฺปการํ อาโลกํ ปจฺจยํ ลภิตฺวา. ชาลสิขา ปฺายตีติ ‘‘อปฺปิกา, มหตี, อุชุ, กุฏิลา’’ติอาทินา ปากฏา โหติ.
ชาลสิขา ¶ วิย กมฺมชเตโช นิสฺสยภาวโต. อาโลโก วิย ชีวิตินฺทฺริยํ ตนฺนิสฺสิตภาวโต. อิทานิ อุปโมปมิตพฺพานํ สมฺพนฺธํ ทสฺเสตุํ ‘‘ชาลสิขา หี’’ติอาทิ วุตฺตํ. อาโลกํ คเหตฺวาว อุปฺปชฺชตีติ อิมินา ยถา ชาลสิขาย สเหว อาโลโก อุปฺปชฺชติ, เอวํ กมฺมชุสฺมนา สเหว ชีวิตินฺทฺริยํ อุปฺปชฺชตีติ ทสฺเสติ. ชาลสิขาสนฺนิสฺสโย ตสฺสา สติเยว โหนฺโต อาโลโก ตาย อุปฺปาทิโต วิย โหตีติ อาห ‘‘อตฺตนา ชนิตอาโลเกเนวา’’ติ. อุสฺมา นาเมตฺถ กมฺมสมุฏฺานา เตโชธาตุ ตนฺนิสฺสิตฺจ ชีวิตินฺทฺริยํ ตทนุปาลกฺจาติ อาห ‘‘กมฺมชมหาภูตสมฺภเวน ชีวิตินฺทฺริเยน อุสฺมาย อนุปาลน’’นฺติ. น เกวลํ ขณฏฺิติยา เอว, อถ โข ปพนฺธานุปจฺเฉทสฺสปิ ชีวิตินฺทฺริยํ การณนฺติ อาห ‘‘วสฺสสตมฺปิ กมฺมชเตชปวตฺตํ ปาเลตี’’ติ. อุสฺมา อายุโน ปจฺจโย โหนฺโต เสสภูตสหิโต เอว โหตีติ อาห ‘‘มหาภูตานี’’ติ. ตถา อายุปิ สหชาตรูปํ ปาเลนฺตเมว อุสฺมาย ปจฺจโย โหตีติ วุตฺตํ ‘‘มหาภูตานิ ปาเลตี’’ติ.
๔๕๗. อายุ เอว อินฺทฺริยปจฺจยาทิวเสน สหชาตธมฺมานํ อนุปาลนวเสน สงฺขรณโต อายุสงฺขาโร. พหุวจนนิทฺเทโส ปน อเนกสตสหสฺสเภเทสุ รูปกลาเปสุ ปวตฺติยา อเนกเภทนฺติ กตฺวา. อารมฺมณรสํ อนุภวนฺตีติ เวทนิยา ยถา ‘‘นิยฺยานิกา’’ติ. เตนาห ‘‘เวทนา ธมฺมาวา’’ติ. สุขาทิเภทภินฺนตฺตา พหุวจนนิทฺเทโส. อิเมสํ อายุสงฺขารเวทนานํ เอกนฺตนิโรธํ สมาปนฺนสฺส มรเณน ภวิตพฺพํ เวทนาย นิรุทฺธตฺตา. อายุสงฺขารานํ ตถา อนิรุทฺธตฺตา นิโรธสฺส สมาปชฺชนเมว น สิยา, กุโต วุฏฺานํ. เตน วุตฺตํ ปาฬิยํ ‘‘เต จ หาวุโส’’ติอาทิ. วุฏฺานํ ปฺายติ สฺาเวทนาทีนํ อุปฺปตฺติยา. อิทานิ ตมตฺถํ วิตฺถารโต อุปมาย วิภาเวตุํ ‘‘โย หี’’ติอาทิ วุตฺตํ. อุกฺกณฺิตฺวาติ นานารมฺมณาปาตโต นิพฺพินฺทิตฺวา. ยถาปริจฺฉินฺนกาลวเสนาติ ยถาปริจฺฉินฺเน กาเล สมฺปตฺเต. รูปชีวิตินฺทฺริยปจฺจยาติ อินฺทฺริยปจฺจยภูตา ¶ . ชาลาปวตฺตํ วิย อรูปธมฺมา เตชุสฺสทภาวโต วิสโยภาสนโต จ. อุทกปฺปหาโร วิย นิโรธสมาปตฺติยา ปุพฺพาภิสงฺขาโร. ปิหิตองฺคารา วิย รูปชีวิตินฺทฺริยํ อุสฺมามตฺตตาย อโนภาสนโต ¶ . ยถาปริจฺฉินฺนกาลาคมนนฺติ ยถาปริจฺฉินฺนกาลสฺส อุปคมนํ. อนุรูปปตฺติวเสเนว รูปปวตฺติคฺคหณํ. อิมํ รูปกายํ ชหนฺตีติ อิมสฺมา รูปกายา กเฬวรา วิคจฺฉนฺติ นปฺปวตฺตนฺติ.
กาเยน สงฺขรียนฺตีติ กายสงฺขารา ตปฺปฏิพทฺธวุตฺติตาย. วาจํ สงฺขโรนฺตีติ วจีสงฺขารา. วิตกฺเกตฺวา วิจาเรตฺวา หิ วาจํ ภินฺทติ กเถติ. จิตฺเตน สงฺขรียนฺตีติ จิตฺตสงฺขารา ตปฺปฏิพทฺธวุตฺติโต. จิตฺตสงฺขารนิโรธโจทนาย รูปนิโรโธ วิย จิตฺตนิโรโธ อโจทิโต เตสํ ตโต อฺตฺตาติ น จิตฺตสมฺปยุตฺตนิโรโธ เอกนฺติโก วิตกฺกาทินิโรเธ ตทภาวโต. ยํ ปน วุตฺตํ ‘‘วาจา อนิรุทฺธา โหตี’’ติ, ตมฺปิ น. วาจํ สงฺขโรนฺตีติ หิ วจีสงฺขารา, เตสุ นิรุทฺเธสุ กถํ วาจาย อนิโรโธ. จิตฺตํ ปน นิรุทฺเธสุปิ จิตฺตสงฺขาเรสุ เตหิ อนภิสงฺขตตฺตา วิตกฺกาทินิโรโธ วิย ปวตฺตติเยวาติ อยเมตฺถ ปรสฺส อธิปฺปาโย. อานนฺตริยกมฺมํ กตํ ภเวยฺย, จิตฺตสฺส อนิรุทฺธตฺตา ตํ นิสฺสาย จ รูปธมฺมานํ อนปคตตฺตา เต ชีวนฺติ เอว นามาติ. พฺยฺชเน อภินิเวสํ อกตฺวาติ ‘‘จิตฺตสงฺขารา นิรุทฺธา’’ติ วจนโต เตว นิรุทฺธา, น จิตฺตนฺติ เอวํ เนยฺยตฺถํ สุตฺตํ ‘‘นีตตฺถ’’นฺติ อภินิเวสํ อกตฺวา. อาจริยานํ นเย ตฺวาติ ปรมฺปราคตานํ อาจริยานํ อธิปฺปาเย ตฺวาติ อตฺโถ. อุปปริกฺขิตพฺโพติ สุตฺตนฺตราคมโต สุตฺตนฺตรปทสฺส อวิปรีโต อตฺโถ วีมํสิตพฺโพ. ยถา หิ ‘‘อสฺภโว’’ติ วจนโต ‘‘สฺาว ตตฺถ นตฺถิ, อิตเร ปน จิตฺตเจตสิกา สนฺตี’’ติ อยเมตฺถ อตฺโถ น คยฺหติ. ยถา จ ‘‘เนวสฺานาสฺายตน’’นฺติ วจนโต ‘‘สฺาว ตตฺถ ตาทิสี, น ผสฺสาทโย’’ติ อยเมตฺถ อตฺโถ น คยฺหติ สฺาสีเสน เทสนาติ กตฺวา, เอวมิธาปิ ‘‘จิตฺตสงฺขารา นิรุทฺธา’’ติ, ‘‘สฺาเวทยิตนิโรโธ’’ติ จ เทสนาสีสเมว. สพฺเพปิ ปน จิตฺตเจตสิกา ตตฺถ นิรุชฺฌนฺเตวาติ อยเมตฺถ อวิปรีโต อตฺโถ เวทิตพฺโพ, ตถาปุพฺพาภิสงฺขาเรน สพฺเพสํเยว จิตฺตเจตสิกานํ ตตฺถ นิรุชฺฌนโต. เอเตน ยํ ปุพฺเพ ‘‘อฺตฺตา, ตทภาวโต’’ติ จ ยุตฺติวจนํ, ตทยุตฺตํ อธิปฺปายานวโพธโตติ ทสฺสิตํ โหติ. เตนาห ‘‘อตฺโถ หิ ปฏิสรณํ, น พฺยฺชน’’นฺติ.
อุปหตานีติ ¶ พาธิตานิ. มกฺขิตานีติ ธํสิตานิ. อารมฺมณฆฏฺฏนาย อินฺทฺริยานํ กิลมโถ จกฺขุนา ภาสุรรูปสุขุมรชทสฺสเนน วิภาเวตพฺโพ. ตถา หิ อุณฺหกาเล ปุรโต อคฺคิมฺหิ ¶ ชลนฺเต ขรสฺสเร จ ปณเว อาโกฏิเต อกฺขีนิ เภทานิ วิย น สหนฺติ โสตานิ ‘‘สิขเรน วิย อภิหฺนฺตี’’ติ วตฺตาโร โหนฺติ.
๔๕๘. รูปาวจรจตุตฺถชฺฌานเมว รูปวิราคภาวนาวเสน ปวตฺตํ อรูปชฺฌานนฺติ เนวสฺานาสฺายตนํ วิสฺสชฺเชนฺโต ธมฺมเสนาปติ ‘‘สุขสฺส จ ปหานา’’ติอาทินา วิสฺสชฺเชสิ. อปคมเนน วิคเมน ปจฺจยา อปคมนปจฺจยา สุขาทิปฺปหานานิ. อธิคมปจฺจยา ปน กสิเณสุ รูปาวจรจตุตฺถชฺฌานํ เหฏฺิมา ตโย จ อารุปฺปา. น หิ สกฺกา ตานิ อนธิคนฺตฺวา เนวสฺานาสฺายตนมธิคนฺตุํ. นิโรธโต วุฏฺานกผลสมาปตฺตินฺติ นิโรธโต วุฏฺานภูตํ อนิจฺจานุปสฺสนาสมุทาคตผลสมาปตฺตึ. สา หิ ‘‘อนิมิตฺตา เจโตวิมุตฺตี’’ติ วุจฺจติ. ยถา สมถนิสฺสนฺโท อภิฺา, เมตฺตากรุณามุทิตาพฺรหฺมวิหารนิสฺสนฺโท อุเปกฺขาพฺรหฺมวิหาโร, กสิณนิสฺสนฺโท อารุปฺปา, สมถวิปสฺสนานิสฺสนฺโท นิโรธสมาปตฺติ, เอวํ วิปสฺสนาย นิสฺสนฺทผลภูตํ สามฺผลนฺติ อาห ‘‘วิปสฺสนานิสฺสนฺทาย ผลสมาปตฺติยา’’ติ. อารมฺมณา นาม สารมฺมณธมฺมานํ วิเสสโต อุปฺปตฺตินิมิตฺตนฺติ อาห ‘‘สพฺพนิมิตฺตานนฺติ รูปาทีนํ สพฺพารมฺมณาน’’นฺติ. นตฺถิ เอตฺถ กิฺจิ สงฺขารนิมิตฺตนฺติ อนิมิตฺตา, อสงฺขตา ธาตูติ อาห ‘‘สพฺพนิมิตฺตาปคตาย นิพฺพานธาตุยา’’ติ. ผลสมาปตฺติสหชาตํ มนสิการํ สนฺธายาห, น อาวชฺชนมนสิการํ. น เหตฺถ ตสฺส สมฺภโว อนุโลมานนฺตรํ อุปฺปชฺชนโต.
อิมสฺมึ าเนติ อิธ วุตฺตนิโรธสฺส อาทิมชฺฌปริโยสานานํ คหิตานํ อิมสฺมึ ปริโยสานสฺส คหิตฏฺาเน. ทฺวีหิ พเลหีติ สมถวิปสฺสนาพเลหิ. ตโย จ สงฺขารานนฺติ กายสงฺขาราทีนํ ติณฺณํ สงฺขารานํ. โสฬสหิ าณจริยาหีติ อนิจฺจานุปสฺสนา, ทุกฺขา, อนตฺตา, นิพฺพิทา, วิราคา, นิโรธา, ปฏินิสฺสคฺคา, วิวฏฺฏานุปสฺสนา, โสตาปตฺติมคฺโค…เป… อรหตฺตผลสมาปตฺตีติ อิมาหิ โสฬสหิ าณจริยาหิ. นวหิ สมาธิจริยาหีติ ปมชฺฌานสมาธิอาทีหิ นวหิ สมาธิจริยาหิ. โย ¶ ยถาวุตฺตาสุ จริยาสุ ปุคฺคลสฺส วสีภาโว, สา วสีภาวตาปฺา. อสฺสา สา กถิตาติ โยชนา. วินิจฺฉยกถาติ วินิจฺฉยวเสน ปวตฺตา อฏฺกถา กถิตา. ตสฺมา วิสุทฺธิมคฺเค (วิสุทฺธิ. ๒.๘๖๘-๘๖๙) ตํสํวณฺณนายฺจ (วิสุทฺธิ. มหาฏี. ๒.๘๖๘) วุตฺตนเยน เวทิตพฺพา.
วลฺชนสมาปตฺติ อริยวิหารวเสน วิหรณสมาปตฺติ. ิติยาติ เอตฺถ ปพนฺธฏฺิติ อธิปฺเปตา, น ขณฏฺิติ. กสฺมา? สมาปชฺชนตฺตา. เตนาห ‘‘ิติยาติ จิรฏฺิตตฺถ’’นฺติ. อทฺธานปริจฺเฉโทติ ¶ เอตฺตกํ กาลํ สมาปตฺติยา วีตินาเมสฺสามีติ ปเคว กาลปริจฺเฉโท. รูปาทินิมิตฺตวเสนาติ กมฺมกมฺมนิมิตฺตคตินิมิตฺเตสุ ยถารหํ ลพฺภมานรูปาทินิมิตฺตวเสน. ตตฺถ ยสฺมา กมฺมนิมิตฺเต ฉพฺพิธมฺปิ อารมฺมณํ ลพฺภติ, ตสฺมา ‘‘สพฺพนิมิตฺตาน’’นฺติ วุตฺตํ, น สพฺเพสํ อารมฺมณานํ เอกชฺฌํ, เอกนฺตโต วา มนสิกาตพฺพโต. ลกฺขณวจนฺเหตํ ยถา ‘‘ทาตพฺพเมตํ เภสชฺชํ, ยทิ เม พฺยาธิตา สิยุ’’นฺติ.
๔๕๙. นีลมฺปิ สฺชานาตีติอาทินา นีลาทิคฺคหณมุเขน ตํวณฺณานํ สตฺตานํ สฺชานนํ อเวราทิภาวมนสิกรณํ โชติตนฺติ อาห ‘‘เอตสฺมิฺหิ าเน อปฺปมาณา เจโตวิมุตฺติ กถิตา’’ติ. เอตฺถ อากิฺจฺํ กถิตนฺติ สมฺพนฺโธ. ‘‘เอตฺถ สฺุตา’’ติ, ‘‘เอตฺถ อนิมิตฺตา’’ติ เอตฺถาปิ เอเสว นโย. นฺติ ‘‘อิธ อฺํ อภินวํ นาม นตฺถี’’ติอาทินา วุตฺตํ อตฺถวจนํ. เอตาติ อปฺปมาณเจโตวิมุตฺติอาทโย. เอกนามกาติ เอเกกนามกา, เย นานาพฺยฺชนาติ อธิปฺเปตา. เอโก ธมฺโมติ อรหตฺตผลสมาปตฺติ. จตุนามโกติ อปฺปมาณเจโตวิมุตฺติอาทินามโก. เอตนฺติ เอตมตฺถํ. อปฺปมาณาติ อโนธิโส, โอธิโสปิ วา ‘‘เอตฺตกา’’ติ อปริมิตา. อเสเสตฺวาติ อสุภสมาปตฺติ วิย เอกสฺเสว อคฺคหณโต.
กิฺจาปิ อสุภนิมิตฺตารมฺมณมฺปิ กิฺจนํ โหติ, อารมฺมณสงฺฆฏฺฏนสฺส กิฺจนสฺส อสุภสมาปตฺตีนมฺปิ ปฏิภาคนิมิตฺตสงฺขาตํ อารมฺมณํ สพิมฺพํ วิย วิคฺคหํ กิฺจนํ หุตฺวา อุปฏฺาติ, น ตถา อิมสฺสาติ. นนุ พฺรหฺมวิหารปมารุปฺปานมฺปิ ปฏิภาคนิมิตฺตภูตํ กิฺจิ อารมฺมณํ นตฺถีติ? สจฺจํ นตฺถิ, อยํ ปน ปมารุปฺปวิฺาณํ วิย น ปฏิภาคนิมิตฺตภูตอารมฺมณตาย เอวํ วุตฺตา. อตฺเตนาติ ¶ อตฺตนา. ภวติ เอเตน อตฺตาติ อภิธานํ พุทฺธิ จาติ ภาโว, อตฺตา. ภาว-สทฺโทปิ อตฺตปริยาโยติ อาห ‘‘ภาวโปสปุคฺคลาทิสงฺขาเตนา’’ติ. เนสํ อปฺปมาณสมาธิอาทีนํ จตุนฺนํ. ‘‘นานตา ปากฏาวา’’ติ วุตฺตํ นานตฺตํ ภูมิโต อารมฺมณโต จ ทสฺเสตุํ ‘‘อตฺโถ ปนา’’ติอาทิ วุตฺตํ. ปริตฺตาทิภาเวน อตีตาทิภาเวน อชฺฌตฺตาทิภาเวน จ น วตฺตพฺพํ อารมฺมณํ เอติสฺสาติ นวตฺตพฺพารมฺมณา นิพฺพานารมฺมณผลสมาปตฺติภาวโต.
เอตฺตโกติ ราคาทีหิ สํกิลิฏฺตาย เอตฺตกปฺปมาโณ, อุตฺตาโน ปริตฺตเจตโสติ อตฺโถ. นิพฺพานมฺปิ อปฺปมาณเมว ปมาณกรณานํ อภาเวนาติ อาเนตฺวา สมฺพนฺโธ. อกุปฺปาติ อรหตฺตผลเจโตวิมุตฺติ ปฏิปกฺเขหิ อโกปนียตาย. กิฺจตีติ กตฺตริ ปิโต ธาตุ มทฺทนตฺโถติ ¶ อาห ‘‘กิฺจติ มทฺทตี’’ติ. ตสฺส ปโยคํ ทสฺเสตุํ ‘‘มนุสฺสา กิรา’’ติอาทิ วุตฺตํ.
สมูหาทิฆนวเสน สกิจฺจปริจฺเฉทตาย จ สวิคฺคหา วิย อุปฏฺิตา สงฺขารา นิจฺจาทิคฺคาหสฺส วตฺถุตาย ‘‘นิจฺจนิมิตฺตํ สุขาทินิมิตฺต’’นฺติ จ วุจฺจติ. วิปสฺสนา ปน ตตฺถ ฆนวินิพฺโภคํ กโรนฺตี นิจฺจาทิคฺคาหํ วิธเมนฺตี ‘‘นิมิตฺตํ สมุคฺฆาเตตี’’ติ วุตฺตา ฆนนิมิตฺตสฺส อารมฺมณภูตสฺส อภาวา. น คหิตาติ เอกตฺถปทนิทฺเทเส ปาฬิยํ กสฺมา น คหิตา? สาติ สฺุตา เจโตวิมุตฺติ. สพฺพตฺถาติ อปฺปมาณาเจโตวิมุตฺติอาทินิทฺเทเสสุ. อารมฺมณวเสนาติ อารมฺมณวเสนปิ เอกตฺถา, น เกวลํ สภาวสรสโตว. อิมินา ปริยาเยนาติ อปฺปมาณโตติอาทินา อารมฺมณโต ลทฺธปริยาเยน. อฺสฺมึ ปน าเนติ อากิฺจฺาทิสทฺทปวตฺติเหตุโต อฺเน เหตุนา อปฺปมาณาติสทฺทปฺปวตฺติยํ เอตสฺส เจโตวิมุตฺติยา โหนฺติ. เอส นโย เสเสสุปิ. อิมินา ปริยาเยนาติ อิมินา ตาย ตาย สมฺาย โวหริตพฺพตาปริยาเยน. สจฺจานํ ทสฺสนมุเขน วฏฺฏวเสน อุฏฺิตเทสนํ อรหตฺเตน กูฏํ คณฺหนฺโต ยถานุสนฺธินาว เทสนํ นิฏฺเปสิ. ยํ ปเนตฺถ อตฺถโต อวิภตฺตํ, ตํ สุวิฺเยฺยเมว.
มหาเวทลฺลสุตฺตวณฺณนาย ลีนตฺถปฺปกาสนา สมตฺตา.
๔. จูฬเวทลฺลสุตฺตวณฺณนา
๔๖๐. อยํ ¶ ¶ เทสนา ยสฺมา ปุจฺฉาวิสฺสชฺชนวเสน ปวตฺตา, ตสฺมา ปุจฺฉกวิสฺสชฺชเก ปุจฺฉานิมิตฺตฺจ สมุทายโต วิภาเวตุํ ‘‘โก ปนาย’’นฺติอาทิ วุตฺตํ. อุปาสกตฺตนฺติ อมคฺคาคตํ อุปาสกตฺตํ. เตสนฺติ เอกาทสนหุตานํ. มคฺคาคเตน อุปสเมน สนฺตินฺทฺริโย สนฺตมานโส.
‘‘กึ นุ โข อชฺช ภวิสฺสติ อยฺยปุตฺโต’’ติ วีถึ โอโลกยมานา. โอลมฺพนตฺถนฺติ ตสฺส หตฺถาวลมฺพนตฺถํ ปุพฺพาจิณฺณวเสน อตฺตโน หตฺถํ ปสาเรสิ. พหิทฺธาติ อตฺตนา อฺํ วิสภาควตฺถุํ สนฺธาย วทติ. ปริเภทเกนาติ เปสฺุวาทินา.
อธิคมปฺปิจฺฉตาย ‘‘น ปกาเสตพฺโพ’’ติ จินฺเตสิ. ปุน ตํ อนุกมฺปนฺโต ‘‘สเจ โข ปนาห’’นฺติอาทึ จินฺเตสิ. เอโส ธมฺโมติ เอโส โลกุตฺตรธมฺโม. วิวฏฺฏํ อุทฺทิสฺส อุปจิตํ นิพฺเพธภาคิยํ กุสลํ อุปนิสฺสโย. ‘‘ยทิ เม อุปนิสฺสโย อตฺถิ, สกฺกา เอตํ ปฏิลทฺธุํ. สเจปิ นตฺถิ, อายตึ อุปนิสฺสโย ภวิสฺสตี’’ติ จิรกาลปริภาวิตาย ฆเฏ ปทีปชาลา วิย อพฺภนฺตเร ทิปฺปมานาย เหตุสมฺปตฺติยา โจทิยมานา อาห ‘‘เอวํ สนฺเต มยฺหํ ปพฺพชฺชํ อนุชานาถา’’ติ.
ลาภสกฺกาโร อุปฺปชฺชิ สุจิรกาลํ กตูปจิตปฺุตาย. อภินีหารสมฺปนฺนตฺตาติ สุชาตตฺเถรสฺส ปทุมุตฺตรสฺส ภควโต อคฺคสาวกสฺส นิปจฺจการํ กตฺวา – ‘‘ตุมฺเหหิ ทิฏฺธมฺมสฺส ภาคี อสฺส’’นฺติ นิพฺเพธภาคิยํ ทานํ ทตฺวา กตปตฺถนาสงฺขาตสมฺปนฺนาภินีหารตฺตา. นาติจิรํ กิลมิตฺถาติ กมฺมฏฺานํ ภาเวนฺตี วิปสฺสนาย ปริปากวเสน จิรํ น กิลมิตฺถ. วุตฺตเมวตฺถํ วิวริตุํ ‘‘อิโต ปฏฺายา’’ติอาทิ วุตฺตํ. ทุติยคมเนนาติ ปพฺพาชนตฺถํ คมนโต ทุติยคมเนน.
อุปเนตฺวาติ ปฺหสฺส อตฺถภาเวน อุปเนตฺวา. สกฺกายนฺติ สกายํ. อุปนิกฺขิตฺตํ กิฺจิ วตฺถุํ สมฺปฏิจฺฉมานา, วิย สมฺปฏิจฺฉนฺตี วิย. เอโก เอว ปาโส เอติสฺสาติ เอกปาสกา, คณฺิ. สา หิ สุโมจิยา, อเนกปาสา ปน ทุมฺโมจิยา, เอกปาสคฺคหณํ วิสฺสชฺชนสฺส สุกรภาวทสฺสนตฺถํ ¶ . ปฏิสมฺภิทาวิสเย ตฺวาติ เอเตน เถริยา ปภินฺนปฏิสมฺภิทตํ ทสฺเสติ. ปจฺจยภูตาติ อารมฺมณาทิวเสน ปจฺจยภูตา.
เถริยา ¶ วิเสสาธิคมสฺส อตฺตโน อวิสยตาย วิสาโข ‘‘น สกฺกา’’ติอาทินา จินฺเตสีติ ทฏฺพฺพํ. สจฺจวินิพฺโภคปฺหพฺยากรเณนาติ สจฺจปริยาปนฺนสฺส ธมฺมสฺส ทสฺสนโต อฺานฺตฺถนิทฺธารณเภทนาสงฺขาตสฺส วินิพฺโภคปฺหสฺส วิสฺสชฺชเนน. ทฺเว สจฺจานีติ ทุกฺขสมุทยสจฺจานิ. ปฏินิวตฺเตตฺวาติ ปริวตฺเตตฺวา. คณฺิปฺหนฺติ ทุพฺพินิพฺเพธตาย คณฺิภูตํ ปฺหํ.
น ตํเยว อุปาทานํ เต ปฺจุปาทานกฺขนฺธา เอกเทสสฺส สมุทายตาภาวโต, สมุทายสฺส จ เอกเทสตาภาวโต. นาปิ อฺตฺร ปฺจหิ อุปาทานกฺขนฺเธหิ อุปาทานํ ตสฺส ตเทกเทสภาวโต. น หิ เอกเทโส สมุทายวินิมุตฺโต โหติ. ยทิ หิ ตฺเวาติอาทินา อุภยปกฺเขปิ โทสํ ทสฺเสติ. รูปาทิสภาวมฺปีติ รูปเวทนาสฺาวิฺาณสภาวมฺปิ, ผสฺสเจตนาทิสภาวมฺปิ อุปาทานํ สิยา. อฺตฺร สิยาติ ปฺจหิ อุปาทานกฺขนฺเธหิ วิสุํเยว อุปาทานํ ยทิ สิยา. ปรสมเยติ นิกายวาเท. จิตฺตวิปฺปยุตฺโต อนุสโยติ นิทสฺสนมตฺตเมตํ นิกายวาเท จิตฺตสภาวาภาววิฺาณาทีนมฺปิ จิตฺตวิปฺปยุตฺตภาวปฏิชานนโต. เอวํ พฺยากาสีติ ‘‘น โข, อาวุโส’’ติอาทินา ขนฺธคตฉนฺทราคภาเวน พฺยากาสิ. อตฺถธมฺมนิจฺฉยสมฺภวโต อสมฺพนฺเธน. เตสุ กตฺถจิปิ อสมฺมุยฺหนโต อวิตฺถายนฺเตน. ปุจฺฉาวิสเย โมหนฺธการวิคมเนน ปทีปสหสฺสํ ชาเลนฺเตน วิย. สอุปาทานุปาทานฏฺานํ อนุตฺตานตาย ปจุรชนสฺส คูฬฺโห. อคฺคหิตสงฺเกตานํ เกสฺจิ ปฏิจฺฉาทิตสทิสตฺตา ปฏิจฺฉนฺโน. ติลกฺขณพฺภาหตธมฺมวิสยตาย ติลกฺขณาหโต. คมฺภีราณโคจรตาย คมฺภีโร. ลทฺธปติฏฺา อริยสจฺจสมฺปฏิเวธนโต. เอวํ ทิฏฺธมฺมาทิภาวโต เวสารชฺชปฺปตฺตา. สพฺพโส นิวุตฺถพฺรหฺมจริยตาย ติณฺณํ ภวานมฺปิ อปรภาเค นิพฺพาเน นิวุตฺถวตีติ ภวมตฺถเก ิตา.
๔๖๑. ‘‘รูปํ อตฺตโต สมนุปสฺสตี’’ติ ปทุทฺธารํ กตฺวา ‘‘อิเธกจฺโจ’’ติอาทินา (ปฏิ. ม. ๑.๑๓๐) ปฏิสมฺภิทาปาเน ตทตฺถํ วิวรติ. ตตฺถ อตฺตโต สมนุปสฺสตีติ อตฺตาติ สมนุปสฺสติ, อตฺตภาเวน สมนุปสฺสติ. อหนฺติ อตฺตานํ นิทฺทิสติ. อหํพุทฺธินิพนฺธนฺหิ อตฺตานํ อตฺตวาที ปฺเปติ, ตสฺมา ยํ รูปํ โส อหนฺติ ยเทตํ มม รูปํ นาม, โส อหนฺติ วุจฺจมาโน มม อตฺตา ¶ ตํ มม รูปนฺติ รูปฺจ อตฺตฺจ อทฺวยํ อนฺํ สมนุปสฺสติ. ตถา ปสฺสโต จ อตฺตา วิย รูปํ, รูปํ วิย วา อตฺตา อนิจฺโจติ อาปนฺนเมว ¶ . อจฺจีติ ชาลสิขา. สา เจ วณฺโณ, จกฺขุวิฺเยฺยาว สิยา, น กายวิฺเยฺยา, วณฺโณปิ วา กายาทิวิฺเยฺโย อจฺจิยา อนฺตฺตาติ อุปเมยฺยํ วิย อุปมาปิ ทิฏฺิคติกสฺส อยุตฺตาว. ทิฏฺิปสฺสนายาติ มิจฺฉาทิฏฺิสงฺขาตาย ปสฺสนาย ปสฺสติ, น ตณฺหามานปฺานุปสฺสนาย. อรูปํ เวทนาทึ อตฺตาติ คเหตฺวา ฉายาย รุกฺขาธีนตาย ฉายาวนฺตํ รุกฺขํ วิย, รูปสฺส สนฺตกภาเวน อตฺตาธีนตาย รูปวนฺตํ อตฺตานํ สมนุปสฺสติ. ปุปฺผาธีนตาย ปุปฺผสฺมึ คนฺธํ วิย อาเธยฺยภาเวน อตฺตาธีนตาย รูปสฺส อตฺตนิ รูปํ สมนุปสฺสติ. ยถา กรณฺโฑ มณิโน อาธาโร, เอวํ รูปมฺปิ อตฺตโน อาธาโรติ กตฺวา อตฺตานํ รูปสฺมึ สมนุปสฺสติ. เอเสว นโยติ อิมินา อตฺตโน เวทนาทีหิ อนฺตฺตํ เตสฺจาธารณตํ นิสฺสิตตฺจ ยถาวุตฺตํ อติทิสติ.
อรูปํ อตฺตาติ กถิตํ ‘‘เวทนาวนฺต’’นฺติอาทีสุ วิย รูเปน โวมิสฺสกตาย อภาวโต. รูปารูปมิสฺสโก อตฺตา กถิโต รูเปน สทฺธึ เสสารูปธมฺมานํ อตฺตาติ คหิตตฺตา. อุจฺเฉททิฏฺิ กถิตา รูปาทีนํ วินาสทสฺสนโต. เตเนวาห ‘‘รูปํ อตฺตาติ โย วเทยฺย, ตํ น อุปปชฺชติ, อตฺตา เม อุปฺปชฺชติ จ เวติ จาติ อิจฺจสฺส เอวมาคตํ โหตี’’ติอาทิ. อวเสเสสูติ ปนฺนรสสุ าเนสุ. สสฺสตทิฏฺิ กถิตา รูปวนฺตาทิภาเวน คหิตสฺส อนิทฺธาริตรูปตฺตา.
ทิฏฺิคติโก ยํ วตฺถุํ อตฺตาติ สมนุปสฺสติ, เยภุยฺเยน ตํ นิจฺจํ สุขนฺติ จ สมนุปสฺสเตว. สาวโก ปน ตปฺปฏิกฺเขเปน สพฺเพ ธมฺมา อนตฺตาติ สุทิฏฺตฺตา รูปํ อตฺตาติ น สมนุปสฺสติ, ตถาภูโต จ อนิจฺจํ ทุกฺขํ อนตฺตาติ สมนุปสฺสติ, ตถา เวทนาทโยติ ทสฺเสนฺโต ‘‘น รูปํ อตฺตโต’’ติอาทิมาห. เอวํ ภวทิฏฺิปิ อวิชฺชาภวตณฺหา วิย วฏฺฏสฺส สมุทโยเยวาติ ทิฏฺิกถายํ ‘‘เอตฺตเกน คมนํ โหตี’’ติอาทิ. ทิฏฺิปฺปหานกถายฺจ ‘‘เอตฺตเกน คมนํ น โหตี’’ติอาทิ วุตฺตํ.
๔๖๒. เหฏฺา วุตฺตมตฺถเมว ปุจฺฉิตตฺตา ‘‘เถริยา ปฏิปุจฺฉิตฺวา วิสฺสชฺเชตพฺโพ’’ติ วตฺวา ปฏิปุจฺฉนวิธึ ทสฺเสตุํ ‘‘อุปาสกา’’ติอาทิ วุตฺตํ. ปฏิปตฺติวเสนาติ ¶ สกฺกายนิโรธคามินิปฏิปทาภาเวน. สงฺขตาสงฺขตวเสน โลกิยโลกุตฺตรวเสน สงฺคหิตาสงฺคหิตวเสนาติ ‘‘วเสนา’’ติ ปทํ ปจฺเจกํ โยเชตพฺพํ. ตตฺถ กามํ อสงฺขโต นาม มคฺโค นตฺถิ, กึ สงฺขโต, อุทาหุ อสงฺขโตติ ปน ปุจฺฉาวเสน ตถา วุตฺตํ? ‘‘อริโย’’ติ วจเนเนว มคฺคสฺส โลกุตฺตรโต สิทฺธา, สงฺคาหกขนฺธปริยาปนฺนานํ ปน มคฺคธมฺมานมฺปิ สิยา โลกิยตาติ ¶ อิธ โลกิยคฺคหณํ. กิฺจาปิ สงฺคหิตปทเมว ปาฬิยํ อาคตํ, น อสงฺคหิตปทํ, เย ปน สงฺคาหกภาเวน วุตฺตา, เต สงฺคหิตา น โหนฺตีติ อฏฺกถายํ อสงฺคหิตคฺคหณํ กตนฺติ ทฏฺพฺพํ. สงฺขโตติอาทีสุ สเมจฺจ สมฺภุยฺย ปจฺจเยหิ กโตติ สงฺขโต. ตถาภูโต จ ตํสมงฺคิโน ปุคฺคลสฺส ปุพฺพภาคเจตนาติ มยฺหํ มคฺโค อฏฺงฺคิโก โหตุ สตฺตงฺคิโก วาติ เจติตภาเวน เจติโต. สหชาตเจตนายปิ เจติโตว ตสฺสา สหการีการณภาวโต, ตโต เอว ปกปฺปิโต อายูหิโต. ปจฺจเยหิ นิปฺผาทิตตฺตา กโต นิพฺพตฺติโต จ. สมาปชฺชนฺเตน อตฺตโน สนฺตาเน สมฺมเทว อาปชฺชนฺเตน อุปฺปาเทนฺเตน. อิติ สตฺตหิปิ ปเทหิ ปจฺจยนิพฺพตฺติตํเยว อริยมคฺคสฺส ทสฺเสติ.
อสงฺคหิโต ขนฺธานํ ปเทโส เอตสฺส อตฺถีติ มคฺโค สปฺปเทโส. นตฺถิ เอเตสํ ปเทสาติ ขนฺธา นิปฺปเทสา. ปทิสฺสติ เอเตน สมุทาโยติ หิ ปเทโส, อวยโว. อยนฺติ มคฺโค. สปฺปเทสตฺตา เอกเทสตฺตา. นิปฺปเทเสหิ สมุทายภาวโต นิรวเสสปเทเสหิ. ยถา นครํ รชฺเชกเทสภูตํ ตทนฺโตคธตฺตา รชฺเชน สงฺคหิตํ, เอวํ อริยมคฺโค ขนฺธตฺตเยกเทสภูโต ตทนฺโตคธตฺตา ตีหิ ขนฺเธหิ สงฺคหิโตติ ทสฺเสติ ‘‘นครํ วิย รชฺเชนา’’ติ อิมินา. สชาติโตติ สมานชาติตาย, สมานสภาวตฺตา เอวาติ อตฺโถ. เอตฺถ จ สีลกฺขนฺโธ ‘‘นว โกฏิสหสฺสานี’’ติอาทินา (วิสุทฺธิ. ๑.๒๐; อป. อฏฺ. ๒.๕๕.๕๕; ปฏิ. ม. อฏฺ. ๑.๑.๓๗) วุตฺตปเภทวเสน เจว สมฺปตฺตสมาทานวิรติอาทิวเสน จ คยฺหมาโน นิปฺปเทโส, มคฺคสีลํ ปน อาชีวฏฺมกเมว สมุจฺเฉทวิรติมตฺตเมวาติ สปฺปเทสํ. สมาธิกฺขนฺโธ ปริตฺตมหคฺคตาทิวเสน เจว อุปจารปฺปนาสมาธิวเสน จ อเนกเภทตาย นิปฺปเทโส, มคฺคสมาธิ ปน โลกุตฺตโรว ¶ , อปฺปนาสมาธิ เอวาติ สปฺปเทโส. ตถา ปฺากฺขนฺโธ ปริตฺตมหคฺคตาทิวเสน เจว สุตมยาณาทิวเสน จ อเนกเภทตาย นิปฺปเทโส, มคฺคปฺา ปน โลกุตฺตราว, ภาวนามยา เอวาติ สปฺปเทสา. อตฺตโน ธมฺมตายาติ สหการีการณํ อนเปกฺขิตฺวา อตฺตโน สภาเวน อตฺตโน พเลน อปฺเปตุํ น สกฺโกติ วีริเยน อนุปตฺถมฺภิตํ, สติยา จ อนุปฏฺิตํ. ปคฺคหกิจฺจนฺติ ยถา โกสชฺชปกฺเข น ปติตา จิตฺตฏฺิติ, ตถา ปคฺคณฺหนกิจฺจํ. อปิลาปนกิจฺจนฺติ ยถา อารมฺมเณ น ปิลวติ, เอวํ อปิลาปนกิจฺจํ.
เอกโต ชาตาติ สหชาตา. ปิฏฺึ ทตฺวา โอนตสหาโย วิย วายาโม สมาธิสฺส อารมฺมเณ อปฺปนาย วิเสสปจฺจยภาวโต. อํสกูฏํ ทตฺวา ิตสหาโย วิย สติ สมาธิสฺส อารมฺมเณ ทฬฺหปวตฺติยา ปจฺจยภาวโต. กิริยโตติ อุปการกิริยโต.
อาโกเฏตฺวาติ ¶ อารมฺมณํ อาหนิตฺวา. ตถา หิ วิตกฺโก ‘‘อาหนนรโส’’ติ, โยคาวจโร จ ‘‘กมฺมฏฺานํ ตกฺกาหตํ วิตกฺกปริยาหตํ กโรตี’’ติ วุจฺจติ. อิธาปีติ สมฺมาทิฏฺิสงฺกปฺเปสุ. กิริยโตติ วุตฺตปฺปการอุปการกิริยโต.
สุภสุขาทินิมิตฺตคฺคาหวิธมนํ จตุกิจฺจสาธนํ. ปจฺจยตฺเตนาติ สหชาตาทิปจฺจยภาเวน. จตุกิจฺจสาธนวเสเนวาติ อิทํ มคฺควีริยสฺเสว คหิตภาวทสฺสนํ. ตฺหิ เอกํเยว หุตฺวา จตุกิจฺจํ ยถาวุตฺตอุปการกสภาเวน จ ปริวารฏฺเน ปริกฺขาโร โหติ. มคฺคสมฺปยุตฺตธมฺมานนฺติ อิมินา มคฺคธมฺมานมฺปิ คหณํ, น ตํสมฺปยุตฺตผสฺสาทีนํเยว. เอกจิตฺตกฺขณิกาติ มคฺคจิตฺตุปฺปาทวเสน เอกจิตฺตกฺขณิกา.
สตฺตหิ าเณหีติ ปรมุกฺกํสคเตหิ สตฺตหิ ชวเนหิ สมฺปยุตฺตาเณหิ, สตฺตหิ วา อนุปสฺสนาาเณหิ. อาทิโต เสวนา อาเสวนา, ตโต ปรํ วฑฺฒนา ภาวนา, ปุนปฺปุนํ กรณํ พหุลีกมฺมนฺติ อธิปฺปาเยนาห ‘‘อฺเน จิตฺเตนา’’ติอาทิ. อธิปฺปายวเสน นิทฺธาเรตฺวา คเหตพฺพตฺถํ สุตฺตํ เนยฺยตฺถํ. ยถารุตวเสน คเหตพฺพตฺถํ นีตตฺถํ. เอวํ สนฺเตติ ยทิ อิทํ สุตฺตํ นีตตฺถํ, อาเสวนาทิ จ วิสุํ วิสุํ จิตฺเตหิ โหติ, เอวํ สนฺเต. อาเสวนาทิ นาม จิตฺตสฺส อเนกวารํ อุปฺปตฺติยา โหติ ¶ , น เอกวารเมวาติ อาห ‘‘เอกํ จิตฺต’’นฺติอาทิ. ตตฺรายํ สงฺเขปตฺโถ – อาเสวนาวเสน ปวตฺตมานํ จิตฺตํ สุจิรมฺปิ กาลํ อาเสวนาวเสเนว ปวตฺเตยฺย, ตถา ภาวนาพหุลีกมฺมวเสน ปวตฺตมานานิปิ, น เจตฺถ เอตฺตกาเนว จิตฺตานิ อาเสวนาวเสน ปวตฺตนฺติ, เอตฺตกานิ ภาวนาวเสน, พหุลีกมฺมวเสนาติ นิยโม ลพฺภติ. อิติ อเนกจิตฺตกฺขณิกอริยมคฺคํ วทนฺตสฺส ทุนฺนิวาริโยวายํ โทโส. ยถา ปน ปุพฺพภาเคปิ นานาจิตฺเตสุ ปวตฺตปริฺาทิกิจฺจานํ สมฺมาทิฏฺิอาทีนํ ปฏิเวธกาเล ยถารหํ จตุกิจฺจสาธนํ, เอกจิตฺตกฺขณิกา จ ปวตฺติ, เอวํ วิปสฺสนาย ปวตฺตาภิสงฺขารวเสน อาเสวนาภาวนาพหุลีกมฺมานิ ปฏิเวธกาเล เอกจิตฺตกฺขณิกาเนว โหนฺตีติ วทนฺตานํ อาจริยานํ น โกจิ โทโส อาเสวนาทีหิ กาตพฺพกิจฺจสฺส ตทา เอกจิตฺตกฺขเณเยว สิชฺฌนโต. เตนาห ‘‘เอกจิตฺตกฺขณิกาวา’’ติอาทิ. สเจ สฺชานาตีติ สเจ สฺตฺตึ คจฺฉติ. ยาคุํ ปิวาหีติ อุยฺโยเชตพฺโพ ธมฺมสากจฺฉาย อภพฺพภาวโตติ อธิปฺปาโย.
๔๖๓. ปฺุาภิสงฺขาราทีสูติ อาทิ-สทฺเทน กายสฺเจตนาทิ ลกฺขเณ กายสงฺขาราทิเกปิ สงฺคณฺหาติ, น อปฺุาเนฺชาภิสงฺขาเร เอว. กายปฏิพทฺธตฺตา กาเยน สงฺขรียติ, น กายสมุฏฺานตฺตา. จิตฺตสมุฏฺานา หิ เต ธมฺมาติ. นิพฺพตฺตียตีติ จ อิทํ กาเย สติ สพฺภาวํ ¶ , อสติ จ อภาวํ สนฺธาย วุตฺตํ. วาจนฺติ วจีโฆสํ. สงฺขโรตีติ ชเนติ. เตนาห ‘‘นิพฺพตฺเตตี’’ติ. น หิ ตํ วิตกฺกวิจารรหิตจิตฺตํ วจีโฆสํ นิพฺพตฺเตตุํ สกฺโกติ. จิตฺตปฏิพทฺธตฺตาติ เอเตน จิตฺตสฺส นิสฺสยาทิปจฺจยภาโว จิตฺตสงฺขารสงฺขรณนฺติ ทสฺเสติ. อฺมฺมิสฺสาติ อตฺถโต ภินฺนาปิ กายสงฺขาราทิวจนวจนียภาเวน อฺมฺมิสฺสิตา อภินฺนา วิย, ตโต เอว อาลุฬิตา สํกิณฺณา อวิภูตา อปากฏา ทุทฺทีปนา ทุวิฺาปยา. อาทานคฺคหณมฺุจนโจปนานีติ ยสฺส กสฺสจิ กาเยน อาทาตพฺพสฺส อาทานสงฺขาตํ คหณํ, วิสฺสชฺชนสงฺขาตํ มฺุจนํ, ยถาตถาจลนสงฺขาตํ โจปนนฺติ อิมานิ ปาเปตฺวา สาเธตฺวา อุปฺปนฺนา. กายโต ปวตฺตา สงฺขารา, กาเยน สงฺขรียนฺตีติ จ กายสงฺขาราตฺเวว วุจฺจนฺติ. หนุสํโจปนนฺติ หนุสฺจลนํ. วจีเภทนฺติ วาจานิจฺฉารณํ. วาจํ สงฺขโรนฺตีติ กตฺวา อิธ วจีสงฺขาราตฺเวว วุจฺจนฺติ.
๔๖๔. สมาปชฺชิสฺสนฺติ ¶ ปทํ นิโรธสฺส อาสนฺนานาคตภาววิสยํ อาสนฺนํ วชฺเชตฺวา ทูรสฺส คหเณ ปโยชนาภาวโต. นิโรธปาทกสฺส เนวสฺานาสฺายตนจิตฺตสฺส จ คหณโต ปฏฺาย นิโรธํ สมาปชฺชติ นามาติ อธิปฺปาเยน ‘‘ปททฺวเยน เนวสฺานาสฺายตนสมาปตฺติกาโล กถิโต’’ติ วุตฺตํ. ตถา จิตฺตํ ภาวิตํ โหตีติ เอตฺถ อทฺธานปริจฺเฉทจิตฺตคฺคหณํ อิตเรสํ นานนฺตริยภาวโต. น หิ พลทฺวยาณสมาธิจริยานํ วสีภาวาปาทนจิตฺเตหิ วินา อทฺธานปริจฺเฉทจิตฺตํ อจิตฺตกภาวาย โหติ.
เสสสงฺขาเรหีติ กายสงฺขารจิตฺตสงฺขาเรหิ. ทุติยชฺฌาเนเยว นิรุชฺฌติ อนุปฺปตฺตินิโรเธน. อิตเรสุปิ เอเสว นโย. วุฏฺหิสฺสนฺติ ปทํ วุฏฺหนสฺส อาสนฺนานาคตภาววิสยํ อาสนฺนํ วชฺเชตฺวา ทูรสฺส คหเณ ปโยชนาภาวโต. นิโรธโต วุฏฺานสฺส จ จิตฺตุปฺปาเทน ปริจฺฉินฺนตฺตา ตโต โอรเมวาติ อาห ‘‘ปททฺวเยน อนฺโตนิโรธกาโล กถิโต’’ติ. ตถา จิตฺตํ ภาวิตํ โหตีติ ยถา ยถาปริจฺฉินฺนกาลเมว อจิตฺตกภาโว, ตโต ปรํ สจิตฺตกภาโว โหติ, ตถา นิโรธสฺส ปริกมฺมจิตฺตํ อุปฺปาทิตํ โหติ.
ปฏิสงฺขาติ ปฏิสงฺขาย อิทเมว กาตพฺพํ ชานิตฺวา อปฺปวตฺติมตฺตํ. สมาปชฺชนฺตีติ อจิตฺตกภาวํ สมฺปเทว อาปชฺชนฺติ. อถ กสฺมา สตฺตาหเมว สมาปชฺชนฺตีติ? ยถากาลปริจฺเฉทกรณโต, ตฺจ เยภุยฺเยน อาหารูปชีวีนํ สตฺตานํ อุปาทินฺนกปวตฺตสฺส เอกทิวสํ ภุตฺตาหารสฺส สตฺตาหเมว ยาปนโต.
สพฺพา ¶ ผลสมาปตฺติ อสฺสาสปสฺสาเส น สมุฏฺาเปตีติ อิทํ นตฺถีติ อาห ‘‘สมุฏฺาเปตี’’ติ. ยา ปน น สมุฏฺาเปติ, ตํ ทสฺเสนฺโต ‘‘อิมสฺส ปน…เป… น สมุฏฺาเปตี’’ติ อาห. ตตฺถ อิมสฺสาติ อิธ ปาฬิยํ วุตฺตนิโรธสมาปชฺชนภิกฺขุโน. ตสฺส ปน ผลสมาปตฺติ จตุตฺถชฺฌานิกาวาติ นิยโม นตฺถีติ อาห ‘‘กึ วา เอเตนา’’ติอาทิ. อพฺโพหาริกาติ สุขุมตฺตภาวปฺปตฺติยา ‘‘อตฺถี’’ติ โวหริตุํ อสกฺกุเณยฺยาติ เกจิ. นิโรธสฺส ปน ปาทกภูตาย จตุตฺถชฺฌานาทิสมาธิจริยาย วเสน อจตุตฺถชฺฌานิกาปิ นิโรธานนฺตรผลสมาปตฺติ อสฺสาสปสฺสาเส ¶ น สมุฏฺาเปตีติ อภาวโต เอว เต อพฺโพหาริกา วุตฺตา. เอวฺจ กตฺวา สฺชีวตฺเถรวตฺถุมฺหิ อานีตสมาปตฺติผลนิทสฺสนมฺปิ สุฏฺุ อุปปชฺชติ. เตนาห ‘‘ภวงฺคสมเยเนเวตํ กถิต’’นฺติ. กิริยมยปวตฺตวฬฺชนกาเลติ เอตฺถ กิริยมยปวตฺตํ กายวจีวิฺตฺติวิปฺผาโร, ตสฺส วฬฺชนกาเล ปวตฺตนสมเย. วาจํ อภิสงฺขาตุํ น สกฺโกนฺติ อวิฺตฺติชนกตฺตา เตสํ วิตกฺกวิจารานํ.
สคุเณนาติ สรเสน, สภาเวนาติ อตฺโถ. สฺุตา นาม ผลสมาปตฺติ ราคาทีหิ สฺุตฺตา. ตถา ราคนิมิตฺตาทีนํ อภาวา อนิมิตฺตา, ราคปณิธิอาทีนํ อภาวา อปฺปณิหิตาติ อาห ‘‘อนิมิตฺตอปฺปณิหิเตสุปิ เอเสว นโย’’ติ. อนิมิตฺตํ อปฺปณิหิตฺจ นิพฺพานํ อารมฺมณํ กตฺวา อุปฺปนฺนผลสมาปตฺติยํ ผสฺโส อนิมิตฺโต ผสฺโส อปฺปณิหิโต ผสฺโส นามาติ อิมมตฺถํ ‘‘เอเสว นโย’’ติ อิมินา อติทิสติ.
อตฺตสฺุตาทสฺสนโต อนตฺตานุปสฺสนา สฺุตา, นิจฺจนิมิตฺตุคฺฆาฏนโต อนิจฺจานุปสฺสนา อนิมิตฺตา, สุขปฺปณิธิปฏิกฺเขปโต ทุกฺขานุปสฺสนา อปฺปณิหิตาติ อาห – ‘‘สฺุตา…เป… วิปสฺสนาปิ วุจฺจตี’’ติ. อนิจฺจโต วุฏฺาตีติ สงฺขารานํ อนิจฺจาการคฺคาหินิยา วุฏฺานคามินิยา ปรโต เอกโตวุฏฺานอุภโตวุฏฺาเนหิ นิมิตฺตปวตฺตโต วุฏฺาติ. อนิจฺจโต ปริคฺคเหตฺวาติ จ อิทํ ‘‘น เอกนฺติกํ เอวมฺปิ โหตี’’ติ กตฺวา วุตฺตํ. เอส นโย เสเสสุปิ. อปฺปณิหิตวิปสฺสนาย มคฺโคติอาทินา, สฺุตวิปสฺสนาย มคฺโคติอาทินา จ โยชนํ สนฺธายาห ‘‘เอเสว นโย’’ติ. วิกปฺโป อาปชฺเชยฺย อาคมนสฺส ววตฺถานสฺส อภาเวน อววตฺถานกรตฺตา. เอวฺหิ ตโย ผสฺสา ผุสนฺตีติ เอวํ สคุณโต อารมฺมณโต จ นามลาเภ สฺุตาทินามกา ตโย ผสฺสา ผุสนฺตีติ อนิยมวจนํ. สเมติ ยุชฺชติ เอกสฺเสว ผสฺสสฺส นามตฺตยโยคโต.
สพฺพสงฺขตวิวิตฺตตาย ¶ นิพฺพานํ วิเวโก นาม อุปธิวิเวโกติ กตฺวา. นินฺนตา ตปฺปฏิปกฺขวิมุขสฺส ตทภิมุขตา. โปณตา โอนมนํ, ปพฺภารตา ตโต วิสฺสฏฺภาโว.
๔๖๕. จกฺขาทิโต รูปาทีสุ ปวตฺตรูปกายโต อุปฺปชฺชนโต ปฺจทฺวาริกํ สุขํ กายิกํ นาม, มโนทฺวาริกํ เจโตผสฺสชาตาย เจตสิกํ ¶ นาม. สภาวนิทฺเทโส สุขยตีติ กตฺวา. มธุรภาวทีปกนฺติ อิฏฺภาวโชตนํ. เวทยิตภาวทีปกนฺติ เวทกภาววิภาวกํ. เวทนา เอว หิ ปรมตฺถโต อารมฺมณํ เวเทติ, อารมฺมณํ ปน เวทิตพฺพนฺติ. ทุกฺขนฺติ สภาวนิทฺเทโสติเอวมาทิอตฺถวจนํ สนฺธายาห ‘‘เอเสว นโย’’ติ. ิติสุขาติ ิติยา ธรมานตาย สุขา, น ิติกฺขณมตฺเตน. เตนาห ‘‘อตฺถิภาโว สุข’’นฺติ. วิปริณามทุกฺขาติ วิปริณมเนน วิคมเนน ทุกฺขา, น นิโรธกฺขเณน. เตนาห ‘‘นตฺถิภาโว ทุกฺข’’นฺติ. อปริฺาตวตฺถุกานฺหิ สุขเวทนุปรโม ทุกฺขโต อุปฏฺาติ. สฺวายมตฺโถ ปิยวิปฺปโยเคน ทีเปตพฺโพ. ิติทุกฺขา วิปริณามสุขาติ เอตฺถาปิ เอเสว นโย. เตนาห ‘‘อตฺถิภาโว ทุกฺขํ, นตฺถิภาโว สุข’’นฺติ. ทุกฺขเวทนุปรโม หิ สตฺตานํ สุขโต อุปฏฺาติ. เอวฺหิ วทนฺติ – ‘‘ตสฺส โรคสฺส วูปสเมน อโห สุขํ ชาต’’นฺติ. ชานนภาโวติ ยาถาวสภาวโต อวพุชฺฌนํ. อทุกฺขมสุขฺหิ เวทนํ ชานนฺตสฺส สุขํ โหติ ตสฺส สุขุมภาวโต, ยถา ตทฺเ ธมฺเม สลกฺขณโต สามฺลกฺขณโต จ สมฺมเทว อวโพโธ ปรมํ สุขํ. เตเนวาห –
‘‘ยโต ยโต สมฺมสติ, ขนฺธานํ อุทยพฺพยํ;
ลภตี ปีติปาโมชฺชํ, อมตํ ตํ วิชานต’’นฺติ. (ธ. ป. ๓๗๔);
อชานนภาโวติ เอตฺถ วุตฺตวิปริยาเยน อตฺโถ เวทิตพฺโพ. ทุกฺขฺหิ สมฺโมหวิหาโรติ. อปโร นโย ชานนภาโวติ ชานนสฺส าณสฺส สพฺภาโว. าณสมฺปยุตฺตา หิ าโณปนิสฺสยา จ อทุกฺขมสุขา เวทนา สุขา อิฏฺาการา. ยถาห ‘‘อิฏฺา เจว อิฏฺผลา จา’’ติ. อชานนภาโว ทุกฺขนฺติ เอตฺถ วุตฺตวิปริยาเยน อตฺโถ เวทิตพฺโพ.
กตโม อนุสโย อนุเสตีติ กามราคานุสยาทีสุ สตฺตสุ อนุสเยสุ กตโม อนุสโย อนุสยวเสน ปวตฺตติ? อปฺปหีนภาเวน หิ สนฺตาเน อนุสยนฺตีติ อนุสยา, อนุรูปํ การณํ ลภิตฺวา อุปฺปชฺชนฺตีติ อตฺโถ. เอเตน การณลาเภ สติ อุปฺปชฺชนารหตา เนสํ ทสฺสิตา. อปฺปหีนา หิ กิเลสา การณลาเภ สติ อุปฺปชฺชนฺติ. เตนาห ‘‘อปฺปหีนฏฺเน สยิโต วิย โหตี’’ติ. เต จ นิปฺปริยายโต ¶ อนาคตา กิเลสา ทฏฺพฺพา, อตีตา ปจฺจุปฺปนฺนา ¶ จ ตํสภาวตฺตา ตถา วุจฺจนฺติ. น หิ ธมฺมานํ กาลเภเทน สภาวเภโท อตฺถิ. ยทิ อปฺปหีนฏฺโ อนุสยฏฺโ, นนุ สพฺเพปิ กิเลสา อปฺปหีนา อนุสยา ภเวยฺยุนฺติ? น มยํ อปฺปหีนตามตฺเตน อนุสยฏฺํ วทาม, อถ โข ปน อปฺปหีนฏฺเน ถามคตา กิเลสา อนุสยา. อิทํ ถามคมนฺจ ราคาทีนเมว อาเวณิโก สภาโว ทฏฺพฺโพ, ยโต อภิธมฺเม – ‘‘ถามคตํ อนุสยํ ปชหตี’’ติ วุตฺตํ. โสติ ราคานุสโย. อปฺปหีโนติ อปฺปหีนภาวมุเขน อนุสยนฏฺมาห. โส จ อปริฺาตกฺขนฺธวตฺถุโต, ปริฺาเตสุ ปติฏฺํ น ลภติ. เตนาห ‘‘น สพฺพาย สุขาย เวทนาย โส อปฺปหีโน’’ติ. อารมฺมณวเสน จายํ อนุสยฏฺโ อธิปฺเปโต. เตนาห ‘‘น สพฺพํ สุขํ เวทนํ อารพฺภ อุปฺปชฺชตีติ อตฺโถ’’ติ.
วตฺถุวเสนปิ ปน อนุสยฏฺโ เวทิตพฺโพ, โย ‘‘ภูมิลทฺธ’’นฺติ วุจฺจติ. เตน หิ อฏฺกถายํ (วิสุทฺธิ. ๒.๘๓๔) วุตฺตํ –
‘‘ภูมีติ วิปสฺสนาย อารมฺมณภูตา เตภูมกา ปฺจกฺขนฺธา. ภูมิลทฺธํ นาม เตสุ ขนฺเธสุ อุปฺปตฺติรหํ กิเลสชาตํ. เตน หิ สา ภูมิลทฺธา นาม โหติ, ตสฺมา ภูมิลทฺธนฺติ วุจฺจติ, สา จ โข น อารมฺมณวเสน. อารมฺมณวเสน หิ สพฺเพปิ อตีตานาคเต ปริฺาเตปิ จ ขีณาสวานํ ขนฺเธ อารพฺภ กิเลสา อุปฺปชฺชนฺติ มหากจฺจานอุปฺปลวณฺณาทีนํ ขนฺเธ อารพฺภ โสเรยฺยเสฏฺินนฺทมาณวกาทีนํ วิย. ยทิ จ ตํ ภูมิลทฺธํ นาม สิยา, ตสฺส อปฺปเหยฺยโต น โกจิ ภวมูลํ ปชเหยฺย, วตฺถุวเสน ปน ภูมิลทฺธํ เวทิตพฺพํ. ยตฺถ ยตฺถ หิ วิปสฺสนาย อปริฺาตา ขนฺธา อุปฺปชฺชนฺติ, ตตฺถ ตตฺถ อุปฺปาทโต ปภุติ เตสุ วฏฺฏมูลํ กิเลสชาตํ อนุเสติ. ตํ อปฺปหีนฏฺเน ภูมิลทฺธนฺติ เวทิตพฺพ’’นฺติอาทิ.
เอส นโย สพฺพตฺถาติ อิมินา ‘‘น สพฺพาย ทุกฺขาย เวทนาย โส อปฺปหีโน, น สพฺพํ ทุกฺขํ เวทนํ อารพฺภ อุปฺปชฺชตี’’ติอาทึ อติทิสติ. ตตฺถ ยํ วตฺตพฺพํ, ตํ วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺพํ. ‘‘โย อนุสโย ยตฺถ อนุเสติ ¶ , โส ปหียมาโน ตตฺถ ปหีโน นาม โหตี’’ติ ตตฺถ ตตฺถ ปหานปุจฺฉา, ตํ สนฺธายาห ‘‘กึ ปหาตพฺพนฺติ อยํ ปหานปุจฺฉา นามา’’ติ.
เอเกเนว พฺยากรเณนาติ ‘‘อิธาวุโส, วิสาข, ภิกฺขุ วิวิจฺเจว กาเมหี’’ติอาทินา (ม. นิ. ๑.๓๗๔) เอเกเนว วิสฺสชฺชเนน. ทฺเว ปุจฺฉาติ อนุสยปุจฺฉา ปหานปุจฺฉาติ ทฺเวปิ ปุจฺฉา วิสฺสชฺเชสิ. ‘‘ราคํ เตน ปชหตี’’ติ อิทเมกํ วิสฺสชฺชนํ, ‘‘น ตตฺถ ราคานุสโย อนุเสตี’’ติ อิทเมกํ วิสฺสชฺชนํ, ปุจฺฉานุกฺกมฺเจตฺถ อนาทิยิตฺวา ปหานกฺกเมน วิสฺสชฺชนา ปวตฺตา ¶ . ‘‘ทฺเว ปุจฺฉา วิสฺสชฺเชสี’’ติ สงฺเขปโต วุตฺตมตฺถํ วิวริตุํ ‘‘อิธา’’ติอาทิ วุตฺตํ. ตตฺถ ตถาวิกฺขมฺภิตเมว กตฺวาติ อิมินา โย ราคํ วิกฺขมฺเภตฺวา ปุน อุปฺปชฺชิตุํ อปฺปทานโต ตถาวิกฺขมฺภิตเมว กตฺวา มคฺเคน สมุคฺฆาเตติ, ตสฺส วเสน ‘‘ราคํ เตน ปชหติ, น ตตฺถ ราคานุสโย อนุเสตี’’ติ วตฺตพฺพนฺติ ทสฺเสติ. กาโมฆาทีหิ จตูหิ โอเฆหิ สํสารภโวเฆเนว วา เวคสา วุยฺหมาเนสุ สตฺเตสุ ตํ อุตฺตริตฺวา ปตฺตพฺพํ, ตสฺส ปน คาธภาวโต ปติฏฺานภูตํ. เตนาห ภควา – ‘‘ติณฺโณ ปารงฺคโต ถเล ติฏฺติ พฺราหฺมโณ’’ติ (สํ. นิ. ๔.๒๓๘; อิติวุ. ๖๙; ปุ. ป. ๑๘๗).
สฺุตาทิเภเทน อเนกเภทตฺตา ปาฬิยํ ‘‘อนุตฺตเรสู’’ติ พหุวจนนิทฺเทโสติ ‘‘อนุตฺตรา วิโมกฺขา’’ติ วตฺวา ปุน เตสํ สพฺเพสมฺปิ อรหตฺตภาวสามฺเน ‘‘อรหตฺเต’’ติ วุตฺตํ. วิสเย เจตํ ภุมฺมํ. ปตฺถนํ ปฏฺเปนฺตสฺสาติ ‘‘อโห วตาหํ อรหตฺตํ ลเภยฺย’’นฺติ ปตฺถนํ อุปฏฺเปนฺตสฺส, ปตฺเถนฺตสฺสาติ อตฺโถ. ปฏฺเปนฺตสฺสาติ เจตฺถ เหตุมฺหิ อนฺตสทฺโท. กถํ ปน อรหตฺตวิสยา ปตฺถนา อุปฺปชฺชตีติ? น กาจิ อรหตฺตํ อารมฺมณํ กตฺวา ปตฺถนา อุปฺปชฺชติ อนธิคตตฺตา อวิสยภาวโต. ปริกปฺปิตรูปํ ปน ตํ อุทฺทิสฺส ปตฺถนา อุปฺปชฺชติ. ‘‘อุปฺปชฺชติ ปิหาปจฺจยา’’ติ วุตฺตํ ปรมฺปรปจฺจยตํ สนฺธาย, อุชุกํ ปน ปจฺจยภาโว นตฺถีติ วุตฺตํ ‘‘น ปตฺถนาย ปฏฺปนมูลกํ อุปฺปชฺชตี’’ติ. อิทํ ปน เสวิตพฺพํ โทมนสฺสํ อกุสลปฺปหานสฺส กุสลาภิวุฑฺฒิยา จ นิมิตฺตภาวโต. เตนาห ภควา – ‘‘โทมนสฺสมฺปาหํ, เทวานมินฺท, ทุวิเธน วทามิ เสวิตพฺพมฺปิ อเสวิตพฺพมฺปี’’ติ (ที. นิ. ๒.๓๕๙-๓๖๒). ตีหิ มาเสหิ สมฺปชฺชนกา เตมาสิกา ¶ . เสสปททฺวเยปิ เอเสว นโย. อิมสฺมึ วาเรติ อิมสฺมึ ปวารณวาเร. วิสุทฺธิปวารณนฺติ ‘‘ปริสุทฺโธ อห’’นฺติ เอวํ ปวตฺตํ วิสุทฺธิปวารณํ. อรหนฺตานเมว เหส ปวารณา.
น กทาจิ ปหาตพฺพสฺส ปหายกตา อตฺถีติ ทสฺเสนฺโต ‘‘น โทมนสฺเสน วา’’ติอาทึ วตฺวา ปริยาเยเนตํ วุตฺตํ, ตํ วิภาเวนฺโต ‘‘อยํ ปนา’’ติอาทิมาห. ยํ ปเนตฺถ วตฺตพฺพํ, ตํ ปรโต วิตฺถาเรน อาคมิสฺสติ. ปฏิปทํ คเหตฺวา ปตฺถนํ กตฺวา ปตฺถนํ เปตฺวา. ปฏิสฺจิกฺขตีติ โอวาทวเสน อตฺตานํ สมุตฺเตเชนฺโต กเถติ. สีเลน หีนฏฺานนฺติ อฺเหิ อรหตฺตาย ปฏิปชฺชนฺเตหิ สีเลน หีนฏฺานํ กึ ตุยฺหํ อตฺถีติ อธิปฺปาโย. สุปริสุทฺธนฺติ อขณฺฑาทิภาวโต สุโธตชาติมณิ วิย สุฏฺุ ปริสุทฺธํ. สุปคฺคหิตนฺติ กทาจิปิ สงฺโกจาภาวโต วีริยํ สุฏฺุ ปคฺคหิตํ. ปฺาติ วิปสฺสนาปฺา ปฏิปกฺเขหิ อนธิภูตตาย อกุณฺา ติกฺขวิสทา สงฺขารานํ สมฺมสเน สูรา หุตฺวา วหติ ปวตฺตติ. ปริยาเยนาติ ตสฺส โทมนสฺสสฺส ¶ อรหตฺตุปนิสฺสยตาปริยาเยน. อารมฺมณวเสน อนุสยนํ อิธาธิปฺเปตนฺติ อาห ‘‘น ตํ อารพฺภ อุปฺปชฺชตี’’ติ. อนุปฺปชฺชนเมตฺถ ปหานํ นามาติ วุตฺตํ ‘‘ปหีโนว ตตฺถ ปฏิฆานุสโยติ อตฺโถ’’ติ. ตติยชฺฌาเนน วิกฺขมฺเภตพฺพา อวิชฺชา, สา เอว อริยมคฺเคน สมุจฺฉินฺทียตีติ ‘‘อวิชฺชานุสยํ วิกฺขมฺเภตฺวา’’ติอาทิ วุตฺตํ, อนุสยสทิสตาย วา. ‘‘ราคานุสยํ วิกฺขมฺเภตฺวา’’ติ เอตฺถาปิ เอเสว นโย. จตุตฺถชฺฌาเน นานุเสติ นาม ตตฺถ กาตพฺพกิจฺจากรณโต.
๔๖๖. ตสฺมาติ ปจฺจนีกตฺตา สภาวโต กิจฺจโต ปจฺจยโต จาติ อธิปฺปาโย. วิสภาคปฏิภาโค กถิโต ‘‘กณฺหสุกฺกสปฺปฏิภาคา ธมฺมา’’ติอาทีสุ วิย. อนฺธการาติ อนฺธการสทิสา อปฺปกา สภาวโต. อวิภูตา อปากฏา อโนฬาริกภาวโต. ตโต เอว ทุทฺทีปนา ทุวิฺาปนา. ตาทิสาวาติ อุเปกฺขาสทิสาว. ยถา อุเปกฺขา สุขทุกฺขานิ วิย น โอฬาริกา, เอวํ อวิชฺชา ราคโทสา วิย น โอฬาริกา. อถ โข อนฺธการา อวิภูตา ทุทฺทีปนา ทุวิฺาปนาติ อตฺโถ. สภาคปฏิภาโค กถิโต ‘‘ปณิธิ ปฏิโฆโส’’ติอาทีสุ วิย. ยตฺตเกสุ าเนสูติ ทุกฺขาทีสุ ยตฺตเกสุ าเนสุ, ยตฺถ วา เยฺยฏฺาเนสุ. วิสภาคปฏิภาโคติ อนฺธการสฺส ¶ วิย อาโลโก วิฆาตกปฏิภาโค. วิชฺชาติ มคฺคาณํ อธิปฺเปตํ, วิมุตฺตีติ ผลนฺติ อาห ‘‘อุโภเปเต ธมฺมา อนาสวา’’ติ. อนาสวฏฺเนาติอาทีสุ ปณีตฏฺเนาติปิ วตฺตพฺพํ. โสปิ หิ วิมุตฺตินิพฺพานานํ สาธารโณ, วิมุตฺติยา อสงฺขตฏฺเน นิพฺพานสฺส วิสภาคตาปิ ลพฺภเตว. ปฺหํ อติกฺกมิตฺวา คโตสิ, อปุจฺฉิตพฺพํ ปุจฺฉนฺโตติ อธิปฺปาโย. ปฺหานํ ปริจฺเฉทปมาณํ คเหตุํ ยุตฺตฏฺาเน อฏฺตฺวา ตโต ปรํ ปุจฺฉนฺโต นาสกฺขิ ปฺหานํ ปริยนฺตํ คเหตุํ. อปฺปฏิภาคธมฺมสฺสาติ นิปฺปริยายโต สภาคปฏิภาเคน อปฺปฏิภาคธมฺมสฺส. อนาคตาทิปริยาเยน นิพฺพานสฺส สภาคปฏิภาโค วุตฺโต, วิสภาเค จ อตฺเถว สงฺขตธมฺมา, ตสฺมา นิปฺปริยายโต กิฺจิ สภาคปฏิภาคํ สนฺธาย ปุจฺฉตีติ กตฺวา ‘‘อจฺจยาสี’’ติอาทิ วุตฺตํ. อสงฺขตสฺส หิ อปฺปติฏฺสฺส เอกนฺตนิจฺจสฺส สโต นิพฺพานสฺส กุโต นิปฺปริยาเยน สภาคสฺส สมฺภโว. เตนาห ‘‘นิพฺพานํ นาเมต’’นฺติอาทิ.
วิรทฺโธติ เอตฺถ สภาคปฏิภาคํ ปุจฺฉิสฺสามีติ นิจฺฉยาภาวโต ปุจฺฉิตมตฺถํ วิรชฺฌิตฺวาว ปุจฺฉิ, น อชานิตฺวาติ อตฺโถ. เอเตน เหฏฺา สพฺพปุจฺฉา ทิฏฺสํสนฺทนนเยน ชานิตฺวาว ปวตฺตาติ ทีปิตํ โหติ. เถรี ปน ตํ ตํ ปุจฺฉิตมตฺถํ สภาวโต วิภาเวนฺตี สตฺถุ เทสนาาณํ อนุคนฺตฺวาว วิสฺสชฺเชสิ. นิพฺพาโนคธนฺติ นิพฺพานํ โอคาหิตฺวา ิตํ นิพฺพานนฺโตคธํ. เตนาห ‘‘นิพฺพานพฺภนฺตรํ นิพฺพานํ อนุปวิฏฺ’’นฺติ. อสฺสาติ พฺรหฺมจริยสฺส.
๔๖๗. ปณฺฑิจฺเจน ¶ สมนฺนาคตาติ เอตฺถ วุตฺตปณฺฑิจฺจํ ทสฺเสตุํ ‘‘ธาตุกุสลา’’ติอาทิ วุตฺตํ. เตเนวาห – ‘‘กิตฺตาวตา นุ โข, ภนฺเต, ปณฺฑิโต โหติ? ยโต โข, อานนฺท, ภิกฺขุ ธาตุกุสโล จ โหติ, อายตนกุสโล จ ปฏิจฺจสมุปฺปาทกุสโล จ านาฏฺานกุสโล จ. เอตฺตาวตา นุ โข, อานนฺท, ภิกฺขุ ปณฺฑิโต โหตี’’ติ (ม. นิ. ๓.๑๒๔). ปฺามหตฺตํ นาม เถริยา อเสกฺขปฺปฏิสมฺภิทปฺปตฺตาย ปฏิสมฺภิทาโย ปูเรตฺวา ิตตาติ ตํ ทสฺเสตุํ ‘‘มหนฺเต อตฺเถ’’ติอาทิ วุตฺตํ. ราชยุตฺเตหีติ รฺโ กมฺเม นิยุตฺตปุริเสหิ. อาหจฺจวจเนนาติ สตฺถารา กรณาทีนิ อาหนิตฺวา ปวตฺติตวจเนน. ยเทตฺถ อตฺถโต น วิภตฺตํ, ตํ เหฏฺา วุตฺตนยตฺตา สุวิฺเยฺยเมว.
จูฬเวทลฺลสุตฺตวณฺณนาย ลีนตฺถปฺปกาสนา สมตฺตา.
๕. จูฬธมฺมสมาทานสุตฺตวณฺณนา
๔๖๘. ธมฺโมติ ¶ ¶ คหิตคหณานีติ ธมฺโม วา โหตุ อิตโร วา, ธมฺโมติ ปคฺคหิตคฺคาหปฺปวตฺตา จริยาว. อายูหนกฺขเณติ ตสฺส ธมฺโมติ คหิตสฺส ปวตฺตนกฺขเณ. สุขนฺติ อกิจฺฉํ. เตนาห ‘‘สุกร’’นฺติ. ทุกฺขวิปากนฺติ อนิฏฺผลวิปจฺจนํ.
๔๖๙. ยถา จกฺขาทีนํ ปฺจนฺนํ อินฺทฺริยานํ ยถาสกํ วิสยคฺคหณํ สภาวสิทฺธํ, เอวํ มนโสปิ. เต จ วิสยา อิฏฺาการโต คหเณ น โกจิ โทโส, ปุริสตฺตภาเว น จ เต โทสํ ปวตฺเตนฺตีติ อยํ เตสํ สมณพฺราหฺมณานํ ลทฺธีติ อาห ‘‘วตฺถุกาเมสุปิ กิเลสกาเมสุปิ โทโส นตฺถี’’ติ, อสฺสาเทตฺวา วิสยปริโภเค นตฺถิ อาทีนโว, ตปฺปจฺจยา น โกจิ อนฺตราโยติ อธิปฺปาโย. ปาตพฺยตํ อาปชฺชนฺตีติ ปริภฺุชนกตํ อุปคจฺฉนฺติ. ปริโภคตฺโถ หิ อยํ ปา-สทฺโท กตฺตุสาธโน จ ตพฺย-สทฺโท, ยถารุจิ ปริภฺุชนฺตีติ อตฺโถ. กิเลสกาโมปิ อสฺสาทิยมาโน วตฺถุกามนฺโตคโธเยว, กิเลสกามวเสน ปน เนสํ อสฺสาเทตพฺพตาติ อาห ‘‘วตฺถุกาเมสุ กิเลสกาเมน ปาตพฺยต’’นฺติ. กิเลสกาเมนาติ กรณตฺเถ กรณวจนํ. ปาตพฺยตํ ปริภฺุชิตพฺพตนฺติ เอตฺถาปิ กตฺตุวเสเนว อตฺโถ เวทิตพฺโพ. โมฬึ กตฺวาติ เวณิพนฺธวเสน โมฬึ กตฺวา. ตาปสปริพฺพาชิกาหีติ ตาปสปพฺพชฺชูปคตาหิ. ปริฺํ ปฺเปนฺตีติ อิทํ ‘‘ปหานมาหํสู’’ติ ปทสฺเสว เววจนนฺติ ‘‘ปหานํ สมติกฺกมํ ปฺเปนฺตี’’ติ วุตฺตํ. เตน กามา นาเมเต อนิจฺจา ทุกฺขา วิปริณามธมฺมาติ ยาถาวโต ปริชานนํ อิธ ‘‘ปหาน’’นฺติ อธิปฺเปตํ, น วินาภาวมตฺตนฺติ ทสฺเสติ. มาลุวาสิปาฏิกาติ มาลุวาวิทลํ มาลุวาผเล โปฏฺฏลิกา. สนฺตาสํ อาปชฺเชยฺยาติ สาเล อธิวตฺถเทวตาย ปวตฺตึ คเหตฺวา วุตฺตํ. ตทา หิ ตสฺสา เอวํ โหติ. โกวิฬารปตฺตสทิเสหีติ มหาโกวิฬารปตฺตสณฺาเนหิ. สณฺานวเสน เหตํ วุตฺตํ, มาลุวาปตฺตา ปน โกวิฬารปตฺเตหิ มหนฺตตรานิ เจว ฆนตรานิ จ โหนฺติ. วิปุลพหุฆนครุปตฺตตาย มหนฺตํ ภารํ ชเนตฺวา. สาติ มาลุวาลตา. โอฆนนฺติ เหฏฺโต โอลมฺพนเหตุภูตํ ฆนภาวํ.
อนฺธวนสุภควนคฺคหณํ ¶ เตสํ อภิลกฺขิตภาวโต. นาฬิเกราทีสุ ติณชาตีสุ. ขาทนุปลกฺขณํ อุปจิกานํ อุฏฺหนคฺคหณนฺติ อาห ‘‘อุฏฺเหยฺยุ’’นฺติ. เกฬึ กโรนฺตี วิยาติ วิลมฺพนนที ¶ วิย เกฬึ กโรนฺตี. อิทานิ อหํ ตํ อชฺโฌตฺถรินฺติ ปโมทมานา วิย อิโต จิโต จ วิปฺผนฺทมานา วิลมฺพนฺตี. สมฺผสฺโสปิ สุโข มุทุตลุณโกมลภาวโต. ทสฺสนมฺปิ สุขํ ฆนพหลปตฺตสํหตตาย. โสมนสฺสชาตาติ ปุพฺเพ อนุสฺสววเสน ภวนวินาสภยา สนฺตาสํ อาปชฺชิ, อิทานิ ตสฺสา สมฺปตฺติทสฺสเนน ปโลภิตา โสมนสฺสชาตา อโหสิ.
วิฏภึ กเรยฺยาติ อาตานวิตานวเสน ชเฏนฺตี ชาลํ กเรยฺย. ตถาภูตา จ ฆนปตฺตสฺฉนฺนตาย ฉตฺตสทิสี โหตีติ อาห ‘‘ฉตฺตากาเรน ติฏฺเยฺยา’’ติ. สกลํ รุกฺขนฺติ อุปริ สพฺพสาขาปสาขํ สพฺพรุกฺขํ. ภสฺสมานาติ ปลิเวนวเสเนว โอตรมานา. ยาว มูลา โอติณฺณสาขาหีติ มาลุวา ภาเรน โอนมิตฺวา รุกฺขสฺส ยาว มูลา โอติณฺณสาขาหิ ปุน อภิรุหมานา. สพฺพสาขาติ เหฏฺา มชฺเฌ อุปริ จาติ สพฺพาปิ สาขาโย ปลิเวเนฺตี. สํสิพฺพิตฺวา ชาลสนฺตานกนิยาเมน ชเฏตฺวา. เอวํ อปราปรํ สํสิพฺพเนน อชฺโฌตฺถรนฺตี. สพฺพสาขา เหฏฺา กตฺวา สยํ อุปริ ตฺวา มหาภารภาเวน วาเต วา วายนฺเต เทเว วา วสฺสนฺเต ปทาเลยฺย. สาขฏฺกวิมานนฺติ สาขาปฏิพทฺธํ วิมานํ. ยสฺมา อิธ สตฺถารา ‘‘เสยฺยถาปิ, ภิกฺขเว’’ติอาทินา ภูตปุพฺพเมว วตฺถุ อุปมาภาเวน อาหฏํ, ตสฺมา ‘‘อิทํ ปน วิมาน’’นฺติอาทิ วุตฺตํ.
๔๗๑. พหลราคสภาโวติ ปจฺจเวกฺขณาหิ นีหริตุํ อสกฺกุเณยฺยตาย พลวา หุตฺวา อภิภวนราคธาตุโก. ราคชนฺติ ราคนิมิตฺตชาตํ. ทิฏฺเ ทิฏฺเ อารมฺมเณติ ทิฏฺเ ทิฏฺเ วิสภาคารมฺมเณ. นิมิตฺตํ คณฺหาตีติ กิเลสุปฺปตฺติยา การณภูตํ อนุพฺยฺชนโส นิมิตฺตํ คณฺหาติ, สิกฺขาคารเวน ปน กิเลเสหิ นิสฺสิตํ มคฺคํ น ปฏิปชฺชติ, ตโต เอว อาจริยุปชฺฌาเยหิ อาณตฺตํ ทณฺฑกมฺมํ กโรเตว. เตนาห ‘‘น ตฺเวว วีติกฺกมํ กโรตี’’ติ. หตฺถปรามาสาทีนีติ – ‘‘เอหิ ตาว ตยา วุตฺตํ มยา วุตฺตฺจ อมุตฺร คนฺตฺวา วีมํสิสฺสามา’’ติอาทินา หตฺถคฺคหณาทีนิ กโรนฺโต, น กรุณาเมตฺตานิทานวเสน. โมหชาติโกติ พหลโมหสภาโว.
๔๗๒. กมฺมนิยาเมนาติ ¶ ปุริมชาติสิทฺเธน โลภุสฺสทตาทินิยมิเตน กมฺมนิยาเมน. อิทานิ ตํ โลภุสฺสทตาทึ วิภาเคน ทสฺเสตุํ ‘‘ยสฺส หี’’ติอาทิ อารทฺธํ. ตตฺถ กมฺมายูหนกฺขเณติ กมฺมกรณเวลาย. โลโภ พลวาติ ตชฺชาย สามคฺคิยา สามตฺถิยโต โลโภ อธิโก ¶ โหติ. อโลโภ มนฺโทติ ตปฺปฏิปกฺโข อโลโภ ทุพฺพโล โหติ. กถํ ปเนเต โลภาโลภา อฺมฺํ อุชุวิปจฺจนีกภูตา เอกกฺขเณ ปวตฺตนฺติ? น โข ปเนตํ เอวํ ทฏฺพฺพํ ‘‘เอกกฺขเณ ปวตฺตนฺตี’’ติ, นิกนฺติกฺขณํ ปน อายูหนกฺขณเมว กตฺวา เอวํ วุตฺตํ. เอส นโย เสเสสุ. ปริยาทาตุนฺติ อภิภวิตุํ น สกฺโกติ. โย หิ ‘‘เอวํสุนฺทรํ เอวํวิปุลํ เอวํมหคฺฆฺจ น สกฺกา ปรสฺส ทาตุ’’นฺติอาทินา อมุตฺตจาคตาทิวเสน ปวตฺตาย เจตนาย สมฺปยุตฺโต อโลโภ สมฺมเทว โลภํ ปริยาทาตุํ น สกฺโกติ. โทสโมหานํ อนุปฺปตฺติยํ ตาทิสปจฺจยลาเภเนว อโทสาโมหา พลวนฺโต. ตสฺมาติ โลภาโทสาโมหานํ พลวภาวโต อโลภโทสโมหานฺจ ทุพฺพลภาวโตติ วุตฺตเมว การณํ ปจฺจามสติ. โสติ ตํสมงฺคี. เตน กมฺเมนาติ เตน โลภาทิอุปนิสฺสยวตา กุสลกมฺมุนา. สุขสีโลติ สขิโล. ตเมวตฺถํ อกฺโกธโนติ ปริยาเยน วทติ.
มนฺทา อโลภาโทสา โลภโทเส ปริยาทาตุํ น สกฺโกนฺติ, อโมโห ปน พลวา โมหํ ปริยาทาตุํ สกฺโกตีติ เอวํ ยถารหํ ปมวาเร วุตฺตนเยเนว อติเทสตฺโถ เวทิตพฺโพ. ปุริมนเยเนวาติ ปุพฺเพ วุตฺตนยานุสาเรน. ทุฏฺโติ โกธโน. ทนฺโธติ มนฺทมฺโ. สุขสีลโกติ สุขสีโล.
เอตฺถ จ โลภวเสน, โทสโมห-โลภโทส-โลภโมห-โทสโมห-โลภโทสโมหวเสนาติ ตโย เอกกา, ตโย ทุกา, เอโก ติโกติ โลภาทิอุสฺสทวเสน อกุสลปกฺเข เอว สตฺต วารา, ตถา กุสลปกฺเข อโลภาทิอุสฺสทวเสนาติ จุทฺทส วารา ลพฺภนฺติ. ตตฺถ อโลภโทสโมหา, อโลภาโทสโมหา, อโลภโทสาโมหา พลวนฺโตติ อาคเตหิ กุสลปกฺเข ตติยทุติยปมวาเรหิ โทสุสฺสทโมหุสฺสทโทสโมหุสฺสทวารา คหิตา เอว โหนฺติ. ตถา ¶ อกุสลปกฺเข โลภาโทสาโมหา, โลภโทสาโมหา, โลภาโทสโมหา พลวนฺโตติ อาคเตหิ ตติยทุติยปมวาเรหิ อโทสุสฺสทอโมหุสฺสทอโทสาโมหุสฺสทวารา คหิตา เอวาติ อกุสลกุสลปกฺเขสุ ตโย ตโย วาเร อนฺโตคเธ กตฺวา อฏฺเว วารา ทสฺสิตา. เย ปน อุภยสมฺมิสฺสตาวเสน โลภาโลภุสฺสทวาราทโย อปเร เอกูนปฺาส วารา กามํ ทสฺเสตพฺพา, เตสํ อสมฺภวโต เอว น ทสฺสิตา. น หิ ‘‘เอกสฺมึ สนฺตาเน อนฺตเรน อวตฺถนฺตรํ โลโภ จ พลวา อโลโภ จา’’ติอาทิ ยุชฺชติ. ปฏิปกฺขวเสน วาปิ เอเตสํ พลวทุพฺพลภาโว สหชาตธมฺมวเสน ¶ วา. ตตฺถ โลภสฺส ตาว ปฏิปกฺขวเสน อนภิภูตตาย พลวภาโว, ตถา โทสโมหานํ อโทสาโมเหหิ. อโลภาทีนํ ปน โลภาทิอนภิภวนโต. สพฺเพสฺจ สมานชาติยสมธิภุยฺย ปวตฺติวเสน สหชาตธมฺมโต พลวภาโว. เตน วุตฺตํ อฏฺกถายํ (ม. นิ. อฏฺ. ๒.๔๗๒) – ‘‘โลโภ พลวา, อโลโภ มนฺโท. อโทสาโมหา พลวนฺโต, โทสโมหา มนฺทา’’ติอาทิ, โส จ เนสํ มนฺทพลวภาโว ปุริมูปนิสฺสยโต ตถา อาสยสฺส ปริภาวิตตาย เวทิตพฺโพ. เตเนวาห ‘‘กมฺมนิยาเมนา’’ติ. เสสํ วุตฺตนยตฺตา สุวิฺเยฺยเมวาติ.
จูฬธมฺมสมาทานสุตฺตวณฺณนาย ลีนตฺถปฺปกาสนา สมตฺตา.
๖. มหาธมฺมสมาทานสุตฺตวณฺณนา
๔๗๓. เอวํ ¶ อิทานิ วุจฺจมานากาโร กาโม กามนํ อิจฺฉา เอเตสนฺติ เอวํกามา. เอวํ ฉนฺโท ฉนฺทนํ โรจนํ อชฺฌาสโย เอเตสนฺติ เอวํฉนฺทา. อภิมุขํ, อภินิวิสฺส วา ปกาเรหิ เอติ อุปคจฺฉตีติ อธิปฺปาโย, ลทฺธิ. สา หิ ลทฺธพฺพวตฺถุํ อภิมุขํ ‘‘เอวเมต’’นฺติ อภินิวิสนฺตี เตน เตน ปกาเรน อุปคจฺฉติ, หตฺถคตํ กตฺวา ติฏฺติ น วิสฺสชฺเชติ. เอวํ วุจฺจมานากาโร อธิปฺปาโย เอเตสนฺติ เอวํอธิปฺปายา. ภควา มูลํ การณํ เอเตสํ ยาถาวโต อธิคมายาติ ภควํมูลกา. เตนาห ‘‘ภควนฺตฺหิ นิสฺสาย มยํ อิเม ธมฺเม อาชานาม ปฏิวิชฺฌามา’’ติ. อมฺหากํธมฺมาติ ¶ เตหิ อตฺตนา อธิคนฺตพฺพตาย วุตฺตํ. เสวิตพฺพานฺหิ ยาถาวโต อธิคมาณานิ อธิคจฺฉนกสมฺพนฺธีนิ, ตานิ จ สมฺมาสมฺพุทฺธมูลกานิ อนฺวิสยตฺตา. เตนาห ‘‘ปุพฺเพ กสฺสปสมฺพุทฺเธนา’’ติอาทิ. ภควา เนตา เตสนฺติ ภควํเนตฺติกา. เนตาติ เสวิตพฺพธมฺเม วิเนยฺยสนฺตานํ ปาเปตา. วิเนตาติ อเสวิตพฺพธมฺเม วิเนยฺยสนฺตานโต อปเนตา. ตทงฺควินยาทิวเสน วา วิเนตา. อนุเนตาติ อิเม ธมฺมา เสวิตพฺพา, อิเม น เสวิตพฺพาติ อุภยสมฺปาปนาปนยนตฺถํ ปฺเปตา. เตนาห ‘‘ยถาสภาวโต’’ติอาทิ.
ปฏิสรนฺติ เอตฺถาติ ปฏิสรณํ, ภควา ปฏิสรณํ เอเตสนฺติ ภควํปฏิสรณา. ปฏิสรติ สภาวสมฺปฏิเวธวเสน ปจฺเจกมุปคจฺฉตีติ วา ปฏิสรณํ, ภควา ปฏิสรณํ เอเตสนฺติ ภควํปฏิสรณา. ปฏิเวธวเสนาติ ปฏิวิชฺฌิตพฺพตาวเสน. อสติปิ มุเข อตฺถโต เอวํ วทนฺโต วิย โหตีติ อาห ‘‘ผสฺโส อาคจฺฉติ, อหํ ภควา กึ นาโม’’ติ. ปฏิภาตูติ เอตฺถ ปฏิ-สทฺทาเปกฺขาย ‘‘ภควนฺต’’นฺติ อุปโยควจนํ, อตฺโถ ปน สามิวจนวเสเนว เวทิตพฺโพติ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘ภควโต’’ติ ปฏิภาตูติ จ ภควโต ภาโค โหตุ. ภควโต หิ เอส ภาโค, ยทิทํ ธมฺมสฺส เทสนา, อมฺหากํ ปน ภาโค สวนนฺติ อธิปฺปาโย. เกจิ ปน ปฏิภาตูติ ปทิสฺสตูติ อตฺถํ วทนฺติ, าเณน ทิสฺสตุ, เทสียตูติ วา อตฺโถ. อุปฏฺาตูติ จ าณสฺส ปจฺจุปฏฺาตุ.
๔๗๔. นิสฺสยิตพฺเพติ ¶ อตฺตโน สนฺตาเน อุปฺปาทนวเสน อปสฺสยิตพฺเพ. ตติยจตุตฺถธมฺมสมาทานานิ หิ อปสฺสาย สตฺตานํ เอตรหิ อายติฺจ สมฺปตฺติโย อภิวฑฺฒนฺติ. ภชิตพฺเพติ ตสฺเสว เววจนํ. เสวิตพฺเพติ วา สปฺปุริสุปสฺสยสทฺธมฺมสฺสวนโยนิโสมนสิกาเร สนฺธายาห. ภชิตพฺเพติ ตปฺปจฺจเย ทานาทิปฺุธมฺเม.
๔๗๕. อุปฺปฏิปาฏิอากาเรนาติ ปมํ สํกิเลสธมฺเม ทสฺเสตฺวา ปจฺฉา โวทานธมฺมทสฺสนํ สตฺถุ เทสนาปฏิปาฏิ, ยถา – ‘‘วามํ มฺุจ, ทกฺขิณํ คณฺหา’’ติ (ธ. ส. อฏฺ. ๔๙๘; วิสุทฺธิ. มหาฏี. ๑.๑๔), ตถา อุปฺปฏิปาฏิปกาเรน, สา จ โข ปุริเมสุ ทฺวีสุ ธมฺมสมาทาเนสุ ¶ , ปจฺฉิเมสุ ปน ปฏิปาฏิยาว มาติกา ปฏฺปิตา. ยถาธมฺมรเสเนวาติ ปหาตพฺพปหายกธมฺมานํ ยถาสภาเวเนว. สภาโว หิ ยาถาวโต รสิตพฺพโต ชานิตพฺพโต ‘‘รโส’’ติ วุจฺจติ. ปมํ ปหาตพฺพธมฺเม ทสฺเสตฺวา ตทนนฺตรํ ‘‘อิเม ธมฺมา เอเตหิ ปหียนฺตี’’ติ ปหายกธมฺมทสฺสนํ เทสนานุปุพฺพี. คหณํ อาทิยนํ อตฺตโน สนฺตาเน อุปฺปาทนํ.
๔๗๘. วธทณฺฑาทีหิ ภีตสฺส อุปสงฺกมเน, มิจฺฉา จริตฺวา ตถา อปคมเน จ ปุพฺพาปรเจตนานํ วเสน มิจฺฉาจาโร ทุกฺขเวทโน โหติ, ตถา อิสฺสานินฺทาทีหิ อุปทฺทุตสฺส อปรเจตนาวเสน, เอวํ อภิชฺฌามิจฺฉาทิฏฺีสุปิ ยถารหํ เวทิตพฺพํ. ติสฺสนฺนมฺปิ เจตนานนฺติ ปุพฺพาปรสนฺนิฏฺาปกเจตนานํ. อทินฺนาทานํ มุสาวาโท ปิสุณวาจา สมฺผปฺปลาโปติ อิเมสํ จตุนฺนํ สนฺนิฏฺาปกเจตนานํ สุขสมฺปยุตฺตา วา อุเปกฺขาสมฺปยุตฺตา วาติ อยํ นโย อิธ อธิกตตฺตา น อุทฺธโฏ. โทมนสฺสเมว เจตฺถ ทุกฺขนฺติ อิทํ ปุพฺพภาคาปรภาคเจตนาปิ เจตฺถ อาสนฺนา โทมนสฺสสหคตา เอว โหนฺตีติ กตฺวา วุตฺตํ. อนาสนฺนา ปน สนฺธาย ‘‘ปริเยฏฺึ วา อาปชฺชนฺตสฺสา’’ติอาทิ วุตฺตํ. เตเนว มิจฺฉาจาราภิชฺฌามิจฺฉาทิฏฺีนํ ปุพฺพภาคาปรภาคเจตนา อาสนฺนา สนฺนิฏฺาปกเจตนาคติกาวาติ ทสฺสิตํ โหตีติ ทฏฺพฺพํ. ปริเยฏฺินฺติ มิจฺฉาจาราทีสุ วีติกฺกมิตพฺพวตฺถุมาลาคนฺธาทิปริเยสนํ. ปาณาติปาตาทีสุ มาเรตพฺพวตฺถุอาวุธาทิปริเยสนํ อาปชฺชนฺตสฺส. อกิจฺเฉนปิ เตสํ ปริเยสนํ สมฺภวตีติ ‘‘วฏฺฏติเยวา’’ติ สาสงฺกํ วทติ.
๔๗๙. สุขเวทนา โหนฺตีติ สุขเวทนาปิ โหนฺตีติ อธิปฺปาโย. ตาสํ เจตนานํ อสุขเวทนตาปิ ลพฺภตีติ ‘‘สุขเวทนาปิ โหนฺติเยวา’’ติ สาสงฺกวจนํ. โสมนสฺสเมว เจตฺถ สุขนฺติ อิทํ ปุพฺพภาคาปรภาคเจตนาปิ โสมนสฺสสหคตา เอว โหนฺตีติ กตฺวา วุตฺตํ. ตฺจ โข ¶ มิจฺฉาจารวชฺชานํ ฉนฺนํ วเสน. มิจฺฉาจารสฺส ปน ปุพฺพาปรภาคสฺส วเสน ‘‘กายิกํ สุขมฺปิ วฏฺฏติเยวาติ สาสงฺกวจนํ.
๔๘๐. โทสชปริฬาหวเสนสฺส สิยา กายิกมฺปิ ทุกฺขนฺติ อธิปฺปาเยน ‘‘โส คณฺหนฺโตปิ ทุกฺขิโต’’ติ วุตฺตํ. เจโตทุกฺขเมว วา สนฺธาย ตสฺส อปราปรุปฺปตฺติทสฺสนตฺถํ ‘‘ทุกฺขิโต โทมนสฺสิโต’’ติ วุตฺตํ.
๔๘๑. ทสสุปิ ¶ ปเทสูติ ทสสุปิ โกฏฺาเสสุ, วากฺเยสุ วา. อุเปกฺขาสมฺปยุตฺตตาปิ สมฺภวตีติ ‘‘สุขสมฺปยุตฺตา โหนฺติเยวา’’ติ อิธ สาสงฺกวจนํ. ปาณาติปาตา ปฏิวิรตสฺส กาโยปิ สิยา วิคตทรถปริฬาโหติ ปาณาติปาตาเวรมณิอาทิปจฺจยา กายิกปฏิสํเวทนาปิ สมฺภวตีติ สหาปิ สุเขนาติ เอตฺถ กายิยสุขมฺปิ วฏฺฏติเยว.
๔๘๒. ติตฺตกาลาพูติ อุปภุตฺตสฺส อุมฺมาทาทิปาปเนน กุจฺฉิตติตฺตกรโส อลาพุ. น รุจฺจิสฺสติ อนิฏฺรสตาย อนิฏฺผลตาย จ.
๔๘๓. รสํ เทตีติ รสํ ทสฺเสติ วิภาเวติ.
๔๘๔. ปูติมุตฺตนฺติ ปูติสภาวมุตฺตํ. ตรุณนฺติ ธาราวเสน นิปตนฺตํ หุตฺวา อุณฺหํ. เตนสฺส อุปริมุตฺตตมาห. มุตฺตฺหิ ปสฺสาวมคฺคโต มุจฺจมานํ กายุสฺมาวเสน อุณฺหํ โหติ.
๔๘๕. ยํ ภคนฺทรสํสฏฺํ โลหิตํ ปกฺขนฺทตีติ ภคนฺทรพฺยาธิสหิตาย โลหิตปกฺขนฺทตาย วเสน ยํ โลหิตํ วิสฺสวติ. ปิตฺตสํสฏฺํ โลหิตํ ปกฺขนฺทตีติ อาเนตฺวา สมฺพนฺโธ.
๔๘๖. อุพฺพิทฺเธติ ทูเร. อพฺภมหิกาทิอุปกฺกิเลสวิคเมน หิ อากาสํ อุตฺตุงฺคํ วิย ทูรํ วิย จ ขายติ. เตนาห ‘‘ทูรีภูเต’’ติ. ตมํเยว ตมคตํ ‘‘คูถคตํ มุตฺตคต’’นฺติ (ม. นิ. ๒.๑๑๙; อ. นิ. ๙.๑๑) ยถา. ภาสเต จ ตปเต จ วิโรจเต จ อิทํ จตุตฺถํ ธมฺมสมาทานํ วิภชนฺเตน กุสลกมฺมปถสฺส วิภชิตฺวา ทสฺสิตตฺตา.
สงฺครรุกฺโข ¶ กนฺทมาทสโปว. สรภฺวเสนาติ อตฺถํ อวิภชิตฺวา ปทโส สรภฺวเสน. โอสาเรนฺตสฺสาติ อุจฺจาเรนฺตสฺส. สทฺเทติ โอสารณสทฺเท. อธิคตวิเสสํ อนาโรเจตุกามา เทวตา ตตฺเถว อนฺตรธายิ. ตํ ทิวสนฺติ สตฺถารา เทสิตทิวเส. อิติ อตฺตโน วิเสสาธิคมนิมิตฺตตาย อยํ เทวตา อิมํ สุตฺตํ ปิยายติ. เสสํ อุตฺตานเมว.
มหาธมฺมสมาทานสุตฺตวณฺณนาย ลีนตฺถปฺปกาสนา สมตฺตา.
๗. วีมํสกสุตฺตวณฺณนา
๔๘๗. อตฺถวีมํสโกติ ¶ ¶ อตฺตตฺถปรตฺถาทิอตฺถวิชานนโก. สงฺขารวีมํสโกติ สงฺขตธมฺเม สลกฺขณโต สามฺลกฺขณโต วา อายตนาทิวิภาคโต จ วีมํสโก. สตฺถุวีมํสโกติ ‘‘สตฺถา นาม คุณโต เอทิโส เอทิโส จา’’ติ สตฺถุ อุปปริกฺขโก. วีมํสโกติ วิจารโก. ยํ เจตโส สราคาทิวิภาคโต ปริจฺฉินฺทนํ, ตํ เจโตปริยาโย. เตนาห ‘‘จิตฺตปริจฺเฉท’’นฺติ. ยสฺมา เจโตปริยายาณลาภี – ‘‘อิทํ จิตฺตํ อิโต ปรํ ปวตฺตํ อิทมิโต ปร’’นฺติ ปรสฺส จิตฺตุปฺปตฺตึ ปชานาติ, ตสฺมา วุตฺตํ ‘‘เจโตปริยายนฺติ จิตฺตวาร’’นฺติ. วารตฺเถปิ หิ ปริยาย-สทฺโท โหติ – ‘‘กสฺส นุ โข, อานนฺท, ปริยาโย อชฺช ภิกฺขุนิโย โอวทิตุ’’นฺติอาทีสุ (ม. นิ. ๓.๓๙๘). จิตฺตจารนฺติปิ ปาโ, จิตฺตปวตฺตินฺติ อตฺโถ. เอวํ วิชานนตฺถายาติ อิทานิ วุจฺจมานากาเรน วีมํสนตฺถาย.
๔๘๘. กลฺยาณมิตฺตูปนิสฺสยนฺติ กลฺยาณมิตฺตสงฺขาตํ พฺรหฺมจริยวาสสฺส พลวสนฺนิสฺสยํ. อุปฑฺฒํ อตฺตโน อานุภาเวนาติ อิมินา ปุคฺคเลน สมฺปาทิยมานสฺส พฺรหฺมจริยสฺส อุปฑฺฒภาคมตฺตํ อตฺตโน วิมุตฺติปริปาจกธมฺมานุภาเวน สิชฺฌติ. อุปฑฺฒํ กลฺยาณมิตฺตานุภาเวนาติ อิตโร ปน อุปฑฺฒภาโค ยํ นิสฺสาย พฺรหฺมจริยํ วุสฺสติ, ตสฺส กลฺยาณมิตฺตสฺส อุปเทสานุภาเวน โหติ, สิชฺฌตีติ อตฺโถ. โลกสิทฺโธ เอว อยมตฺโถ. โลกิยา หิ –
‘‘ปาโท สิทฺโธ อาจริยา, ปาโท หิสฺสานุภาวโต;
ตํวิชฺชาเสวกา ปาโท, ปาโท กาเลน ปจฺจตี’’ติ. –
วทนฺติ. อตฺตโน ธมฺมตายาติ อตฺตโน สภาเวน, าเณนาติ อตฺโถ. กลฺยาณมิตฺตตาติ กลฺยาโณ ภทฺโร สุนฺทโร มิตฺโต เอตสฺสาติ กลฺยาณมิตฺโต, ตสฺส ภาโว กลฺยาณมิตฺตตา, กลฺยาณมิตฺตวนฺตตา. สีลาทิคุณสมฺปนฺเนหิ กลฺยาณปุคฺคเลเหว อยนํ ปวตฺติ กลฺยาณสหายตา. เตสุ เอว จิตฺเตน เจว กาเยน จ นินฺนโปณปพฺภารภาเวน ปวตฺติ กลฺยาณสมฺปวงฺกตา. มาเหวนฺติ เอวํ มา อาห, ‘‘อุปฑฺฒํ พฺรหฺมจริยสฺสา’’ติ มา กเถหีติ อตฺโถ. ตทมินาติ เอตฺถ นฺติ นิปาตมตฺตํ ¶ ท-กาโร ปทสนฺธิกโร อิ-การสฺส อ-การํ กตฺวา นิทฺเทโส. อิมินาปีติ อิทานิ วุจฺจมาเนนปีติ ¶ อตฺโถ. ปริยาเยนาติ การเณน. อิทานิ ตํ การณํ ทสฺเสตุํ ‘‘มมํ หี’’ติอาทิ วุตฺตํ.
ยถา เจตฺถ, อฺเสุปิ สุตฺเตสุ กลฺยาณมิตฺตุปนิสฺสยเมว วิเสโสติ ทสฺเสนฺโต ‘‘ภิกฺขูนํ พาหิรงฺคสมฺปตฺตึ กเถนฺโตปี’’ติอาทิมาห. ตตฺถ วิมุตฺติปริปาจนิยธมฺเมติ วิมุตฺติยา อรหตฺตสฺส ปริปาจกธมฺเม. ปจฺจเยติ คิลานปจฺจยเภสชฺเช. มหาชจฺโจติ มหากุลีโน.
กายิโก สมาจาโรติ อภิกฺกมปฏิกฺกมาทิโก สติสมฺปชฺปริกฺขโต ปากติโก จ. วีมํสกสฺส อุปปริกฺขกสฺส. จกฺขุวิฺเยฺโย นาม จกฺขุทฺวารานุสาเรน วิฺาตพฺพตฺตา. โสตวิฺเยฺโยติ เอตฺถาปิ เอเสว นโย. สํกิลิฏฺาติ ราคาทิสํกิเลสธมฺเมหิ วิพาธิตา, อุปตาปิตา วิทูสิตา มลีนา จาติ อตฺโถ. เต ปน เตหิ สมนฺนาคตา โหนฺตีติ อาห ‘‘กิเลสสมฺปยุตฺตา’’ติ. ยทิ น จกฺขุโสตวิฺเยฺยา, ปาฬิยํ กถํ ตถา วุตฺตาติ อาห ‘‘ยถา ปนา’’ติอาทิ. กายวจีสมาจาราปิสํกิลิฏฺาเยว นาม สํกิลิฏฺจิตฺตสมุฏฺานโต. ภวติ หิ ตํเหตุเกปิ ตทุปจาโร ยถา ‘‘เสมฺโห คุโฬ’’ติ. ‘‘มา เม อิทํ อสารุปฺปํ ปโร อฺาสี’’ติ ปน ปฏิจฺฉนฺนตาย น น อุปลพฺภนฺติ. ‘‘น โข มยํ, ภนฺเต, ภควโต กิฺจิ ครหามา’’ติ วตฺวา ครหิตพฺพาภาวํ ทสฺเสนฺโต ‘‘ภควา หี’’ติอาทิมาห. อภาวิตมคฺคสฺส หิ ครหิตพฺพตา นาม สิยา, น ภาวิตมคฺคสฺส. เอส อุตฺตโร มาณโว ‘‘พุทฺธมฺปิ ครหิตฺวา ปกฺกมิสฺสามี’’ติ กตฺวา อนุพนฺธิ. เอวํ จินฺเตสิ มหาภินิกฺขมนทิวเส อตฺตโน วจเน อฏฺิตตฺตา. กิฺจิ วชฺชํ อปสฺสนฺโต มาโร เอวมาห –
‘‘สตฺต วสฺสานิ ภควนฺตํ, อนุพนฺธึ ปทาปทํ;
โอตารํ นาธิคจฺฉิสฺสํ, สมฺพุทฺธสฺส สตีมโต’’ติ. (สุ. นิ. ๔๔๘);
กาเล กณฺหา, กาเล สุกฺกาติ ยถาสมาทินฺนํ สมฺมาปฏิปตฺตึ ปริสุทฺธํ กตฺวา ปวตฺเตตุํ อสกฺโกนฺตสฺส กทาจิ กณฺหา อปริสุทฺธา กายสมาจาราทโย, กทาจิ สุกฺกา ปริสุทฺธาติ เอวํ อนฺตรนฺตรา พฺยามิสฺสวเสน ¶ โวมิสฺสกา. นิกฺกิเลสาติ นิรุปกฺกิเลสา อนุปกฺกิลิฏฺา.
อนวชฺชํ วชฺชรหิตตฺตา. ทีฆรตฺตนฺติ อจฺจนฺตสํโยเค อุปโยควจนํ. สมาปนฺโนติ สมฺมา อาปนฺโน สมงฺคีภูโต. เตนาห ‘‘สมนฺนาคโต’’ติ. อตฺตนา กตสฺส อสารุปฺปสฺส ปฏิจฺฉาทนตฺถํ อารฺโก ¶ วิย หุตฺวา. ตสฺส ปริหารนฺติ อุฬาเรหิ ปูชาสกฺกาเรหิ มนุสฺเสหิ ตสฺส ปริหริยมานตํ. อติทปฺปิโตติ เอวํ มนุสฺสานํ สมฺภาวนาย อติวิย ทตฺโต คพฺพิโต.
น อิตฺตรสมาปนฺโนติ ชานาติ. กสฺมา? สีลํ นาม ทีเฆน อทฺธุนา ชานิตพฺพํ, น อิตฺตเรน. อิทานิ อเนกชาติสมุทาจารวเสน ตถาคโต อิมํ กุสลํ ธมฺมํ ทีฆรตฺตํ สมาปนฺโน, ตฺจสฺส อติวิย อจฺฉริยนฺติ ทสฺเสตุํ ‘‘อนจฺฉริยํ เจต’’นฺติอาทิ วุตฺตํ.
อรฺคามเกติ อรฺปเทเส เอกสฺมึ ขุทฺทกคาเม. ตตฺถ เนสํ ทิวเส ทิวเส ปิณฺฑาย จรณสฺส อวิจฺฉินฺนตํ ทสฺเสตุํ ‘‘ปิณฺฑาย จรนฺตี’’ติ วุตฺตํ. ปิวนฺตีติ เอตฺถาปิ เอเสว นโย. ทุลฺลภโลโณ โหติ สมุทฺทสฺส ทูรตาย.
ตทา กิร วิเทหรฏฺเ โสฬส คามสหสฺสานิ มหนฺตาเนว. เตนาห – ‘‘หิตฺวา คามสหสฺสานิ, ปริปุณฺณานิ โสฬสา’’ติ. อิทานิ กสฺมา ‘‘สนฺนิธึ ทานิ กุพฺพสี’’ติ มํ ฆฏฺเฏถาติ วตฺถุกาโม ตํ อนาวิกตฺวา ‘‘โลณ…เป… น กโรถา’’ติ อาห. คนฺธาโร ตสฺสาธิปฺปายํ วิภาเวตุกาโม ‘‘กึ มยา กตํ เวเทหีสี’’ติ อาห.
อิตโร อตฺตโน อธิปฺปายํ วิภาเวนฺโต ‘‘หิตฺวา’’ติ คาถมาห. อิตโร ‘‘ธมฺมํ ภณามี’’ติ คาถนฺติ เอวํ สพฺพาปิ เนสํ วจนปฏิวจนคาถา. ตตฺถ ปสาสสีติ ฆฏฺเฏนฺโต วิย อนุสาสสิ. น ปาปมุปลิมฺปติ จิตฺตปฺปโกปาภาวโต. มหตฺถิยนฺติ มหาอตฺถสํหิตํ. โน เจ อสฺส สกา พุทฺธีติอาทิ เวเทหอิสิโน – ‘‘อาจริโย มม หิเตสิตาย ตฺวา ธมฺมํ เอว ภณตี’’ติ โยนิโส อุมฺมุชฺชนาการทสฺสนํ. เตนาห ‘‘เอวฺจ ปน วตฺวา’’ติอาทิ.
‘‘ตฺตา’’ติ โลเก ายติ วิสฺสุโตติ าโต, าตสฺส ภาโว ตฺตํ. อชฺฌาปนฺโนติ อุปคโต. ตฺต-คฺคหเณน ปตฺถฏยสตา วิภาวิตาติ ¶ อาห ‘‘ยสฺจ ปริวารสมฺปตฺติ’’นฺติ. กินฺติ กึปโยชนํ, โก เอตฺถ โทโสติ อธิปฺปาโย.
ตตฺถ ตตฺถ วิชฺฌนฺโตติ ยสมเทน ปริวารมเทน จ มตฺโต หุตฺวา คาเมปิ วิหาเรปิ ชนวิวิตฺเตปิ สงฺฆมชฺเฌปิ อฺเ ภิกฺขู ฆฏฺเฏนฺโต ‘‘มยฺหํ นาม ปาทา อิตเรสํ ปาทผุสนฏฺานํ ผุสนฺตี’’ติ อผุสิตุกามตาย อคฺคปาเทน ภูมึ ผุสนฺโต วิย จรติ. โอนมตีติ นิวาตวุตฺติตาย อวนมติ อนุทฺธโต อตฺถทฺโธ โหติ. อกิฺจนภาวนฺติ ‘‘ปพฺพชิเตน นาม อกิฺจนาเณน ¶ สมปริคฺคเหน ภวิตพฺพ’’นฺติ อกิฺจนชฺฌาสยํ ปฏิอเวกฺขิตฺวา. ลาเภปิ ตาที, อลาเภปิ ตาทีติ ยถา อลาภกาเล ลาภสฺส ลทฺธกาเลปิ ตเถวาติ ตาที เอกสทิโส. ยเส สติปิ มหาปริวารกาเลปิ.
อภโย หุตฺวา อุปรโตติ นิพฺภโย หุตฺวา ภยสฺส อภาเวเนว โอรมิตพฺพโต อุปรโต ภยเหตูนํ ปหีนตฺตา. ตฺจ โข น กติปยกาลํ, อถ โข อจฺจนฺตเมว อุปรโตติ อจฺจนฺตูปรโต. อถ โข ภายิตพฺพวตฺถุํ อเวกฺขิตฺวา ตโต ภเยน อุปรโต. กิเลสา เอว ภายิตพฺพโต กิเลสภยํ. เอส นโย เสเสสุปิ. สตฺต เสกฺขาติ สตฺต เสกฺขาปิ ภยูปรตา, ปเคว ปุถุชฺชโนติ อธิปฺปาโย.
ถณฺฑิลปีกนฺติ ถณฺฑิลมฺจสทิสํ ปีกนฺติ อตฺโถ. นิสฺสายาติ อปสฺสาย ตํ อปสฺสายํ กตฺวา. ทฺวินฺนํ มชฺเฌ ถณฺฑิลปีกา ทฺวาเร ตฺวา โอโลเกนฺตสฺส เนวาสิกภิกฺขุสฺส น ปฺายิ. อสฺตนีหาเรนาติ น สฺตากาเรน. ‘‘มํ ภายนฺโต เหฏฺามฺจํ ปวิฏฺโ ภวิสฺสตี’’ติ เหฏฺามฺจํ โอโลเกตฺวา. อุกฺกาสิ ‘‘พหิ คจฺฉนฺโต อกฺโกสิตฺวา มา อปฺุํ ปสวี’’ติ. อธิวาเสตุนฺติ ตาทิสํ อิทฺธานภาวํ ทิสฺวาปิ ปฏปฏายนฺโต อตฺตโน โกธํ อธิวาเสตุํ อสกฺโกนฺโต.
ขเยเนวาติ ราคสฺส อจฺจนฺตกฺขเยเนว วีตราคตฺตา. น ปฏิสงฺขาย วาเรตฺวาติ น ปฏิสงฺขานพเลน ราคปริยุฏฺานํ นิวาเรตฺวา วีตราคตฺตา. เอวํ วุตฺตปฺปกาเรน. กายสมาจาราทีนํ สํกิลิฏฺานํ วีติกฺกมิยานฺจ อภาวํ อาจารสฺส โวทานํ จิรกาลสมาจิณฺณตาย าตสฺส สหิตภาเวปิ อนุปกฺกิลิฏฺตาย อภยูปรตภาวสมนฺเนสนาย อากรียติ าเปตุํ อิจฺฉิโต อตฺโถ ปการโต าปียติ เอเตหีติ อาการา, ¶ อุปปตฺติสาธนการณานิ. ตานิ ปน ยสฺมา อตฺตโน ยถานุมตสฺส อตฺถสฺส าปกภาเวน ววตฺถียนฺติ, ตสฺมา ตานิ เตสํ มูลการณภูตานิ อนุมานาณานิ จ ทสฺเสนฺโต ภควา – ‘‘เก ปนายสฺมโต อาการา เก อนฺวยา’’ติ อโวจาติ อิมมตฺถํ วิภาเวนฺโต ‘‘อาการาติ การณานิ, อนฺวยาติ อนุพุทฺธิโย’’ติ อาห. ยถา หิ โลเก ทิฏฺเน ธูเมน อทิฏฺํ อคฺคึ อนฺเวติ อนุมานโต ชานาติ, เอวํ วีมํสโก ภิกฺขุ – ‘‘ภควา เอเกกวิหาเรสุ สุปฺปฏิปนฺเนสุ ทุปฺปฏิปนฺเนสุ จ ยถา เอกสทิสตาทสฺสเนน อภยูปรตตํ อนฺเวติ อนุมานโต ชานาติ, สุปฺปฏิปนฺนทุปฺปฏิปนฺนปุคฺคเลสุ อนุสฺสาทนานปสาทนปฺปตฺตาย สตฺถุ อวิปรีตธมฺมเทสนตาย สมฺมาสมฺพุทฺธตํ สงฺฆสุปฺปฏิปตฺติฺจ อนฺเวติ อนุมานโต ชานาติ, เอวํ ชานนฺโต จ อภยูปรโต ตถาคโต สพฺพธิ วีตราคตฺตา, โย ¶ ยตฺถ วีตราโค, น โส ตนฺนิมิตฺตํ กิฺจิ ภยํ ปสฺสติ เสยฺยถาปิ พฺรหฺมา กามภวนิมิตฺตํ, ตถา สมฺมาสมฺพุทฺโธ ภควา อวิปรีตธมฺมเทสนตฺตา, สฺวาขาโต ธมฺโม เอกนฺตนิยฺยานิกตฺตา, สุปฺปฏิปนฺโน สงฺโฆ อเวจฺจปฺปสนฺนตฺตา’’ติ วตฺถุตฺตยํ คุณโต ยาถาวโต ชานาติ.
คณพนฺธเนนาติ ‘‘มม สทฺธิวิหาริกา มม อนฺเตวาสิกา’’ติ เอวํ คเณ อเปกฺขาสงฺขาเตน พนฺธเนน พทฺธา ปยุตฺตา. ตาย ตาย ปฏิปตฺติยาติ ‘‘สุคตา ทุคฺคตา’’ติ วุตฺตาย สุปฺปฏิปตฺติยา ทุปฺปฏิปตฺติยา จ. อุสฺสาทนาติ คุณวเสน อุกฺกํสนา. อปสาทนาติ หีฬนา. อุภยตฺถ เคหสฺสิตวเสนาติ อิมินา สมฺมาปฏิปตฺติยา ปเรสํ อุยฺโยชนตฺถํ – ‘‘ปณฺฑิโต, ภิกฺขเว, มหากจฺจาโน’’ติอาทินา (ม. นิ. ๑.๒๐๕; ๓.๒๘๕, ๓๒๒) คุณโต อุกฺกํสนมฺปิ อายตึ สํวราย ยถาปราธํ ครหณมฺปิ น นิวาเรติ.
๔๘๙. วีมํสกสฺสปิ อธิปฺปาโย วีมํสนวเสน ปวตฺโต. มูลวีมํสโก เหตุวาทิตาย. คณฺิวีมํสกสฺส อนุสฺสุติภาวโต วุตฺตํ ‘‘ปรสฺเสว กถาย นิฏฺงฺคโต’’ติ. เตนาห ภควา – ‘‘ปรสฺส เจโตปริยายํ อชานนฺเตนา’’ติ. ตถาคโตว ปฏิปุจฺฉิตพฺโพติ อิมินา ปุพฺเพ สาธารณโต วุตฺตํ อนุมานํ อุกฺกํสํ ปาเปตฺวา วทติ. อุกฺกํสคตฺเหตํ อนุมานํ, ยทิทํ สพฺพฺุวจนํ อวิสํวาทํ สามฺโต อปุถุชฺชนโคจรสฺส ¶ อตฺถสฺส อนุมานโต. ติวิโธ หิ อตฺโถ, โกจิ ปจฺจกฺขสิทฺโธ, โย รูปาทิธมฺมานํ ปจฺจตฺตเวทนิโย อนิทฺทิสิตพฺพากาโร. โกจิ อนุมานสิทฺโธ, โย ฆฏาทีสุ ปสิทฺเธน ปจฺจยายตฺตภาเวน สาธิยมาโน สทฺทาทีนํ อนิจฺจตาทิอากาโร. โกจิ โอกปฺปนสิทฺโธ, โย ปจุรชนสฺส อจฺจนฺตมทิฏฺโ สทฺธาวิสโย ปรโลกนิพฺพานาทิ. ตตฺถ ยสฺส สตฺถุโน วจนํ ปจฺจกฺขสิทฺเธ อนุมานสิทฺเธ จ อตฺเถ น วิสํวาเทติ อวิปรีตปฺปวตฺติยา, ตสฺส วจเนน สทฺเธยฺยตฺถสิทฺธิ, สทฺเธยฺยรูปา เอว จ เยภุยฺเยน สตฺถุคุณา อจฺจนฺตสมฺภวโต.
เอส มยฺหํ ปโถติ ยฺวายํ อาชีวฏฺมกสีลสงฺขาโต มยฺหํ โอรมตฺตโก คุโณ, เอส อปรจิตฺตวิทุโน วีมํสกสฺส ภิกฺขุโน มม ชานนปโถ ชานนมคฺโค. เอส โคจโรติ เอโส เอตฺตโก เอว ตสฺส มยิ โคจโร, น อิโต ปรํ. ตถา หิ พฺรหฺมชาเลปิ (ที. นิ. ๑.๗) ภควตา อาชีวฏฺมกสีลเมว นิทฺทิฏฺํ. เอตาปาโถติ เอตฺตกาปาโถ. โย สีเล ปติฏฺิโต ‘‘เอตํ มมา’’ติ, ‘‘อิมินาหํ สีเลน เทโว วา ภวิสฺสามิ เทวฺตโร วา’’ติ ตณฺหาย ปรามสนฺโต, ตสฺส ¶ วิเสสภาคิยตาย, นิพฺเพธภาคิยตาย วา อการเณน ตณฺหํ อนติวตฺตนโต โส ตมฺมโย นาม. เตนาห ‘‘น ตมฺมโย น สตณฺโห’’ติอาทิ.
สุตสฺส อุปรูปริ วิเสสาวหภาเวน อุตฺตรุตฺตรฺเจว ตสฺส จ วิเสสสฺส อนุกฺกเมน ปณีตตรภาวโต ปณีตตรฺจ กตฺวา เทเสติ. สวิปกฺขนฺติ ปหาตพฺพปหายกภาเวน สปฺปฏิปกฺขํ. กณฺหํ ปฏิพาหิตฺวา สุกฺกนฺติ อิทํ ธมฺมชาตํ กณฺหํ นาม, อิมสฺส ปหายกํ อิทํ สุกฺกํ นามาติ เอวํ กณฺหํ ปฏิพาหิตฺวา สุกฺกํ. สุกฺกํ ปฏิพาหิตฺวา กณฺหนฺติ เอตฺถาปิ เอเสว นโย. อิธ ปน ‘‘อิมินา ปหาตพฺพ’’นฺติ วตฺตพฺพํ. สอุสฺสาหนฺติ สพฺยาปารํ. กิริยมยจิตฺตานฺหิ อนุปจฺฉินฺนาวิชฺชาตณฺหามานาทิเก สนฺตาเน สพฺยาปารตา สอุสฺสาหตา, สวิปากธมฺมตาติ อตฺโถ. ตสฺมึ เทสิเต ธมฺเมติ ตสฺมึ สตฺถารา เทสิเต โลกิยโลกุตฺตรธมฺเม. เอกจฺจํ เอกเทสภูตํ มคฺคผลนิพฺพานสงฺขาตํ ปฏิเวธธมฺมํ อภิฺาย อภิวิสิฏฺาย มคฺคปฺาย ชานิตฺวา. ปฏิเวธธมฺเมน มคฺเคน. เทสนาธมฺเมติ เทสนารุฬฺเห ปุพฺพภาคิเย โพธิปกฺขิยธมฺเม นิฏฺํ คจฺฉติ – ‘‘อทฺธา อิมาย ¶ ปฏิปทาย ชรามรณโต มุจฺจิสฺสามี’’ติ. ปุพฺเพ โปถุชฺชนิกสทฺธายปิ ปสนฺโน, ตโต ภิยฺโยโสมตฺตาย อวิปรีตธมฺมเทสโน สมฺมาสมฺพุทฺโธ โส ภควาติ สตฺถริ ปสีทติ. นิยฺยานิกตฺตาติ วฏฺฏทุกฺขโต เอว ตโต นิยฺยานาวหตฺตา. วงฺกาทีติ อาทิ-สทฺเทน อฺํ อสามีจิปริยายํ สพฺพํ โทสํ สงฺคณฺหาติ.
๔๙๐. อิเมหิ สตฺถุวีมํสนการเณหีติ ‘‘ปริสุทฺธกายสมาจารตาทีหิ เจว อุตฺตรุตฺตริปณีตปณีตอวิปรีตธมฺมเทสนาหิ จา’’ติ อิเมหิ ยถาวุตฺเตหิ สตฺถุอุปปริกฺขนการเณหิ. อกฺขรสมฺปิณฺฑนปเทหีติ เตสํเยว การณานํ สมฺโพธเนหิ อกฺขรสมุทายลกฺขเณหิ ปเทหิ. อิธ วุตฺเตหิ อกฺขเรหีติ อิมสฺมึ สุตฺเต วุตฺเตหิ ยถาวุตฺตสฺส อตฺถสฺส อภิพฺยฺชนโต พฺยฺชนสฺิเตหิ อกฺขเรหิ. โอกปฺปนาติ สทฺเธยฺยวตฺถุํ โอกฺกนฺติตฺวา ปสีทนโต โอกปฺปนลกฺขณา. สทฺธาย มูลํ นามาติ อเวจฺจปฺปสาทภูตาย สทฺธาย มูลํ นาม การณนฺติ สทฺทหนสฺส การณํ ปริสุทฺธกายสมาจาราทิกํ. ถิรา ปฏิปกฺขสมุจฺเฉเทน สุปฺปติฏฺิตตฺตา. หริตุํ น สกฺกาติ อปเนตุํ อสกฺกุเณยฺยา. อิตเรสุ สมณพฺราหฺมณเทเวสุ วตฺตพฺพเมว นตฺถีติ อาห ‘‘สมิตปาปสมเณน วา’’ติอาทิ.
‘‘พุทฺธานํ ¶ เกสฺจิ สาวกานฺจ วิพาธนตฺถํ มาโร อุปคจฺฉตี’’ติ สุตปุพฺพตฺตา ‘‘อยํ มาโร อาคโต’’ติ จินฺเตสิ. อานุภาวสมฺปนฺเนน อริยสาวเกน ปุจฺฉิตตฺตา มุสาวาทํ กาตุํ นาสกฺขิ. เอเตติ ยถาวุตฺเต สมิตปาปสมณาทโย เปตฺวา. สภาวสมนฺเนสนาติ ยาถาวสมนฺเนสนา อวิปรีตวีมํสา. สภาเวเนวาติ สพฺภาเวเนว ยถาภูตคุณโต เอว. สุฏฺุ สมฺมเทว. สมนฺเนสิโตติ อุปปริกฺขิโต. เสสํ สุวิฺเยฺยเมวาติ.
วีมํสกสุตฺตวณฺณนาย ลีนตฺถปฺปกาสนา สมตฺตา.
๘. โกสมฺพิยสุตฺตวณฺณนา
๔๙๑. ตสฺมาติ ¶ ยสฺมา โกสมฺพรุกฺขวตี, ตสฺมา นครํ โกสมฺพีติสงฺขมคมาสิ. กุสมฺพสฺส วา อิสิโน นิวาสภูมิ โกสมฺพี, ตสฺสาวิทูเร ภวตฺตา นครํ โกสมฺพี.
โฆสิตเสฏฺินา ¶ การิเต อาราเมติ เอตฺถ โก โฆสิตเสฏฺิ, กถฺจาเนน อาราโม การิโตติ อนฺโตลีนาย โจทนาย วิสฺสชฺชเน สมุทาคมโต ปฏฺาย โฆสิตเสฏฺึ ทสฺเสตุํ ‘‘อทฺทิลรฏฺํ นาม อโหสี’’ติอาทิ อารทฺธํ. เกทารปริจฺฉินฺนนฺติ ตตฺถ ตตฺถ เกทารภูมิยา ปริจฺฉินฺนํ. คจฺฉนฺโตติ เกทารปาฬิยา คจฺฉนฺโต. ปหูตปายสนฺติ ปหูตตรํ ปายสํ, ตํ ปน ครุ สินิทฺธํ อนฺตรามคฺเค อปฺปาหารตาย มนฺทคหณิโก สมาโน ชีราเปตุํ นาสกฺขิ. เตนาห ‘‘ชีราเปตุํ อสกฺโกนฺโต’’ติอาทิ. ยสวติ รูปวติ กุลฆเร นิพฺพตฺติ. โฆสิตเสฏฺิ นาม ชาโตติ เอวเมตฺถ สงฺเขเปเนว โฆสิตเสฏฺิวตฺถุํ กเถติ, วิตฺถาโร ปน ธมฺมปทวตฺถุมฺหิ (ธ. ป. อฏฺ. ๑.สามาวตีวตฺถุ) วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺโพ.
อุปสํกปฺปนวเสนาติ อุปสงฺกปฺปนนิยาเมน. อาหารปริกฺขีณกายสฺสาติ อาหารนิมิตฺตปริกฺขีณกายสฺส, อาหารกฺขเยน ปริกฺขีณกายสฺสาติ อตฺโถ. สฺุาคาเรติ ชนวิวิตฺเต ผาสุกฏฺาเน.
กลหสฺส ปุพฺพภาโค ภณฺฑนํ นามาติ กลหสฺส เหตุภูตา ปริภาสา ตํสทิสี จ อนิฏฺกิริยา ภณฺฑนํ นาม. หตฺถปรามาสาทิวเสนาติ กุชฺฌิตฺวา อฺมฺสฺส หตฺเถ คเหตฺวา ปรามสนอจฺจนฺตพนฺธนาทิวเสน. ‘‘อยํ ธมฺโม’’ติอาทินา วิรุทฺธวาทภูตํ อาปนฺนาติ วิวาทาปนฺนา. เตนาห ‘‘วิรุทฺธภูต’’นฺติอาทิ. มุขสนฺนิสฺสิตตาย วาจา อิธ ‘‘มุข’’นฺติ อธิปฺเปตาติ อาห ‘‘มุขสตฺตีหีติ วาจาสตฺตีหี’’ติ. สฺตฺตินฺติ สฺาปนํ ‘‘อยํ ธมฺโม, อยํ วินโย’’ติ สฺาเปตพฺพตํ. นิชฺฌตฺตินฺติ ยาถาวโต ตสฺส นิชฺฌานํ. อฏฺกถายํ ปน ‘‘สฺตฺติเววจนเมเวต’’นฺติ วุตฺตํ.
สเจ โหติ เทเสสฺสามีติ สุพฺพจตาย สิกฺขากามตาย จ อาปตฺตึ ปสฺสิ. นตฺถิ เต อาปตฺตีติ ¶ อนาปตฺติปกฺโขปิ เอตฺถ สมฺภวตีติ อธิปฺปาเยนาห. สา ปนาปตฺติ เอว. เตนาห – ‘‘ตสฺสา อาปตฺติยา อนาปตฺติทิฏฺิ อโหสี’’ติ.
๔๙๒. กลหภณฺฑนวเสนาติ กลหภณฺฑนสฺส นิมิตฺตวเสน. ยถานุสนฺธินาว คตนฺติ กลหภณฺฑนานํ สารณียธมฺมปฏิปกฺขตฺตา ตทุปสมาวหา ¶ เหฏฺาเทสนาย อนุรูปาว อุปริเทสนาติ ยถานุสนฺธินาว อุปริสุตฺตเทสนา ปวตฺตา. สริตพฺพยุตฺตาติ อนุสฺสรณารหา. สพฺรหฺมจารีนนฺติ สหธมฺมิกานํ. ปิยํ ปิยายิตพฺพํ กโรนฺตีติ ปิยกรณา. ครุํ ครุฏฺานิยํ กโรนฺตีติ ครุกรณา. สงฺคหณตฺถายาติ สงฺคหวตฺถุวิเสสภาวโต สพฺรหฺมจารีนํ สงฺคณฺหนาย สํวตฺตนฺตีติ สมฺพนฺโธ. อวิวาทนตฺถายาติ สงฺคหวตฺถุภาวโต เอว น วิวาทนาย. สติ จ อวิวาทนเหตุภูตสงฺคาหณตฺเต เตสํ วเสน สพฺรหฺมจารีนํ สมคฺคภาโว เภทาภาโว สิทฺโธเยวาติ อาห ‘‘สามคฺคิยา’’ติอาทิ. มิชฺชติ สินิยฺหติ เอตายาติ เมตฺตา, มิตฺตภาโว, เมตฺตา เอตสฺส อตฺถีติ เมตฺตํ, กายกมฺมํ. ตํ ปน ยสฺมา เมตฺตาสหคตจิตฺตสมุฏฺานํ, ตสฺมา วุตฺตํ ‘‘เมตฺตจิตฺเตน กตฺตพฺพํ กายกมฺม’’นฺติ. อิมานิ เมตฺตกายกมฺมาทีนิ ภิกฺขูนํ วเสน อาคตานิ ปาเ ภิกฺขูหิ ปจฺจุปฏฺเปตพฺพตาวจนโต. ภิกฺขุคฺคหเณเนว เจตฺถ เสสสหธมฺมิกานมฺปิ คหณํ ทฏฺพฺพํ. ภิกฺขุโน สพฺพมฺปิ อนวชฺชกายกมฺมํ อาภิสมาจาริกกมฺมนฺโตคธเมวาติ อาห – ‘‘เมตฺตจิตฺเตน…เป… กายกมฺมํ นามา’’ติ. วตฺตวเสน ปวตฺติยมานา เจติยโพธีนํ วนฺทนา เมตฺตาสทิสีติ กตฺวา ตทตฺถาย คมนํ เมตฺตํ กายกมฺมนฺติ วุตฺตํ. อาทิ-สทฺเทน เจติยโพธิภิกฺขูสุ วุตฺตาวเสสอปจายนาทึ เมตฺตาวเสน ปวตฺตํ กายิกํ กิริยํ สงฺคณฺหาติ.
เตปิฏกมฺปิ พุทฺธวจนํ กถิยมานนฺติ อธิปฺปาโย. ตีณิ สุจริตานิ กายวจีมโนสุจริตานิ. จินฺตนนฺติ อิมินา เอวํ จินฺตนมตฺตมฺปิ เมตฺตํ มโนกมฺมํ, ปเคว วิธิปฏิปนฺนา ภาวนาติ ทสฺเสติ.
สหายภาวูปคมนํ เตสํ ปุรโต. เตสุ กโรนฺเตสุเยว หิ สหายภาวูปคมนํ สมฺมุขา กายกมฺมํ นาม โหติ. เกวลํ ‘‘เทโว’’ติ อวตฺวา คุเณหิ ถิรภาวโชตนํ เทวตฺเถโรติ วจนํ ปคฺคยฺห วจนํ. มมตฺตโพธนํ วจนํ มมายนวจนํ. เอกนฺตติโรกฺขกสฺส มโนกมฺมสฺส สมฺมุขตา นาม วิฺตฺติสมุฏฺาปนวเสเนว โหติ, ตฺจ โข โลเก กายกมฺมนฺติ ปากฏํ ปฺาตํ หตฺถวิการาทึ อนามสิตฺวา เอว ¶ ทสฺเสนฺโต ‘‘นยนานิ อุมฺมีเลตฺวา’’ติ อาห. ตถา หิ วจีเภทวเสน ปวตฺติ น คหิตา.
ลทฺธปจฺจยา ¶ ลพฺภนฺตีติ ลาภา, ปริสุทฺธาคมนา ปจฺจยา. น สมฺมา คยฺหมานาปิ น ธมฺมลทฺธา นาม น โหนฺตีติ ตปฺปฏิเสธนตฺถํ ปาฬิยํ ‘‘ธมฺมลทฺธา’’ติ วุตฺตํ. เทยฺยํ ทกฺขิเณยฺยฺจ อปฺปฏิวิภตฺตํ กตฺวา ภฺุชตีติ อปฺปฏิวิภตฺตโภคี. เตนาห ‘‘ทฺเว ปฏิวิภตฺตานิ นามา’’ติอาทิ. จิตฺเตน วิภชนนฺติ เอเตน – ‘‘จิตฺตุปฺปาทมตฺเตนปิ วิภชนํ ปฏิวิภตฺตํ นาม, ปเคว ปโยคโต’’ติ ทสฺเสติ.
ปฏิคฺคณฺหนฺโตว…เป… ปสฺสตีติ อิมินา อาคมนโต ปฏฺาย สาธารณพุทฺธึ อุปฏฺาเปติ. เอวํ หิสฺส สาธารณโภคิตา สุกรา, สารณียธมฺโม จสฺส สุปูโร โหติ. วตฺตนฺติ สารณียธมฺมปูรณวตฺตํ.
ทาตพฺพนฺติ อวสฺสํ ทาตพฺพํ. อตฺตโน ปลิโพธวเสน สปลิโพธสฺเสว ปูเรตุํ อสกฺกุเณยฺยตฺตา โอทิสฺสกทานมฺปิสฺส น สพฺพตฺถ วาริตนฺติ ทสฺเสตุํ ‘‘เตน ปนา’’ติอาทิ วุตฺตํ. อทาตุมฺปีติ ปิ-สทฺเทน ทุสฺสีลสฺสปิ อตฺถิกสฺส สติ สมฺภเว ทาตพฺพนฺติ ทสฺเสติ. ทานฺหิ นาม กสฺสจิ น นิวาริตํ.
มหาคิริคาโม นาม นาคทีปปสฺเส เอโก คาโม. สารณียธมฺโม เม, ภนฺเต, ปูริโต…เป… ปตฺตคตํ น ขียตีติ อาห เตสํ กุกฺกุจฺจวิโนทนตฺถํ. ตํ สุตฺวา เตปิ เถรา ‘‘สารณียธมฺมปูรโก อย’’นฺติ อพฺภฺํสุ. ทหรกาเล เอว กิเรส สารณียธมฺมปูรโก อโหสิ, ตสฺสา จ ปฏิปตฺติยา อวฺฌภาววิภาวนตฺถํ ‘‘เอเต มยฺหํ ปาปุณิสฺสนฺตี’’ติ อาห.
อหํ สารณียธมฺมปูริกา, มม ปตฺตปริยาปนฺเนนปิ สพฺพาปิมา ภิกฺขุนิโย ยาเปสฺสนฺตีติ อาห ‘‘มา ตุมฺเห เตสํ คตภาวํ จินฺตยิตฺถา’’ติ.
สตฺตสุ อาปตฺติกฺขนฺเธสุ อาทิมฺหิ วา อนฺเต วา, เวมชฺเฌติ จ อิทํ อุทฺเทสาคตปาฬิวเสน วุตฺตํ. น หิ อฺโ โกจิ อาปตฺติกฺขนฺธานํ อนุกฺกโม อตฺถิ. ปริยนฺเต ฉินฺนสาฏโก วิยาติ วตฺถนฺเต, ทสนฺเต วา ฉินฺนวตฺถํ วิย. ขณฺฑนฺติ ขณฺฑวนฺตํ, ขณฺฑิตํ วา. ฉิทฺทนฺติ เอตฺถาปิ เอเสว นโย ¶ . วิสภาควณฺเณน อุปฑฺฒํ, ตติยภาคํ วา สมฺภินฺนวณฺณํ สพลํ, วิสภาควณฺเณเหว ปน พินฺทูหิ อนฺตรนฺตรา วิมิสฺสํ กมฺมาสํ, อยํ อิเมสํ วิเสโส. ตณฺหาทาสพฺยโต โมจนวจเนเนว เตสํ สีลานํ วิวฏฺฏุปนิสฺสยตมาห. ภุชิสฺสภาวกรณโตติ อิมินา ภุชิสฺสกรานิ ภุชิสฺสานีติ อุตฺตรปทโลเปนายํ นิทฺเทโสติ ทสฺเสติ. อวิฺูนํ อปฺปมาณตาย ¶ ‘‘วิฺุปฺปสตฺถานี’’ติ วุตฺตํ. ตณฺหาทิฏฺีหิ อปรามฏฺตฺตาติ – ‘‘อิมินาหํ สีเลน เทโว วา ภวิสฺสามิ เทวฺตโร วา’’ติ ตณฺหาปรามาเสน – ‘‘อิมินาหํ สีเลน เทโว หุตฺวา ตตฺถ นิจฺโจ ธุโว สสฺสโต ภวิสฺสามี’’ติ ทิฏฺิปรามาเสน จ อปรามฏฺตฺตา. ปรามฏฺุนฺติ โจเทตุํ. สีลํ นาม อวิปฺปฏิสาราทิปารมฺปริเยน ยาวเทว สมาธิสมฺปาทนตฺถนฺติ อาห ‘‘สมาธิสํวตฺตกานี’’ติ. สมานภาโว สามฺํ, ปริปุณฺณจตุปาริสุทฺธิภาเวน มชฺเฌ ภินฺนสุวณฺณสฺส วิย เภทาภาวโต สีเลน สามฺํ สีลสามฺํ, ตํ คโต อุปคโตติ สีลสามฺคโต. เตนาห ‘‘สมานภาวูปคตสีโล’’ติ.
ยายํ ทิฏฺีติ ยา อยํ ทิฏฺิ มยฺหฺเจว ตุมฺหากฺจ ปจฺจกฺขภูตา. จตุสจฺจทสฺสนฏฺเน ทิฏฺิ, ‘‘สพฺเพ สงฺขารา อนิจฺจา, สพฺเพ สงฺขารา ทุกฺขา, สพฺเพ ธมฺมา อนตฺตา’’ติ, ‘‘สมฺมาสมฺพุทฺโธ ภควา, สฺวาขาโต ภควตา ธมฺโม, สุปฺปฏิปนฺโน สงฺโฆ’’ติ จ ทิฏฺิยา สามฺํ สมานทิฏฺิภาวํ. อคฺคํ อิตเรสํ สารณียธมฺมานํ ปธานภาวโต. เอตสฺมึ สติ สุขสิทฺธิโต เตสํ สงฺคาหิกํ, ตโต เอว เตสํ สงฺฆาฏนิกํ โคปานสิโย อปริปตนฺเต กตฺวา สงฺคณฺหาติ ธาเรตีติ สงฺคาหิกํ. สงฺฆาฏนฺติ อคฺคภาเวน สงฺฆาฏภาวํ. สงฺฆาฏนํ เอเตสํ อตฺถีติ สงฺฆาฏนิกํ, สงฺฆาฏนิยนฺติ วา ปาโ, สงฺฆาฏเน นิยุตฺตนฺติ วา สงฺฆาฏนิกํ, ก-การสฺส ย-การํ กตฺวา สงฺฆาฏนิยํ. สามฺโต เอว คหิตตฺตา นปุํสกนิทฺเทโส.
๔๙๓. ปมมคฺคสมฺมาทิฏฺิปิ เอวํสภาวา, อฺมคฺคสมฺมาทิฏฺีสุ วตฺตพฺพเมว นตฺถีติ อาห ‘‘ยายํ โสตาปตฺติมคฺคทิฏฺี’’ติ. เอตฺตาวตาปีติ เอตฺตเกนปิ ราคาทีสุ เอเกเกน ปริยุฏฺิตจิตฺตตายปิ ปริยุฏฺิตจิตฺโตเยว นาม โหติ, ปเคว ทฺวีหิ, พหูหิ วา ปริยุฏฺิตจิตฺตตาย. สพฺพตฺถาติ สพฺเพสุ อฏฺสุปิ วาเรสุ. สุฏฺุ ปิตนฺติ ยถา มคฺคภาวนา อุปริ สจฺจาภิสมฺโพโธ โหติ, เอวํ สมฺมา ปิตํ. เตนาห ‘‘สจฺจานํ โพธายา’’ติ. ตํ าณนฺติ ¶ ‘‘นตฺถิ โข เม ตํ ปริยุฏฺาน’’นฺติอาทินา ปวตฺตํ ปจฺจเวกฺขณาณํ. อริยานํ โหตีติ อริยานเมว โหติ. เตสฺหิ เอกเทสโตปิ ปหีนํ วตฺตพฺพตํ อรหติ. เตนาห ‘‘น ปุถุชฺชนาน’’นฺติ. อริยนฺติ วุตฺตํ ‘‘อริเยสุ ชาต’’นฺติ กตฺวา. โลกุตฺตรเหตุกตาย โลกุตฺตรนฺติ วุตฺตํ. เตเนวาห ‘‘เยสํ ปนา’’ติอาทิ. ตถา หิสฺส ปุถุชฺชเนหิ อสาธารณตา. เตนาห ‘‘ปุถุชฺชนานํ ปน อภาวโต’’ติ. สพฺพวาเรสูติ สพฺเพสุ อิตเรสุ ฉสุ วาเรสุ.
๔๙๔. ปจฺจตฺตนฺติ ปาฏิเยกฺกํ อตฺตนิ มม จิตฺเตเยว. เตนาห ‘‘อตฺตโน จิตฺเต’’ติ. ‘‘ปจฺจตฺตํ ¶ อตฺตโน จิตฺเต นิพฺพุตึ กิเลสวูปสมํ ลภามี’’ติ อิมมตฺถํ ‘‘เอเสว นโย’’ติ อิมินา อติทิสติ.
๔๙๕. ตถารูปาย ทิฏฺิยาติ อิทํ ‘‘ยถารูปาย ทิฏฺิยา สมนฺนาคโต’’ติ อิมสฺส อตฺถสฺส ปจฺจามสนนฺติ อาห ‘‘ตถารูปาย ทิฏฺิยาติ เอวรูปาย โสตาปตฺติมคฺคทิฏฺิยา’’ติ.
๔๙๖. สภาเวนาติ นิยตปฺจสิกฺขาปทตาทิสภาเวน. สงฺฆกมฺมวเสนาติ มานตฺตจริยาทิสงฺฆกมฺมวเสน. ทหโรติ พาโล. กุมาโรติ ทารโก. ยสฺมา ทหโร ‘‘กุมาโร’’ติ จ ‘‘ยุวา’’ติ จ วุจฺจติ, ตสฺมา มนฺโทติ วุตฺตํ. มนฺทินฺทฺริยตาย หิ มนฺโท. เตนาห ‘‘จกฺขุโสตาทีนํ มนฺทตายา’’ติ. เอวมฺปิ ยุวาวตฺถาปิ เกจิ มนฺทินฺทฺริยา โหนฺตีติ ตนฺนิวตฺตนตฺถํ ‘‘อุตฺตานเสยฺยโก’’ติ วุตฺตํ. ยทิ อุตฺตานเสยฺยโก, กถมสฺส องฺคารกฺกมนนฺติ? ยถา ตถา องฺคารสฺส ผุสนํ อิธ ‘‘อกฺกมน’’นฺติ อธิปฺเปตนฺติ อาห ‘‘อิโต จิโต จา’’ติอาทิ. มนุสฺสานนฺติ มหลฺลกมนุสฺสานํ. น สีฆํ หตฺโถ ฌายติ กถินหตฺถตาย. ขิปฺปํ ปฏิสํหรติ มุทุตลุณสรีรตาย. อธิวาเสติ กิฺจิ ปโยชนํ อเปกฺขิตฺวา.
๔๙๗. อุจฺจาวจานีติ มหนฺตานิ เจว ขุทฺทกานิ จ. ตตฺเถวาติ สุธากมฺมาทิมฺหิเยว. กสาวปจนํ สุธาทิสงฺขรณตฺถํ, อุทกานยนํ โธวนาทิอตฺถํ, หลิทฺทิวณฺณธาตุเลปนตฺถํ กุจฺฉกรณํ. พหลปตฺถโนติ ทฬฺหฉนฺโท. วจฺฉกนฺติ นิพฺพตฺตเธนุปควจฺฉํ. อปจินาตีติ อปวินฺทติ, อาโลเกตีติ ¶ อตฺโถ. เตนาห ‘‘อปโลเกตี’’ติ. ตนฺนินฺโน โหตีติ อธิสีลสิกฺขาทินินฺโนว โหติ อุจฺจาวจานมฺปิ กึกรณียานํ จาริตฺตสีลสฺส ปูรณวเสเนว กรณโต, โยนิโสมนสิการวเสเนว จ เตสํ ปฏิปชฺชนโต. เถรสฺส สนฺติเก อฏฺาสิ โยนิโสมนสิการาภาวโต ‘‘ตํ ตํ สมุลฺลปิสฺสามี’’ติ.
๔๙๘. พลํ เอว พลตาติ อาห ‘‘พเลน สมนฺนาคโต’’ติ. อตฺถิกภาวํ กตฺวาติ เตน ธมฺเมน สวิเสสํ อตฺถิกภาวํ อุปฺปาเทตฺวา. สกลจิตฺเตนาติ เทสนายอาทิมฺหิ มชฺเฌ ปริโยสาเนติ สพฺพตฺเถว ปวตฺตตาย สกเลน อนวเสเสน จิตฺเตน.
๕๐๐. สภาโวติ อริยสาวกสฺส ปุถุชฺชเนหิ อสาธารณตาย อาเวณิโก สภาโว. สุฏฺุ สมนฺเนสิโตติ สมฺมเทว อุปปริกฺขิโต. โสตาปตฺติผลสจฺฉิกิริยายาติ โสตาปตฺติผลสฺส สจฺฉิกรเณน, สจฺฉิกตภาเวนาติ อตฺโถ. เตนาห ‘‘โสตาปตฺติผลสจฺฉิกตาเณนา’’ติ. ปมมคฺคผลสฺส ¶ ปจฺจเวกฺขณาณวิเสสา เหเต ปวตฺติอาการภินฺนา. เตเนวาห ‘‘สตฺตหิ มหาปจฺจเวกฺขณาเณหี’’ติ. อยํ ตาว อาจริยานํ สมานกถาติ ‘‘อิทมสฺส ปมํ าณ’’นฺติอาทินา วุตฺตานิ ปจฺจเวกฺขณาณานิ, น มคฺคาณานีติ เอวํ ปวตฺตา ปรมฺปราคตา ปุพฺพาจริยานํ สมานา สาธารณา อิมิสฺสา ปาฬิยา อฏฺกถา อตฺถวณฺณนา. ตตฺถ การณมาห ‘‘โลกุตฺตรมคฺโค หิ พหุจิตฺตกฺขณิโก นาม นตฺถี’’ติ. ยทิ โส พหุจิตฺตกฺขณิโก สิยา นานาภิสมโย, ตถา สติ สํโยชนตฺตยาทีนํ เอกเทสปฺปหานํ ปาปุณาตีติ อริยมคฺคสฺส อนนฺตรผลตฺตา เอกเทสโสตาปนฺนตาทิภาโว อาปชฺชติ, ผลานํ วา อเนกภาโว, สพฺพเมตํ อยุตฺตนฺติ ตสฺมา เอกจิตฺตกฺขณิโกว อริยมคฺโค.
ยํ ปน สุตฺตปทํ นิสฺสาย วิตณฺฑวาที อริยมคฺคสฺส เอกจิตฺตกฺขณิกตํ ปฏิกฺขิปติ, ตํ ทสฺเสนฺโต ‘‘สตฺต วสฺสานีติ หิ วจนโต’’ติ อาห. กิเลสา ปน ลหุ…เป… ฉิชฺชนฺตีติ วทนฺเตน หิ ขิปฺปํ ตาว กิเลสปฺปหานํ, ทนฺธปวตฺติกา มคฺคภาวนาติ ปฏิฺาตํ โหติ. ตตฺถ สเจ มคฺคสฺส ภาวนาย อารทฺธมตฺตาย กิเลสา ปหียนฺติ, เสสา มคฺคภาวนา นิรตฺถกา สิยา, อถ ปจฺฉา กิเลสปฺปหานํ, กิเลสา ปน ลหุ ¶ ฉิชฺชนฺตีติ อิทํ มิจฺฉา, ‘‘โสตาปตฺติผลสจฺฉิกิริยายา’’ติ วกฺขตีติ. ตโต สุตฺตปฏิชานนโต. มคฺคํ อภาเวตฺวาติ อริยมคฺคํ ปริปุณฺณํ กตฺวา อภาเวตฺวา. อตฺถรสํ วิทิตฺวาติ สุตฺตสฺส อวิปรีโต อตฺโถ เอว อตฺถรโส, ตํ ยาถาวโต ตฺวา. เอวํ วิตณฺฑวาทิวาทํ ภินฺทิตฺวา วุตฺตเมวตฺถํ นิคเมตุํ ‘‘อิมานิ สตฺต าณานี’’ติอาทิ วุตฺตํ. เสสํ สุวิฺเยฺยเมว.
โกสมฺพิยสุตฺตวณฺณนาย ลีนตฺถปฺปกาสนา สมตฺตา.
๙. พฺรหฺมนิมนฺตนิกสุตฺตวณฺณนา
๕๐๑. ‘‘สสฺสโต ¶ อตฺตา จ โลโก จา’’ติ (ที. นิ. ๑.๓๐) เอวํ ปวตฺตา ทิฏฺิ สสฺสตทิฏฺิ (สํ. นิ. ฏี. ๑.๑.๑๗๕). สห กาเยนาติ สห เตน พฺรหฺมตฺตภาเวน. พฺรหฺมฏฺานนฺติ อตฺตโน พฺรหฺมวตฺถุํ. ‘‘อนิจฺจํ นิจฺจ’’นฺติ วทติ อนิจฺจตาย อตฺตโน อปฺายมานตฺตา. ถิรนฺติ ทฬฺหํ, วินาสาภาวโต สารภูตนฺติ อตฺโถ. อุปฺปาทวิปริณามาภาวโต สทา วิชฺชมานํ. เกวลนฺติ ปริปุณฺณํ. เตนาห ‘‘อขณฺฑ’’นฺติ. เกวลนฺติ วา ชาติอาทีหิ อมิสฺสํ, วิรหิตนฺติ อธิปฺปาโย. อุปฺปาทาทีนํ อภาวโต เอว อจวนธมฺมํ. โกจิ ชายนโก วา…เป… อุปปชฺชนโก วา นตฺถิ นิจฺจภาวโต. าเนน สทฺธึ ตนฺนิวาสีนํ นิจฺจภาวฺหิ โส ปฏิชานาติ. ติสฺโส ฌานภูมิโยติ ทุติยตติยจตุตฺถชฺฌานภูมิโย. จตุตฺถชฺฌานภูมิวิเสสา หิ อสฺสุทฺธาวาสารุปฺปภวา. ปฏิพาหตีติ สนฺตํเยว สมานํ อชานนฺโตว นตฺถีติ ปฏิกฺขิปติ. อวิชฺชาย คโตติ อวิชฺชาย สห คโต ปวตฺโต. สหโยเค หิ อิทํ กรณวจนํ. เตนาห ‘‘สมนฺนาคโต’’ติ. อฺาณีติ อวิทฺวา. ปฺาจกฺขุวิรหโต อนฺโธ ภูโต, อนฺธภาวํ วา ปตฺโตติ อนฺธีภูโต.
๕๐๒. ตทา ภควโต สุภควเน วิหรณสฺส อวิจฺฉินฺนตํ สนฺธาย วุตฺตํ ‘‘สุภควเน วิหรตีติ ตฺวา’’ติ. ตตฺถ ปน ตทาสฺส ภควโต อทสฺสนํ สนฺธายาห ‘‘กตฺถ นุ โข คโตติ โอโลเกนฺโต’’ติ. พฺรหฺมโลกํ คจฺฉนฺตํ ทิสฺวาติ อิมินา กติปยจิตฺตวารวเสน ตทา ภควโต ¶ พฺรหฺมโลกคมนํ ชาตํ, น เอกจิตฺตกฺขเณนาติ ทสฺเสติ. น เจตฺถ กายคติยา จิตฺตปริณามนํ อธิปฺเปตํ – ‘‘เสยฺยถาปิ นาม พลวา ปุริโส สมิฺชิตํ วา พาหํ ปสาเรยฺยา’’ติอาทิวจนโต (ม. นิ. ๑.๕๐๑). ยํ ปเนตฺถ วตฺตพฺพํ, ตํ เหฏฺา วุตฺตเมว. วิฉนฺทนฺติ ฉนฺทวิคมํ. อปสาทิโตติ ทิฏฺิยา คาหสฺส วิปริวตฺตเนน สนฺตชฺชิโต. ‘‘เมตมาสโท’’ติ วจเนน อุปตฺถมฺโภ หุตฺวา.
อนฺวาวิสิตฺวาติ อาวิสนวเสน ตสฺส อตฺตภาวํ อธิภวิตฺวา. ตถา อภิภวโต หิ ตสฺส สรีรํ ปวิฏฺโ วิย โหตีติ วุตฺตํ ‘‘สรีรํ ปวิสิตฺวา’’ติ. ยฺหิ สตฺตํ เทวยกฺขนาคาทโย อาวิสนฺติ, ตสฺส ปากติกกิริยมยํ จิตฺตปฺปวตฺตึ นิวาเรตฺวา อตฺตโน อิทฺธานุภาเวน ยํ อิจฺฉิตํ หสิตลปิตาทิ, ตํ เตน การาเปนฺติ, กาเรนฺตา จ อาวิฏฺปุคฺคลสฺส จิตฺตวเสน ¶ กาเรนฺติ. ‘‘อตฺตโนวา’’ติ น วตฺตพฺพเมตํ อจินฺเตยฺยตฺตา กมฺมชสฺส อิทฺธานุภาวสฺสาติ เกจิ. อปเร ปน ยถา ตทา จกฺขุวิฺาณาทิปวตฺติ อาวิฏฺปุคฺคลสฺเสว, เอวํ กิริยมยจิตฺตปวตฺติปิ ตสฺเสว, อาเวสกานุภาเวน ปน สามฺตา ปริวตฺตติ. ตถา หิ มหานุภาวํ ปุคฺคลํ เต อาวิสิตุํ น สกฺโกนฺติ, ติกิจฺฉาวุฏฺาปเน ปน ฉวสรีรํ อนุปวิสิตฺวา สตนฺตํ กโรติ วิชฺชานุภาเวน. โกรขตฺติยาทีนํ ปน ฉวสรีรสฺส อุฏฺานํ วจีนิจฺฉารณฺจ เกวลํ พุทฺธานุภาเวน. อจินฺเตยฺยา หิ พุทฺธานํ พุทฺธานุภาวาติ. อภิภวิตฺวา ิโตติ สกลโลกํ อตฺตโน อานุภาเวน อภิภวิตฺวา ิโต. เชฏฺโกติ ปธาโน, ตาทิสํ วา อานุภาวสมฺปนฺนตฺตา อุตฺตโม. ปสฺสตีติ ทโส. วิเสสวจนิจฺฉาย อภาวโต อนวเสสวิสโย ทโส-สทฺโทติ อาห ‘‘สพฺพํ ปสฺสตี’’ติ. สพฺพชนนฺติ ลทฺธนามํ สพฺพสตฺตกายํ. วเส วตฺเตติ, เสฏฺตฺตา นิมฺมาปกตฺตา จ อตฺตโน วเส วตฺเตติ. โลกสฺส อีสนสีลตาย อิสฺสโร. สตฺตานํ กมฺมสฺส การกภาเวน กตฺตา. ถาวรชงฺคมวิภาคํ สกลํ โลกํ นิมฺมาเนตีติ นิมฺมาตา.
คุณวิเสเสน โลเก ปาสํสตฺตา เสฏฺโ. ตาทิโส จ อุกฺกฏฺตโม โหตีติ อาห ‘‘อุตฺตโม’’ติ. สตฺตานํ นิมฺมานํ ตถา ตถา สชนํ วิสชนํ วิย โหตีติ อาห ‘‘ตฺวํ ขตฺติโย’’ติอาทิ. ฌานาทีสุ อตฺตโน จิตฺเต จ จิณฺณวสิตฺตา วสี. ภูตานนฺติ นิพฺพตฺตานํ. ภวํ อภิชาตํ ¶ อรหนฺตีติ ภพฺยา, สมฺภเวสิโน, เตสํ ภพฺยานํ. เตนาห ‘‘อณฺฑชชลาพุชา สตฺตา’’ติอาทิ.
ปถวีอาทโย นิจฺจา ธุวา สสฺสตา. เย เตสํ ‘‘อนิจฺจา’’ติอาทินา ครหกา ชิคุจฺฉา สตฺตา, เต อยถาภูตวาทิตาย มตกาเล อปายนิฏฺา อเหสุํ. เย ปน ปถวีอาทีนํ ‘‘นิจฺจา ธุวา’’ติอาทินา ปสํสกา, เต ยถาภูตวาทิตาย พฺรหฺมกายูปคา อเหสุนฺติ มาโร ปาปิมา อนฺวยโต พฺยติเรกโต จ ปถวีอาทิมุเขน สงฺขารานํ ปริฺาปฺาปเน อาทีนวํ วิภาเวติ ตโต วิเวเจตุกาโม. เตนาห ‘‘ปถวีครหกา’’ติอาทิ. เอตฺถ จ มาโร ปถวีอาทิธาตุมหาภูตคฺคหเณน มนุสฺสโลกํ, ภูตคฺคหเณน จาตุมหาราชิเก, เทวคฺคหเณน อวเสสกามเทวโลกํ, ปชาปติคฺคหเณน อตฺตโน านํ, พฺรหฺมคฺคหเณน พฺรหฺมกายิเก คณฺหิ. อาภสฺสราทโย ปน อวิสยตาย เอว อเนน อคฺคหิตาติ ทฏฺพฺพํ. ตณฺหาทิฏฺิวเสนาติ ตณฺหาภินนฺทนาย ทิฏฺาภินนฺทนาย จ วเสน. ‘‘เอตํ มม, เอโส เม อตฺตา’’ติ อภินนฺทิโน อภินนฺทกา, อภินนฺทนสีลา วา. พฺรหฺมุโน โอวาเท ิตานํ อิทฺธานุภาวํ ทสฺเสตีติ เตสํ ตตฺถ สนฺนิปติตพฺรหฺมานํ อิทฺธานุภาวํ ตสฺส มหาพฺรหฺมุโน โอวาเท ิตตฺตา นิพฺพตฺตํ กตฺวา ทสฺเสติ. ยเสนาติ ¶ อานุภาเวน. สิริยาติ โสภาย. มํ พฺรหฺมปริสํ อุปเนสีติ ยาทิสา พฺรหฺมปริสา อิสฺสริยาทิสมฺปตฺติยา, ตตฺถ มํ อุยฺโยเชสิ. มหาชนสฺส มารณโตติ มหาชนสฺส วิวฏฺฏูปนิสฺสยคุณวินาสเนน อานุภาเวน มารณโต. อยสนฺติ ยสปฏิปกฺขํ อกิตฺติกมฺมานุภาวฺจาติ อตฺโถ.
๕๐๓. กสิณํ อายุนฺติ วสฺสสตํ สนฺธาย วทติ. อุปนิสฺสาย เสตีติ อุปสโย, อุปสโยว โอปสายิโก ยถา ‘‘เวนยิโก’’ติ (ม. นิ. ๑.๒๔๖; อ. นิ. ๘.๑๑; ปารา. ๘) อาห ‘‘สมีปสโย’’ติ. สยคฺคหณฺเจตฺถ นิทสฺสนมตฺตนฺติ ทสฺเสตุํ ‘‘มํ คจฺฉนฺต’’นฺติอาทิ วุตฺตํ. อเนกตฺถตฺตา ธาตูนํ วตฺตนตฺโถ ทฏฺพฺโพ. มม วตฺถุสฺมึ สยนโกติ มยฺหํ าเน วิสเย วตฺตนโก. พาหิตฺวาติ นีจํ กตฺวา, อภิภวิตฺวา วา. ชชฺฌริกาคุมฺพโตติ เอตฺถ ชชฺฌริกา นาม ปถวึ ปตฺถริตฺวา ชาตา เอกา คจฺฉชาติ.
อิมินาติ ¶ ‘‘สเจ โข ตฺวํ ภิกฺขู’’ติอาทิวจเนน. เอส พฺรหฺมา. อุปลาเปตีติ สงฺคณฺหาติ. อปสาเทตีติ นิคฺคณฺหาติ. เสสปเทหีติ วตฺถุสายิโก ยถากามกรณีโย พาหิเตยฺโยติ อิเมหิ ปเทหิ. มยฺหํ อารกฺขํ คณฺหิสฺสสีติ มม อารกฺขโก ภวิสฺสสิ. ลกุณฺฑกตรนฺติ นีจตรํ นิหีนวุตฺติสรีรํ.
ผุสิตุมฺปิ สมตฺถํ กิฺจิ น ปสฺสติ, ปเคว าณวิภวนฺติ อธิปฺปาโย. นิปฺผตฺตินฺติ นิปฺผชฺชนํ, ผลนฺติ อตฺโถ. ตฺหิ การณวเสน คนฺตพฺพโต อธิคนฺตพฺพโต คตีติ วุจฺจติ. อานุภาวนฺติ ปภาวํ. โส หิ โชตนฏฺเน วิโรจนฏฺเน ชุตีติ วุจฺจติ. มหตา อานุภาเวน ปเรสํ อภิภวนโต มเหโสติ อกฺขายตีติ มเหสกฺโข. ตยิทํ อภิภวนํ กิตฺติสมฺปตฺติยา ปริวารสมฺปตฺติยา จาติ อาห ‘‘มหายโส มหาปริวาโร’’ติ.
ปริหรนฺตีติ สิเนรุํ ทกฺขิณโต กตฺวา ปริวตฺตนฺติ. ทิสาติ ภุมฺมตฺเถ เอตํ ปจฺจตฺตวจนนฺติ อาห ‘‘ทิสาสุ วิโรจมานา’’ติ. อตฺตโน ชุติยา ทิพฺพมานาย วา. เตหีติ จนฺทิมสูริเยหิ. ตตฺตเกน ปมาเณนาติ ยตฺตเก จนฺทิมสูริเยหิ โอภาสิยมาโน โลกธาตุสงฺขาโต เอโก โลโก, ตตฺตเกน ปมาเณน. อิทํ จกฺกวาฬํ พุทฺธานํ อุปฺปตฺติฏฺานภูตํ เสฏฺํ อุตฺตมํ ปธานํ, ตสฺมา เยภุยฺเยน เอตฺถุปปนฺนา เทวตา อฺเสุ จกฺกวาเฬสุ เทวตา อภิภุยฺย วตฺตนฺติ. ตถา หิ พฺรหฺมา สหมฺปติ ทสสหสฺสพฺรหฺมปริวาโร ภควโต สนฺติกํ อุปคฺฉิ. เตนาห ‘‘เอตฺถ จกฺกวาฬสหสฺเส ตุยฺหํ วโส วตฺตตี’’ติ. อิทานิ ‘‘เอตฺถ เต วตฺตเต วโส’’ติ วุตฺตํ วเส วตฺตนํ สรูปโต ¶ ทสฺเสตุํ ‘‘ปโรปรฺจ ชานาสี’’ติอาทิ วุตฺตํ. ตตฺถ ปมคาถายํ วุตฺตํ เอตฺถ-สทฺทํ อาเนตฺวา อตฺโถ เวทิตพฺโพติ ทสฺเสนฺโต ‘‘เอตฺถ จกฺกวาฬสหสฺเส’’ติ อาห. อุจฺจนีเจติ ชาติกุลรูปโภคปริวาราทิวเสน อุฬาเร จ อนุฬาเร จ. อยํ อิทฺโธอยํ ปกติมนุสฺโสติ อิมินา ‘‘สรูปโต เอวสฺส สตฺตานํ ปโรปรชานนํ, น สมุทาคมโต’’ติ ทสฺเสติ. ยํ ปน วกฺขติ ‘‘สตฺตานํ อาคตึ คตินฺติ, ตํ กามโลเก สตฺตานํ อาทานนิกฺเขปชานนมตฺตํ สนฺธาย วุตฺตํ, น กมฺมวิปากชานนํ. ยทิ หิ สมุทาคมโต ชาเนยฺย, อตฺตโนปิ ชาเนยฺย, น จสฺส ตํ อตฺถีติ, ตถา อาห ‘‘อิตฺถมฺภาโวติ ¶ อิทํ จกฺกวาฬ’’นฺติอาทิ. ราคโยคโต ราโค เอตสฺส อตฺถีติ วา ราโค, วิรชฺชนสีโล วิราคี, ตํ ราควิราคินํ. สหสฺสิพฺรหฺมา นาม ตฺวํ จูฬนิยา เอว โลกธาตุยา ชานนโต. ตยาติ นิสฺสกฺเก กรณวจนํ. จตุหตฺถายาติ อเนกหตฺเถน สาณิปากาเรน กาตพฺพปฏปฺปมาณํ ทีฆโต จตุหตฺถาย, วิตฺถารโต ทฺวิหตฺถาย ปิโลติกาย กาตุํ วายมนฺโต วิย โคปฺผเก อุทเก นิมุชฺชิตุกาโม วิย จ ปมาณํ อชานนฺโต วิหฺตีติ นิคฺคณฺหาติ.
๕๐๔. ตํ กายนฺติ ตเทว นิกายํ. ชานิตพฺพฏฺานํ ปตฺวาปีติ อนฺสาธารณา มยฺหํ สีลาทโย คุณวิเสสา ตาว ติฏฺนฺตุ, อีทิสํ โลกิยํ ปริตฺตกํ ชานิตพฺพฏฺานมฺปิ ปตฺวา. อยํ อิเมสํ อติสเยน นีโจติ นีเจยฺโย, ตสฺส ภาโว นีเจยฺยนฺติ อาห ‘‘ตยา นีจตรภาโว ปน มยฺหํ กุโต’’ติ.
เหฏฺูปปตฺติโกติ อุปรูปริโต จวิตฺวา เหฏฺา ลทฺธูปปตฺติโก. เอวํ สงฺเขปโต วุตฺตมตฺถํ วิตฺถารโต ทสฺเสตุํ ‘‘อนุปฺปนฺเน พุทฺธุปฺปาเท’’ติ อาห. เหฏฺูปปตฺติกํ กตฺวาติ เหฏฺูปปตฺติกํ ปตฺถนํ กตฺวา. ยถา เกนจิ พหูสุ อานนฺตริเยสุ กเตสุ ยํ ตตฺถ ครุตรํ พลวํ, ตเทว ปฏิสนฺธึ เทติ, อิตรานิ ปน ตสฺส อนุพลปฺปทายกานิ โหนฺติ, น ปฏิสนฺธิทายกานิ, เอวํ จตูสุ รูปชฺฌาเนสุ ภาวิเตสุ ยํ ตตฺถ ครุตรํ ฉนฺทปณิธิอธิโมกฺขาทิวเสน สาภิสงฺขารฺจ, ตเทว จ ปฏิสนฺธึ เทติ, อิตรานิ ปน อลทฺโธกาสตาย ตสฺส อนุพลปฺปทายกานิ โหนฺติ, น ปฏิสนฺธิทายกานิ, ตนฺนิพฺพตฺติตชฺฌาเนเนว อายตึ ปุนพฺภวาภินิพฺพตฺติ โหตีติ อาห ‘‘ตติยชฺฌานํ ปณีตํ ภาเวตฺวา’’ติ. ตตฺถาติ สุภกิณฺหพฺรหฺมโลเก. ปุน ตตฺถาติ อาภสฺสรพฺรหฺมโลเก. ปมกาเลติ ตสฺมึ ภเว ปมสฺมึ กาเล. อุภยนฺติ อตีตํ อตฺตโน นิพฺพตฺตฏฺานํ, ตตฺถ นิพฺพตฺติยา เหตุภูตํ อตฺตโน กตกมฺมนฺติ อุภยํ. ปมุสฺสิตฺวา กาลสฺส จิรตรภาวโต. วีตินาเมติ ปฏิปชฺชนฺตีติ จ ตทา ตสฺสา กิริยาย ปวตฺติกฺขณํ อุปาทาย ปวตฺตมานปโยโค.
อปาเยสีติ ¶ ปาเยสิ. ปิปาสิเตติ ตสิเต. ฆมฺมนีติ ฆมฺมกาเล. สมฺปเรเตติ ฆมฺมปริฬาเหน ปิปาสาย อภิภูเต. นฺติ ปานียทานํ. วตสีลวตฺตนฺติ สมาทานวเสน วตภูตํ จาริตฺตสีลภาเวน สมาจิณฺณตฺตา ¶ สีลวตฺตํ. สุตฺตปฺปพุทฺโธว อนุสฺสรามีติ สุปิตฺวา ปพุทฺธมตฺโต วิย สุปินํ ตว ปุพฺพนิวุตฺถํ มม ปุพฺเพนิวาสานุสฺสติาเณน อนุสฺสรามิ, สพฺพฺุตฺาเณน วิย ปจฺจกฺขโต ปสฺสามีติ อตฺโถ.
กรมเรติ วิลุมฺปิตฺวา อานีเต. กมฺมสชฺชนฺติ ยุทฺธสชฺชํ, อาวุธาทายินินฺติ อตฺโถ.
เอณีกูลสฺมินฺติ เอณีมิคพาหุลฺเลน ‘‘เอณีกูล’’นฺติ สงฺขํ คเต คงฺคาย ตีรปฺปเทเส. คยฺหก นียมานนฺติ คยฺหวเสน กรมรภาเวน โจเรหิ อตฺตโน านํ นียมานํ.
อาวาหวิวาหวเสน มิตฺตสนฺถวํ กตฺวา. ‘‘เอวํ อมฺเหสุ กีฬนฺเตสุ คงฺเคยฺยโก นาโค กุปิโต’’ติ มยิ สฺมฺปิ น กโรนฺตีติ. สุสุการนฺติ สุสูติ ปวตฺตํ เภรวนาคนิสฺสาสํ.
คหีตนาวนฺติ วิเหเตุกามตาย คตินิวารณวเสน คหิตํ นิคฺคหิตํ นาวํ. ลุทฺเทนาติ กุรูเรน. มนุสฺสกปฺปาติ นาวาคตานํ มนุสฺสานํ วิเหเตุกามตาย.
พทฺธจโรติ ปฏิพทฺธจริโย. เตนาห ‘‘อนฺเตวาสิโก’’ติ. ตํ นิสฺสาเยวาติ รฺา อุปฏฺิยมาโนปิ ราชานํ ปหาย ตํ กปฺปํ อนฺเตวาสึ นิสฺสาเยว.
สมฺพุทฺธิมนฺตํ วตินํ อมฺีติ อยํ สมฺมเทว พุทฺธิมา วตสมฺปนฺโนติ อมฺิ สมฺภาเวสิ จ.
นานตฺตภาเวสูติ นานา วิสุํ วิสุํ อตฺตภาเวสุ.
อทฺธาติ เอกํเสน. มเมตมายุนฺติ มยฺหํ เอตํ ยถาวุตฺตํ ตตฺถ ตตฺถ ภเว ปวตฺตํ อายุํ. น เกวลํ มม อายุเมว, อถ โข อฺมฺปิ สพฺพฺเยฺยํ ชานาสิ, น ตุยฺหํ อวิทิตํ นาม อตฺถิ. ตถา หิ พุทฺโธ สมฺมาสมฺพุทฺโธ ตุวํ. โน เจ กถมยมตฺโถ าโต? ตถา หิ สมฺมาสมฺพุทฺธตฺตา เอว เต อยํ ชลิโต โชตมาโน อานุภาโว โอภาสยํ สพฺพมฺปิ พฺรหฺมโลกํ โอภาเสนฺโต ทิพฺพมาโน ติฏฺตีติ สตฺถุ อสมสมตํ ปเวเทสิ.
ปถวตฺเตนาติ ¶ ¶ ปถวีอตฺเตน. เตนาห ‘‘ปถวีสภาเวนา’’ติ. เอตฺถ จ ยสฺมา – ‘‘สพฺพสงฺขารสมโถติ’’อาทินา (มหาว. ๗; ที. นิ. ๒.๖๔, ๖๗; ม. นิ. ๑.๒๘๑; สํ. นิ. ๑.๑๗๒) สาธารณโต, ‘‘ยตฺถ เนว ปถวี’’ติ อสาธารณโต จ ปถวิยา อสภาเวน นิพฺพานสฺส คเหตพฺพตา อตฺถิ, ตํ นิวตฺเตตฺวา ปถวิยา อนฺสาธารณํ สภาวํ คเหตุํ ‘‘ปถวิยา ปถวตฺเตนา’’ติ วุตฺตํ. นาปโหสินฺติ น ปาปุณึ. อิธ ปถวิยา ปาปุณนํ นาม ‘‘เอตํ มมา’’ติอาทินา คหณนฺติ อาห ‘‘ตณฺหาทิฏฺิมานคฺคาเหหิ น คณฺหิ’’นฺติ.
วาทิตายาติ วาทสีลตาย. สพฺพนฺติ อกฺขรํ นิทฺทิสิตฺวาติ ‘‘สพฺพํ โข อหํ พฺรหฺเม’’ติอาทินา ภควตา วุตฺตํ สพฺพ-สทฺทํ – ‘‘สเจ โข เต มาริส สพฺพสฺส สพฺพตฺเตน อนนุภูต’’นฺติ ปจฺจนุภาสนวเสน นิทฺทิสิตฺวา. อกฺขเร โทสํ คณฺหนฺโตติ ภควตา สกฺกายสพฺพํ สนฺธาย สพฺพ-สทฺเท คหิเต สพฺพสพฺพวเสน ตทตฺถปริวตฺตเนน สพฺพ-สทฺทวจนียตาสามฺเน จ โทสํ คณฺหนฺโต. เตนาห ‘‘สตฺถา ปนา’’ติอาทิ. ตตฺถ ยทิ สพฺพํ อนนุภูตํ ‘‘นตฺถิ สพฺพ’’นฺติ โลเก อนวเสสํ ปุจฺฉติ. สเจ สพฺพสฺส สพฺพตฺเตน อนวเสสสภาเวน อนนุภูตํ อปฺปตฺตํ, ตํ คคนกุสุมํ วิย กิฺจิ น สิยา. อถสฺส อนนุภูตํ อตฺถีติ อสฺส สพฺพตฺเตน อนนุภูตํ ยทิ อตฺถิ, ‘‘สพฺพ’’นฺติ อิทํ วจนํ มิจฺฉา, สพฺพํ นาม ตํ น โหตีติ อธิปฺปาโย. เตนาห ‘‘มา เหว เต ริตฺตกเมวา’’ติอาทิ.
อหํ สพฺพฺจ วกฺขามิ, อนนุภูตฺจ วกฺขามีติ อหํ ‘‘สพฺพ’’นฺติ จ วกฺขามิ, ‘‘อนนุภูต’’นฺติ จ วกฺขามิ, เอตฺถ โก โทโสติ อธิปฺปาโย. การณํ อาหรนฺโตติ สพฺพสฺส สพฺพตฺเตน อนนุภูตสฺส อตฺถิภาเว การณํ นิทฺทิสนฺโต. วิชานิตพฺพนฺติ มคฺคผลปจฺจเวกฺขณาเณหิ วิเสสโต สพฺพสงฺขตวิสิฏฺตาย ชานิตพฺพํ. อนิทสฺสนนฺติ อิทํ นิพฺพานสฺส สนิทสฺสนทุเก ทุติยปทสหิตตาทสฺสนนฺติ อธิปฺปาเยน ‘‘จกฺขุวิฺาณสฺส อาปาถํ อนุปคมนโต อนิทสฺสนํ นามา’’ติ วุตฺตํ. สพฺพสงฺขตวิธุรตาย วา นตฺถิ เอตสฺส นิทสฺสนนฺติ อนิทสฺสนํ. นตฺถิ เอตสฺส อนฺโตติ อนนฺตํ. เตน วุตฺตํ ‘‘ตยิท’’นฺติอาทิ.
ภูตานีติ ปจฺจยสมฺภูตานิ. อสมฺภูตนฺติ ปจฺจเยหิ อสมฺภูตํ, นิพฺพานนฺติ อตฺโถ. อปภสฺสรภาวเหตูนํ สพฺพโส อภาวา สพฺพโต ¶ ปภาติ สพฺพโตปภํ. เตนาห ‘‘นิพฺพานโต หี’’ติอาทิ. ตถา หิ วุตฺตํ – ‘‘ตโม ตตฺถ น วิชฺชตี’’ติ. (เนตฺติ. ๑๐๔) ปภูตเมวาติ ปกฏฺภาเวน อุกฺกฏฺภาเวน วิชฺชมานเมว. อรูปีภาเวน อเทสิกตฺตา สพฺพโต ปภวติ วิชฺชตีติ สพฺพโตปภํ. เตนาห ‘‘ปุรตฺถิมทิสาทีสู’’ติอาทิ. ปวิสนฺติ เอตฺถาติ ปวิสํ, ตเทว ¶ ส-การสฺส ภ-การํ, วิ-การสฺส จ โลปํ กตฺวา วุตฺตํ ‘‘ปภ’’นฺติ. เตนาห ‘‘ติตฺถสฺส นาม’’นฺติ. วาทํ ปติฏฺเปสีติ เอวํ มยา สพฺพฺจ วุตฺตํ, อนนุภูตฺจ วุตฺตํ, ตตฺถ ยํ ตยา อธิปฺปายํ อชานนฺเตน สหสา อปฺปฏิสงฺขาย โทสคฺคหณํ, ตํ มิจฺฉาติ พฺรหฺมานํ นิคฺคณฺหนฺโต ภควา อตฺตโน วาทํ ปติฏฺเปสิ.
คหิตคหิตนฺติ ‘‘อิทํ นิจฺจ’’นฺติอาทินา คหิตคหิตํ คาหํ. ตตฺถ ตตฺถ โทสทสฺสนมุเขน นิคฺคณฺหนฺเตน สตฺถารา วิสฺสชฺชาปิโต กิฺจิ คเหตพฺพํ อตฺตโน ปฏิสรณํ อทิสฺวา ปราชยํ ปฏิจฺฉาเทตุํ ลฬิตกํกาตุกาโม วาทํ ปหาย อิทฺธิยา ปาฏิหาริยลีฬํ ทสฺเสตุกาโม. ยทิ สกฺโกสิ มยฺหํ อนฺตรธายิตุํ, น ปน สกฺขิสฺสสีติ อธิปฺปาโย. มูลปฏิสนฺธึ คนฺตุกาโมติ อตฺตโน ปากติเกน อตฺตภาเวน าตุกาโม. โส หิ ปฏิสนฺธิกาเล นิพฺพตฺตสทิสตาย มูลปฏิสนฺธีติ วุตฺโต. อฺเสนฺติ เหฏฺา อฺกายิกานํ พฺรหฺมูนํ. น อทาสิ อภิสงฺขตกาเยเนวายํ ติฏฺตุ, น ปากติกรูเปนาติ จิตฺตํ อุปฺปาเทสิ. เตน โส อภิสงฺขตกายํ อปเนตุํ อวิสหนฺโต อตฺตภาวปฏิจฺฉาทกํ อนฺธการํ นิมฺมินิตุํ อารภิ. สตฺถา ตํ ตมํ วิทฺธํเสติ. เตน วุตฺตํ ‘‘มูลปฏิสนฺธึ วา’’ติอาทิ.
ภเววาหนฺติ ภเว เอว อหํ. อยฺจ เอว-สทฺโท อฏฺานปยุตฺโตติ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘อหํ ภเว ภยํ ทิสฺวาเยวา’’ติ, สพฺพสฺมึ ภเว ชาติอาทิภยํ าณจกฺขุนา ยาถาวโต ทิสฺวา. สตฺตภวนฺติ สตฺตสงฺขาตํ ภวํ. กมฺมภวปจฺจเย หิ อุปปตฺติภเว สตฺตสมฺา. วิภวนฺติ วิมุตฺตึ. ปริเยสมานมฺปิ อุปายสฺส อนธิคตตฺตา ภเวเยว ทิสฺวา. ภวฺจ วิภเวสินํ วิภวํ นิพฺพุตึ เอสมานานํ สตฺตานํ ภวํ, ภเวสุ อุปฺปตฺติฺจ ทิสฺวาติ เอวํ วา เอตฺถ อตฺโถ ทฏฺพฺโพ. น อภิวทินฺติ ‘‘อโห วต สุข’’นฺติ เอวํ อภิวทาปนาการาภาวโต น อภินิวิสึ, ลกฺขณวจนเมตํ. คาหตฺโถ เอว วา อภิวาท-สทฺโทติ อาห ‘‘นาภิวทิ’’นฺติ, ‘‘น ¶ คเวสิ’’นฺติ. ภวคฺคหเณเนตฺถ ทุกฺขสจฺจํ, นนฺทีคหเณน สมุทยสจฺจํ, วิภวคฺคหเณน นิโรธสจฺจํ, นนฺทิฺจ น อุปาทิยินฺติ อิมินา มคฺคสจฺจํ ปกาสิตนฺติ อาห ‘‘อิติ จตฺตาริ สจฺจานิ ปกาเสนฺโต’’ติ. ตทิทํ จตุนฺนํ อริยสจฺจานํ คาถาย วิภาวนทสฺสนํ. สตฺถา ปน เตสํ พฺรหฺมูนํ อชฺฌาสยานุรูปํ สจฺจานิ วิตฺถารโต ปกาเสนฺโต วิปสฺสนํ ปาเปตฺวา อรหตฺเตน เทสนาย กูฏํ คณฺหิ. เต จ พฺรหฺมาโน เกจิ โสตาปตฺติผเล, เกจิ สกทาคามิผเล, เกจิ อนาคามิผเล, เกจิ อรหตฺเต จ ปติฏฺหึสุ. เตน วุตฺตํ ‘‘สจฺจานิ ปกาเสนฺโต สตฺถา ธมฺมํ เทเสสี’’ติอาทิ. อจฺฉริยชาตาติ สฺชาตจฺฉริยา. สมูลํ ภวนฺติ ตณฺหาวิชฺชาหิ สมูลํ ภวํ.
๕๐๕. มม ¶ วสํ อติวตฺติตานีติ สพฺพโส กามธาตุสมติกฺกมนปฏิปทาย มยฺหํ วิสยํ อติกฺกมิตานิ. กถํ ปนายํ เตสํ อริยภูมิสโมกฺกมนํ ชานาตีติ? นยคฺคาหโต – ‘‘สมโณ โคตโม ธมฺมํ เทเสนฺโต สํสาเร อาทีนวํ, นิพฺพาเน จ อานิสํสํ ปกาเสนฺโต เวเนยฺยชนํ นิพฺพานํ ทิฏฺเมว กโรติ, ตสฺส เทสนา อวฺฌา อโมฆา อินฺเทน วิสฺสฏฺวชิรสทิสา, ตสฺส จ อาณาย ิตา สํสาเร น ทิสฺสนฺเตวา’’ติ นยคฺคาเหน อนุมาเนน ชานาติ. สเจ ตฺวํ เอวํ อนุพุทฺโธติ ยถา ตฺวํ ปเรสํ สจฺจาภิสมฺโพธํ วทติ, เอวํ ตฺวํ อตฺตโน อนุรูปโต สยมฺภุาเณน พุทฺโธ ธมฺมํ ปฏิวิชฺฌิตฺวา ิโต. ตํ ธมฺมํ มา อุปนยสีติ ตยา ปฏิวิทฺธธมฺมํ มา สาวกปฏิเวธํ ปาเปสิ. อิทนฺติ อิทํ อนนฺตรํ วุตฺตํ พฺรหฺมโลเก ปติฏฺานํเยว สนฺธาย มาโร วทติ, เต ทสฺเสนฺโต ‘‘อนุปฺปนฺเน หี’’ติอาทิมาห. อปายปติฏฺานํ ปน อาชีวกนิคณฺาทิปพฺพชฺชํ อุปคเต ติตฺถกเร, เย เกจิ วา ปพฺพชิตฺวา มิจฺฉาปฏิปนฺเน ชเน สนฺธาย วทติ. อนุปฺปนฺเนติ อสฺชาเต, อปฺปตฺเตติ อตฺโถ. อนุลฺลปนตายาติ ยถา มาโร อุปริ กิฺจิ อุตฺตรํ ลปิตุํ น สกฺโกติ, เอวํ ตถา อุตฺตรภาสเนน. นิมนฺตนวจเนนาติ วิฺาปนวจเนน. พฺรหฺมํ เสฏฺํ นิมนฺตนํ, พฺรหฺมุโน วา นิมนฺตนํ เอตฺถ อตฺถีติ พฺรหฺมนิมนฺตนิกํ, สุตฺตํ. ยํ ปเนตฺถ อตฺถโต อวิภตฺตํ, ตํ สุวิฺเยฺยเมว.
พฺรหฺมนิมนฺตนิกสุตฺตวณฺณนาย ลีนตฺถปฺปกาสนา สมตฺตา.
๑๐. มารตชฺชนียสุตฺตวณฺณนา
๕๐๖. โกฏฺมนุปวิฏฺโติ ¶ ¶ อาสโย วจฺจคุตฺตฏฺานตาย โกฏฺํ, ตสฺส อพฺภนฺตรฺเหตฺถ โกฏฺํ. อนุรูโป หุตฺวา ปวิฏฺโ อนุปวิฏฺโ. สุขุมฺหิ ตทนุจฺฉวิกํ อตฺตภาวํ มาเปตฺวา อยํ ตตฺถ ปวิฏฺโ. ครุคโร วิยาติ ครุกครุโก วิย. อุ-การสฺส หิ โอ-การํ กตฺวา อยํ นิทฺเทโส, อติวิย ครุโก มฺเติ อตฺโถ. ครุครุ วิย อิจฺเจว วา ปาโ. มาสภตฺตํ มาโส อุตฺตรปทโลเปน, มาสภตฺเตน อาจิตํ ปูริตํ มาสาจิตํ มฺเ. เตนาห ‘‘มาสภตฺตํ ภุตฺตสฺส กุจฺฉิ วิยา’’ติ. อุตฺตรปทโลเปน วินา อตฺถํ ทสฺเสตุํ ‘‘มาสปูริตปสิพฺพโก วิยา’’ติ วุตฺตํ. ตินฺตมาโส วิยาติ ตินฺตมาโส ปสิพฺพโก วิย. กึ นุ โข เอตํ มม กุจฺฉิยํ ปุพฺพํ ภาริกตฺตํ, กึ นุ โข กถํ นุ โข ชาตนฺติ อธิปฺปาโย? อุปาเยนาติ ปเถน าเยน. พฺยติเรกโต ปนสฺส อนุปายํ ทสฺเสตุํ ‘‘สเจ ปนา’’ติอาทิ วุตฺตํ. อตฺตานเมว วา สนฺธาย ‘‘มา ตถาคตํ วิเหเสสี’’ติ อาห. ยถา หิ อริยสงฺโฆ ‘‘ตถาคตํ เทวมนุสฺสปูชิตํ, สงฺฆํ นมสฺสาม สุวตฺถิ โหตู’’ติอาทีสุ (ขุ. ปา. ๖.๑๘; สุ. นิ. ๒๔๑) ตถาคโตติ วุจฺจติ, เอวํ ตปฺปริยาปนฺนา อริยปุคฺคลา, ยถา จ ปุริมกา ทุติยอคฺคสาวกา กปฺปานํ สตสหสฺสาธิกํ เอกํ อสงฺขฺเยยฺยํ ปารมิโย ปูเรตฺวา อาคตา, อยมฺปิ มหาเถโร ตถา อาคโตติ ตถาคโตติ. ปติอคฺคเฬว อฏฺาสีติ อคฺคฬสฺส พหิภาเค อฏฺาสิ.
๕๐๗. รุกฺขเทวตา นาม จาตุมหาราชิเกสุ นิหีโน กาโย, ตสฺมา เนสํ มนุสฺสคนฺโธ ปริจิตตฺตา นาติเชคุจฺโฉติ อาห ‘‘อากาสฏฺเทวตาน’’นฺติ. อาพาธํ กโรตีติ ทุกฺขํ ชเนติ. นาคริโกติ สุกุมาโร. ปริโจกฺโขติ สพฺพโส สุจิรูโป. าติโกฏินฺติ าติภาคํ. อนาทิมติ หิ สํสาเร าติภาครหิโต นาม สตฺโต กสฺสจิปิ นตฺถีติ อธิปฺปาโย. อิทนฺติ ‘‘โส เม ตฺวํ ภาคิเนยฺโย โหสี’’ติ อิทํ วจนํ. ปเวณิวเสนาติ ตทา มยฺหํ ภาคิเนยฺโย หุตฺวา อิทานิ มารฏฺาเน ิโตติ อิมิสฺสา ปเวณิยา วเสน วุตฺตํ. อฺสฺส วา เวสมํ ธุโร วิธุโร. เตนาห ‘‘อฺเหิ สทฺธึ อสทิโส’’ติ. อปฺปทุกฺเขนาติ สุเขเนว. ปนฺถานํ ¶ อวนฺติ คจฺฉนฺตีติ ปถาวิโน. เอตฺตเกนาติ เอตฺตาวตา จิตกสนฺนิสเยน. อุทกเลณนฺติ อุทกนิสฺสนฺทนเลณํ. สมาปตฺติโตติ นิโรธสมาปตฺติโต. สมาปตฺติผลนฺติ นิโรธสมาปตฺติผลํ.
๕๐๘. ทสหิ อกฺโกสวตฺถูหีติ ทสหิปิ อกฺโกสวตฺถูหิ, ตโต กิฺจิ อหาเปนฺตา. ปริภาสถาติ ¶ ครหถ. ฆฏฺเฏถาติ อนูนาหิ กถาหิ อิเมสุ โอวิชฺฌถ. ทุกฺขาเปถาติ จิตฺเต ทุกฺขํ ชเนถ. เอเตสนฺติ เตสํ ภิกฺขูนํ ตุมฺหากํ อกฺโกสนาทีหิ ภิกฺขูนํ กิเลสุปฺปตฺติยา. เตเนตฺถ ทูสี มาโร โอตารํ ลภติ นามาติ อธิปฺปาโย. อุปฏฺาตพฺพํ อิภํ อรหนฺตีติ อิพฺภา, หตฺถิภณฺฑกา, หีนชีวิกตาย เหเต อิพฺภา วิยาติ อิพฺภา, เต ปน สทุติยกวเสน ‘‘คหปติกา’’ติ วุตฺตา. กณฺหาติ กณฺหาภิชาติกา. ปาทโต ชาตตฺตา ปาทานํ อปจฺจา. อาลสิยชาตาติ กสิวณิชฺชาทิกมฺมสฺส อกรเณน สฺชาตาลสิยา. คูถนิทฺธมนปนาฬีติ วจฺจกูปโต คูถสฺส นิกฺขมปเทโส.
มนุสฺสานํ อกุสลํ น ภเวยฺย เตสํ ตาทิสาย อภิสนฺธิยา อภาวโต. อาเวสกสฺส อานุภาเวน อาวิฏฺสฺส จิตฺตสนฺตติ วิปริวตฺตตีติ วุตฺโตวายมตฺโถ. วิสภาควตฺถุนฺติ ภิกฺขูนํ สนฺติเก อิตฺถิรูปํ, ภิกฺขุนีนํ สนฺติเก ปุริสรูปนฺติ อีทิสํ, อฺํ วา ปพฺพชิตานํ อสารุปฺปํ วิสภาควตฺถุํ. วิปฺปฏิสารารมฺมณนฺติ ปสฺสนฺตานํ วิปฺปฏิสารสฺส ปจฺจยํ. เลปยฏฺินฺติ เลปลิตฺตํ วากุรยฏฺึ.
๕๑๐. โสมนสฺสวเสนาติ เคหสฺสิตโสมนสฺสวเสน. อฺถตฺตนฺติ อุปฺปิลาวิตตฺตํ. ปุริมนเยเนวาติ ‘‘สเจ มาโร มนุสฺสานํ สรีเร อธิมุจฺจิตฺวา’’ติอาทินา ปุพฺเพ วุตฺตนเยน. ยทิ มาโรว ตถา กเรยฺย, มนุสฺสานํ กุสลํ น ภเวยฺย, มารสฺเสว ภเวยฺย, สรีเร ปน อนธิมุจฺจิตฺวา ตาทิสํ ปสาทนียํ ปสาทวตฺถุํ ทสฺเสสิ. เตนาห ‘‘ยถา หี’’ติอาทิ.
๕๑๑. อสุภสฺาปริจิเตนาติ สกลํ กายํ อสุภนฺติ ปวตฺตาย สฺาย สหคตชฺฌานํ อสุภสฺา, เตน ปริจิเตน ปริภาวิเตน. เจตสา ¶ จิตฺเตน. พหุลนฺติ อภิณฺหํ. วิหรโตติ วิหรนฺตสฺส, อสุภสมาปตฺติพหุลสฺสาติ อตฺโถ. ปติลียตีติ สงฺกุจติ ตตฺถ ปฏิกูลตาย สณฺิตตฺตา. ปติกุฏตีติ อปสกฺกติ. ปติวตฺตตีติ นิวตฺตติ. ตโต เอว น สมฺปสาริยติ. รสตณฺหายาติ มธุราทิรสวิสยาย ตณฺหาย.
สพฺพโลเก อนภิรติสฺาติ ตีสุปิ ภเวสุ อรุจฺจนวเสน ปวตฺตา วิปสฺสนาภาวนา. นิพฺพิทานุปสฺสนา เหสา. โลกจิตฺเรสูติ หตฺถิอสฺสรถปาสาทกูฏาคาราทิเภเทสุ เจว อารามรามเณยฺยกาทิเภเทสุ จ โลเก จิตฺตวิจิตฺเตสุ. ราคสนฺตานิ วูปสนฺตราคานิ. โทสโมหสนฺตานีติ เอตฺถาปิ เอเสว นโย. อิเมสํ เอวํ กมฺมฏฺานคฺคหณํ สพฺเพสํ สปฺปายภาวโต.
๕๑๒. สกฺขรํ ¶ คเหตฺวาติ สกฺขราสีเสน ตตฺตกํ ภินฺนปาสาณมุฏฺินฺติ อาห ‘‘อนฺโตมุฏฺิยํ ติฏฺนปมาณํ ปาสาณ’’นฺติ. มุฏฺิปริยาปนฺนนฺติ อตฺโถ. อยฺหิ ปาสาณสฺส เหฏฺิมโกฏิ. หตฺถินาโคติ มหาหตฺถี. มหนฺตปริยาโย นาค-สทฺโทติ เกจิ. อหินาคาทิโต วา วิเสสนตฺถํ หตฺถินาโคติ วุตฺตํ. สกลสรีเรเนว นิวตฺติตฺวา อปโลเกสีติ วุตฺตมตฺถํ วิวริตุํ ‘‘ยถา หี’’ติอาทิ วุตฺตํ. น วายนฺติ เอตฺถ วา-สทฺโท อวธารณตฺโถติ อาห ‘‘เนว ปมาณํ อฺาสี’’ติ. สหาปโลกนายาติ จ วจนโตติ อิมินา วจเนน อิมํ วจนมตฺตํ คเหตฺวาติ อธิปฺปาโย. อุฬาเรติ อุฬารคุเณ. ภควนฺตฺหิ เปตฺวา นตฺถิ ตทา สเทวเก โลเก ตาทิโส คุณวิเสสยุตฺโตติ.
วิสุํ วิสุํ ปจฺจตฺตเวทนิโย อยสูเลน สทฺธึ ภูตานิ ฉ ผสฺสายตนานิ เอตสฺสาติ ฉ ผสฺสายตนํ, ทุกฺขํ. ตํ เอตฺถ อตฺถีติ ฉ ผสฺสายตนิโก, นิรโย. เตนาห ‘‘ฉสุ ผสฺสา…เป… ปจฺจโย’’ติ. สมาหนตีติ สมาหโต, อเนกสตเภโท สงฺกุสมาหโต เอตฺถ อตฺถีติ สงฺกุสมาหโต, นิรโย. วิเสสปจฺจยตาย เวทนาย ิโตติ เวทนิโย, การณาการเกน วินา ปจฺจตฺตํ สยเมว เวทนิโยติ ปจฺจตฺตเวทนิโย. อยสูเลน สทฺธึ อยสูลนฺติ ปาทปเทสโต ปฏฺาย นิรนฺตรํ อภิหนนวเสน อาคเตน ปณฺณาสาย ¶ ชเนหิ คหิเตน อยสูเลน สห สีสปเทสโต ปฏฺาย อาคตํ. อยสูลภาวสามฺเน เจตํ เอกวจนํ, สตมตฺตานิ ปติตานิ สูลานิ. อิมินา เต าเนน จินฺเตตฺวาติ นิสฺสิตโวหาเรน นิสฺสยํ วทติ. เอวํ วุตฺตนฺติ ‘‘ตทา ชาเนยฺยาสิ วสฺสสหสฺสํ เม นิรเย ปจฺจมานสฺสา’’ติ เอวํ วุตฺตํ. วุฏฺานิมนฺติ วุฏฺาเน ภวํ, อนฺติมนฺติ อตฺโถ. เตนาห ‘‘วิปากวุฏฺานเวทน’’นฺติ, วิปากสฺส ปริโยสานํ เวทนนฺติ อตฺโถ. ทุกฺขตรา โหติ ปทีปสฺส วิชฺฌายนกฺขเณ มหนฺตภาโว วิย.
๕๑๓. ฆฏฺฏยิตฺวา โปเถตฺวา. ปาฏิเยกฺกเวทนาชนกาติ ปจฺเจกํ มหาทุกฺขสมุปฺปาทกา. อยโต อปคโต นิรโย, โส เทวทูตสุตฺเตน (ม. นิ. ๓.๒๖๑) ทีเปตพฺโพ. อตฺถวณฺณนา ปนสฺส ปรโต สยเมว อาคมิสฺสติ. อิมํ ปน อตีตวตฺถุํ อาหริตฺวา อตฺตโน าณานุภาวทีปนมุเขน มารํ สนฺตชฺเชนฺโต มหาเถโร ‘‘โยเอตมภิชานาตี’’ติ คาถมาห. ตสฺสตฺโถ – โย มหาภิฺโ เอตํ กมฺมํ กมฺมผลฺจ หตฺถตเล ปิตํ อามลกํ วิย อภิมุขํ กตฺวา ปจฺจกฺขโต ชานาติ. สพฺพโส ภินฺนกิเลสตาย ภิกฺขุ สมฺมาสมฺพุทฺธสฺส อคฺคสาวโก, ตาทิสํ อุฬารคุณํ อาสชฺช ฆฏฺฏยิตฺวา เอกนฺตกาฬเกหิ ปาปธมฺเมหิ สมนฺนาคตตฺตา กณฺห มาร อายตึ มหาทุกฺขํ วินฺทิสฺสสิ.
อุทกํ วตฺถุํ กตฺวาติ ตตฺถ นิพฺพตฺตนกสตฺตานํ สาธารณกมฺมผเลน มหาสมุทฺทอุทกเมว อธิฏฺานํ ¶ กตฺวา. ตถา หิ ตานิ กปฺปฏฺิติกานิ โหนฺติ. เตนาห ‘‘กปฺปฏฺายิโน’’ติ. เตสนฺติ วิมานานํ. เอตํ ยถาวุตฺตวิมานวตฺถุํ ตาสํ อจฺฉรานํ สมฺปตฺตึ, ตสฺส จ การณํ อตฺตปจฺจกฺขํ กตฺวา ชานาติ. ปาทงฺคุฏฺเน กมฺปยีติ ปุพฺพาราเม วิสาขาย มหาอุปาสิกาย การิตํ สหสฺสคพฺภปฏิมณฺฑิตมหาปาสาทํ อตฺตโน ปาทงฺคุฏฺเน กมฺเปสิ. เตนาห ‘‘อิทํ ปาสาทกมฺปนสุตฺเตน ทีเปตพฺพ’’นฺติ. อิทนฺติ ‘‘โย เวชยนฺต’’นฺติ อิมิสฺสา คาถาย อตฺถชาตํ จูฬตณฺหาสงฺขยวิมุตฺติสุตฺเตเนว (ม. นิ. ๑.๓๙๓) ทีเปตพฺพํ.
ตสฺส พฺรหฺมคณสฺส ตถาจินฺตนสมนนฺตรเมว ตสฺมึ พฺรหฺมโลเก สุธมฺมํ พฺรหฺมสภํ คนฺตฺวา. เตปีติ มหาโมคฺคลฺลานาทโย. ปจฺเจกํ ทิสาสูติ ¶ มหาโมคฺคลฺลานตฺเถโร ปุรตฺถิมทิสายํ, มหากสฺสปตฺเถโร ทกฺขิณทิสายํ, มหากปฺปินตฺเถโร ปจฺฉิมทิสายํ, อนุรุทฺธตฺเถโร อุตฺตรทิสายนฺติ เอวํ จตฺตาโร เถรา พฺรหฺมปริสมตฺถเก มชฺเฌ นิสินฺนสฺส ภควโต สมนฺตโต จตุทฺทิสา นิสีทึสุ. คาถา วุตฺตาติ ‘‘โย พฺรหฺมํ ปริปุจฺฉตี’’ติ คาถา วุตฺตา. อฺตรพฺรหฺมสุตฺเตนาติ – ‘‘เตน โข ปน สมเยน อฺตรสฺส พฺรหฺมุโน เอวรูปํ ปาปกํ ทิฏฺิคตํ อุปฺปนฺนํ โหตี’’ติอาทินา (สํ. นิ. ๑.๑๗๖) มหาวคฺเค อาคเตน อฺตรพฺรหฺมสุตฺเตน.
ฌานวิโมกฺเขน ผุสีติ ฌานวิโมกฺขสนฺนิสฺสเยน อภิฺาาเณน ผสฺสยิ. วนนฺติ ชมฺพุทีปํ อผสฺสยีติ สมฺพนฺโธ. ชมฺพุทีโป หิ วนพหุลตาย อิธ ‘‘วน’’นฺติ วุตฺโต. เตนาห ‘‘ชมฺพุสณฺฑสฺส อิสฺสโร’’ติ. ปุพฺพวิเทหานํ ทีปนฺติ ปุพฺพวิเทหวาสีนํ ทีปํ, ปุพฺพวิเทหทีปนฺติ อตฺโถ. ภูมิสยา นรา นาม อปรโคยานกา อุตฺตรกุรุกา จ. ยสฺมา เต เคหปริคฺคหาภาวโต ภูมิยํเยว สยนฺติ, น ปาสาทาทีสุ. ปฏิลภีติ อุปฺปาเทสิ. เอตํ อาสํ มา อกาสีติ เอสา ยถา ปุพฺเพ ทูสิมารสฺส, เอวํ ตุยฺหํ อาสา ทีฆรตฺตํ อนตฺถาวหา, ตสฺมา เอทิสํ อาสํ มา อกาสีติ มารสฺส โอวาทํ อทาสิ. เสสํ สพฺพตฺถ สุวิฺเยฺยเมว.
ปปฺจสูทนิยา มชฺฌิมนิกายฏฺกถาย
มารตชฺชนียสุตฺตวณฺณนาย ลีนตฺถปฺปกาสนา สมตฺตา.
นิฏฺิตา จ จูฬยมกวคฺควณฺณนา.
มูลปณฺณาสฏีกา สมตฺตา.
ทุติโย ภาโค นิฏฺิโต.