📜
นโม ตสฺส ภควโต อรหโต สมฺมาสมฺพุทฺธสฺส
มชฺฌิมนิกาเย
มชฺฌิมปณฺณาส-อฏฺกถา
๑. คหปติวคฺโค
๑. กนฺทรกสุตฺตวณฺณนา
๑. เอวํ ¶ ¶ ¶ เม สุตนฺติ กนฺทรกสุตฺตํ. ตตฺถ จมฺปายนฺติ เอวํนามเก นคเร. ตสฺส หิ นครสฺส อารามโปกฺขรณีอาทีสุ เตสุ เตสุ าเนสุ จมฺปกรุกฺขาว อุสฺสนฺนา อเหสุํ, ตสฺมา จมฺปาติ สงฺขมคมาสิ. คคฺคราย โปกฺขรณิยา ตีเรติ ตสฺส จมฺปานครสฺส อวิทูเร คคฺคราย นาม ราชมเหสิยา ขณิตตฺตา คคฺคราติ ลทฺธโวหารา โปกฺขรณี อตฺถิ. ตสฺสา ตีเร สมนฺตโต นีลาทิปฺจวณฺณกุสุมปฏิมณฺฑิตํ มหนฺตํ จมฺปกวนํ. ตสฺมึ ภควา กุสุมคนฺธสุคนฺเธ จมฺปกวเน วิหรติ. ตํ สนฺธาย ‘‘คคฺคราย โปกฺขรณิยา ตีเร’’ติ วุตฺตํ. มหตา ภิกฺขุสงฺเฆน สทฺธินฺติ อทสฺสิตปริจฺเฉเทน มหนฺเตน ภิกฺขุสงฺเฆน สทฺธึ. เปสฺโสติ ตสฺส นามํ. หตฺถาโรหปุตฺโตติ หตฺถาจริยสฺส ปุตฺโต. กนฺทรโก ¶ จ ปริพฺพาชโกติ กนฺทรโกติ เอวํนาโม ¶ ฉนฺนปริพฺพาชโก. อภิวาเทตฺวาติ ฉพฺพณฺณานํ ฆนพุทฺธรสฺมีนํ อนฺตรํ ปวิสิตฺวา ปสนฺนลาขารเส นิมุชฺชมาโน วิย, สิงฺคีสุวณฺณวณฺณํ ทุสฺสวรํ ปสาเรตฺวา สสีสํ ปารุปมาโน วิย, วณฺณคนฺธสมฺปนฺนจมฺปกปุปฺผานิ สิรสา สมฺปฏิจฺฉนฺโต วิย, สิเนรุปาทํ อุปคจฺฉนฺโต ปุณฺณจนฺโท วิย ภควโต จกฺกลกฺขณปฏิมณฺฑิเต อลตฺตกวณฺณผุลฺลปทุมสสฺสิริเก ปาเท วนฺทิตฺวาติ อตฺโถ. เอกมนฺตํ นิสีทีติ ฉนิสชฺชโทสวิรหิเต เอกสฺมึ โอกาเส นิสีทิ.
ตุณฺหีภู ¶ ตํ ตุณฺหีภูตนฺติ ยโต ยโต อนุวิโลเกติ, ตโต ตโต ตุณฺหีภูตเมวาติ อตฺโถ. ตตฺถ หิ เอกภิกฺขุสฺสาปิ หตฺถกุกฺกุจฺจํ วา ปาทกุกฺกุจฺจํ วา นตฺถิ, สพฺเพ ภควโต เจว คารเวน อตฺตโน จ สิกฺขิตสิกฺขตาย อฺมฺํ วิคตสลฺลาปา อนฺตมโส อุกฺกาสิตสทฺทมฺปิ อกโรนฺตา สุนิขาตอินฺทขีลา วิย นิวาตฏฺาเน สนฺนิสินฺนํ มหาสมุทฺทอุทกํ วิย กาเยนปิ นิจฺจลา มนสาปิ อวิกฺขิตฺตา รตฺตวลาหกา วิย สิเนรุกูฏํ ภควนฺตํ ปริวาเรตฺวา นิสีทึสุ. ปริพฺพาชกสฺส เอวํ สนฺนิสินฺนํ ปริสํ ทิสฺวา มหนฺตํ ปีติโสมนสฺสํ อุปฺปชฺชิ. อุปฺปนฺนํ ปน อนฺโตหทยสฺมึเยว สนฺนิทหิตุํ อสกฺโกนฺโต ปิยสมุทาหารํ สมุฏฺาเปสิ. ตสฺมา อจฺฉริยํ โภติอาทิมาห.
ตตฺถ อนฺธสฺส ปพฺพตาโรหนํ วิย นิจฺจํ น โหตีติ อจฺฉริยํ. อยํ ตาว สทฺทนโย. อยํ ปน อฏฺกถานโย ¶ , อจฺฉราโยคฺคนฺติ อจฺฉริยํ. อจฺฉรํ ปหริตุํ ยุตฺตนฺติ อตฺโถ. อภูตปุพฺพํ ภูตนฺติ อพฺภุตํ. อุภยมฺเปตํ วิมฺหยสฺเสวาธิวจนํ. ตํ ปเนตํ ครหอจฺฉริยํ, ปสํสาอจฺฉริยนฺติ ทุวิธํ โหติ. ตตฺถ อจฺฉริยํ โมคฺคลฺลาน อพฺภุตํ โมคฺคลฺลาน, ยาว พาหาคหณาปิ นาม โส โมฆปุริโส อาคเมสฺสตีติ (จูฬว. ๓๘๓; อ. นิ. ๘.๒๐), อิทํ ครหอจฺฉริยํ นาม. ‘‘อจฺฉริยํ นนฺทมาเต อพฺภุตํ นนฺทมาเต, ยตฺร หิ นาม จิตฺตุปฺปาทมฺปิ ปริโสเธสฺสสีติ (อ. นิ. ๗.๕๓) อิทํ ปสํสาอจฺฉริยํ นาม. อิธาปิ อิทเมว อธิปฺเปตํ’’ อยฺหิ ตํ ปสํสนฺโต เอวมาห.
ยาวฺจิทนฺติ เอตฺถ อิทนฺติ นิปาตมตฺตํ. ยาวาติ ปมาณปริจฺเฉโท, ยาว สมฺมา ปฏิปาทิโต, ยตฺตเกน ปมาเณน สมฺมา ปฏิปาทิโต, น สกฺกา ตสฺส วณฺเณ วตฺตุํ, อถ โข อจฺฉริยเมเวตํ อพฺภุตเมเวตนฺติ วุตฺตํ โหติ. เอตปรมํเยวาติ เอวํ สมฺมา ปฏิปาทิโต เอโส ภิกฺขุสงฺโฆ ¶ ตสฺสาปิ ภิกฺขุสงฺฆสฺส ปรโมติ เอตปรโม, ตํ เอตปรมํ ยถา อยํ ปฏิปาทิโต, เอวํ ปฏิปาทิตํ กตฺวา ปฏิปาเทสุํ, น อิโต ภิยฺโยติ อตฺโถ. ทุติยนเย เอวํ ปฏิปาเทสฺสนฺติ, น อิโต ภิยฺโยติ โยเชตพฺพํ. ตตฺถ ปฏิปาทิโตติ อาภิสมาจาริกวตฺตํ อาทึ กตฺวา สมฺมา อปจฺจนีกปฏิปตฺติยํ โยชิโต. อถ กสฺมา อยํ ปริพฺพาชโก ¶ อตีตานาคเต พุทฺเธ ทสฺเสติ, กิมสฺส ติยทฺธชานนาณํ อตฺถีติ. นตฺถิ, นยคฺคาเห ปน ตฺวา ¶ ‘‘เยนากาเรน อยํ ภิกฺขุสงฺโฆ สนฺนิสินฺโน ทนฺโต วินีโต อุปสนฺโต, อตีตพุทฺธาปิ เอตปรมํเยว กตฺวา ปฏิปชฺชาเปสุํ, อนาคตพุทฺธาปิ ปฏิปชฺชาเปสฺสนฺติ, นตฺถิ อิโต อุตฺตริ ปฏิปาทนา’’ติ มฺมาโน อนุพุทฺธิยา เอวมาห.
๒. เอวเมตํ กนฺทรกาติ ปาฏิเอกฺโก อนุสนฺธิ. ภควา กิร ตํ สุตฺวา ‘‘กนฺทรก ตฺวํ ภิกฺขุสงฺฆํ อุปสนฺโตติ วทสิ, อิมสฺส ปน ภิกฺขุสงฺฆสฺส อุปสนฺตการณํ ตุยฺหํ อปากฏํ, น หิ ตฺวํ สมตึส ปารมิยา ปูเรตฺวา กุสลมูลํ ปริปาเจตฺวา โพธิปลฺลงฺเก สพฺพฺุตฺาณํ ปฏิวิชฺฌิ, มยา ปน ปารมิโย ปูเรตฺวา าตตฺถจริยํ โลกตฺถจริยํ พุทฺธตฺถจริยฺจ โกฏึ ปาเปตฺวา โพธิปลฺลงฺเก สพฺพฺุตฺาณํ ปฏิวิทฺธํ, มยฺหํ เอเตสํ อุปสนฺตการณํ ปากฏ’’นฺติ ทสฺเสตุํ อิมํ เทสนํ อารภิ.
สนฺติ หิ กนฺทรกาติ อยมฺปิ ปาฏิเอกฺโก อนุสนฺธิ. ภควโต กิร เอตทโหสิ – ‘‘อยํ ปริพฺพาชโก อิมํ ภิกฺขุสงฺฆํ อุปสนฺโตติ วทติ, อยฺจ ภิกฺขุสงฺโฆ กปฺเปตฺวา ปกปฺเปตฺวา กุหกภาเวน อิริยาปถํ สณฺเปนฺโต จิตฺเตน อนุปสนฺโต น อุปสนฺตาการํ ทสฺเสติ. เอตฺถ ปน ภิกฺขุสงฺเฆ ปฏิปทํ ปูรยมานาปิ ปฏิปทํ ปูเรตฺวา มตฺถกํ ปตฺวา ิตภิกฺขูปิ อตฺถิ, ตตฺถ ปฏิปทํ ปูเรตฺวา มตฺถกํ ปตฺตา อตฺตนา ปฏิวิทฺธคุเณเหว อุปสนฺตา, ปฏิปทํ ปูรยมานา อุปริมคฺคสฺส วิปสฺสนาย อุปสนฺตา, อิโต มุตฺตา ปน อวเสสา จตูหิ สติปฏฺาเนหิ อุปสนฺตา. ตํ เนสํ อุปสนฺตการณํ ทสฺเสสฺสามี’’ติ ‘‘อิมินา จ อิมินา จ การเณน อยํ ภิกฺขุสงฺโฆ อุปสนฺโต’’ติ ทสฺเสตุํ ‘‘สนฺติ หิ กนฺทรกา’’ติอาทิมาห.
ตตฺถ อรหนฺโต ขีณาสวาติอาทีสุ ยํ วตฺตพฺพํ, ตํ มูลปริยายสุตฺตวณฺณนายเมว วุตฺตํ. เสขปฏิปทมฺปิ ตตฺเถว วิตฺถาริตํ. สนฺตตสีลาติ สตตสีลา นิรนฺตรสีลา. สนฺตตวุตฺติโนติ ¶ ตสฺเสว ¶ เววจนํ, สนฺตตชีวิกา วาติปิ อตฺโถ. ตสฺมึ สนฺตตสีเล ตฺวาว ชีวิกํ กปฺเปนฺติ, น ทุสฺสีลฺยํ มรณํ ปาปุณนฺตีติ อตฺโถ.
นิปกาติ เนปกฺเกน สมนฺนาคตา ปฺวนฺโต. นิปกวุตฺติโนติ ปฺาย วุตฺติโน, ปฺาย ตฺวา ชีวิกํ กปฺเปนฺติ. ยถา เอกจฺโจ สาสเน ปพฺพชิตฺวาปิ ¶ ชีวิตการณา ฉสุ อโคจเรสุ จรติ, เวสิยาโคจโร โหติ, วิธวถุลฺลกุมาริกปณฺฑกปานาคารภิกฺขุนิโคจโร โหติ. สํสฏฺโ วิหรติ ราชูหิ ราชมหามตฺเตหิ ติตฺถิเยหิ ติตฺถิยสาวเกหิ อนนุโลมิเกน คิหิสํสคฺเคน (วิภ. ๕๑๔), เวชฺชกมฺมํ กโรติ, ทูตกมฺมํ กโรติ, ปหิณกมฺมํ กโรติ, คณฺฑํ ผาเลติ, อรุมกฺขนํ เทติ, อุทฺธํวิเรจนํ เทติ, อโธวิเรจนํ เทติ, นตฺถุเตลํ ปจติ, ปิวนเตลํ ปจติ, เวฬุทานํ, ปตฺตทานํ, ปุปฺผทานํ, ผลทานํ, สินานทานํ, ทนฺตกฏฺทานํ, มุโขทกทานํ, จุณฺณมตฺติกทานํ เทติ, จาฏุกมฺยํ กโรติ, มุคฺคสูปิยํ, ปาริภฏุํ, ชงฺฆเปสนิยํ กโรตีติ เอกวีสติวิธาย อเนสนาย ชีวิกํ กปฺเปนฺโต อนิปกวุตฺติ นาม โหติ, น ปฺาย ตฺวา ชีวิกํ กปฺเปติ, ตโต กาลกิริยํ กตฺวา สมณยกฺโข นาม หุตฺวา ‘‘ตสฺส สงฺฆาฏิปิ อาทิตฺตา โหติ สมฺปชฺชลิตา’’ติ วุตฺตนเยน มหาทุกฺขํ อนุโภติ. เอวํวิธา อหุตฺวา ชีวิตเหตุปิ สิกฺขาปทํ อนติกฺกมนฺโต จตุปาริสุทฺธิสีเล ปติฏฺาย ยถาพลํ พุทฺธวจนํ อุคฺคณฺหิตฺวา ¶ รถวินีตปฏิปทํ, มหาโคสิงฺคปฏิปทํ, มหาสฺุตปฏิปทํ, อนงฺคณปฏิปทํ, ธมฺมทายาทปฏิปทํ, นาลกปฏิปทํ, ตุวฏฺฏกปฏิปทํ, จนฺโทปมปฏิปทนฺติ อิมานิ อริยปฏิปทานิ ปูเรนฺโต จตุปจฺจย-สนฺโตส-ภาวนาราม-อริยวํสปฏิปตฺติยํ กายสกฺขิโน หุตฺวา อนีกา นิกฺขนฺตหตฺถี วิย ยูถา วิสฺสฏฺสีโห วิย นิปจฺฉาพนฺธมหานาวา วิย จ คมนาทีสุ เอกวิหาริโน วิปสฺสนํ ปฏฺเปตฺวา อชฺชอชฺเชว อรหตฺตนฺติ ปวตฺตอุสฺสาหา วิหรนฺตีติ อตฺโถ.
สุปฺปติฏฺิตจิตฺตาติ จตูสุ สติปฏฺาเนสุ สุฏฺปิตจิตฺตา หุตฺวา. เสสา สติปฏฺานกถา เหฏฺา วิตฺถาริตาว. อิธ ปน โลกิยโลกุตฺตรมิสฺสกา สติปฏฺานา กถิตา, เอตฺตเกน ภิกฺขุสงฺฆสฺส อุปสนฺตการณํ กถิตํ โหติ.
๓. ยาว สุปฺตฺตาติ ยาว สุฏฺปิตา สุเทสิตา. มยมฺปิ หิ, ภนฺเตติ อิมินา เอส อตฺตโน ¶ การกภาวํ ทสฺเสติ, ภิกฺขุสงฺฆฺจ อุกฺขิปติ. อยฺเหตฺถ อธิปฺปาโย, มยมฺปิ หิ, ภนฺเต, คิหิ…เป… สุปฺปติฏฺิตจิตฺตา วิหราม, ภิกฺขุสงฺฆสฺส ปน อยเมว กสิ จ พีชฺจ ยุคนงฺคลฺจ ผาลปาจนฺจ, ตสฺมา ภิกฺขุสงฺโฆ สพฺพกาลํ สติปฏฺานปรายโณ, มยํ ¶ ปน กาเลน กาลํ โอกาสํ ลภิตฺวา เอตํ มนสิการํ กโรม, มยมฺปิ การกา, น สพฺพโส วิสฺสฏฺกมฺมฏฺานาเยวาติ. มนุสฺสคหเนติ ¶ มนุสฺสานํ อชฺฌาสยคหเนน คหนตา, อชฺฌาสยสฺสาปิ เนสํ กิเลสคหเนน คหนตา เวทิตพฺพา. กสฏสาเยฺเยสุปิ เอเสว นโย. ตตฺถ อปริสุทฺธฏฺเน กสฏตา, เกราฏิยฏฺเน สาเยฺยตา เวทิตพฺพา. สตฺตานํ หิตาหิตํ ชานาตีติ เอวํ คหนกสฏเกราฏิยานํ มนุสฺสานํ หิตาหิตปฏิปทํ ยาว สุฏฺุ ภควา ชานาติ. ยทิทํ ปสโวติ เอตฺถ สพฺพาปิ จตุปฺปทชาติ ปสโวติ อธิปฺเปตา. ปโหมีติ สกฺโกมิ. ยาวตเกน อนฺตเรนาติ ยตฺตเกน ขเณน. จมฺปํ คตาคตํ กริสฺสตีติ อสฺสมณฺฑลโต ยาว จมฺปานครทฺวารา คมนฺจ อาคมนฺจ กริสฺสติ. สาเยฺยานีติ สตฺตานิ. กูเฏยฺยานีติ กูฏตฺตานิ. วงฺเกยฺยานีติ วงฺกตฺตานิ. ชิมฺเหยฺยานีติ ชิมฺหตฺตานิ. ปาตุกริสฺสตีติ ปกาเสสฺสติ ทสฺเสสฺสติ. น หิ สกฺกา เตน ตานิ เอตฺตเกน อนฺตเรน ทสฺเสตุํ.
ตตฺถ ยสฺส กิสฺมิฺจิเทว าเน าตุกามสฺส สโต ยํ านํ มนุสฺสานํ สปฺปฏิภยํ, ปุรโต คนฺตฺวา วฺเจตฺวา สฺสามีติ น โหติ, ตสฺมึ าตุกามฏฺาเนเยว นิขาตตฺถมฺโภ วิย จตฺตาโร ปาเท นิจฺจเล กตฺวา ติฏฺติ, อยํ สโ นาม. ยสฺส ปน กิสฺมิฺจิเทว าเน อวจฺฉินฺทิตฺวา ขนฺธคตํ ปาเตตุกามสฺส สโต ยํ านํ มนุสฺสานํ สปฺปฏิภยํ, ปุรโต คนฺตฺวา วฺเจตฺวา ปาเตสฺสามีติ น โหติ, ตตฺเถว อวจฺฉินฺทิตฺวา ปาเตติ, อยํ กูโฏ นาม. ยสฺส กิสฺมิฺจิเทว าเน มคฺคา อุกฺกมฺม นิวตฺติตฺวา ปฏิมคฺคํ อาโรหิตุกามสฺส ¶ สโต ยํ านํ มนุสฺสานํ สปฺปฏิภยํ, ปุรโต คนฺตฺวา วฺเจตฺวา เอวํ กริสฺสามีติ น โหติ, ตตฺเถว มคฺคา อุกฺกมฺม นิวตฺติตฺวา ปฏิมคฺคํ อาโรหติ, อยํ วงฺโก นาม. ยสฺส ปน กาเลน วามโต กาเลน ทกฺขิณโต กาเลน อุชุมคฺเคเนว คนฺตุกามสฺส สโต ยํ านํ มนุสฺสานํ สปฺปฏิภยํ, ปุรโต คนฺตฺวา วฺเจตฺวา เอวํ กริสฺสามีติ น โหติ, ตตฺเถว กาเลน วามโต กาเลน ทกฺขิณโต กาเลน อุชุมคฺคํ คจฺฉติ, ตถา ลณฺฑํ วา ปสฺสาวํ วา วิสฺสชฺเชตุกามสฺส สโต อิทํ านํ สุสมฺมฏฺํ อากิณฺณมนุสฺสํ รมณียํ, อิมสฺมึ าเน เอวรูปํ กาตุํ น ยุตฺตํ, ปุรโต คนฺตฺวา ปฏิจฺฉนฺนาเน กริสฺสามีติ น โหติ, ตตฺเถว กโรติ, อยํ ชิมฺโห นาม. อิติ อิมํ จตุพฺพิธมฺปิ ¶ กิริยํ สนฺธาเยตํ วุตฺตํ. สพฺพานิ ตานิ สาเยฺยานิ ¶ กูเฏยฺยานิ วงฺเกยฺยานิ ชิมฺเหยฺยานิ ปาตุกริสฺสตีติ เอวํ กโรนฺตาปิ เต สาทโย ตานิ สาเยฺยาทีนิ ปาตุกโรนฺติ นาม.
เอวํ ปสูนํ อุตฺตานภาวํ ทสฺเสตฺวา อิทานิ มนุสฺสานํ คหนภาวํ ทสฺเสนฺโต อมฺหากํ ปน, ภนฺเตติอาทิมาห. ตตฺถ ทาสาติ อนฺโตชาตกา วา ธนกฺกีตา วา กรมรานีตา วา สยํ วา ทาสพฺยํ อุปคตา. เปสฺสาติ เปสนการกา. กมฺมกราติ ภตฺตเวตนภตา. อฺถาว กาเยนาติ อฺเเนวากาเรน กาเยน สมุทาจรนฺติ, อฺเเนวากาเรน วาจาย, อฺเน จ เนสํ อากาเรน จิตฺตํ ิตํ โหตีติ ทสฺเสติ. ตตฺถ เย สมฺมุขา สามิเก ทิสฺวา ปจฺจุคฺคมนํ กโรนฺติ, หตฺถโต ภณฺฑกํ คณฺหนฺติ, อิมํ ¶ วิสฺสชฺเชตฺวา อิมํ คณฺหนฺตา เสสานิปิ อาสน-ปฺาปน-ตาลวณฺฏพีชน-ปาทโธวนาทีนิ สพฺพานิ กิจฺจานิ กโรนฺติ, ปรมฺมุขกาเล ปน เตลมฺปิ อุตฺตรนฺตํ น โอโลเกนฺติ, สตคฺฆนเกปิ สหสฺสคฺฆนเกปิ กมฺเม ปริหายนฺเต นิวตฺติตฺวา โอโลเกตุมฺปิ น อิจฺฉนฺติ, อิเม อฺถา กาเยน สมุทาจรนฺติ นาม. เย ปน สมฺมุขา ‘‘อมฺหากํ สามิ อมฺหากํ อยฺโย’’ติอาทีนิ วตฺวา ปสํสนฺติ, ปรมฺมุขา อวตฺตพฺพํ นาม นตฺถิ, ยํ อิจฺฉนฺติ, ตํ วทนฺติ, อิเม อฺถา วาจาย สมุทาจรนฺติ นาม.
๔. จตฺตาโรเม เปสฺสปุคฺคลาติ อยมฺปิ ปาฏิเอกฺโก อนุสนฺธิ. อยฺหิ เปสฺโส ‘‘ยาวฺจิทํ, ภนฺเต, ภควา เอวํ มนุสฺสคหเณ เอวํ มนุสฺสกสเฏ เอวํ มนุสฺสสาเยฺเย วตฺตมาเน สตฺตานํ หิตาหิตํ ชานาตี’’ติ อาห. ปุริเม จ ตโย ปุคฺคลา อหิตปฏิปทํ ปฏิปนฺนา, อุปริ จตุตฺโถ หิตปฏิปทํ, เอวมหํ สตฺตานํ หิตาหิตํ ชานามีติ ทสฺเสตุํ อิมํ เทสนํ อารภิ. เหฏฺา กนฺทรกสฺส กถาย สทฺธึ โยเชตุมฺปิ วฏฺฏติ. เตน วุตฺตํ ‘‘ยาวฺจิทํ โภตา โคตเมน สมฺมา ภิกฺขุสงฺโฆ ปฏิปาทิโต’’ติ. อถสฺส ภควา ‘‘ปุริเม ตโย ปุคฺคเล ปหาย อุปริ จตุตฺถปุคฺคลสฺส หิตปฏิปตฺติยํเยว ปฏิปาเทมี’’ติ ทสฺเสนฺโตปิ อิมํ เทสนํ อารภิ. สนฺโตติ อิทํ สํวิชฺชมานาติ ปทสฺเสว เววจนํ. ‘‘สนฺตา โหนฺติ สมิตา วูปสนฺตา’’ติ (วิภ. ๕๔๒) เอตฺถ หิ นิรุทฺธา สนฺตาติ วุตฺตา. ‘‘สนฺตา เอเต วิหารา อริยสฺส วินเย วุจฺจนฺตี’’ติ เอตฺถ (ม. นิ. ๑.๘๒) นิพฺพุตา. ‘‘สนฺโต หเว สพฺภิ ปเวทยนฺตี’’ติ เอตฺถ (ชา. ๒.๒๑.๔๑๓) ปณฺฑิตา. อิธ ปน วิชฺชมานา อุปลพฺภมานาติ อตฺโถ.
อตฺตนฺตปาทีสุ ¶ ¶ อตฺตานํ ตปติ ทุกฺขาเปตีติ อตฺตนฺตโป. อตฺตโน ¶ ปริตาปนานุโยคํ อตฺตปริตาปนานุโยคํ. ปรํ ตปติ ทุกฺขาเปตีติ ปรนฺตโป. ปเรสํ ปริตาปนานุโยคํ ปรปริตาปนานุโยคํ. ทิฏฺเว ธมฺเมติ อิมสฺมึเยว อตฺตภาเว. นิจฺฉาโตติ ฉาตํ วุจฺจติ ตณฺหา, สา อสฺส นตฺถีติ นิจฺฉาโต. สพฺพกิเลสานํ นิพฺพุตตฺตา นิพฺพุโต. อนฺโต ตาปนกิเลสานํ อภาวา สีตโล ชาโตติ สีติภูโต. ฌานมคฺคผลนิพฺพานสุขานิ ปฏิสํเวเทตีติ สุขปฏิสํเวที. พฺรหฺมภูเตน อตฺตนาติ เสฏฺภูเตน อตฺตนา. จิตฺตํ อาราเธตีติ จิตฺตํ สมฺปาเทติ, ปริปูเรติ คณฺหาติ ปสาเทตีติ อตฺโถ.
๕. ทุกฺขปฏิกฺกูลนฺติ ทุกฺขสฺส ปฏิกูลํ, ปจฺจนีกสณฺิตํ ทุกฺขํ อปตฺถยมานนฺติ อตฺโถ.
๖. ปณฺฑิโตติ อิธ จตูหิ การเณหิ ปณฺฑิโตติ น วตฺตพฺโพ, สติปฏฺาเนสุ ปน กมฺมํ กโรตีติ ปณฺฑิโตติ วตฺตุํ วฏฺฏติ. มหาปฺโติ อิทมฺปิ มหนฺเต อตฺเถ ปริคฺคณฺหาตีติอาทินา มหาปฺลกฺขเณน น วตฺตพฺพํ, สติปฏฺานปริคฺคาหิกาย ปน ปฺาย สมนฺนาคตตฺตา มหาปฺโติ วตฺตุํ วฏฺฏติ. มหตา อตฺเถน สํยุตฺโต อคมิสฺสาติ มหตา อตฺเถน สํยุตฺโต หุตฺวา คโต ภเวยฺย, โสตาปตฺติผลํ ปาปุเณยฺยาติ อตฺโถ. กึ ปน เยสํ มคฺคผลานํ อุปนิสฺสโย อตฺถิ, พุทฺธานํ สมฺมุขีภาเว ิเตปิ เตสํ อนฺตราโย โหตีติ. อาม โหติ, น ปน พุทฺเธ ปฏิจฺจ, อถ โข กิริยปริหานิยา วา ปาปมิตฺตตาย วา โหติ. ตตฺถ กิริยปริหานิยา โหติ นาม – สเจ หิ ธมฺมเสนาปติ ธนฺชานิสฺส ¶ พฺราหฺมณสฺส อาสยํ ตฺวา ธมฺมํ อเทสยิสฺสา, โส พฺราหฺมโณ โสตาปนฺโน อภวิสฺสา, เอวํ ตาว กิริยปริหานิยา โหติ. ปาปมิตฺตตาย โหติ นาม – สเจ หิ อชาตสตฺตุ เทวทตฺตสฺส วจนํ คเหตฺวา ปิตุฆาตกมฺมํ นากริสฺสา, สามฺผลสุตฺตกถิตทิวเสว โสตาปนฺโน อภวิสฺสา, ตสฺส วจนํ คเหตฺวา ปิตุฆาตกมฺมสฺส กตตฺตา ปน น โหติ, เอวํ ปาปมิตฺตตาย โหติ. อิมสฺสาปิ อุปาสกสฺส กิริยปริหานิ ชาตา, อปรินิฏฺิตาย เทสนาย อุฏฺหิตฺวา ปกฺกนฺโต. อปิจ, ภิกฺขเว, เอตฺตาวตาปิ เปสฺโสหตฺถาโรหปุตฺโต มหตา อตฺเถน สํยุตฺโตติ กตเรน มหนฺเตน อตฺเถน? ทฺวีหิ ¶ อานิสํเสหิ. โส กิร อุปาสโก สงฺเฆ จ ปสาทํ ปฏิลภิ, สติปฏฺานปริคฺคหณตฺถาย จสฺส อภินโว นโย อุทปาทิ. เตน วุตฺตํ ‘‘มหตา อตฺเถน สํยุตฺโต’’ติ. กนฺทรโก ปน สงฺเฆ ปสาทเมว ¶ ปฏิลภิ. เอตสฺส ภควา กาโลติ เอตสฺส ธมฺมกฺขานสฺส, จตุนฺนํ วา ปุคฺคลานํ วิภชนสฺส กาโล.
๘. โอรพฺภิกาทีสุ อุรพฺภา วุจฺจนฺติ เอฬกา, อุรพฺเภ หนตีติ โอรพฺภิโก. สูกริกาทีสุปิ เอเสว นโย. ลุทฺโทติ ทารุโณ กกฺขโฬ. มจฺฉฆาตโกติ มจฺฉพนฺธเกวฏฺโฏ. พนฺธนาคาริโกติ พนฺธนาคารโคปโก. กุรุรกมฺมนฺตาติ ทารุณกมฺมนฺตา.
๙. มุทฺธาวสิตฺโตติ ¶ ขตฺติยาภิเสเกน มุทฺธนิ อภิสิตฺโต. ปุรตฺถิเมน นครสฺสาติ นครโต ปุรตฺถิมทิสาย. สนฺถาคารนฺติ ยฺสาลํ. ขราชินํ นิวาเสตฺวาติ สขุรํ อชินจมฺมํ นิวาเสตฺวา. สปฺปิเตเลนาติ สปฺปินา จ เตเลน จ. เปตฺวา หิ สปฺปึ อวเสโส โย โกจิ สฺเนโห เตลนฺติ วุจฺจติ. กณฺฑูวมาโนติ นขานํ ฉินฺนตฺตา กณฺฑูวิตพฺพกาเล เตน กณฺฑูวมาโน. อนนฺตรหิตายาติ อสนฺถตาย. สรูปวจฺฉายาติ สทิสวจฺฉาย. สเจ คาวี เสตา โหติ, วจฺโฉปิ เสตโกว. สเจ คาวี กพรา วา รตฺตา วา, วจฺโฉปิ ตาทิโส วาติ เอวํ สรูปวจฺฉาย. โส เอวมาหาติ โส ราชา เอวํ วเทติ. วจฺฉตราติ ตรุณวจฺฉกภาวํ อติกฺกนฺตา พลววจฺฉา. วจฺฉตรีสุปิ เอเสว นโย. พริหิสตฺถายาติ ปริกฺเขปกรณตฺถาย เจว ยฺภูมิยํ อตฺถรณตฺถาย จ. เสสํ เหฏฺา ตตฺถ ตตฺถ วิตฺถาริตตฺตา อุตฺตานเมวาติ.
ปปฺจสูทนิยา มชฺฌิมนิกายฏฺกถาย
กนฺทรกสุตฺตวณฺณนา นิฏฺิตา.
๒. อฏฺกนาครสุตฺตวณฺณนา
๑๗. เอวํ ¶ เม สุตนฺติ อฏฺกนาครสุตฺตํ. ตตฺถ เพลุวคามเกติ เวสาลิยา ทกฺขิณปสฺเส อวิทูเร เพลุวคามโก นาม อตฺถิ, ตํ โคจรคามํ กตฺวาติ อตฺโถ. ทสโมติ ¶ โส หิ ชาติโคตฺตวเสน เจว ¶ สารปฺปตฺตกุลคณนาย จ ทสเม าเน คณียติ, เตนสฺส ทสโมตฺเวว นามํ ชาตํ. อฏฺกนาคโรติ อฏฺกนครวาสี. กุกฺกุฏาราโมติ กุกฺกุฏเสฏฺินา การิโต อาราโม.
๑๘. เตน ภควตา…เป… อกฺขาโตติ เอตฺถ อยํ สงฺเขปตฺโถ, โย โส ภควา สมตึส ปารมิโย ปูเรตฺวา สพฺพกิเลเส ภฺชิตฺวา อนุตฺตรํ สมฺมาสมฺโพธึ อภิสมฺพุทฺโธ, เตน ภควตา, เตสํ เตสํ สตฺตานํ อาสยานุสยํ ชานตา, หตฺถตเล ปิตอามลกํ วิย สพฺพํ เยฺยธมฺมํ ปสฺสตา. อปิจ ปุพฺเพนิวาสาทีหิ ชานตา, ทิพฺเพน จกฺขุนา ปสฺสตา, ตีหิ วิชฺชาหิ ฉหิ วา ปน อภิฺาหิ ชานตา, สพฺพตฺถ อปฺปฏิหเตน สมนฺตจกฺขุนา ปสฺสตา, สพฺพธมฺมชานนสมตฺถาย ปฺาย ชานตา, สพฺพสตฺตานํ จกฺขุวิสยาตีตานิ ติโรกุฏฺฏาทิคตานิปิ รูปานิ อติวิสุทฺเธน มํสจกฺขุนา ปสฺสตา, อตฺตหิตสาธิกาย สมาธิปทฏฺานาย ปฏิเวธปฺาย ชานตา, ปรหิตสาธิกาย กรุณาปทฏฺานาย เทสนาปฺาย ปสฺสตา, อรีนํ หตตฺตา ปจฺจยาทีนฺจ อรหตฺตา อรหตา, สมฺมา สามฺจ สจฺจานํ พุทฺธตฺตา สมฺมาสมฺพุทฺเธน. อนฺตรายิกธมฺเม วา ชานตา, นิยฺยานิกธมฺเม ปสฺสตา, กิเลสารีนํ หตตฺตา อรหตา, สามํ สพฺพธมฺมานํ พุทฺธตฺตา สมฺมาสมฺพุทฺเธนาติ เอวํ จตุเวสารชฺชวเสน จตูหิ การเณหิ โถมิเตน. อตฺถิ นุ โข เอโก ธมฺโม อกฺขาโตติ.
๑๙. อภิสงฺขตนฺติ กตํ อุปฺปาทิตํ. อภิสฺเจตยิตนฺติ เจตยิตํ ปกปฺปิตํ. โส ตตฺถ ิโตติ โส ตสฺมึ สมถวิปสฺสนาธมฺเม ิโต. ธมฺมราเคน ธมฺมนนฺทิยาติ ปททฺวเยหิ สมถวิปสฺสนาสุ ฉนฺทราโค วุตฺโต. สมถวิปสฺสนาสุ ¶ หิ สพฺเพน สพฺพํ ฉนฺทราคํ ปริยาทิยิตุํ สกฺโกนฺโต อรหา โหติ, อสกฺโกนฺโต อนาคามี โหติ. โส สมถวิปสฺสนาสุ ฉนฺทราคสฺส ¶ อปฺปหีนตฺตา จตุตฺถชฺฌานเจตนาย สุทฺธาวาเส นิพฺพตฺตติ, อยํ อาจริยานํ สมานกถา.
วิตณฺฑวาที ปนาห ‘‘เตเนว ธมฺมราเคนาติ วจนโต อกุสเลน สุทฺธาวาเส นิพฺพตฺตตี’’ติ โส ‘‘สุตฺตํ อาหรา’’ติ วตฺตพฺโพ, อทฺธา อฺํ อปสฺสนฺโต อิทเมว อาหริสฺสติ, ตโต วตฺตพฺโพ ‘‘กึ ปนิทํ สุตฺตํ เนยฺยตฺถํ นีตตฺถ’’นฺติ, อทฺธา นีตตฺถนฺติ วกฺขติ. ตโต วตฺตพฺโพ – เอวํ สนฺเต อนาคามิผลตฺถิเกน ¶ สมถวิปสฺสนาสุ ฉนฺทราโค กตฺตพฺโพ ภวิสฺสติ, ฉนฺทราเค อุปฺปาทิเต อนาคามิผลํ ปฏิวิทฺธํ ภวิสฺสติ ‘‘มา สุตฺตํ เม ลทฺธ’’นฺติ ยํ วา ตํ วา ทีเปหิ. ปฺหํ กเถนฺเตน หิ อาจริยสฺส สนฺติเก อุคฺคเหตฺวา อตฺถรสํ ปฏิวิชฺฌิตฺวา กเถตุํ วฏฺฏติ, อกุสเลน หิ สคฺเค, กุสเลน วา อปาเย ปฏิสนฺธิ นาม นตฺถิ. วุตฺตฺเหตํ ภควตา –
‘‘น, ภิกฺขเว, โลภเชน กมฺเมน โทสเชน กมฺเมน โมหเชน กมฺเมน เทวา ปฺายนฺติ, มนุสฺสา ปฺายนฺติ, ยา วา ปนฺาปิ กาจิ สุคติโย, อถ โข, ภิกฺขเว, โลภเชน กมฺเมน โทสเชน กมฺเมน โมหเชน กมฺเมน นิรโย ปฺายติ, ติรจฺฉานโยนิ ปฺายติ, เปตฺติวิสโย ปฺายติ, ยา วา ปนฺาปิ กาจิ ทุคฺคติโย’’ติ –
เอวํ ปฺาเปตพฺโพ. สเจ สฺชานาติ สฺชานาตุ, โน เจ สฺชานาติ, ‘‘คจฺฉ ปาโตว วิหารํ ปวิสิตฺวา ยาคุํ ปิวาหี’’ติ อุยฺโยเชตพฺโพ.
ยถา จ ปน อิมสฺมึ สุตฺเต, เอวํ มหามาลุกฺโยวาเทปิ มหาสติปฏฺาเนปิ กายคตาสติสุตฺเตปิ สมถวิปสฺสนา กถิตา. ตตฺถ อิมสฺมึ สุตฺเต สมถวเสน คจฺฉโตปิ วิปสฺสนาวเสน คจฺฉโตปิ สมถธุรเมว ธุรํ, มหามาลุกฺโยวาเท วิปสฺสนาว ธุรํ, มหาสติปฏฺานํ ปน วิปสฺสนุตฺตรํ ¶ นาม กถิตํ, กายคตาสติสุตฺตํ สมถุตฺตรนฺติ.
อยํ โข คหปติ…เป… เอกธมฺโม อกฺขาโตติ เอกธมฺมํ ปุจฺฉิเตน อยมฺปิ เอกธมฺโมติ เอวํ ปุจฺฉาวเสน กถิตตฺตา เอกาทสปิ ธมฺมา เอกธมฺโม นาม ชาโต. มหาสกุลุทายิสุตฺตสฺมิฺหิ ¶ เอกูนวีสติ ปพฺพานิ ปฏิปทาวเสน เอกธมฺโม นาม ชาตานิ, อิธ เอกาทสปุจฺฉาวเสน เอกธมฺโมติ อาคตานิ. อมตุปฺปตฺติยตฺเถน วา สพฺพานิปิ เอกธมฺโมติ วตฺตุํ วฏฺฏติ.
๒๑. นิธิมุขํ คเวสนฺโตติ นิธึ ปริเยสนฺโต. สกิเทวาติ เอกปโยเคน. กถํ ปน เอกปโยเคเนว เอกาทสนฺนํ นิธีนํ อธิคโม โหตีติ. อิเธกจฺโจ อรฺเ นิธึ คเวสมาโน จรติ, ตเมนํ อฺตโร อตฺถจรโก ทิสฺวา ‘‘กึ โภ จรสี’’ติ ปุจฺฉติ. โส ‘‘ชีวิตวุตฺตึ ปริเยสามี’’ติ ¶ อาห. อิตโร ‘‘เตน หิ สมฺม อาคจฺฉ, เอตํ ปาสาณํ ปวตฺเตหี’’ติ อาห. โส ตํ ปวตฺเตตฺวา อุปรูปริ ปิตา วา กุจฺฉิยา กุจฺฉึ อาหจฺจ ิตา วา เอกาทส กุมฺภิโย ปสฺเสยฺย, เอวํ เอกปโยเคน เอกาทสนฺนํ นิธีนํ อธิคโม โหติ.
อาจริยธนํ ปริเยสิสฺสนฺตีติ อฺติตฺถิยา หิ ยสฺส สนฺติเก สิปฺปํ อุคฺคณฺหนฺติ, ตสฺส สิปฺปุคฺคหณโต ปุเร วา ปจฺฉา วา อนฺตรนฺตเร วา เคหโต นีหริตฺวา ธนํ เทนฺติ. เยสํ เคเห นตฺถิ, เต าติสภาคโต ปริเยสนฺติ, ตถา อลภมานา ภิกฺขมฺปิ จริตฺวา เทนฺติเยว. ตํ สนฺธาเยตํ วุตฺตํ.
กิมงฺคํ ปนาหนฺติ พาหิรกา ตาว อนิยฺยานิเกปิ สาสเน สิปฺปมตฺตทายกสฺส ธนํ ปริเยสนฺติ; อหํ ปน เอวํวิเธ นิยฺยานิกสาสเน เอกาทสวิธํ อมตุปฺปตฺติปฏิปทํ เทเสนฺตสฺส อาจริยสฺส ปูชํ กึ น กริสฺสามิ, กริสฺสามิเยวาติ วทติ. ปจฺเจกทุสฺสยุเคน ¶ อจฺฉาเทสีติ เอกเมกสฺส ภิกฺขุโน เอเกกํ ทุสฺสยุคมทาสีติ อตฺโถ. สมุทาจารวจนํ ปเนตฺถ เอวรูปํ โหติ, ตสฺมา อจฺฉาเทสีติ วุตฺตํ. ปฺจสตวิหารนฺติ ปฺจสตคฺฆนิกํ ปณฺณสาลํ กาเรสีติ อตฺโถ. เสสํ สพฺพตฺถ อุตฺตานเมวาติ.
ปปฺจสูทนิยา มชฺฌิมนิกายฏฺกถาย
อฏฺกนาครสุตฺตวณฺณนา นิฏฺิตา.
๓. เสขสุตฺตวณฺณนา
๒๒. เอวํ ¶ เม สุตนฺติ เสขสุตฺตํ. ตตฺถ นวํ สนฺถาคารนฺติ อธุนา การิตํ สนฺถาคารํ, เอกา มหาสาลาติ อตฺโถ. อุยฺโยคกาลาทีสุ หิ ราชาโน ตตฺถ ตฺวา ‘‘เอตฺตกา ปุรโต คจฺฉนฺตุ, เอตฺตกา ปจฺฉา, เอตฺตกา อุโภหิ ปสฺเสหิ, เอตฺตกา หตฺถีสุ อภิรุหนฺตุ, เอตฺตกา อสฺเสสุ, เอตฺตกา รเถสุ ติฏฺนฺตู’’ติ เอวํ สนฺถํ กโรนฺติ, มริยาทํ พนฺธนฺติ, ตสฺมา ตํ านํ สนฺถาคารนฺติ วุจฺจติ. อุยฺโยคฏฺานโต จ อาคนฺตฺวา ยาว เคเหสุ อลฺลโคมยปริภณฺฑาทีนิ กโรนฺติ, ตาว ทฺเว ตีณิ ทิวสานิ เต ราชาโน ตตฺถ สนฺถมฺภนฺตีติปิ สนฺถาคารํ. เตสํ ราชูนํ สห อตฺถานุสาสนํ อคารนฺติปิ สนฺถาคารํ คณราชาโน หิ เต ¶ , ตสฺมา อุปฺปนฺนกิจฺจํ เอกสฺส วเสน น ฉิชฺชติ, สพฺเพสํ ฉนฺโท ลทฺธุํ วฏฺฏติ, ตสฺมา สพฺเพ ตตฺถ สนฺนิปติตฺวา อนุสาสนฺติ. เตน วุตฺตํ ‘‘สห อตฺถานุสาสนํ อคารนฺติปิ สนฺถาคาร’’นฺติ. ยสฺมา ปเนเต ตตฺถ สนฺนิปติตฺวา ‘‘อิมสฺมึ กาเล กสิตุํ วฏฺฏติ, อิมสฺมึ กาเล วปิตุ’’นฺติ เอวมาทินา นเยน ฆราวาสกิจฺจานิ สมฺมนฺตยนฺติ, ตสฺมา ฉิทฺทาวฉิทฺทํ ¶ ฆราวาสํ ตตฺถ สนฺถรนฺตีติปิ สนฺถาคารํ. อจิรการิตํ โหตีติ กฏฺกมฺม-สิลากมฺม-จิตฺตกมฺมาทิวเสน สุสชฺชิตํ เทววิมานํ วิย อธุนา นิฏฺาปิตํ. สมเณน วาติ เอตฺถ ยสฺมา ฆรวตฺถุปริคฺคหกาเลเยว เทวตา อตฺตโน วสนฏฺานํ คณฺหนฺติ, ตสฺมา ‘‘เทเวน วา’’ติ อวตฺวา ‘‘สมเณน วา พฺราหฺมเณน วา เกนจิ วา มนุสฺสภูเตนา’’ติ วุตฺตํ.
เยน ภควา เตนุปสงฺกมึสูติ สนฺถาคารํ นิฏฺิตนฺติ สุตฺวา ‘‘คจฺฉาม, นํ ปสฺสิสฺสามา’’ติ คนฺตฺวา ทฺวารโกฏฺกโต ปฏฺาย สพฺพํ โอโลเกตฺวา ‘‘อิทํ สนฺถาคารํ เทววิมานสทิสํ อติวิย มโนรมํ สสฺสิริกํ เกน ปมํ ปริภุตฺตํ อมฺหากํ ทีฆรตฺตํ หิตาย สุขาย อสฺสา’’ติ จินฺเตตฺวา ‘‘อมฺหากํ าติเสฏฺสฺส ปมํ ทิยฺยมาเนปิ สตฺถุโนว อนุจฺฉวิกํ, ทกฺขิเณยฺยวเสน ทิยฺยมาเนปิ สตฺถุโนว อนุจฺฉวิกํ, ตสฺมา ปมํ สตฺถารํ ปริภฺุชาเปสฺสาม, ภิกฺขุสงฺฆสฺส อาคมนํ กริสฺสาม, ภิกฺขุสงฺเฆ อาคเต เตปิฏกํ พุทฺธวจนํ อาคตเมว ภวิสฺสติ, สตฺถารํ ติยามรตฺตึ อมฺหากํ ธมฺมกถํ กถาเปสฺสาม, อิติ ตีหิ รตเนหิ ปริภุตฺตํ มยํ ปจฺฉา ปริภฺุชิสฺสาม ¶ , เอวํ โน ทีฆรตฺตํ หิตาย สุขาย ภวิสฺสตี’’ติ สนฺนิฏฺานํ กตฺวา อุปสงฺกมึสุ.
เยน สนฺถาคารํ เตนุปสงฺกมึสูติ ตํ ทิวสํ กิร สนฺถาคารํ กิฺจาปิ ราชกุลานํ ทสฺสนตฺถาย เทววิมานํ วิย สุสชฺชิตํ โหติ สุปฏิชคฺคิตํ, พุทฺธารหํ ปน กตฺวา อปฺปฺตฺตํ. พุทฺธา หิ นาม อรฺชฺฌาสยา อรฺารามา อนฺโตคาเม วเสยฺยุํ วา โน วา, ตสฺมา ภควโต มนํ ¶ ชานิตฺวาว ปฺาเปสฺสามาติ จินฺเตตฺวา เต ภควนฺตํ อุปสงฺกมึสุ. อิทานิ ปน มนํ ลภิตฺวา ปฺาเปตุกามา เยน สนฺถาคารํ เตนุปสงฺกมึสุ.
สพฺพสนฺถรึ สนฺถาคารํ สนฺถริตฺวาติ ยถา สพฺพเมว สนฺถตํ โหติ, เอวํ ตํ สนฺถราเปตฺวา. สพฺพปมํ ตาว ‘‘โคมยํ นาม สพฺพมงฺคเลสุ วฏฺฏตี’’ติ ¶ สุธาปริกมฺมกตมฺปิ ภูมึ อลฺลโคมเยน โอปฺุฉาเปตฺวา ปริสุกฺขภาวํ ตฺวา ยถา อกฺกนฺตฏฺาเน ปทํ น ปฺายติ, เอวํ จตุชฺชาติยคนฺเธหิ ลิมฺปาเปตฺวา อุปริ นานาวณฺเณ กฏสารเก สนฺถริตฺวา เตสํ อุปริ มหาปิฏฺิกโกชวเก อาทึ กตฺวา หตฺถตฺถรก-อสฺสตฺถรก-สีหตฺถรก-พฺยคฺฆตฺถรก-จนฺทตฺถรก-สูริยตฺถรก-จิตฺตตฺถรกาทีหิ นานาวณฺเณหิ อตฺถรเณหิ สนฺถริตพฺพกยุตฺตํ สพฺโพกาสํ สนฺถราเปสุํ. เตน วุตฺตํ ‘‘สพฺพสนฺถรึ สนฺถาคารํ สนฺถริตฺวา’’ติ.
อาสนานิ ปฺาเปตฺวาติ มชฺฌฏฺาเน ตาว มงฺคลตฺถมฺภํ นิสฺสาย มหารหํ พุทฺธาสนํ ปฺาเปตฺวา ตตฺถ ยํ ยํ มุทุกฺจ มโนรมฺจ ปจฺจตฺถรณํ, ตํ ตํ ปจฺจตฺถริตฺวา ภควโต โลหิตกํ มนฺุทสฺสนํ อุปธานํ อุปทหิตฺวา อุปริ สุวณฺณรชตตารกวิจิตฺตํ วิตานํ พนฺธิตฺวา คนฺธทามปุปฺผทามปตฺตทามาทีหิ ปจฺจตฺถรเณหิ อลงฺกริตฺวา สมนฺตา ทฺวาทสหตฺถฏฺาเน ปุปฺผชาลํ กริตฺวา ตึสหตฺถมตฺตํ านํ ปฏสาณิยา ปริกฺขิปาเปตฺวา ¶ ปจฺฉิมภิตฺตึ นิสฺสาย ภิกฺขุสงฺฆสฺส ปลฺลงฺกปี-อปสฺสยปี-มุณฺฑปีานิ ปฺาเปตฺวา อุปริ เสตปจฺจตฺถรเณหิ ปจฺจตฺถราเปตฺวา ปาจีนภิตฺตึ นิสฺสาย อตฺตโน อตฺตโน มหาปิฏฺิกโกชวเก ปฺาเปตฺวา หํสโลมาทิปูริตานิ อุปธานานิ ปาเปสุํ ‘‘เอวํ อกิลมมานา สพฺพรตฺตึ ธมฺมํ สุณิสฺสามา’’ติ. อิทํ สนฺธาย วุตฺตํ ‘‘อาสนานิ ปฺาเปตฺวา’’ติ.
อุทกมณิกนฺติ ¶ มหากุจฺฉิกํ อุทกจาฏึ. อุปฏฺเปตฺวาติ เอวํ ภควา จ ภิกฺขุสงฺโฆ จ ยถารุจิยา หตฺเถ วา โธวิสฺสนฺติ ปาเท วา, มุขํ วา วิกฺขาเลสฺสนฺตีติ เตสุ เตสุ าเนสุ มณิวณฺณสฺส อุทกสฺส ปูราเปตฺวา วาสตฺถาย นานาปุปฺผานิ เจว อุทกวาสจุณฺณานิ จ ปกฺขิปิตฺวา กทลิปณฺเณหิ ปิทหิตฺวา ปติฏฺาเปสุํ. อิทํ สนฺธาย วุตฺตํ ‘‘อุปฏฺเปตฺวา’’ติ.
เตลปฺปทีปํ อาโรเปตฺวาติ รชตสุวณฺณาทิมยทณฺฑาสุ ทีปิกาสุ โยนกรูปกิราตรูปกาทีนํ หตฺเถ ปิตสุวณฺณรชตาทิมยกปลฺลกาทีสุ จ เตลปฺปทีปํ ชลยิตฺวาติ อตฺโถ. เยน ภควา เตนุปสงฺกมึสูติ เอตฺถ ปน เต สกฺยราชาโน น เกวลํ สนฺถาคารเมว, อถ โข โยชนาวฏฺเฏ กปิลวตฺถุสฺมึ นครวีถิโยปิ สมฺมชฺชาเปตฺวา ธเช ¶ อุสฺสาเปตฺวา เคหทฺวาเรสุ ปุณฺณฆเฏ จ กทลิโย จ ปาเปตฺวา สกลนครํ ทีปมาลาทีหิ วิปฺปกิณฺณตารกํ วิย กตฺวา ‘‘ขีรปายเก ทารเก ขีรํ ปาเยถ, ทหเร กุมาเร ลหุํ ลหุํ โภเชตฺวา สยาเปถ, อุจฺจาสทฺทํ มา กริตฺถ, อชฺช เอกรตฺตึ สตฺถา อนฺโตคาเม วสิสฺสติ, พุทฺธา นาม อปฺปสทฺทกามา โหนฺตี’’ติ เภรึ จราเปตฺวา สยํ ทณฺฑทีปิกา อาทาย เยน ภควา เตนุปสงฺกมึสุ.
อถ ¶ โข ภควา นิวาเสตฺวา ปตฺตจีวรมาทาย สทฺธึ ภิกฺขุสงฺเฆน เยน นวํ สนฺถาคารํ เตนุปสงฺกมีติ. ‘‘ยสฺส ทานิ, ภนฺเต, ภควา กาลํ มฺตี’’ติ เอวํ กิร กาเล อาโรจิเต ภควา ลาขารเสน ตินฺตรตฺตโกวิฬารปุปฺผวณฺณํ รตฺตทุปฏฺฏํ กตฺตริยา ปทุมํ กนฺตนฺโต วิย สํวิธาย ติมณฺฑลํ ปฏิจฺฉาเทนฺโต นิวาเสตฺวา สุวณฺณปามงฺเคน ปทุมกลาปํ ปริกฺขิปนฺโต วิย วิชฺชุลฺลตาสสฺสิริกํ กายพนฺธนํ พนฺธิตฺวา รตฺตกมฺพเลน คชกุมฺภํ ปริโยนทฺธนฺโต วิย รตนสตุพฺเพเธ สุวณฺณคฺฆิเก ปวาฬชาลํ ขิปมาโน วิย สุวณฺณเจติเย รตฺตกมฺพลกฺจุกํ ปฏิมฺุจนฺโต วิย คจฺฉนฺตํ ปุณฺณจนฺทํ รตฺตวณฺณวลาหเกน ปฏิจฺฉาทยมาโน วิย กฺจนปพฺพตมตฺถเก สุปกฺกลาขารสํ ปริสิฺจนฺโต วิย จิตฺตกูฏปพฺพตมตฺถกํ วิชฺชุลฺลตาย ปริกฺขิปนฺโต วิย จ สจกฺกวาฬสิเนรุยุคนฺธรํ มหาปถวึ จาเลตฺวา คหิตํ นิคฺโรธปลฺลวสมานวณฺณํ รตฺตวรปํสุกูลํ ปารุปิตฺวา คนฺธกุฏิทฺวารโต นิกฺขมิ กฺจนคุหโต สีโห วิย อุทยปพฺพตกูฏโต ปุณฺณจนฺโท วิย จ. นิกฺขมิตฺวา ปน คนฺธกุฏิปมุเข อฏฺาสิ.
อถสฺส ¶ กายโต เมฆมุเขหิ วิชฺชุกลาปา วิย รสฺมิโย นิกฺขมิตฺวา สุวณฺณรสธาราปริเสกมฺชริปตฺตปุปฺผผลวิฏเป วิย อารามรุกฺเข กรึสุ. ตาวเทว จ อตฺตโน อตฺตโน ปตฺตจีวรมาทาย มหาภิกฺขุสงฺโฆ ภควนฺตํ ปริวาเรสิ. เต ปน ปริวาเรตฺวา ิตา ภิกฺขู เอวรูปา อเหสุํ อปฺปิจฺฉา สนฺตุฏฺา ปวิวิตฺตา อสํสฏฺา อารทฺธวีริยา ¶ วตฺตาโร วจนกฺขมา โจทกา ปาปครหี สีลสมฺปนฺนา สมาธิสมฺปนฺนา ปฺาวิมุตฺติวิมุตฺติาณทสฺสนสมฺปนฺนาติ. เตหิ ปริวาริโต ภควา รตฺตกมฺพลปริกฺขิตฺโต วิย สุวณฺณกฺขนฺโธ รตฺตปทุมสณฺฑมชฺฌคตา วิย สุวณฺณนาวา ปวาฬเวทิกาปริกฺขิตฺโต วิย สุวณฺณปาสาโท วิโรจิตฺถ. สาริปุตฺตโมคฺคลฺลานาทโย มหาเถราปิ นํ เมฆวณฺณํ ปํสุกูลํ ¶ ปารุปิตฺวา มณิวมฺมวมฺมิกา วิย มหานาคา ปริวารยึสุ วนฺตราคา ภินฺนกิเลสา วิชฏิตชฏา ฉินฺนพนฺธนา กุเล วา คเณ วา อลคฺคา.
อิติ ภควา สยํ วีตราโค วีตราเคหิ, วีตโทโส วีตโทเสหิ, วีตโมโห วีตโมเหหิ, นิตฺตณฺโห นิตฺตณฺเหหิ, นิกฺกิเลโส นิกฺกิเลเสหิ, สยํ พุทฺโธ พหุสฺสุตพุทฺเธหิ ปริวาริโต, ปตฺตปริวาริตํ วิย เกสรํ, เกสรปริวาริตา วิย กณฺณิกา, อฏฺนาคสหสฺสปริวาริโต วิย ฉทฺทนฺโต นาคราชา, นวุติหํสสหสฺสปริวาริโต วิย ธตรฏฺโ หํสราชา, เสนงฺคปริวาริโต วิย จกฺกวตฺติ, มรุคณปริวาริโต วิย สกฺโก เทวราชา, พฺรหฺมคณปริวาริโต วิย หาริตมหาพฺรหฺมา, ตาราคณปริวาริโต วิย ปุณฺณจนฺโท, อสเมน พุทฺธเวเสน อปริมาเณน พุทฺธวิลาเสน กปิลวตฺถุคมนมคฺคํ ปฏิปชฺชิ.
อถสฺส ปุรตฺถิมกายโต สุวณฺณวณฺณา รสฺมี อุฏฺหิตฺวา อสีติหตฺถฏฺานํ อคฺคเหสิ. ปจฺฉิมกายโต ทกฺขิณหตฺถโต, วามหตฺถโต สุวณฺณวณฺณา รสฺมี อุฏฺหิตฺวา อสีติหตฺถฏฺานํ อคฺคเหสิ. อุปริ เกสนฺตโต ปฏฺาย สพฺพเกสาวตฺเตหิ โมรคีววณฺณา รสฺมี อุฏฺหิตฺวา คคนตเล อสีติหตฺถฏฺานํ อคฺคเหสิ. เหฏฺา ปาทตเลหิ ปวาฬวณฺณา รสฺมี อุฏฺหิตฺวา ฆนปถวิยํ อสีติหตฺถฏฺานํ อคฺคเหสิ. เอวํ สมนฺตา อสีติหตฺถมตฺตํ านํ ฉพฺพณฺณา พุทฺธรสฺมิโย วิชฺโชตมานา ¶ วิปฺผนฺทมานา กฺจนทณฺฑทีปิกาหิ นิจฺฉริตฺวา อากาสํ ปกฺขนฺทชาลา วิย จาตุทฺทีปิกมหาเมฆโต นิกฺขนฺตวิชฺชุลฺลตา วิย วิธาวึสุ. สพฺพทิสาภาคา สุวณฺณจมฺปกปุปฺเผหิ วิกิริยมานา วิย, สุวณฺณฆฏา นิกฺขนฺตสุวณฺณรสธาราหิ ¶ สิฺจมานา วิย, ปสาริตสุวณฺณปฏปริกฺขิตฺตา วิย, เวรมฺภวาตสมุฏฺิตกึสุกกณิการปุปฺผจุณฺณสโมกิณฺณา วิย วิปฺปกิรึสุ.
ภควโตปิ อสีติอนุพฺยฺชนพฺยามปฺปภาทฺวตฺตึสวรลกฺขณสมุชฺชลํ สรีรํ สมุคฺคตตารกํ วิย คคนตลํ, วิกสิตมิว ปทุมวนํ, สพฺพปาลิผุลฺโล วิย โยชนสติโก ปาริจฺฉตฺตโก, ปฏิปาฏิยา ปิตานํ ทฺวตฺตึสูจนฺทานํ ทฺวตฺตึสสูริยานํ ทฺวตฺตึสจกฺกวตฺตีนํ ทฺวตฺตึสเทวราชานํ ทฺวตฺตึสมหาพฺรหฺมานํ ¶ สิริยา สิรึ อภิภวมานํ วิย วิโรจิตฺถ, ยถา ตํ ทสหิ ปารมีหิ ทสหิ อุปปารมีหิ ทสหิ ปรมตฺถปารมีหิ สุปูริตาหิ สมตึสปารมิตาหิ อลงฺกตํ. กปฺปสตสหสาธิกานิ จตฺตาริ อสงฺขฺเยยฺยานิ ทินฺนทานํ รกฺขิตสีลํ กตกลฺยาณกมฺมํ เอกสฺมึ อตฺตภาเว โอสริตฺวา วิปากํ ทาตุํ านํ อลภมานํ สมฺพาธปตฺตํ วิย อโหสิ. นาวาสหสฺสภณฺฑํ เอกนาวํ อาโรปนกาโล วิย, สกฏสหสฺสภณฺฑํ เอกสกฏํ อาโรปนกาโล วิย, ปฺจวีสติยา นทีนํ โอฆสฺส สมฺภิชฺช มุขทฺวาเร เอกโต ราสีภูตกาโล วิย จ อโหสิ.
อิมาย พุทฺธสิริยา โอภาสมานสฺสาปิ จ ภควโต ปุรโต อเนกานิ ทณฺฑทีปิกสหสฺสานิ อุกฺขิปึสุ. ตถา ปจฺฉโต. วามปสฺเส ทกฺขิณปสฺเส. ชาติกุสุมจมฺปกวนมลฺลิกรตฺตุปฺปลนีลุปฺปลมกุลสินฺทุวารปุปฺผานิ ¶ เจว นีลปีตาทิวณฺณสุคนฺธคนฺธจุณฺณานิ จ จาตุทฺทีปิกเมฆวิสฺสฏฺโทกวุฏฺิโย วิย วิปฺปกิรึสุ. ปฺจงฺคิกตูริยนิคฺโฆสา เจว พุทฺธธมฺมสงฺฆคุณปฺปฏิสํยุตฺตา ถุติโฆสา จ สพฺพทิสา ปูรยึสุ. เทวมนุสฺสนาคสุปณฺณคนฺธพฺพยกฺขาทีนํ อกฺขีนิ อมตปานํ วิย ลภึสุ. อิมสฺมึ ปน าเน ตฺวา ปทสหสฺเสน คมนวณฺณํ วตฺตุํ วฏฺฏติ. ตตฺริทํ มุขมตฺตํ –
‘‘เอวํ สพฺพงฺคสมฺปนฺโน, กมฺปยนฺโต วสุนฺธรํ;
อเหยนฺโต ปาณานิ, ยาติ โลกวินายโก.
ทกฺขิณํ ปมํ ปาทํ, อุทฺธรนฺโต นราสโภ;
คจฺฉนฺโต สิริสมฺปนฺโน, โสภเต ทฺวิปทุตฺตโม.
คจฺฉโต ¶ พุทฺธเสฏฺสฺส, เหฏฺา ปาทตลํ มุทุ;
สมํ สมฺผุสเต ภูมึ, รชสา นุปลิปฺปติ.
นินฺนฏฺานํ อุนฺนมติ, คจฺฉนฺเต โลกนายเก;
อุนฺนตฺจ สมํ โหติ, ปถวี จ อเจตนา.
ปาสาณา สกฺขรา เจว, กถลา ขาณุกณฺฏกา;
สพฺเพ มคฺคา วิวชฺชนฺติ, คจฺฉนฺเต โลกนายเก.
นาติทูเร ¶ อุทฺธรติ, นจฺจาสนฺเน จ นิกฺขิปํ;
อฆฏฺฏยนฺโต นิยฺยาติ, อุโภ ชาณู จ โคปฺผเก.
นาติสีฆํ ¶ ปกฺกมติ, สมฺปนฺนจรโณ มุนิ;
น จาติสณิกํ ยาติ, คจฺฉมาโน สมาหิโต.
อุทฺธํ อโธ จ ติริยํ, ทิสฺจ วิทิสํ ตถา;
น เปกฺขมาโน โส ยาติ, ยุคมตฺตมฺหิ เปกฺขติ.
นาควิกฺกนฺตจาโร โส, คมเน โสภเต ชิโน;
จารุํ คจฺฉติ โลกคฺโค, หาสยนฺโต สเทวเก.
อุฬุราชาว โสภนฺโต, จตุจารีว เกสรี;
โตสยนฺโต พหู สตฺเต, ปุรํ เสฏฺํ อุปาคมี’’ติ.
วณฺณกาโล นาม กิเรส, เอวํวิเธสุ กาเลสุ พุทฺธสฺส สรีรวณฺเณ วา คุณวณฺเณ วา ธมฺมกถิกสฺส ถาโมเยว ปมาณํ จุณฺณิยปเทหิ วา คาถาพนฺเธน วา ยตฺตกํ สกฺโกติ, ตตฺตกํ วตฺตพฺพํ. ทุกฺกถิตนฺติ น วตฺตพฺพํ. อปฺปมาณวณฺณา หิ พุทฺธา, เตสํ พุทฺธาปิ อนวเสสโต วณฺณํ ¶ วตฺตุํ อสมตฺถา, ปเคว อิตรา ปชาติ. อิมินา สิริวิลาเสน อลงฺกตปฺปฏิยตฺตํ สกฺยราชปุรํ ปวิสิตฺวา ภควา ปสนฺนจิตฺเตน ชเนน คนฺธธูมวาสจุณฺณาทีหิ ปูชยมาโน สนฺถาคารํ ปาวิสิ. เตน วุตฺตํ – ‘‘อถ โข ภควา นิวาเสตฺวา ปตฺตจีวรมาทาย สทฺธึ ภิกฺขุสงฺเฆน เยน เอวํ สนฺถาคารํ เตนุปสงฺกมี’’ติ.
ภควนฺตํเยว ปุรกฺขตฺวาติ ภควนฺตํ ปุรโต กตฺวา. ตตฺถ ภควา ภิกฺขูนฺเจว อุปาสกานฺจ มชฺเฌ นิสินฺโน คนฺโธทเกน นฺหาเปตฺวา ทุกูลจุมฺพฏเกน โวทกํ กตฺวา ชาติหิงฺคุลเกน มชฺชิตฺวา รตฺตกมฺพลปลิเวิเต ¶ ปีเ ปิตรตฺตสุวณฺณฆนปฏิมา วิย อติวิโรจิตฺถ. อยํ ปเนตฺถ โปราณานํ วณฺณภณนมคฺโค –
‘‘คนฺตฺวาน มณฺฑลมาฬํ, นาควิกฺกนฺตจรโณ;
โอภาสยนฺโต โลกคฺโค, นิสีทิ วรมาสเน.
ตสฺมึ ¶ นิสินฺโน นรทมฺมสารถิ,
เทวาติเทโว สตปฺุลกฺขโณ;
พุทฺธาสเน มชฺฌคโต วิโรจติ,
สุวณฺณเนกฺขํ วิย ปณฺฑุกมฺพเล.
เนกฺขํ ชมฺโพนทสฺเสว, นิกฺขิตฺตํ ปณฺฑุกมฺพเล;
วิโรจติ วีตมโล, มณิเวโรจโน ยถา.
มหาสาโลว สมฺผุลฺโล, เนรุราชาวลงฺกโต;
สุวณฺณยูปสงฺกาโส, ปทุโม โกกนโท ยถา.
ชลนฺโต ทีปรุกฺโขว, ปพฺพตคฺเค ยถา สิขี;
เทวานํ ปาริจฺฉตฺโตว, สพฺพผุลฺโล วิโรจถา’’ติ.
กาปิลวตฺถเว ¶ สกฺเย พหุเทว รตฺตึ ธมฺมิยา กถายาติ เอตฺถ ธมฺมี กถา นาม สนฺถาคารอนุโมทนปฺปฏิสํยุตฺตา ปกิณฺณกกถา เวทิตพฺพา. ตทา หิ ภควา อากาสคงฺคํ โอตาเรนฺโต วิย ปถโวชํ อากฑฺฒนฺโต วิย มหาชมฺพุํ ขนฺเธ คเหตฺวา จาเลนฺโต วิย โยชนิกํ มธุภณฺฑํ จกฺกยนฺเตน ปีเฬตฺวา มธุปานํ ปายมาโน วิย กาปิลวตฺถวานํ สกฺยานํ หิตสุขาวหํ ¶ ปกิณฺณกกถํ กเถสิ. ‘‘อาวาสทานํ นาเมตํ มหาราช มหนฺตํ, ตุมฺหากํ อาวาโส มยา ปริภุตฺโต ภิกฺขุสงฺเฆน ปริภุตฺโต มยา จ ภิกฺขุสงฺเฆน จ ปริภุตฺโต ปน ธมฺมรตเนน ปริภุตฺโต เยวาติ ตีหิ รตเนหิ ปริภุตฺโต นาม โหติ. อาวาสทานสฺมิฺหิ ทินฺเน สพฺพทานํ ทินฺนเมว โหติ. ภูมฏฺกปณฺณสาลาย วา สาขามณฺฑปสฺส วาปิ อานิสํโส นาม ปริจฺฉินฺทิตุํ น สกฺกา’’ติ นานานยวิจิตฺตํ พหุํ ธมฺมกถํ กเถตฺวา –
‘‘สีตํ อุณฺหํ ปฏิหนฺติ, ตโต วาฬมิคานิ จ;
สรีสเป จ มกเส, สิสิเร จาปิ วุฏฺิโย.
ตโต วาตาตโป โฆโร, สฺชาโต ปฏิหฺติ;
เลณตฺถฺจ สุขตฺถฺจ, ฌายิตฺุจ วิปสฺสิตุํ.
วิหารทานํ สงฺฆสฺส, อคฺคํ พุทฺเธน วณฺณิตํ;
ตสฺมา หิ ปณฺฑิโต โปโส, สมฺปสฺสํ อตฺถมตฺตโน.
วิหาเร ¶ การเย รมฺเม, วาสเยตฺถ พหุสฺสุเต;
เตสํ อนฺนฺจ ปานฺจ, วตฺถเสนาสนานิ จ.
ทเทยฺย อุชุภูเตสุ, วิปฺปสนฺเนน เจตสา;
เต ตสฺส ธมฺมํ เทเสนฺติ, สพฺพทุกฺขาปนูทนํ;
ยํ โส ธมฺมํ อิธฺาย, ปรินิพฺพาติ อนาสโว’’ติ. (จูฬว. ๒๙๕) –
เอวํ อยมฺปิ อาวาเส อานิสํโส, อยมฺปิ อานิสํโสติ พหุเทวรตฺตึ อติเรกตรํ ทิยฑฺฒยามํ อาวาสานิสํสกถํ ¶ กเถสิ. ตตฺถ อิมา คาถาว สงฺคหํ อารุฬฺหา, ปกิณฺณกธมฺมเทสนา ปน สงฺคหํ น อาโรหติ. สนฺทสฺเสสีติอาทีนิ ¶ วุตฺตตฺถาเนว.
อายสฺมนฺตํ อานนฺทํ อามนฺเตสีติ ธมฺมกถํ กถาเปตุกาโม ชานาเปสิ. อถ กสฺมา สาริปุตฺตมหาโมคฺคลฺลานมหากสฺสปาทีสุ อสีติมหาเถเรสุ วิชฺชมาเนสุ ภควา อานนฺทตฺเถรสฺส ภารมกาสีติ. ปริสชฺฌาสยวเสน. อายสฺมา หิ อานนฺโท พหุสฺสุตานํ อคฺโค, ปโหสิ ปริมณฺฑเลหิ ปทพฺยฺชเนหิ มธุรธมฺมกถํ กเถตุนฺติ สากิยมณฺฑเล ปากโฏ ปฺาโต. ตสฺส สกฺยราชูหิ วิหารํ คนฺตฺวาปิ ธมฺมกถา สุตปุพฺพา, โอโรธา ปน เนสํ น ยถารุจิยา วิหารํ คนฺตุํ ลภนฺติ, เตสํ เอตทโหสิ – ‘‘อโห วต ภควา อปฺปํเยว ธมฺมกถํ กเถตฺวา อมฺหากํ าติเสฏฺสฺส อานนฺทสฺส ภารํ กเรยฺยา’’ติ. เตสํ อชฺฌาสยวเสน ภควา ตสฺเสว ภารมกาสิ.
เสโข ปาฏิปโทติ ปฏิปนฺนโก เสขสมโณ. โส ตุยฺหํ ปฏิภาตุ อุปฏฺาตุ, ตสฺส ปฏิปทํ เทเสหีติ ปฏิปทาย ปุคฺคลํ นิยเมตฺวา ทสฺเสติ. กสฺมา ปน ภควา อิมํ ปฏิปทํ นิยเมสิ? พหูหิ การเณหิ. อิเม ตาว สกฺยา มงฺคลสาลาย มงฺคลํ ปจฺจาสีสนฺติ วฑฺฒึ อิจฺฉนฺติ, อยฺจ เสขปฏิปทา มยฺหํ สาสเน มงฺคลปฏิปทา วฑฺฒมานกปฏิปทาติปิ อิมํ ปฏิปทํ นิยเมสิ. ตสฺสฺจ ปริสติ เสขาว พหู นิสินฺนา, เต อตฺตนา ปฏิวิทฺธฏฺาเน กถียมาเน อกิลมนฺตาว สลฺลกฺเขสฺสนฺตีติปิ อิมํ ปฏิปทํ นิยเมสิ. อายสฺมา จ อานนฺโท เสขปฏิสมฺภิทาปตฺโตว, โส อตฺตนา ปฏิวิทฺเธ ปจฺจกฺขฏฺาเน กเถนฺโต อกิลมนฺโต วิฺาเปตุํ สกฺขิสฺสตีติปิ อิมํ ปฏิปทํ นิยเมสิ. เสขปฏิปทาย จ ติสฺโสปิ สิกฺขา โอสฏา ¶ , ตตฺถ อธิสีลสิกฺขาย ¶ กถิตาย สกลํ วินยปิฏกํ กถิตเมว โหติ, อธิจิตฺตสิกฺขาย กถิตาย สกลํ สุตฺตนฺตปิฏกํ กถิตํ โหติ, อธิปฺาสิกฺขาย กถิตาย สกลํ อภิธมฺมปิฏกํ กถิตํ โหติ, อานนฺโท จ พหุสฺสุโต ติปิฏกธโร, โส ปโหติ ตีหิ ปิฏเกหิ ติสฺโส สิกฺขา กเถตุํ, เอวํ กถิเต สกฺยานํ มงฺคลเมว วฑฺฒิเยว ภวิสฺสตีติปิ อิมํ ปฏิปทํ นิยเมสิ.
ปิฏฺิ เม อาคิลายตีติ กสฺมา อาคิลายติ? ภควโต หิ ฉพฺพสฺสานิ ปธานํ ปทหนฺตสฺส ¶ มหนฺตํ กายทุกฺขํ อโหสิ, อถสฺส อปรภาเค มหลฺลกกาเล ปิฏฺิวาโต อุปฺปชฺชิ. อการณํ วา เอตํ. ปโหติ หิ ภควา อุปฺปนฺนํ เวทนํ วิกฺขมฺเภตฺวา เอกมฺปิ ทฺเวปิ สตฺตาเห เอกปลฺลงฺเกน นิสีทิตุํ. สนฺถาคารสาลํ ปน จตูหิ อิริยาปเถหิ ปริภฺุชิตุกาโม อโหสิ, ตตฺถ ปาทโธวนฏฺานโต ยาว ธมฺมาสนา อคมาสิ, เอตฺตเก าเน คมนํ นิปฺผนฺนํ. ธมฺมาสนํ ปตฺโต โถกํ ตฺวา นิสีทิ, เอตฺตเก านํ. ทิยฑฺฒยามํ ธมฺมาสเน นิสีทิ, เอตฺตเก าเน นิสชฺชา นิปฺผนฺนา. อิทานิ ทกฺขิเณน ปสฺเสน โถกํ นิปนฺเน สยนํ นิปฺผชฺชิสฺสตีติ เอวํ จตูหิ อิริยาปเถหิ ปริภฺุชิตุกาโม อโหสิ. อุปาทินฺนกสรีรฺจ นาม ‘‘โน อาคิลายตี’’ติ น วตฺตพฺพํ, ตสฺมา จิรํ นิสชฺชาย สฺชาตํ อปฺปกมฺปิ อาคิลายนํ คเหตฺวา เอวมาห.
สงฺฆาฏึ ปฺาเปตฺวาติ สนฺถาคารสฺส กิร เอกปสฺเส เต ราชาโน ปฏฺฏสาณึ ปริกฺขิปาเปตฺวา กปฺปิยมฺจกํ ปฺเปตฺวา กปฺปิยปจฺจตฺถรเณน อตฺถริตฺวา อุปริ สุวณฺณ-ตารก-คนฺธมาลา-ทามปฏิมณฺฑิตํ วิตานํ พนฺธิตฺวา คนฺธเตลปฺปทีปํ อาโรปยึสุ ‘‘อปฺเปว นาม สตฺถา ธมฺมาสนโต ¶ วุฏฺาย โถกํ วิสฺสมนฺโต อิธ นิปชฺเชยฺย, เอวํ โน อิมํ สนฺถาคารํ ภควตา จตูหิ อิริยาปเถหิ ปริภุตฺตํ ทีฆรตฺตํ หิตาย สุขาย ภวิสฺสตี’’ติ. สตฺถาปิ ตเทว สนฺธาย ตตฺถ สงฺฆาฏึ ปฺเปตฺวา นิปชฺชิ. อุฏฺานสฺํ มนสิ กริตฺวาติ เอตฺตกํ กาลํ อติกฺกมิตฺวา วุฏฺหิสฺสามีติ วุฏฺานสฺํ จิตฺเต เปตฺวา.
๒๓. มหานามํ สกฺกํ อามนฺเตสีติ โส กิร ตสฺมึ กาเล ตสฺสํ ปริสติ เชฏฺโก ปาโมกฺโข, ตสฺมึ สงฺคหิเต เสสปริสา สงฺคหิตาว ¶ โหตีติ เถโร ตเมว อามนฺเตสิ. สีลสมฺปนฺโนติ สีเลน สมฺปนฺโน, สมฺปนฺนสีโล ปริปุณฺณสีโลติ อตฺโถ. สทฺธมฺเมหีติ สุนฺทรธมฺเมหิ, สตํ วา สปฺปุริสานํ ธมฺเมหิ.
๒๔. กถฺจ มหานามาติ อิมินา เอตฺตเกน าเนน เสขปฏิปทาย มาติกํ เปตฺวา ปฏิปาฏิยา วิตฺถาเรตุกาโม เอวมาห. ตตฺถ สีลสมฺปนฺโนติอาทีนิ ‘‘สมฺปนฺนสีลา, ภิกฺขเว, วิหรถา’’ติ อากงฺเขยฺยสุตฺตาทีสุ วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺพานิ.
๒๕. กายทุจฺจริเตนาติอาทีสุ ¶ อุปโยคตฺเถ กรณวจนํ, หิริยิตพฺพานิ กายทุจฺจริตาทีนิ หิริยติ ชิคุจฺฉตีติ อตฺโถ. โอตฺตปฺปนิทฺเทเส เหตฺวตฺเถ กรณวจนํ, กายทุจฺจริตาทีหิ โอตฺตปฺปสฺส เหตุภูเตหิ โอตฺตปฺปติ ภายตีติ อตฺโถ. อารทฺธวีริโยติ ปคฺคหิตวีริโย อโนสกฺกิตมานโส. ปหานายาติ ปหานตฺถาย. อุปสมฺปทายาติ ¶ ปฏิลาภตฺถาย. ถามวาติ วีริยถาเมน สมนฺนาคโต. ทฬฺหปรกฺกโมติ ถิรปรกฺกโม. อนิกฺขิตฺตธุโร กุสเลสุ ธมฺเมสูติ กุสเลสุ ธมฺเมสุ อโนโรปิตธุโร อโนสกฺกิตวีริโย. ปรเมนาติ อุตฺตเมน. สติเนปกฺเกนาติ สติยา จ นิปกภาเวน จ. กสฺมา ปน สติภาชนิเย ปฺา อาคตาติ? สติยา พลวภาวทีปนตฺถํ. ปฺาวิปฺปยุตฺตา หิ สติ ทุพฺพลา โหติ, สมฺปยุตฺตา พลวตีติ.
จิรกตมฺปีติ อตฺตนา วา ปเรน วา กาเยน จิรกตํ เจติยงฺคณวตฺตาทิ อสีติ มหาวตฺตปฏิปตฺติปูรณํ. จิรภาสิตมฺปีติ อตฺตนา วา ปเรน วา วาจาย จิรภาสิตํ สกฺกจฺจํ อุทฺทิสน-อุทฺทิสาปน-ธมฺโมสารณ-ธมฺมเทสนา-อุปนิสินฺนกถา-อนุโมทนิยาทิวเสน ปวตฺติตํ วจีกมฺมํ. สริตา อนุสฺสริตาติ ตสฺมึ กาเยน จิรกเต ‘‘กาโย นาม กายวิฺตฺติ, จิรภาสิเต วาจา นาม วจีวิฺตฺติ. ตทุภยมฺปิ รูปํ, ตํสมุฏฺาปิกา จิตฺตเจตสิกา อรูปํ. อิติ อิเม รูปารูปธมฺมา เอวํ อุปฺปชฺชิตฺวา เอวํ นิรุทฺธา’’ติ สรติ เจว อนุสฺสรติ จ, สติสมฺโพชฺฌงฺคํ สมุฏฺาเปตีติ อตฺโถ. โพชฺฌงฺคสมุฏฺาปิกา หิ สติ อิธ อธิปฺเปตา. ตาย สติยา เอส สกิมฺปิ สรเณน สริตา, ปุนปฺปุนํ สรเณน อนุสฺสริตาติ เวทิตพฺพา.
อุทยตฺถคามินิยาติ ¶ ปฺจนฺนํ ขนฺธานํ อุทยวยคามินิยา อุทยฺจ วยฺจ ปฏิวิชฺฌิตุํ สมตฺถาย. อริยายาติ วิกฺขมฺภนวเสน จ สมุจฺเฉทวเสน จ กิเลเสหิ อารกา ิตาย ปริสุทฺธาย. ปฺาย สมนฺนาคโตติ วิปสฺสนาปฺาย เจว มคฺคปฺาย จ สมงฺคีภูโต. นิพฺเพธิกายาติ ¶ สาเยว นิพฺพิชฺฌนโต นิพฺเพธิกาติ วุจฺจติ, ตาย สมนฺนาคโตติ อตฺโถ. ตตฺถ มคฺคปฺาย สมุจฺเฉทวเสน อนิพฺพิทฺธปุพฺพํ อปทาลิตปุพฺพํ โลภกฺขนฺธํ โทสกฺขนฺธํ โมหกฺขนฺธํ นิพฺพิชฺฌติ ปทาเลตีติ นิพฺเพธิกา. วิปสฺสนาปฺาย ตทงฺควเสน นิพฺเพธิกาย มคฺคปฺาย ปฏิลาภสํวตฺตนโต จาติ วิปสฺสนา ‘‘นิพฺเพธิกา’’ติ วตฺตุํ วฏฺฏติ. สมฺมา ทุกฺขกฺขยคามินิยาติ อิธาปิ มคฺคปฺา ‘‘สมฺมา เหตุนา นเยน วฏฺฏทุกฺขํ เขปยมานา คจฺฉตีติ ¶ สมฺมา ทุกฺขกฺขยคามินี นาม. วิปสฺสนา ตทงฺควเสน วฏฺฏทุกฺขฺจ กิเลสทุกฺขฺจ เขปยมานา คจฺฉตีติ ทุกฺขกฺขยคามินี. ทุกฺขกฺขยคามินิยา วา มคฺคปฺาย ปฏิลาภสํวตฺตนโต เอสา ทุกฺขกฺขยคามินี’’ติ เวทิตพฺพา.
๒๖. อภิเจตสิกานนฺติ อภิจิตฺตํ เสฏฺจิตฺตํ สิตานํ นิสฺสิตานํ. ทิฏฺธมฺมสุขวิหารานนฺติ อปฺปิตปฺปิตกฺขเณ สุขปฏิลาภเหตูนํ. นิกามลาภีติ อิจฺฉิติจฺฉิตกฺขเณ สมาปชฺชิตา. อกิจฺฉลาภีติ นิทุกฺขลาภี. อกสิรลาภีติ วิปุลลาภี. ปคุณภาเวน เอโก อิจฺฉิติจฺฉิตกฺขเณ สมาปชฺชิตุํ สกฺโกติ, สมาธิปาริปนฺถิกธมฺเม ปน อกิลมนฺโต วิกฺขมฺเภตุํ น สกฺโกติ, โส อตฺตโน อนิจฺฉาย ขิปฺปเมว วุฏฺาติ, ยถาปริจฺเฉทวเสน สมาปตฺตึ เปตุํ น สกฺโกติ อยํ กิจฺฉลาภี กสิรลาภี นาม. เอโก อิจฺฉิติจฺฉิตกฺขเณ จ สมาปชฺชิตุํ สกฺโกติ, สมาธิปาริปนฺถิกธมฺเม จ อกิลมนฺโต วิกฺขมฺเภติ, โส ยถาปริจฺเฉทวเสเนว วุฏฺาตุํ สกฺโกติ, อยํ อกิจฺฉลาภี อกสิรลาภี นาม.
๒๗. อยํ ¶ วุจฺจติ มหานาม อริยสาวโก เสโข ปาฏิปโทติ มหานาม อริยสาวโก เสโข ปาฏิปโท วิปสฺสนาคพฺภาย วฑฺฒมานกปฏิปทาย สมนฺนาคโตติ วุจฺจตีติ ทสฺเสติ. อปุจฺจณฺฑตายาติ อปูติอณฺฑตาย. ภพฺโพ อภินิพฺภิทายาติ วิปสฺสนาทิาณปฺปเภทาย ภพฺโพ. สมฺโพธายาติ อริยมคฺคาย. อนุตฺตรสฺส โยคกฺเขมสฺสาติ อรหตฺตํ ¶ อนุตฺตโร โยคกฺเขโม นาม, ตทภิคมาย ภพฺโพติ ทสฺเสติ. ยา ปนายเมตฺถ อตฺถทีปนตฺถํ อุปมา อาหฏา, สา เจโตขิลสุตฺเต วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺพา. เกวลฺหิ ตตฺถ ‘‘ตสฺสา กุกฺกุฏิยา อณฺเฑสุ ติวิธกิริยกรณํ วิย หิ อิมสฺส ภิกฺขุโน อุสฺโสฬฺหิปนฺนรเสหิ องฺเคหิ สมนฺนาคตภาโว’’ติ ยํ เอวํ โอปมฺมสํสนฺทนํ อาคตํ, ตํ อิธ เอวํ สีลสมฺปนฺโน โหตีติอาทิวจนโต ‘‘ตสฺสา กุกฺกุฏิยา อณฺเฑสุ ติวิธกิริยกรณํ วิย อิมสฺส ภิกฺขุโน สีลสมฺปนฺนตาทีหิ ปนฺนรเสหิ ธมฺเมหิ สมงฺคิภาโว’’ติ. เอวํ โยเชตฺวา เวทิตพฺพํ. เสสํ สพฺพตฺถ วุตฺตสทิสเมว.
๒๘. อิมํเยว อนุตฺตรํ อุเปกฺขาสติปาริสุทฺธินฺติ อิมํ ปมาทิชฺฌาเนหิ อสทิสํ อุตฺตมํ จตุตฺถชฺฌานิกํ อุเปกฺขาสติปาริสุทฺธึ. ปมาภินิพฺภิทาติ ปโม าณเภโท. ทุติยาทีสุปิ เอเสว ¶ นโย. กุกฺกุฏจฺฉาปโก ปน เอกวารํ มาตุกุจฺฉิโต เอกวารํ อณฺฑโกสโตติ ทฺเว วาเร ชายติ. อริยสาวโก ตีหิ วิชฺชาหิ ตาโย วาเร ชายติ. ปุพฺเพนิวาสจฺฉาทกํ ¶ ตมํ วิโนเทตฺวา ปุพฺเพนิวาสาเณน ปมํ ชายติ, สตฺตานํ จุติปฏิสนฺธิจฺฉาทกํ ตมํ วิโนเทตฺวา ทิพฺพจกฺขุาเณน ทุติยํ ชายติ, จตุสจฺจปฏิจฺฉาทกํ ตมํ วิโนเทตฺวา อาสวกฺขยาเณน ตติยํ ชายติ.
๒๙. อิทมฺปิสฺส โหติ จรณสฺมินฺติ อิทมฺปิ สีลํ อสฺส ภิกฺขุโน จรณํ นาม โหตีติ อตฺโถ. จรณํ นาม พหุ อเนกวิธํ, สีลาทโย ปนฺนรสธมฺมา, ตตฺถ อิทมฺปิ เอกํ จรณนฺติ อตฺโถ. ปทตฺโถ ปน จรติ เตน อคตปุพฺพํ ทิสํ คจฺฉตีติ จรณํ. เอส นโย สพฺพตฺถ.
อิทมฺปิสฺส โหติ วิชฺชายาติ อิทํ ปุพฺเพนิวาสาณํ ตสฺส วิชฺชา นาม โหตีติ อตฺโถ. วิชฺชา นาม พหุ อเนกวิธา, วิปสฺสนาณาทีนิ อฏฺ าณานิ, ตตฺถ อิทมฺปิ าณํ เอกา วิชฺชาติปิ อตฺโถ. ปทตฺโถ ปน วินิวิชฺฌิตฺวา เอตาย ชานาตีติ วิชฺชา. เอส นโย สพฺพตฺถ. วิชฺชาสมฺปนฺโน อิติปีติ ตีหิ วิชฺชาหิ วิชฺชาสมฺปนฺโน อิติปิ. จรณสมฺปนฺโน อิติปีติ ปฺจทสหิ ธมฺเมหิ จรณสมฺปนฺโน อิติปิ. ตทุภเยน ปน วิชฺชาจรณสมฺปนฺโน อิติปีติ.
๓๐. สนงฺกุมาเรนาติ ¶ โปราณกกุมาเรน, จิรกาลโต ปฏฺาย กุมาโรติ ปฺาเตน. โส กิร มนุสฺสปเถ ปฺจจูฬกกุมารกกาเล ฌานํ นิพฺพตฺเตตฺวา อปริหีนชฺฌาโน พฺรหฺมโลเก นิพฺพตฺติ, ตสฺส โส อตฺตภาโว ปิโย อโหสิ มนาโป, ตสฺมา ตาทิเสเนว อตฺตภาเวน จรติ, เตน นํ สนงฺกุมาโรติ สฺชานนฺติ. ชเนตสฺมินฺติ ¶ ชนิตสฺมึ, ปชายาติ อตฺโถ. เย โคตฺตปฏิสาริโนติ เย ชเนตสฺมึ โคตฺตํ ปฏิสรนฺติ ‘‘อหํ โคตโม, อหํ กสฺสโป’’ติ, เตสุ โลเก โคตฺตปฏิสารีสุ ขตฺติโย เสฏฺโ. อนุมตา ภควตาติ มม ปฺหพฺยากรเณน สทฺธึ สํสนฺทิตฺวา เทสิตาติ อมฺพฏฺสุตฺเต พุทฺเธน ภควตา ‘‘อหมฺปิ, อมฺพฏฺ, เอวํ วทามิ –
‘ขตฺติโย ¶ เสฏฺโ ชเนตสฺมึ, เย โคตฺตปฏิสาริโน;
วิชฺชาจรณสมฺปนฺโน, โส เสฏฺโ เทวมานุเส’ติ’’. (ที. นิ. ๑.๒๗๗) –
เอวํ ภาสนฺเตน อนฺุาตา อนุโมทิตา. สาธุ สาธุ อานนฺทาติ, ภควา กิร อาทิโต ปฏฺาย นิทฺทํ อโนกฺกมนฺโตว อิมํ สุตฺตํ สุตฺวา อานนฺเทน เสขปฏิปทาย กูฏํ คหิตนฺติ ตฺวา อุฏฺาย ปลฺลงฺกํ อาภุชิตฺวา นิสินฺโน สาธุการํ อทาสิ. เอตฺตาวตา จ ปน อิทํ สุตฺตํ ชินภาสิตํ นาม ชาตํ. เสสํ สพฺพตฺถ อุตฺตานเมวาติ.
ปปฺจสูทนิยา มชฺฌิมนิกายฏฺกถาย
เสขสุตฺตวณฺณนา นิฏฺิตา.
๔. โปตลิยสุตฺตวณฺณนา
๓๑. เอวํ ¶ เม สุตนฺติ โปตลิยสุตฺตํ. ตตฺถ องฺคุตฺตราเปสูติ องฺคาเยว โส ชนปโท, มหิยา ปนสฺส อุตฺตเรน ยา อาโป, ตาสํ อวิทูรตฺตา อุตฺตราโปติปิ วุจฺจติ. กตรมหิยา อุตฺตเรน ยา อาโปติ, มหามหิยา. ตตฺถายํ อาวิภาวกถา – อยํ กิร ชมฺพุทีโป ¶ ทสสหสฺสโยชนปริมาโณ. ตตฺถ จ จตุสหสฺสโยชนปฺปมาโณ ปเทโส อุทเกน อชฺโฌตฺถโฏ สมุทฺโทติ สงฺขํ คโต ¶ . ติสหสฺสโยชนปฺปมาเณ มนุสฺสา วสนฺติ. ติสหสฺสโยชนปฺปมาเณ หิมวา ปติฏฺิโต อุพฺเพเธน ปฺจโยชนสติโก จตุราสีติกูฏสหสฺสปฏิมณฺฑิโต สมนฺตโต สนฺทมานปฺจสตนทีวิจิตฺโต, ยตฺถ อายามวิตฺถาเรน เจว คมฺภีรตาย จ ปณฺณาสปณฺณาสโยชนา ทิยฑฺฒโยชนสตปริมณฺฑลา อโนตตฺตทโห กณฺณมุณฺฑทโห รถการทโห ฉทฺทนฺตทโห กุณาลทโห มนฺทากินีทโห สีหปปาตทโหติ สตฺต มหาสรา ปติฏฺิตา. เตสุ อโนตตฺตทโห สุทสฺสนกูฏํ จิตฺรกูฏํ กาฬกูฏํ คนฺธมาทนกูฏํ เกลาสกูฏนฺติ อิเมหิ ปฺจหิ ปพฺพเตหิ ปริกฺขิตฺโต.
ตตฺถ สุทสฺสนกูฏํ โสวณฺณมยํ ทฺวิโยชนสตุพฺเพธํ อนฺโตวงฺกํ กากมุขสณฺานํ ตเมว สรํ ปฏิจฺฉาเทตฺวา ิตํ. จิตฺรกูฏํ สพฺพรตนมยํ. กาฬกูฏํ อฺชนมยํ. คนฺธมาทนกูฏํ สานุมยํ อพฺภนฺตเร มุคฺควณฺณํ, มูลคนฺโธ สารคนฺโธ เผคฺคุคนฺโธ ตจคนฺโธ ปปฏิกคนฺโธ รสคนฺโธ ปตฺตคนฺโธ ปุปฺผคนฺโธ ผลคนฺโธ คนฺธคนฺโธติ อิเมหิ ทสหิ คนฺเธหิ อุสฺสนฺนํ นานปฺปการโอสธสฺฉนฺนํ, กาฬปกฺขอุโปสถทิวเส อาทิตฺตมิว องฺคารํ ชลนฺตํ ติฏฺติ. เกลาสกูฏํ รชตมยํ. สพฺพานิ สุทสฺสเนน สมานุพฺเพธสณฺานานิ, ตเมว สรํ ปฏิจฺฉาเทตฺวา ิตานิ. ตานิ สพฺพานิ ¶ เทวานุภาเวน นาคานุภาเวน จ วสฺสนฺติ, นทิโย จ เตสุ สนฺทนฺติ. ตํ สพฺพมฺปิ อุทกํ อโนตตฺตเมว ปวิสติ. จนฺทิมสูริยา ทกฺขิเณน วา อุตฺตเรน วา คจฺฉนฺตา ปพฺพตนฺตเรน ตตฺถ โอภาสํ กโรนฺติ, อุชุํ คจฺฉนฺตา น กโรนฺติ, เตเนวสฺส อโนตตฺตนฺติ สงฺขา อุทปาทิ.
ตตฺถ ¶ มโนหรสิลาตลานิ นิมฺมจฺฉกจฺฉปานิ ผลิกสทิสนิมฺมลุทกานิ นฺหานติตฺถานิ สุปฏิยตฺตานิ โหนฺติ, เยสุ พุทฺธปจฺเจกพุทฺธขีณาสวา จ อิทฺธิมนฺโต จ อิสโย นฺหายนฺติ, เทวยกฺขาทโย อุยฺยานกีฬกํ กีฬนฺติ.
ตสฺส จตูสุ ปสฺเสสุ สีหมุขํ หตฺถิมุขํ อสฺสมุขํ อุสภมุขนฺติ จตฺตาริ มุขานิ โหนฺติ, เยหิ จตสฺโส นทิโย สนฺทนฺติ. สีหมุเขน นิกฺขนฺตนทีตีเร สีหา พหุตรา โหนฺติ. หตฺถิมุขาทีหิ หตฺถิอสฺสอุสภา. ปุรตฺถิมทิสโต นิกฺขนฺตนที อโนตตฺตํ ติกฺขตฺตุํ ปทกฺขิณํ กตฺวา อิตรา ติสฺโส นทิโย อนุปคมฺม ¶ ปาจีนหิมวนฺเตเนว อมนุสฺสปถํ คนฺตฺวา มหาสมุทฺทํ ปวิสติ. ปจฺฉิมทิสโต จ อุตฺตรทิสโต จ นิกฺขนฺตนทิโยปิ ตเถว ปทกฺขิณํ กตฺวา ปจฺฉิมหิมวนฺเตเนว อุตฺตรหิมวนฺเตเนว จ อมนุสฺสปถํ คนฺตฺวา มหาสมุทฺทํ ปวิสนฺติ. ทกฺขิณทิสโต นิกฺขนฺตนที ปน ตํ ติกฺขตฺตุํ ปทกฺขิณํ กตฺวา ทกฺขิเณน อุชุกํ ปาสาณปิฏฺเเนว สฏฺิโยชนานิ คนฺตฺวา ปพฺพตํ ปหริตฺวา วุฏฺาย ปริกฺเขเปน ติคาวุตปฺปมาณา อุทกธารา จ หุตฺวา อากาเสน สฏฺิโยชนานิ คนฺตฺวา ติยคฺคเฬ นาม ปาสาเณ ปติตา, ปาสาโณ อุทกธาราเวเคน ภินฺโน. ตตฺถ ปฺาสโยชนปฺปมาณา ติยคฺคฬา นาม โปกฺขรณี ชาตา, โปกฺขรณิยา กูลํ ภินฺทิตฺวา ปาสาณํ ปวิสิตฺวา สฏฺิโยชนานิ คตา. ตโต ฆนปถวึ ภินฺทิตฺวา อุมงฺเคน สฏฺิโยชนานิ คนฺตฺวา วิฺฌุํ นาม ติรจฺฉานปพฺพตํ ¶ ปหริตฺวา หตฺถตเล ปฺจงฺคุลิสทิสา ปฺจธารา หุตฺวา ปวตฺตนฺติ. สา ติกฺขตฺตุํ อโนตตฺตํ ปทกฺขิณํ กตฺวา คตฏฺาเน อาวฏฺฏคงฺคาติ วุจฺจติ. อุชุกํ ปาสาณปิฏฺเน สฏฺิโยชนานิ คตฏฺาเน กณฺหคงฺคาติ, อากาเสน สฏฺิโยชนานิ คตฏฺาเน อากาสคงฺคาติ, ติยคฺคฬปาสาเณ ปฺาสโยชโนกาเส ิตา ติยคฺคฬโปกฺขรณีติ, กูลํ ภินฺทิตฺวา ปาสาณํ ปวิสิตฺวา สฏฺิโยชนานิ คตฏฺาเน พหลคงฺคาติ, อุมงฺเคน สฏฺิโยชนานิ คตฏฺาเน อุมงฺคคงฺคาติ วุจฺจติ. วิฺฌุํ นาม ติรจฺฉานปพฺพตํ ปหริตฺวา ปฺจธารา หุตฺวา ปวตฺตฏฺาเน ปน คงฺคา ยมุนา อจิรวตี สรภู มหีติ ปฺจธา สงฺขํ คตา. เอวเมตา ปฺจ มหานทิโย หิมวนฺตโต ปภวนฺติ. ตาสุ ยา อยํ ปฺจมี มหี นาม, สา อิธ มหามหีติ อธิปฺเปตา. ตสฺสา อุตฺตเรน ยา อาโป, ตาสํ อวิทูรตฺตา โส ชนปโท องฺคุตฺตราโปติ เวทิตพฺโพ. ตสฺมึ องฺคุตฺตราเปสุ ชนปเท.
อาปณํ ¶ นามาติ ตสฺมึ กิร นิคเม วีสติ อาปณมุขสหสฺสานิ วิภตฺตานิ อเหสุํ. อิติ โส อาปณานํ อุสฺสนฺนตฺตา อาปณนฺตฺเวว สงฺขํ คโต. ตสฺส จ นิคมสฺส อวิทูเร นทีตีเร ฆนจฺฉาโย รมณีโย ภูมิภาโค มหาวนสณฺโฑ, ตสฺมึ ภควา วิหรติ. เตเนเวตฺถ วสนฏฺานํ น นิยามิตนฺติ เวทิตพฺพํ. เยนฺตโร วนสณฺโฑ เตนุปสงฺกมีติ ¶ ภิกฺขุสงฺฆํ วสนฏฺานํ เปเสตฺวา เอกโกว อุปสงฺกมิ โปตลิยํ คหปตึ สนฺธาย. โปตลิโยปิ โข คหปตีติ โปตลิโยติ เอวํนามโก คหปติ. สมฺปนฺนนิวาสนปาวุรโณติ ปริปุณฺณนิวาสนปาวุรโณ ¶ , เอกํ ทีฆทสํ สาฏกํ นิวตฺโถ เอกํ ปารุโตติ อตฺโถ. ฉตฺตุปาหนาหีติ ฉตฺตํ คเหตฺวา อุปาหนา อารุยฺหาติ อตฺโถ. อาสนานีติ ปลฺลงฺกปีปลาลปีกาทีนิ. อนฺตมโส สาขาภงฺคมฺปิ หิ อาสนนฺเตว วุจฺจติ. คหปติวาเทนาติ คหปตีติ อิมินา วจเนน. สมุทาจรตีติ โวหรติ.
ภควนฺตํ เอตทโวจาติ ตติยํ คหปตีติ วจนํ อธิวาเสตุํ อสกฺโกนฺโต ภควนฺตเมตํ ‘‘ตยิทํ, โภ, โคตมา’’ติอาทิวจนํ อโวจ. ตตฺถ นจฺฉนฺนนฺติ น อนุจฺฉวิกํ. นปฺปติรูปนฺติ น สารุปฺปํ. อาการาติอาทีนิ สพฺพาเนว การณเววจนานิ. ทีฆทสวตฺถธารณ-เกสมสฺสุนขปนาทีนิ หิ สพฺพาเนว คิหิพฺยฺชนานิ ตสฺส คิหิภาวํ ปากฏํ กโรนฺตีติ อาการา, คิหิสณฺาเนน สณฺิตตฺตา ลิงฺคา, คิหิภาวสฺส สฺชานนนิมิตฺตตาย นิมิตฺตาติ วุตฺตา. ยถา ตํ คหปติสฺสาติ ยถา คหปติสฺส อาการลิงฺคนิมิตฺตา ภเวยฺยุํ, ตเถว ตุยฺหํ. เตน ตาหํ เอวํ สมุทาจรามีติ ทสฺเสติ. อถ โส เยน การเณน คหปติวาทํ นาธิวาเสติ, ตํ ปกาเสนฺโต ‘‘ตถา หิ ปน เม’’ติอาทิมาห.
นิยฺยาตนฺติ นิยฺยาติตํ. อโนวาที อนุปวาทีติ ‘‘ตาตา, กสถ, วปถ, วณิปฺปถํ ปโยเชถา’’ติอาทินา หิ นเยน โอวทนฺโต โอวาที นาม โหติ. ‘‘ตุมฺเห น กสถ, น วปถ, น วณิปฺปถํ ปโยเชถ, กถํ ชีวิสฺสถ, ปุตฺตทารํ วา ภริสฺสถา’’ติอาทินา นเยน ปน อุปวทนฺโต อุปวาที นาม โหติ. อหํ ปน อุภยมฺปิ ตํ น กโรมิ. เตนาหํ ตตฺถ อโนวาที อนุปวาทีติ ทสฺเสติ. ฆาสจฺฉาทนปรโม ¶ วิหรามีติ ฆาสมตฺตฺเจว อจฺฉาทนมตฺตฺจ ปรมํ กตฺวา วิหรามิ, ตโต ปรํ นตฺถิ, น จ ปตฺเถมีติ ทีเปติ.
๓๒. คิทฺธิโลโภ ¶ ปหาตพฺโพติ เคธภูโต โลโภ ปหาตพฺโพ. อนินฺทาโรสนฺติ อนินฺทาภูตํ อฆฏฺฏนํ. นินฺทาโรโสติ นินฺทาฆฏฺฏนา. โวหารสมุจฺเฉทายาติ เอตฺถ โวหาโรติ พฺยวหารโวหาโรปิ ปณฺณตฺติปิ วจนมฺปิ เจตนาปิ. ตตฺถ –
‘‘โย ¶ หิ โกจิ มนุสฺเสสุ, โวหารํ อุปชีวติ;
เอวํ วาเสฏฺ ชานาหิ, วาณิโช โส น พฺราหฺมโณ’’ติ. (ม. นิ. ๒.๔๕๗) –
อยํ พฺยวหารโวหาโร นาม. ‘‘สงฺขา สมฺา ปฺตฺติ โวหาโร’’ติ (ธ. ส. ๑๓๑๓-๑๓๑๕) อยํ ปณฺณตฺติโวหาโร นาม. ‘‘ตถา ตถา โวหรติ อปรามส’’นฺติ (ม. นิ. ๓.๓๓๒) อยํ วจนโวหาโร นาม. ‘‘อฏฺ อริยโวหารา อฏฺ อนริยโวหรา’’ติ (อ. นิ. ๘.๖๗) อยํ เจตนาโวหาโร นาม, อยมิธาธิปฺเปโต. ยสฺมา วา ปพฺพชิตกาลโต ปฏฺาย คิหีติ เจตนา นตฺถิ, สมโณติ เจตนา โหติ. คิหีติ วจนํ นตฺถิ, สมโณติ วจนํ โหติ. คิหีติ ปณฺณตฺติ นตฺถิ, สมโณติ ปณฺณตฺติ โหติ. คิหีติ พฺยวหาโร นตฺถิ, สมโณติ วา ปพฺพชิโตติ วา พฺยวหาโร โหติ. ตสฺมา สพฺเพเปเต ลพฺภนฺติ.
๓๓. เยสํ โข อหํ สํโยชนานํ เหตุ ปาณาติปาตีติ เอตฺถ ปาณาติปาโตว สํโยชนํ. ปาณาติปาตสฺเสว หิ เหตุ ปาณาติปาตปจฺจยา ปาณาติปาตี นาม โหติ. ปาณาติปาตานํ ปน พหุตาย ‘‘เยสํ โข อห’’นฺติ วุตฺตํ. เตสาหํ ¶ สํโยชนานนฺติ เตสํ อหํ ปาณาติปาตพนฺธนานํ. ปหานาย สมุจฺเฉทาย ปฏิปนฺโนติ อิมินา อปาณาติปาตสงฺขาเตน กายิกสีลสํวเรน ปหานตฺถาย สมุจฺเฉทนตฺถาย ปฏิปนฺโน. อตฺตาปิ มํ อุปวเทยฺยาติ กุนฺถกิปิลฺลิกมฺปิ นาม ชีวิตา อโวโรปนกสาสเน ปพฺพชิตฺวา ปาณาติปาตมตฺตโตปิ โอรมิตุํ น สกฺโกมิ, กึ มยฺหํ ปพฺพชฺชายาติ เอวํ อตฺตาปิ มํ อุปวเทยฺย. อนุวิจฺจาปิ มํ วิฺู ครเหยฺยุนฺติ เอวรูเป นาม สาสเน ปพฺพชิตฺวา ปาณาติปาตมตฺตโตปิ โอรมิตุํ น สกฺโกติ, กึ เอตสฺส ปพฺพชฺชายาติ เอวํ อนุวิจฺจ ตุลยิตฺวา ปริโยคาเหตฺวา อฺเปิ วิฺู ปณฺฑิตา ครเหยฺยุํ. เอตเทว โข ปน สํโยชนเมตํ นีวรณนฺติ ทสสุ สํโยชเนสุ ปฺจสุ จ นีวรเณสุ อปริยาปนฺนมฺปิ ‘‘อฏฺ นีวรณา’’ติ เทสนาวเสเนตํ วุตฺตํ. วฏฺฏพนฺธนฏฺเน หิ หิตปฏิจฺฉาทนฏฺเน ¶ จ สํโยชนนฺติปิ นีวรณนฺติปิ วุตฺตํ. อาสวาติ ปาณาติปาตการณา เอโก อวิชฺชาสโว อุปฺปชฺชติ. วิฆาตปริฬาหาติ วิฆาตา จ ปริฬาหา จ. ตตฺถ ¶ วิฆาตคฺคหเณน กิเลสทุกฺขฺจ วิปากทุกฺขฺจ คหิตํ, ปริฬาหคฺคหเณนปิ กิเลสปริฬาโห จ วิปากปริฬาโห จ คหิโต. อิมินา อุปาเยน สพฺพตฺถ อตฺโถ เวทิตพฺโพ.
๓๔-๔๐. อยํ ปน วิเสโส – เตสาหํ สํโยชนานํ ปหานายาติ อิมสฺมึ ปเท อิมินา ทินฺนาทานสงฺขาเตน กายิกสีลสํวเรน, สจฺจวาจาสงฺขาเตน วาจสิกสีลสํวเรน, อปิสุณาวาจาสงฺขาเตน วาจสิกสีลสํวเรน, อคิทฺธิโลภสงฺขาเตน มานสิกสีลสํวเรน, อนินฺทาโรสสงฺขาเตน กายิกวาจสิกสีลสํวเรน ¶ , อโกธุปายาสสงฺขาเตน มานสิกสีลสํวเรน, อนติมานสงฺขาเตน มานสิกสีลสํวเรน ปหานตฺถาย สมุจฺเฉทนตฺถาย ปฏิปนฺโนติ เอวํ สพฺพวาเรสุ โยชนา กาตพฺพา.
อตฺตาปิ มํ อุปวเทยฺย อนุวิจฺจาปิ มํ วิฺู ครเหยฺยุนฺติ อิเมสุ ปน ปเทสุ ติณสลากมฺปิ นาม อุปาทาย อทินฺนํ อคฺคหณสาสเน ปพฺพชิตฺวา อทินฺนาทานมตฺตโตปิ วิรมิตุํ น สกฺโกมิ, กึ มยฺหํ ปพฺพชฺชายาติ เอวํ อตฺตาปิ มํ อุปวเทยฺย. เอวรูเป นาม สาสเน ปพฺพชิตฺวา อทินฺนาทานมตฺตโตปิ โอรมิตุํ น สกฺโกติ, กึ อิมสฺส ปพฺพชฺชายาติ เอวํ อนุวิจฺจาปิ มํ วิฺู ครเหยฺยุํ? หสาเปกฺขตายปิ นาม ทวกมฺยตาย วา มุสาวาทํ อกรณสาสเน ปพฺพชิตฺวา. สพฺพากาเรน ปิสุณํ อกรณสาสเน นาม ปพฺพชิตฺวา. อปฺปมตฺตกมฺปิ คิทฺธิโลภํ อกรณสาสเน นาม ปพฺพชิตฺวาปิ. กกเจน องฺเคสุ โอกฺกนฺติยมาเนสุปิ นาม ปเรสํ นินฺทาโรสํ อกรณสาสเน ปพฺพชิตฺวา. ฉินฺนขาณุกณฺฏกาทีสุปิ นาม โกธุปายาสํ อกรณสาสเน ปพฺพชิตฺวา. อธิมานมตฺตมฺปิ นาม มานํ อกรณสาสเน ปพฺพชิตฺวา อติมานมตฺตมฺปิ ปชหิตุํ น สกฺโกมิ, กึ มยฺหํ ปพฺพชฺชายาติ เอวํ อตฺตาปิ มํ อุปวเทยฺย. เอวรูเป นาม สาสเน ปพฺพชิตฺวา อติมานมตฺตมฺปิ ปชหิตุํ น สกฺโกติ, กึ อิมสฺส ปพฺพชฺชายาติ เอวํ อนุวิจฺจาปิ มํ วิฺู ครเหยฺยุนฺติ เอวํ สพฺพวาเรสุ โยชนา กาตพฺพา.
อาสวาติ อิมสฺมึ ปน ปเท อทินฺนาทานการณา กามาสโว ¶ ทิฏฺาสโว อวิชฺชาสโวติ ตโย ¶ อาสวา อุปฺปชฺชนฺติ, ตถา มุสาวาทการณา ปิสุณาวาจาการณา จ, คิทฺธิโลภการณา ทิฏฺาสโว อวิชฺชาสโว ¶ จ, นินฺทาโรสการณา อวิชฺชาสโวว, ตถา โกธุปายาสการณา, อติมานการณา ภวาสโว อวิชฺชาสโว จาติ ทฺเวว อาสวา อุปฺปชฺชนฺตีติ เอวํ อาสวุปฺปตฺติ เวทิตพฺพา.
อิเมสุ ปน อฏฺสุปิ วาเรสุ อสมฺโมหตฺถํ ปุน อยํ สงฺเขปวินิจฺฉโย – ปุริเมสุ ตาว จตูสุ วิรมิตุํ น สกฺโกมีติ วตฺตพฺพํ, ปจฺฉิเมสุ ปชหิตุํ น สกฺโกมีติ. ปาณาติปาตนินฺทาโรสโกธุปายาเสสุ จ เอโก อวิชฺชาสโวว โหติ, อทินฺนาทานมุสาวาทปิสุณาวาจาสุ กามาสโว ทิฏฺาสโว อวิชฺชาสโว, คิทฺธิโลเภ ทิฏฺาสโว อวิชฺชาสโว, อติมาเน ภวาสโว อวิชฺชาสโว, อปาณาติปาตํ ทินฺนาทานํ กายิกํ สีลํ, อมุสา อปิสุณํ วาจสิกสีลํ, เปตฺวา อนินฺทาโรสํ เสสานิ ตีณิ มานสิกสีลานิ. ยสฺมา ปน กาเยนปิ ฆฏฺเฏติ โรเสติ วาจายปิ, ตสฺมา อนินฺทาโรโส ทฺเว านานิ ยาติ, กายิกสีลมฺปิ โหติ วาจสิกสีลมฺปิ. เอตฺตาวตา กึ กถิตํ? ปาติโมกฺขสํวรสีลํ. ปาติโมกฺขสํวรสีเล ิตสฺส จ ภิกฺขุโน ปฏิสงฺขาปหานวเสน คิหิโวหารสมุจฺเฉโท กถิโตติ เวทิตพฺโพ.
กามาทีนวกถาวณฺณนา
๔๒. วิตฺถารเทสนายํ ตเมนํ ทกฺโขติ ปทสฺส อุปสุมฺเภยฺยาติ อิมินา สทฺธึ สมฺพนฺโธ เวทิตพฺโพ. อิทํ วุตฺตํ โหติ, ตเมนํ กุกฺกุรํ อุปสุมฺเภยฺย, ตสฺส สมีเป ขิเปยฺยาติ อตฺโถ. อฏฺิกงฺกลนฺติ อุรฏฺึ วา ปิฏฺิกณฺฏกํ วา สีสฏฺึ วา. ตฺหิ นิมฺมํสตฺตา กงฺกลนฺติ วุจฺจติ. สุนิกฺกนฺตํ ¶ นิกฺกนฺตนฺติ ยถา สุนิกฺกนฺตํ โหติ, เอวํ นิกฺกนฺตํ นิลฺลิขิตํ, ยเทตฺถ อลฺลีนมํสํ อตฺถิ, ตํ สพฺพํ นิลฺลิขิตฺวา อฏฺิมตฺตเมว กตนฺติ อตฺโถ. เตเนวาห ‘‘นิมฺมํส’’นฺติ. โลหิตํ ปน มกฺขิตฺวา ติฏฺติ, เตน วุตฺตํ ‘‘โลหิตมกฺขิต’’นฺติ.
พหุทุกฺขา พหุปายาสาติ ทิฏฺธมฺมิกสมฺปรายิเกหิ ทุกฺเขหิ พหุทุกฺขา, อุปายาสสํกิเลเสหิ พหุปายาสา. ยายํ อุเปกฺขา นานตฺตา นานตฺตสิตาติ ยา อยํ ปฺจกามคุณารมฺมณวเสน นานาสภาวา, ตาเนว ¶ จ อารมฺมณานิ นิสฺสิตตฺตา ‘‘นานตฺตสิตา’’ติ ¶ วุจฺจติ ปฺจกามคุณูเปกฺขา, ตํ อภินิวชฺเชตฺวา. เอกตฺตา เอกตฺตสิตาติ จตุตฺถชฺฌานุเปกฺขา, สา หิ ทิวสมฺปิ เอกสฺมึ อารมฺมเณ อุปฺปชฺชนโต เอกสภาวา, ตเทว เอกํ อารมฺมณํ นิสฺสิตตฺตา เอกตฺตสิตา นาม. ยตฺถ สพฺพโส โลกามิสูปาทานา อปริเสสา นิรุชฺฌนฺตีติ ยตฺถ จตุตฺถชฺฌานุเปกฺขายํ ยํ อุเปกฺขํ อาคมฺม ยํ ปฏิจฺจ สพฺเพน สพฺพํ อปริเสสา โลกามิสสงฺขาตา ปฺจกามคุณามิสา นิรุชฺฌนฺติ. ปฺจกามคุณามิสาติ จ กามคุณารมฺมณฉนฺทราคา, คหณฏฺเน เตเยว จ อุปาทานาติปิ วุตฺตา. ตเมวูเปกฺขํ ภาเวตีติ ตํ โลกามิสูปาทานานํ ปฏิปกฺขภูตํ จตุตฺถชฺฌานุเปกฺขเมว วฑฺเฒติ.
๔๓. อุฑฺฑีเยยฺยาติ ¶ อุปฺปติตฺวา คจฺเฉยฺย. อนุปติตฺวาติ อนุพนฺธิตฺวา. วิตจฺเฉยฺยุนฺติ มุขตุณฺฑเกน ฑํสนฺตา ตจฺเฉยฺยุํ. วิสฺสชฺเชยฺยุนฺติ มํสเปสึ นเขหิ กฑฺฒิตฺวา ปาเตยฺยุํ.
๔๗. ยานํ วา โปริเสยฺยนฺติ ปุริสานุจฺฉวิกํ ยานํ. ปวรมณิกุณฺฑลนฺติ นานปฺปการํ อุตฺตมมณิฺจ กุณฺฑลฺจ. สานิ หรนฺตีติ อตฺตโน ภณฺฑกานิ คณฺหนฺติ.
๔๘. สมฺปนฺนผลนฺติ มธุรผลํ. อุปปนฺนผลนฺติ ผลูปปนฺนํ พหุผลํ.
๔๙. อนุตฺตรนฺติ อุตฺตมํ ปภสฺสรํ นิรุปกฺกิเลสํ.
๕๐. อารกา อหํ, ภนฺเตติ ปถวิโต นภํ วิย สมุทฺทสฺส โอริมตีรโต ปรตีรํ วิย จ สุวิทูรวิทูเร อหํ. อนาชานีเยติ คิหิโวหารสมุจฺเฉทนสฺส การณํ อชานนเก. อาชานียโภชนนฺติ การณํ ชานนฺเตหิ ภฺุชิตพฺพํ โภชนํ. อนาชานียโภชนนฺติ การณํ อชานนฺเตหิ ภฺุชิตพฺพํ โภชนํ. เสสํ สพฺพตฺถ อุตฺตานเมวาติ.
ปปฺจสูทนิยา มชฺฌิมนิกายฏฺกถาย
โปตลิยสุตฺตวณฺณนา นิฏฺิตา.
๕. ชีวกสุตฺตวณฺณนา
๕๑. เอวํ ¶ ¶ ¶ เม สุตนฺติ ชีวกสุตฺตํ. ตตฺถ ชีวกสฺส โกมารภจฺจสฺส อมฺพวเนติ เอตฺถ ชีวตีติ ชีวโก. กุมาเรน ภโตติ โกมารภจฺโจ. ยถาห ‘‘กึ เอตํ ภเณ กาเกหิ สมฺปริกิณฺณนฺติ? ทารโก เทวาติ. ชีวติ ภเณติ? ชีวติ เทวาติ. เตน หิ ภเณ ตํ ทารกํ อมฺหากํ อนฺเตปุรํ เนตฺวา ธาตีนํ เทถ โปเสตุนฺติ. ตสฺส ชีวตีติ ชีวโกติ นามํ อกํสุ, กุมาเรน โปสาปิโตติ โกมารภจฺโจติ นามํ อกํสู’’ติ (มหาว. ๓๒๘). อยเมตฺถ สงฺเขโป. วิตฺถาเรน ปน ชีวกวตฺถุ ขนฺธเก อาคตเมว. วินิจฺฉยกถาปิสฺส สมนฺตปาสาทิกาย วินยฏฺกถาย วุตฺตา.
อยํ ปน ชีวโก เอกสฺมึ สมเย ภควโต โทสาภิสนฺนํ กายํ วิเรเจตฺวา สีเวยฺยกํ ทุสฺสยุคํ ทตฺวา วตฺถานุโมทนปริโยสาเน โสตาปตฺติผเล ปติฏฺาย จินฺเตสิ – ‘‘มยา ทิวสสฺส ทฺวตฺติกฺขตฺตุํ พุทฺธุปฏฺานํ คนฺตพฺพํ, อิทฺจ เวฬุวนํ อติทูเร, มยฺหํ อุยฺยานํ อมฺพวนํ อาสนฺนตรํ, ยํนูนาหเมตฺถ ภควโต วิหารํ กาเรยฺย’’นฺติ. โส ¶ ตสฺมึ อมฺพวเน รตฺติฏฺานทิวาฏฺานเลณกุฏิมณฺฑปาทีนิ สมฺปาเทตฺวา ภควโต อนุจฺฉวิกํ คนฺธกุฏึ กาเรตฺวา อมฺพวนํ อฏฺารสหตฺถุพฺเพเธน ตมฺพปฏฺฏวณฺเณน ปากาเรน ปริกฺขิปาเปตฺวา พุทฺธปฺปมุขํ ภิกฺขุสงฺฆํ จีวรภตฺเตน สนฺตปฺเปตฺวา ทกฺขิโณทกํ ปาเตตฺวา วิหารํ นิยฺยาเตสิ. ตํ สนฺธาย วุตฺตํ – ‘‘ชีวกสฺส โกมารภจฺจสฺส อมฺพวเน’’ติ.
อารภนฺตีติ ฆาเตนฺติ. อุทฺทิสฺสกตนฺติ อุทฺทิสิตฺวา กตํ. ปฏิจฺจกมฺมนฺติ อตฺตานํ ปฏิจฺจ กตํ. อถ วา ปฏิจฺจกมฺมนฺติ นิมิตฺตกมฺมสฺเสตํ อธิวจนํ, ตํ ปฏิจฺจ กมฺมเมตฺถ อตฺถีติ มํสํ ‘‘ปฏิจฺจกมฺม’’นฺติ วุตฺตํ โหติ โย เอวรูปํ มํสํ ปริภฺุชติ, โสปิ ตสฺส กมฺมสฺส ทายาโท โหติ, วธกสฺส วิย ตสฺสาปิ ปาณฆาตกมฺมํ โหตีติ เตสํ ลทฺธิ. ธมฺมสฺส จานุธมฺมํ พฺยากโรนฺตีติ ภควตา วุตฺตการณสฺส อนุการณํ กเถนฺติ. เอตฺถ จ การณํ นาม ติโกฏิปริสุทฺธมจฺฉมํสปริโภโค, อนุการณํ นาม มหาชนสฺส ตถา พฺยากรณํ. ยสฺมา ปน ¶ ภควา อุทฺทิสฺสกตํ น ปริภฺุชติ, ตสฺมา เนว ตํ การณํ โหติ, น ติตฺถิยานํ ตถา พฺยากรณํ ¶ อนุการณํ. สหธมฺมิโก วาทานุวาโทติ ปเรหิ วุตฺตการเณน สการโณ หุตฺวา ตุมฺหากํ วาโท วา อนุวาโท วา วิฺูหิ ครหิตพฺพการณํ โกจิ อปฺปมตฺตโกปิ กึ น อาคจฺฉติ ¶ . อิทํ วุตฺตํ โหติ – ‘‘กึ สพฺพากาเรนปิ ตุมฺหากํ วาเท คารยฺหํ การณํ นตฺถี’’ติ. อพฺภาจิกฺขนฺตีติ อภิภวิตฺวา อาจิกฺขนฺติ.
๕๒. าเนหีติ การเณหิ. ทิฏฺาทีสุ ทิฏฺํ นาม ภิกฺขูนํ อตฺถาย มิคมจฺเฉ วธิตฺวา คยฺหมานํ ทิฏฺํ. สุตํ นาม ภิกฺขูนํ อตฺถาย มิคมจฺเฉ วธิตฺวา คหิตนฺติ สุตํ. ปริสงฺกิตํ นาม ทิฏฺปริสงฺกิตํ สุตปริสงฺกิตํ ตทุภยวิมุตฺตปริสงฺกิตนฺติ ติวิธํ โหติ.
ตตฺรายํ สพฺพสงฺคาหกวินิจฺฉโย – อิธ ภิกฺขู ปสฺสนฺติ มนุสฺเส ชาลวาคุราทิหตฺเถ คามโต วา นิกฺขมนฺเต อรฺเ วา วิจรนฺเต. ทุติยทิวเส จ เนสํ ตํ คามํ ปิณฺฑาย ปวิฏฺานํ สมจฺฉมํสํ ปิณฺฑปาตํ อภิหรนฺติ. เต เตน ทิฏฺเน ปริสงฺกนฺติ ‘‘ภิกฺขูนํ นุ โข อตฺถาย กต’’นฺติ, อิทํ ทิฏฺปริสงฺกิตํ นาม, เอตํ คเหตุํ น วฏฺฏติ. ยํ เอวํ อปริสงฺกิตํ, ตํ วฏฺฏติ. สเจ ปน เต มนุสฺสา ‘‘กสฺมา, ภนฺเต, น คณฺหถา’’ติ ปุจฺฉิตฺวา ตมตฺถํ สุตฺวา ‘‘นยิทํ, ภนฺเต, ภิกฺขูนํ อตฺถาย กตํ, อมฺเหหิ อตฺตโน อตฺถาย วา ราชยุตฺตาทีนํ อตฺถาย วา กต’’นฺติ วทนฺติ, กปฺปติ.
น เหว โข ภิกฺขู ปสฺสนฺติ, อปิจ สุณนฺติ ‘‘มนุสฺสา กิร ชาลวาคุราทิหตฺถา คามโต วา นิกฺขมนฺติ อรฺเ วา วิจรนฺตี’’ติ. ทุติยทิวเส จ เนสํ ตํ คามํ ปิณฺฑาย ปวิฏฺานํ สมจฺฉมํสํ ปิณฺฑปาตํ อภิหรนฺติ. เต เตน สุเตน ปริสงฺกนฺติ ‘‘ภิกฺขูนํ นุ โข อตฺถาย กต’’นฺติ, อิทํ สุตปริสงฺกิตํ นาม, เอตํ คเหตุํ น วฏฺฏติ. ยํ เอวํ อปริสงฺกิตํ, ตํ วฏฺฏติ. สเจ ปน เต มนุสฺสา ‘‘กสฺมา, ภนฺเต, น คณฺหถา’’ติ ปุจฺฉิตฺวา ตมตฺถํ สุตฺวา ‘‘นยิทํ, ภนฺเต, ภิกฺขูนํ อตฺถาย กตํ, อมฺเหหิ ¶ อตฺตโน อตฺถาย วา ราชยุตฺตาทีนํ อตฺถาย วา กต’’นฺติ วทนฺติ, กปฺปติ.
น เหว โข ปน ปสฺสนฺติ น สุณนฺติ, อปิจ เตสํ คามํ ปิณฺฑาย ปวิฏฺานํ ปตฺตํ คเหตฺวา ¶ สมจฺฉมํสํ ปิณฺฑปาตํ อภิสงฺขริตฺวา อภิหรนฺติ. เต ปริสงฺกนฺติ ‘‘ภิกฺขูนํ นุ โข อตฺถาย กต’’นฺติ, อิทํ ตทุภยวิมุตฺตปริสงฺกิตํ นาม. เอตมฺปิ คเหตุํ น วฏฺฏติ. ยํ เอวํ อปริสงฺกิตํ, ตํ วฏฺฏติ ¶ . สเจ ปน เต มนุสฺสา ‘‘กสฺมา, ภนฺเต, น คณฺหถา’’ติ ปุจฺฉิตฺวา ตมตฺถํ สุตฺวา ‘‘นยิทํ, ภนฺเต, ภิกฺขูนํ อตฺถาย กตํ, อมฺเหหิ อตฺตโน อตฺถาย วา ราชยุตฺตาทีนํ อตฺถาย วา กตํ, ปวตฺตมํสํ วา กตํ, กปฺปิยเมว ลภิตฺวา ภิกฺขูนํ อตฺถาย สมฺปาทิต’’นฺติ วทนฺติ, กปฺปติ.
มตานํ เปตกิจฺจตฺถาย มงฺคลาทีนํ วา อตฺถาย กเตปิ เอเสว นโย. ยํ ยฺหิ ภิกฺขูนํเยว อตฺถาย อกตํ, ยตฺถ จ นิพฺเพมติกา โหนฺติ, ตํ สพฺพํ กปฺปติ. สเจ ปน เอกสฺมึ วิหาเร ภิกฺขู อุทฺทิสฺส กตํ โหติ, เต จ อตฺตโน อตฺถาย กตภาวํ น ชานนฺติ, อฺเ ชานนฺติ. เย ชานนฺติ, เตสํ น วฏฺฏติ, อิตเรสํ วฏฺฏติ. อฺเ น ชานนฺติ, เตเยว ชานนฺติ, เตสํเยว น วฏฺฏติ, อฺเสํ วฏฺฏติ. เตปิ ‘‘อมฺหากํ อตฺถาย กตํ’’ติ ชานนฺติ อฺเปิ ‘‘เอเตสํ อตฺถาย กต’’นฺติ ชานนฺติ, สพฺเพสมฺปิ ตํ น วฏฺฏติ. สพฺเพ น ชานนฺติ, สพฺเพสํ วฏฺฏติ. ปฺจสุ หิ สหธมฺมิเกสุ ยสฺส กสฺสจิ วา อตฺถาย อุทฺทิสฺส กตํ สพฺเพสํ น กปฺปติ.
สเจ ปน โกจิ เอกํ ภิกฺขุํ อุทฺทิสฺส ปาณํ วธิตฺวา ตสฺส ปตฺตํ ปูเรตฺวา เทติ, โส เจ อตฺตโน อตฺถาย กตภาวํ ชานํเยว คเหตฺวา อฺสฺส ภิกฺขุโน เทติ, โส ตสฺส สทฺธาย ปริภฺุชติ. กสฺสาปตฺตีติ? ทฺวินฺนมฺปิ อนาปตฺติ. ยฺหิ อุทฺทิสฺส ¶ กตํ, ตสฺส อภุตฺตตาย อนาปตฺติ, อิตรสฺส อชานนตาย. กปฺปิยมํสสฺส หิ ปฏิคฺคหเณ อาปตฺติ นตฺถิ. อุทฺทิสฺสกตฺจ อชานิตฺวา ภุตฺตสฺส ปจฺฉา ตฺวา อาปตฺติเทสนากิจฺจํ นาม นตฺถิ. อกปฺปิยมํสํ ปน อชานิตฺวา ภุตฺเตน ปจฺฉา ตฺวาปิ อาปตฺติ เทเสตพฺพา. อุทฺทิสฺสกตฺหิ ตฺวา ภฺุชโตว อาปตฺติ, อกปฺปิยมํสํ อชานิตฺวา ภุตฺตสฺสาปิ อาปตฺติเยว. ตสฺมา อาปตฺติภีรุเกน รูปํ สลฺลกฺเขนฺเตนาปิ ปุจฺฉิตฺวาว มํสํ ปฏิคฺคเหตพฺพํ, ปริโภคกาเล ปุจฺฉิตฺวา ปริภฺุชิสฺสามีติ วา คเหตฺวา ปุจฺฉิตฺวาว ปริภฺุชิตพฺพํ. กสฺมา? ทุวิฺเยฺยตฺตา. อจฺฉมํสฺหิ สูกรมํสสทิสํ โหติ, ทีปิมํสาทีนิ จ มิคมํสสทิสานิ, ตสฺมา ปุจฺฉิตฺวา คหณเมว วฏฺฏตีติ วทนฺติ.
อทิฏฺนฺติ ¶ ภิกฺขูนํ อตฺถาย วธิตฺวา คยฺหมานํ อทิฏฺํ. อสุตนฺติ ภิกฺขูนํ อตฺถาย วธิตฺวา คหิตนฺติ อสุตํ. อปริสงฺกิตนฺติ ทิฏฺปริสงฺกิตาทิวเสน อปริสงฺกิตํ. ปริโภคนฺติ วทามีติ อิเมหิ ตีหิ การเณหิ ปริสุทฺธํ ติโกฏิปริสุทฺธํ นาม โหติ, ตสฺส ปริโภโค อรฺเ ชาตสูเปยฺยสากปริโภคสทิโส โหติ, ตถารูปํ ปริภฺุชนฺตสฺส เมตฺตาวิหาริสฺส ¶ ภิกฺขุโน โทโส วา วชฺชํ วา นตฺถิ, ตสฺมา ตํ ปริภฺุชิตพฺพนฺติ วทามีติ อตฺโถ.
๕๓. อิทานิ ตาทิสสฺส ปริโภเค เมตฺตาวิหาริโนปิ อนวชฺชตํ ทสฺเสตุํ อิธ, ชีวก, ภิกฺขูติอาทิมาห. ตตฺถ กิฺจาปิ อนิยเมตฺวา ภิกฺขูติ วุตฺตํ, อถ โข อตฺตานเมว สนฺธาย เอตํ วุตฺตนฺติ เวทิตพฺพํ. ภควตา หิ มหาวจฺฉโคตฺตสุตฺเต, จงฺกีสุตฺเต, อิมสฺมึ สุตฺเตติ ตีสุ าเนสุ อตฺตานํเยว สนฺธาย เทสนา กตา. ปณีเตน ¶ ปิณฺฑปาเตนาติ เหฏฺา อนงฺคณสุตฺเต โย โกจิ มหคฺโฆ ปิณฺฑปาโต ปณีตปิณฺฑปาโตติ อธิปฺเปโต, อิธ ปน มํสูปเสจโนว อธิปฺเปโต. อคถิโตติ ตณฺหาย อคถิโต. อมุจฺฉิโตติ ตณฺหามุจฺฉนาย อมุจฺฉิโต. อนชฺโฌปนฺโนติ น อธิโอปนฺโน, สพฺพํ อาลุมฺปิตฺวา เอกปฺปหาเรเนว คิลิตุกาโม กาโก วิย น โหตีติ อตฺโถ. อาทีนวทสฺสาวีติ เอกรตฺติวาเสน อุทรปฏลํ ปวิสิตฺวา นวหิ วณมุเขหิ นิกฺขมิสฺสตีติอาทินา นเยน อาทีนวํ ปสฺสนฺโต. นิสฺสรณปฺโ ปริภฺุชตีติ อิทมตฺถมาหารปริโภโคติ ปฺาย ปริจฺฉินฺทิตฺวา ปริภฺุชติ. อตฺตพฺยาพาธาย วา เจเตตีติ อตฺตทุกฺขาย วา จิเตติ. สุตเมตนฺติ สุตํ มยา เอตํ ปุพฺเพ, เอตํ มยฺหํ สวนมตฺตเมวาติ ทสฺเสติ. สเจ โข เต, ชีวก, อิทํ สนฺธาย ภาสิตนฺติ, ชีวก, มหาพฺรหฺมุนา วิกฺขมฺภนปฺปหาเนน พฺยาปาทาทโย ปหีนา, เตน โส เมตฺตาวิหารี มยฺหํ สมุจฺเฉทปฺปหาเนน, สเจ เต อิทํ สนฺธาย ภาสิตํ, เอวํ สนฺเต ตว อิทํ วจนํ อนุชานามีติ อตฺโถ. โส สมฺปฏิจฺฉิ.
๕๔. อถสฺส ภควา เสสพฺรหฺมวิหารวเสนาปิ อุตฺตริ เทสนํ วฑฺเฒนฺโต ‘‘อิธ, ชีวก, ภิกฺขู’’ติอาทิมาห. ตํ อุตฺตานตฺถเมว.
๕๕. โย ¶ โข ชีวกาติ อยํ ปาฏิเอกฺโก อนุสนฺธิ. อิมสฺมิฺหิ าเน ภควา ทฺวารํ ถเกติ, สตฺตานุทฺทยํ ทสฺเสติ. สเจ หิ กสฺสจิ เอวมสฺส ‘‘เอกํ รสปิณฺฑปาตํ ทตฺวา กปฺปสตสหสฺสํ ¶ สคฺคสมฺปตฺตึ ปฏิลภนฺติ, ยํกิฺจิ กตฺวา ปรํ มาเรตฺวาปิ รสปิณฺฑปาโตว ทาตพฺโพ’’ติ, ตํ ปฏิเสเธนฺโต ‘‘โย โข, ชีวก, ตถาคตํ วา’’ติอาทิมาห.
ตตฺถ ¶ อิมินา ปเมน าเนนาติ อิมินา อาณตฺติมตฺเตเนว ตาว ปเมน การเณน. คลปฺปเวธเกนาติ โยตฺเตน คเล พนฺธิตฺวา กฑฺฒิโต คเลน ปเวเธนฺเตน. อารภิยมาโนติ มาริยมาโน. อกปฺปิเยน อาสาเทตีติ อจฺฉมํสํ สูกรมํสนฺติ, ทีปิมํสํ วา มิคมํสนฺติ ขาทาเปตฺวา – ‘‘ตฺวํ กึ สมโณ นาม, อกปฺปิยมํสํ เต ขาทิต’’นฺติ ฆฏฺเฏติ. เย ปน ทุพฺภิกฺขาทีสุ วา พฺยาธินิคฺคหณตฺถํ วา ‘‘อจฺฉมํสํ นาม สูกรมํสสทิสํ, ทีปิมํสํ มิคมํสสทิส’’นฺติ ชานนฺตา ‘‘สูกรมํสํ อิทํ, มิคมํสํ อิท’’นฺติ วตฺวา หิตชฺฌาสเยน ขาทาเปนฺติ, น เต สนฺธาเยตํ วุตฺตํ. เตสฺหิ พหุปฺุเมว โหติ. เอสาหํ, ภนฺเต, ภควนฺตํ สรณํ คจฺฉามิ ธมฺมฺจ ภิกฺขุสงฺฆฺจาติ อยํ อาคตผโล วิฺาตสาสโน ทิฏฺสจฺโจ อริยสาวโก. อิมํ ปน ธมฺมเทสนํ โอคาหนฺโต ปสาทํ อุปฺปาเทตฺวา ธมฺมกถาย ถุตึ กโรนฺโต เอวมาห. เสสํ สพฺพตฺถ อุตฺตานเมวาติ.
ปปฺจสูทนิยา มชฺฌิมนิกายฏฺกถาย
ชีวกสุตฺตวณฺณนา นิฏฺิตา.
๖. อุปาลิสุตฺตวณฺณนา
๕๖. เอวํ ¶ ¶ เม สุตนฺติ อุปาลิสุตฺตํ. ตตฺถ นาฬนฺทายนฺติ นาลนฺทาติ เอวํนามเก นคเร ตํ นครํ โคจรคามํ กตฺวา. ปาวาริกมฺพวเนติ ทุสฺสปาวาริกเสฏฺิโน อมฺพวเน. ตํ กิร ตสฺส อุยฺยานํ อโหสิ, โส ภควโต ธมฺมเทสนํ สุตฺวา ภควติ ปสนฺโน ตสฺมึ อุยฺยาเน กุฏิเลณมณฺฑปาทิปฏิมณฺฑิตํ ภควโต วิหารํ กตฺวา นิยฺยาเทสิ, โส วิหาโร ชีวกมฺพวนํ วิย ปาวาริกมฺพวนนฺเตว สงฺขํ คโต. ตสฺมึ ปาวาริกมฺพวเน วิหรตีติ อตฺโถ. ทีฆตปสฺสีติ ทีฆตฺตา เอวํลทฺธนาโม. ปิณฺฑปาตปฏิกฺกนฺโตติ ปิณฺฑปาตโต ปฏิกฺกนฺโต. สาสเน วิย กึ ปน พาหิรายตเน ปิณฺฑปาโตติ โวหาโร อตฺถีติ, นตฺถิ.
ปฺเปตีติ ทสฺเสติ เปติ. ทณฺฑานิ ปฺเปตีติ อิทํ นิคณฺสมเยน ปุจฺฉนฺโต อาห. กายทณฺฑํ วจีทณฺฑํ มโนทณฺฑนฺติ เอตฺถ ปุริมทณฺฑทฺวยํ เต อจิตฺตกํ ปยฺยเปนฺติ. ยถา กิร วาเต วายนฺเต สาขา จลติ, อุทกํ ¶ จลติ, น จ ตตฺถ จิตฺตํ อตฺถิ, เอวํ กายทณฺโฑปิ อจิตฺตโกว โหติ. ยถา จ วาเต วายนฺเต ตาลปณฺณาทีนิ สทฺทํ กโรนฺติ, อุทกานิ สทฺทํ กโรนฺติ ¶ , น จ ตตฺถ จิตฺตํ อตฺถิ, เอวํ วจีทณฺโฑปิ อจิตฺตโกว โหตีติ อิมํ ทณฺฑทฺวยํ อจิตฺตกํ ปฺเปนฺติ. จิตฺตํ ปน มโนทณฺฑนฺติ ปฺเปนฺติ. อถสฺส ภควา วจนํ ปติฏฺเปตุกาโม ‘‘กึ ปน ตปสฺสี’’ติอาทิมาห.
ตตฺถ กถาวตฺถุสฺมินฺติ เอตฺถ กถาเยว กถาวตฺถุ. กถายํ ปติฏฺเปสีติ อตฺโถ. กสฺมา ปน ภควา เอวมกาสิ? ปสฺสติ หิ ภควา ‘‘อยํ อิมํ กถํ อาทาย คนฺตฺวา อตฺตโน สตฺถุ มหานิคณฺสฺส อาโรเจสฺสติ, ตาสฺจ ปริสติ, อุปาลิ คหปติ นิสินฺโน, โส อิมํ กถํ สุตฺวา มม วาทํ อาโรเปตุํ อาคมิสฺสติ, ตสฺสาหํ ธมฺมํ เทเสสฺสามิ, โส ติกฺขตฺตุํ สรณํ คมิสฺสติ, อถสฺส จตฺตาริ สจฺจานิ ปกาเสสฺสามิ, โส สจฺจปกาสนาวสาเน โสตาปตฺติผเล ปติฏฺหิสฺสติ, ปเรสํ สงฺคหตฺถเมว หิ มยา ปารมิโย ปูริตา’’ติ. อิมมตฺถํ ปสฺสนฺโต เอวมกาสิ.
๕๗. กมฺมานิ ¶ ปฺเปสีติ อิทํ นิคณฺโ พุทฺธสมเยน ปุจฺฉนฺโต อาห. กายกมฺมํ วจีกมฺมํ มโนกมฺมนฺติ เอตฺถ กายทฺวาเร อาทานคหณมฺุจนโจปนปตฺตา อฏฺกามาวจรกุสลเจตนา ทฺวาทสากุสลเจตนาติ วีสติเจตนา กายกมฺมํ นาม. กายทฺวาเร อาทานาทีนิ อปตฺวา วจีทฺวาเร วจนเภทํ ปาปยมานา อุปฺปนฺนา ตาเยว วีสติเจตนา วจีกมฺมํ นาม. อุภยทฺวาเร โจปนํ อปฺปตฺวา มโนทฺวาเร อุปฺปนฺนา เอกูนตึสกุสลากุสลเจตนา มโนกมฺมํ นาม. อปิจ สงฺเขปโต ติวิธํ กายทุจฺจริตํ กายกมฺมํ นาม, จตุพฺพิธํ วจีทุจฺจริตํ วจีกมฺมํ นาม, ติวิธํ มโนทุจฺจริตํ มโนกมฺมํ นาม. อิมสฺมิฺจ สุตฺเต กมฺมํ ธุรํ, อนนฺตรสุตฺเต ¶ ‘‘จตฺตาริมานิ ปุณฺณ กมฺมานิ มยา สยํ อภิฺา สจฺฉิกตฺวา ปเวทิตานี’’ติ (ม. นิ. ๒.๘๑) เอวมาคเตปิ เจตนา ธุรํ. ยตฺถ กตฺถจิ ปวตฺตา เจตนา ‘‘กณฺหํ กณฺหวิปาก’’นฺติอาทิเภทํ ลภติ. นิทฺเทสวาเร จสฺส ‘‘สพฺยาพชฺฌํ กายสงฺขารํ อภิสงฺขโรตี’’ติอาทินา นเยน สา วุตฺตาว. กายทฺวาเร ปวตฺตา ปน อิธ กายกมฺมนฺติ อธิปฺเปตํ, วจีทฺวาเร ¶ ปวตฺตา วจีกมฺมํ, มโนทฺวาเร ปวตฺตา มโนกมฺมํ. เตน วุตฺตํ – ‘‘อิมสฺมึ สุตฺเต กมฺมํ ธุรํ, อนนฺตรสุตฺเต เจตนา’’ติ. กมฺมมฺปิ หิ ภควา กมฺมนฺติ ปฺเปติ ยถา อิมสฺมึเยว สุตฺเต. เจตนมฺปิ, ยถาห – ‘‘เจตนาหํ, ภิกฺขเว, กมฺมํ วทามิ, เจตยิตฺวา กมฺมํ กโรตี’’ติ (อ. นิ. ๖.๖๓). กสฺมา ปน เจตนา กมฺมนฺติ วุตฺตา? เจตนามูลกตฺตา กมฺมสฺส.
เอตฺถ จ อกุสลํ ปตฺวา กายกมฺมํ วจีกมฺมํ มหนฺตนฺติ วทนฺโต น กิลมติ, กุสลํ ปตฺวา มโนกมฺมํ. ตถา หิ มาตุฆาตาทีนิ จตฺตาริ กมฺมานิ กาเยเนว อุปกฺกมิตฺวา กาเยเนว กโรติ, นิรเย กปฺปฏฺิกสงฺฆเภทกมฺมํ วจีทฺวาเรน กโรติ. เอวํ อกุสลํ ปตฺวา กายกมฺมํ วจีกมฺมํ มหนฺตนฺติ วทนฺโต น กิลมติ นาม. เอกา ปน ฌานเจตนา จตุราสีติกปฺปสหสฺสานิ สคฺคสมฺปตฺตึ อาวหติ, เอกา มคฺคเจตนา สพฺพากุสลํ สมุคฺฆาเตตฺวา อรหตฺตํ คณฺหาเปติ. เอวํ กุสลํ ปตฺวา มโนกมฺมํ มหนฺตนฺติ วทนฺโต น กิลมติ นาม. อิมสฺมึ ปน าเน ภควา อกุสลํ ปตฺวา มโนกมฺมํ มหาสาวชฺชํ วทมาโน นิยตมิจฺฉาทิฏฺึ สนฺธาย วทติ. เตเนวาห – ‘‘นาหํ, ภิกฺขเว, อฺํ เอกธมฺมมฺปิ สมนุปสฺสามิ, ยํ เอวํ มหาสาวชฺชํ, ยถยิทํ, ภิกฺขเว, มิจฺฉาทิฏฺิ. มิจฺฉาทิฏฺิปรมานิ, ภิกฺขเว, มหาสาวชฺชานี’’ติ (อ. นิ. ๑.๓๑๐).
อิทานิ ¶ นิคณฺโปิ ตถาคเตน คตมคฺคํ ¶ ปฏิปชฺชนฺโต กิฺจิ อตฺถนิปฺผตฺตึ อปสฺสนฺโตปิ ‘‘กึ ปนาวุโส, โคตมา’’ติอาทิมาห.
๕๘. พาลกินิยาติ อุปาลิสฺส กิร พาลกโลณการคาโม นาม อตฺถิ, ตโต อายํ คเหตฺวา มนุสฺสา อาคตา, โส ‘‘เอถ ภเณ, อมฺหากํ สตฺถารํ มหานิคณฺํ ปสฺสิสฺสามา’’ติ ตาย ปริสาย ปริวุโต ตตฺถ อคมาสิ. ตํ สนฺธาย วุตฺตํ ‘‘พาลกินิยา ปริสายา’’ติ, พาลกคามวาสินิยาติ อตฺโถ. อุปาลิปมุขายาติ อุปาลิเชฏฺกาย. อปิจ พาลกินิยาติ พาลวติยา พาลุสฺสนฺนายาติปิ อตฺโถ. อุปาลิปมุขายาติ อุปาลิคหปติเยว ตตฺถ โถกํ สปฺปฺโ, โส ตสฺสา ปมุโข เชฏฺโก. เตนาปิ วุตฺตํ ‘‘อุปาลิปมุขายา’’ติ. หนฺทาติ วจสายตฺเถ นิปาโต. ฉโวติ ลามโก. โอฬาริกสฺสาติ มหนฺตสฺส ¶ . อุปนิธายาติ อุปนิกฺขิปิตฺวา. อิทํ วุตฺตํ โหติ, กายทณฺฑสฺส สนฺติเก นิกฺขิปิตฺวา ‘‘อยํ นุ โข มหนฺโต, อยํ มหนฺโต’’ติ เอวํ โอโลกิยมาโน ฉโว มโนทณฺโฑ กึ โสภติ, กุโต โสภิสฺสติ, น โสภติ, อุปนิกฺเขปมตฺตมฺปิ นปฺปโหตีติ ทีเปติ. สาธุ สาธุ, ภนฺเต, ตปสฺสีติ ทีฆตปสฺสิสฺส สาธุการํ เทนฺโต, ภนฺเตติ นาฏปุตฺตมาลปติ.
๖๐. น ¶ โข เมตํ, ภนฺเต, รุจฺจตีติ, ภนฺเต, เอตํ มยฺหํ น รุจฺจติ. มายาวีติ มายากาโร. อาวฏฺฏนิมายนฺติ อาวฏฺเฏตฺวา คหณมายํ. อาวฏฺเฏตีติ อาวฏฺเฏตฺวา ปริกฺขิปิตฺวา คณฺหาติ. คจฺฉ ตฺวํ คหปตีติ กสฺมา มหานิคณฺโ คหปตึ ยาวตติยํ ปหิณติเยว? ทีฆตปสฺสี ปน ปฏิพาหเตว? มหานิคณฺเน หิ ภควตา สทฺธึ เอกํ นครํ อุปนิสฺสาย วิหรนฺเตนปิ น ภควา ทิฏฺปุพฺโพ. โย หิ สตฺถุวาทปฏิฺโ โหติ, โส ตํ ปฏิฺํ อปฺปหาย พุทฺธทสฺสเน อภพฺโพ. ตสฺมา เอส พุทฺธทสฺสนสฺส อลทฺธปุพฺพตฺตา ทสพลสฺส ทสฺสนสมฺปตฺติฺจ นิยฺยานิกกถาภาวฺจ อชานนฺโต ยาวตติยํ ปหิณเตว. ทีฆตปสฺสี ปน กาเลน กาลํ ภควนฺตํ อุปสงฺกมิตฺวา ติฏฺติปิ นิสีทติปิ ปฺหมฺปิ ปุจฺฉติ, โส ตถาคตสฺส ทสฺสนสมฺปตฺติมฺปิ นิยฺยานิกกถาภาวมฺปิ ชานาติ. อถสฺส เอตทโหสิ – ‘‘อยํ คหปติ ปณฺฑิโต, สมณสฺส โคตมสฺส สนฺติเก คนฺตฺวา ทสฺสเนปิ ปสีเทยฺย, นิยฺยานิกกถํ สุตฺวาปิ ปสีเทยฺย. ตโต น ปุน อมฺหากํ สนฺติกํ อาคจฺเฉยฺยา’’ติ. ตสฺมา ยาวตติยํ ปฏิพาหเตว.
อภิวาเทตฺวาติ ¶ วนฺทิตฺวา. ตถาคตฺหิ ทิสฺวา ปสนฺนาปิ อปฺปสนฺนาปิ เยภุยฺเยน วนฺทนฺติเยว, อปฺปกา น วนฺทนฺติ. กสฺมา? อติอุจฺเจ หิ กุเล ชาโต อคารํ อชฺฌาวสนฺโตปิ วนฺทิตพฺโพเยวาติ. อยํ ปน คหปติ ปสนฺนตฺตาว วนฺทิ, ทสฺสเนเยว กิร ปสนฺโน. อาคมา นุ ขฺวิธาติ อาคมา นุ โข อิธ.
๖๑. สาธุ สาธุ, ภนฺเต, ตปสฺสีติ ทีฆตปสฺสิสฺส สาธุการํ เทนฺโต, ภนฺเตติ, ภควนฺตํ อาลปติ. สจฺเจ ปติฏฺายาติ ถุสราสิมฺหิ อาโกฏิตขาณุโก วิย อจลนฺโต วจีสจฺเจ ปติฏฺหิตฺวา. สิยา ¶ โนติ ภเวยฺย อมฺหากํ.
๖๒. อิธาติ ¶ อิมสฺมึ โลเก. อสฺสาติ ภเวยฺย. สีโตทกปฏิกฺขิตฺโตติ นิคณฺา สตฺตสฺาย สีโตทกํ ปฏิกฺขิปนฺติ. ตํ สนฺธาเยตํ วุตฺตํ. มโนสตฺตา นาม เทวาติ มนมฺหิ สตฺตา ลคฺคา ลคิตา. มโนปฏิพทฺโธติ ยสฺมา มนมฺหิ ปฏิพทฺโธ หุตฺวา กาลงฺกโรติ, ตสฺมา มโนสตฺเตสุ เทเวสุ อุปปชฺชตีติ ทสฺเสติ. ตสฺส หิ ปิตฺตชรโรโค ภวิสฺสติ. เตนสฺส อุณฺโหทกํ ปิวิตุํ วา หตฺถปาทาทิโธวนตฺถาย วา คตฺตปริสิฺจนตฺถาย วา อุปเนตุํ น วฏฺฏติ, โรโค พลวตโร โหติ. สีโตทกํ วฏฺฏติ, โรคํ วูปสเมติ. อยํ ปน อุณฺโหทกเมว ปฏิเสวติ, ตํ อลภมาโน โอทนกฺชิกํ ปฏิเสวติ. จิตฺเตน ปน สีโตทกํ ปาตุกาโม จ ปริภฺุชิตุกาโม จ โหติ. เตนสฺส มโนทณฺโฑ ตตฺเถว ภิชฺชติ. โส กายทณฺฑํ วจีทณฺฑํ รกฺขามีติ สีโตทกํ ปาตุกาโม วา ปริภฺุชิตุกาโม วา สีโตทกเมว เทถาติ วตฺตุํ น วิสหติ. ตสฺส เอวํ รกฺขิตาปิ กายทณฺฑวจีทณฺฑา จุตึ วา ปฏิสนฺธึ วา อากฑฺฒิตุํ น สกฺโกนฺติ. มโนทณฺโฑ ปน ภินฺโนปิ จุติมฺปิ ปฏิสนฺธิมฺปิ อากฑฺฒติเยว. อิติ นํ ภควา ทุพฺพลกายทณฺฑวจีทณฺฑา ฉวา ลามกา, มโนทณฺโฑว พลวา มหนฺโตติ วทาเปสิ.
ตสฺสปิ อุปาสกสฺส เอตทโหสิ. ‘‘มุจฺฉาวเสน อสฺิภูตานฺหิ สตฺตาหมฺปิ อสฺสาสปสฺสาสา นปฺปวตฺตนฺติ, จิตฺตสนฺตติปวตฺติมตฺเตเนว ปน เต มตาติ น วุจฺจนฺติ. ยทา เนสํ จิตฺตํ นปฺปวตฺตติ, ตทา ‘มตา เอเต นีหริตฺวา เต ฌาเปถา’ติ วตฺตพฺพตํ อาปชฺชนฺติ. กายทณฺโฑ นิรีโห อพฺยาปาโร, ตถา ¶ วจีทณฺโฑ. จิตฺเตเนว ปน เตสํ จุติปิ ปฏิสนฺธิปิ โหติ ¶ . อิติปิ มโนทณฺโฑว มหนฺโต. ภิชฺชิตฺวาปิ จุติปฏิสนฺธิอากฑฺฒนโต เอเสว มหนฺโต. อมฺหากํ ปน มหานิคณฺสฺส กถา อนิยฺยานิกา’’ติ สลฺลกฺเขสิ. ภควโต ปน วิจิตฺตานิ ปฺหปฏิภานานิ โสตุกาโม น ตาว อนุชานาติ.
น โข เต สนฺธิยตีติ น โข เต ฆฏิยติ. ปุริเมน วา ปจฺฉิมนฺติ ‘‘กายทณฺโฑ มหนฺโต’’ติ อิมินา ปุริเมน วจเนน อิทานิ ‘‘มโนทณฺโฑ มหนฺโต’’ติ อิทํ วจนํ. ปจฺฉิเมน วา ปุริมนฺติ เตน วา ปจฺฉิเมน อทุํ ปุริมวจนํ น ฆฏิยติ.
๖๓. อิทานิสฺส ¶ ภควา อฺานิปิ การณานิ อาหรนฺโต ‘‘ตํ กึ มฺสี’’ติอาทิมาห. ตตฺถ จาตุยามสํวรสํวุโตติ น ปาณมติปาเตติ, น ปาณมติปาตยติ, น ปาณมติปาตยโต สมนฺุโ โหติ. น อทินฺนํ อาทิยติ, น อทินฺนํ อาทิยาเปติ, น อทินฺนํ อาทิยโต สมนฺุโ โหติ. น มุสา ภณติ, น มุสา ภณาเปติ, น มุสา ภณโต สมนฺุโ โหติ. น ภาวิตมาสีสติ, น ภาวิตมาสีสาเปติ, น ภาวิตมาสีสโต สมนฺุโ โหตีติ อิมินา จตุโกฏฺาเสน สํวเรน สํวุโต. เอตฺถ จ ภาวิตนฺติ ปฺจกามคุณา.
สพฺพวาริวาริโตติ วาริตสพฺพอุทโก, ปฏิกฺขิตฺตสพฺพสีโตทโกติ อตฺโถ. โส หิ สีโตทเก สตฺตสฺี โหติ, ตสฺมา น ตํ วลฺเชติ. อถ วา สพฺพวาริวาริโตติ สพฺเพน ปาปวารเณน วาริตปาโป. สพฺพวาริยุตฺโตติ สพฺเพน ปาปวารเณน ¶ ยุตฺโต. สพฺพวาริธุโตติ สพฺเพน ปาปวารเณน ธุตปาโป. สพฺพวาริผุโฏติ สพฺเพน ปาปวารเณน ผุโฏ. ขุทฺทเก ปาเณ สงฺฆาตํ อาปาเทตีติ ขุทฺทเก ปาเณ วธํ อาปาเทติ. โส กิร เอกินฺทฺริยํ ปาณํ ทุวินฺทฺริยํ ปาณนฺติ ปฺเปติ. สุกฺขทณฺฑก-ปุราณปณฺณสกฺขร-กถลานิปิ ปาโณเตว ปฺเปติ. ตตฺถ ขุทฺทกํ อุทกพินฺทุ ขุทฺทโก ปาโณ, มหนฺตํ มหนฺโตติ สฺี โหติ. ตํ สนฺธาเยตํ วุตฺตํ. กิสฺมึ ปฺเปตีติ กตฺถ กตรสฺมึ โกฏฺาเส ปฺเปติ. มโนทณฺฑสฺมินฺติ มโนทณฺฑโกฏฺาเส, ภนฺเตติ. อยํ ปน อุปาสโก ภณนฺโตว สยมฺปิ สลฺลกฺเขสิ – ‘‘อมฺหากํ มหานิคณฺโ ‘อสฺเจตนิกํ กมฺมํ อปฺปสาวชฺชํ, สฺเจตนิกํ มหาสาวชฺช’นฺติ ปฺเปตฺวา เจตนํ มโนทณฺโฑติ ปฺเปติ, อนิยฺยานิกา เอตสฺส กถา, ภควโตว นิยฺยานิกา’’ติ.
๖๔. อิทฺธาติ ¶ สมิทฺธา. ผีตาติ อติสมิทฺธา สพฺพปาลิผุลฺลา วิย. อากิณฺณมนุสฺสาติ ชนสมากุลา. ปาณาติ หตฺถิอสฺสาทโย ติรจฺฉานคตา เจว อิตฺถิปุริสทารกาทโย มนุสฺสชาติกา จ. เอกํ มํสขลนฺติ เอกํ มํสราสึ. ปฺุชนฺติ ตสฺเสว เววจนํ. อิทฺธิมาติ อานุภาวสมฺปนฺโน. เจโตวสิปฺปตฺโตติ จิตฺเต วสีภาวปฺปตฺโต. ภสฺมํ ¶ กริสฺสามีติ ฉาริกํ กริสฺสามิ. กิฺหิ โสภติ เอกา ฉวา นาฬนฺทาติ อิทมฺปิ ภณนฺโต โส คหปติ – ‘‘กายปโยเคน ปฺาสมฺปิ มนุสฺสา เอกํ นาฬนฺทํ เอกํ มํสขลํ กาตุํ น สกฺโกนฺติ, อิทฺธิมา ปน เอโก ¶ เอเกเนว มโนปโทเสน ภสฺมํ กาตุํ สมตฺโถ. อมฺหากํ มหานิคณฺสฺส กถา อนิยฺยานิกา, ภควโตว กถา นิยฺยานิกา’’ติ สลฺลกฺเขสิ.
๖๕. อรฺํ อรฺภูตนฺติ อคามกํ อรฺเมว หุตฺวา อรฺํ ชาตํ. อิสีนํ มโนปโทเสนาติ อิสีนํ อตฺถาย กเตน มโนปโทเสน ตํ มโนปโทสํ อสหมานาหิ เทวตาหิ ตานิ รฏฺานิ วินาสิตานิ. โลกิกา ปน อิสโย มนํ ปโทเสตฺวา วินาสยึสูติ มฺนฺติ. ตสฺมา อิมสฺมึ โลกวาเท ตฺวาว อิทํ วาทาโรปนํ กตนฺติ เวทิตพฺพํ.
ตตฺถ ทณฺฑกีรฺาทีนํ เอวํ อรฺภูตภาโว ชานิตพฺโพ – สรภงฺคโพธิสตฺตสฺส ตาว ปริสาย อติเวปุลฺลตํ คตาย กิสวจฺโฉ นาม ตาปโส มหาสตฺตสฺส อนฺเตวาสี วิเวกวาสํ ปตฺถยมาโน คณํ ปหาย โคธาวรีตีรโต กลิงฺครฏฺเ ทณฺฑกีรฺโ กุมฺภปุรํ นาม นครํ อุปนิสฺสาย ราชุยฺยาเน วิเวกมนุพฺรูหยมาโน วิหรติ. ตสฺส เสนาปติ อุปฏฺาโก โหติ.
ตทา จ เอกา คณิกา รถํ อภิรุหิตฺวา ปฺจมาตุคามสตปริวารา นครํ อุปโสภยมานา วิจรติ. มหาชโน ตเมว โอโลกยมาโน ปริวาเรตฺวา วิจรติ, นครวีถิโย นปฺปโหนฺติ. ราชา วาตปานํ วิวริตฺวา ิโต ตํ ทิสฺวา กา เอสาติ ปุจฺฉิ. ตุมฺหากํ นครโสภินี ¶ เทวาติ. โส อุสฺสูยมาโน ‘‘กึ เอตาย โสภติ, นครํ สยํ โสภิสฺสตี’’ติ ตํ านนฺตรํ อจฺฉินฺทาเปสิ.
สา ตโต ปฏฺาย เกนจิ สทฺธึ สนฺถวํ กตฺวา านนฺตรํ ปริเยสมานา เอกทิวสํ ราชุยฺยานํ ปวิสิตฺวา จงฺกมนโกฏิยํ อาลมฺพนผลกํ นิสฺสาย ปาสาณผลเก นิสินฺนํ ตาปสํ ทิสฺวา จินฺเตสิ ¶ – ‘‘กิลิฏฺโ วตายํ ตาปโส อนฺชิตมณฺฑิโต, ทาิกาหิ ปรุฬฺหาหิ มุขํ ปิหิตํ, มสฺสุนา อุรํ ปิหิตํ, อุโภ กจฺฉา ปรุฬฺหา’’ติ. อถสฺสา โทมนสฺสํ อุปฺปชฺชิ – ‘‘อหํ เอเกน กิจฺเจน วิจรามิ, อยฺจ เม กาฬกณฺณี ทิฏฺโ, อุทกํ อาหรถ, อกฺขีนิ โธวิสฺสามี’’ติ อุทกทนฺตกฏฺํ อาหราเปตฺวา ทนฺตกฏฺํ ขาทิตฺวา ตาปสสฺส สรีเร ปิณฺฑํ ปิณฺฑํ เขฬํ ปาเตตฺวา ทนฺตกฏฺํ ชฏามตฺถเก ขิปิตฺวา มุขํ วิกฺขาเลตฺวา อุทกํ ตาปสสฺส มตฺถกสฺมึเยว สิฺจิตฺวา ¶ – ‘‘เยหิ เม อกฺขีหิ กาฬกณฺณี ทิฏฺโ, ตานิ โธตานิ กลิปวาหิโต’’ติ นิกฺขนฺตา.
ตํทิวสฺจ ราชา สตึ ปฏิลภิตฺวา – ‘‘โภ กุหึ นครโสภินี’’ติ ปุจฺฉิ. อิมสฺมึเยว นคเร เทวาติ. ปกติฏฺานนฺตรํ ตสฺสา เทถาติ านนฺตรํ ทาเปสิ. สา ปุพฺเพ สุกตกมฺมํ นิสฺสาย ลทฺธํ านนฺตรํ ตาปสสฺส สรีเร เขฬปาตเนน ลทฺธนฺติ สฺมกาสิ.
ตโต กติปาหสฺสจฺจเยน ราชา ปุโรหิตสฺส านนฺตรํ คณฺหิ. โส นครโสภินิยา สนฺติกํ คนฺตฺวา ‘‘ภคินิ กินฺติ กตฺวา านนฺตรํ ปฏิลภี’’ติ ปุจฺฉิ. ‘‘กึ พฺราหฺมณ อฺํ กาตพฺพํ อตฺถิ, ราชุยฺยาเน ¶ อนฺชิตกาฬกณฺณี กูฏชฏิโล เอโก อตฺถิ, ตสฺส สรีเร เขฬํ ปาเตหิ, เอวํ านนฺตรํ ลภิสฺสสี’’ติ อาห. โส ‘‘เอวํ กริสฺสามิ ภคินี’’ติ ตตฺถ คนฺตฺวา ตาย กถิตสทิสเมว สพฺพํ กตฺวา นิกฺขมิ. ราชาปิ ตํทิวสเมว สตึ ปฏิลภิตฺวา – ‘‘กุหึ, โภ, พฺราหฺมโณ’’ติ ปุจฺฉิ. อิมสฺมึเยว นคเร เทวาติ. ‘‘อมฺเหหิ อนุปธาเรตฺวา กตํ, ตเทวสฺส านนฺตรํ เทถา’’ติ ทาเปสิ. โสปิ ปฺุพเลน ลภิตฺวา ‘‘ตาปสสฺส สรีเร เขฬปาตเนน ลทฺธํ เม’’ติ สฺมกาสิ.
ตโต กติปาหสฺสจฺจเยน รฺโ ปจฺจนฺโต กุปิโต. ราชา ปจฺจนฺตํ วูปสเมสฺสามีติ จตุรงฺคินิยา เสนาย นิกฺขมิ. ปุโรหิโต คนฺตฺวา รฺโ ปุรโต ตฺวา ‘‘ชยตุ มหาราชา’’ติ วตฺวา – ‘‘ตุมฺเห, มหาราช, ชยตฺถาย คจฺฉถา’’ติ ปุจฺฉิ. อาม พฺราหฺมณาติ. เอวํ สนฺเต ราชุยฺยาเน อนฺชิตกาฬกณฺณี เอโก กูฏชฏิโล วสติ, ตสฺส สรีเร เขฬํ ปาเตถาติ. ราชา ตสฺส วจนํ คเหตฺวา ยถา คณิกาย จ เตน จ กตํ, ตเถว สพฺพํ กตฺวา โอโรเธปิ อาณาเปสิ – ‘‘เอตสฺส กูฏชฏิลสฺส สรีเร เขฬํ ปาเตถา’’ติ. ตโต โอโรธาปิ โอโรธปาลกาปิ ตเถว อกํสุ. อถ ราชา อุยฺยานทฺวาเร รกฺขํ ปาเปตฺวา ‘‘รฺา สทฺธึ นิกฺขมนฺตา ¶ สพฺเพ ตาปสสฺส สรีเร เขฬํ อปาเตตฺวา นิกฺขมิตุํ น ลภนฺตี’’ติ อาณาเปสิ. อถ สพฺโพ พลกาโย จ เสนิโย จ เตเนว นิยาเมน ตาปสสฺส อุปริ เขฬฺจ ทนฺตกฏฺานิ จ มุขวิกฺขาลิต อุทกฺจ ปาปยึสุ, เขโฬ จ ทนฺตกฏฺานิ จ สกลสรีรํ อวตฺถรึสุ.
เสนาปติ ¶ สพฺพปจฺฉา สุณิตฺวา ‘‘มยฺหํ กิร สตฺถารํ ภวนฺตํ ปฺุกฺเขตฺตํ สคฺคโสปานํ เอวํ ฆฏฺฏยึสู’’ติ อุสุมชาตหทโย มุเขน อสฺสสนฺโต ¶ เวเคน ราชุยฺยานํ อาคนฺตฺวา ตถา พฺยสนปตฺตํ อิสึ ทิสฺวา กจฺฉํ พนฺธิตฺวา ทฺวีหิ หตฺเถหิ ทนฺตกฏฺานิ อปวิยูหิตฺวา อุกฺขิปิตฺวา นิสีทาเปตฺวา อุทกํ อาหราเปตฺวา นฺหาเปตฺวา สพฺพโอสเธหิ เจว จตุชฺชาติคนฺเธหิ จ สรีรํ อุพฺพฏฺเฏตฺวา สุขุมสาฏเกน ปฺุฉิตฺวา ปุรโต อฺชลึ กตฺวา ิโต เอวมาห ‘‘อยุตฺตํ, ภนฺเต, มนุสฺเสหิ กตํ, เอเตสํ กึ ภวิสฺสตี’’ติ. เทวตา เสนาปติ ติธา ภินฺนา, เอกจฺจา ‘‘ราชานเมว นาเสสฺสามา’’ติ วทนฺติ, เอกจฺจา ‘‘สทฺธึ ปริสาย ราชาน’’นฺติ, เอกจฺจา ‘‘รฺโ วิชิตํ สพฺพํ นาเสสฺสามา’’ติ. อิทํ วตฺวา ปน ตาปโส อปฺปมตฺตกมฺปิ โกปํ อกตฺวา โลกสฺส สนฺติอุปายเมว อาจิกฺขนฺโต อาห ‘‘อปราโธ นาม โหติ, อจฺจยํ ปน เทเสตุํ ชานนฺตสฺส ปากติกเมว โหตี’’ติ.
เสนาปติ นยํ ลภิตฺวา รฺโ สนฺติกํ คนฺตฺวา ราชานํ วนฺทิตฺวา อาห – ‘‘ตุมฺเหหิ, มหาราช, นิราปราเธ มหิทฺธิเก ตาปเส อปรชฺฌนฺเตหิ ภาริยํ กมฺมํ กตํ, เทวตา กิร ติธา ภินฺนา เอวํ วทนฺตี’’ติ สพฺพํ อาโรเจตฺวา – ‘‘ขมาปิเต กิร, มหาราช, ปากติกํ โหติ, รฏฺํ มา นาเสถ, ตาปสํ ขมาเปถา’’ติ อาห. ราชา อตฺตนิ โทสํ กตํ ทิสฺวาปิ เอวํ วทติ ‘‘น ตํ ขมาเปสฺสามี’’ติ. เสนาปติ ยาวตติยํ ยาจิตฺวา อนิจฺฉนฺตมาห – ‘‘อหํ, มหาราช, ตาปสสฺส พลํ ชานามิ, น โส อภูตวาที, นาปิ กุปิโต, สตฺตานุทฺทเยน ปน เอวมาห ขมาเปถ นํ มหาราชา’’ติ. น ขมาเปมีติ. เตน หิ เสนาปติฏฺานํ อฺสฺส เทถ, อหํ ตุมฺหากํ อาณาปวตฺติฏฺาเน น วสิสฺสามีติ. ตฺวํ เยนกามํ คจฺฉ, อหํ มยฺหํ เสนาปตึ ลภิสฺสามีติ. ตโต เสนาปติ ตาปสสฺส สนฺติกํ อาคนฺตฺวา วนฺทิตฺวา ¶ ‘‘กถํ ปฏิปชฺชามิ, ภนฺเต’’ติ อาห. เสนาปติ เย เต วจนํ สุณนฺติ, สพฺเพ สปริกฺขาเร สธเน สทฺวิปทจตุปฺปเท คเหตฺวา สตฺตทิวสพฺภนฺตเร พหิ รชฺชสีมํ คจฺฉ, เทวตา อติวิย กุปิตา ธุวํ รฏฺมฺปิ อรฏฺํ กริสฺสนฺตีติ. เสนาปติ ตถา อกาสิ.
ราชา ¶ คตมตฺโตเยว อมิตฺตมถนํ กตฺวา ชนปทํ วูปสเมตฺวา อาคมฺม ชยขนฺธาวารฏฺาเน นิสีทิตฺวา นครํ ปฏิชคฺคาเปตฺวา อนฺโตนครํ ปาวิสิ. เทวตา ¶ ปมํเยว อุทกวุฏฺึ ปาตยึสุ. มหาชโน อตฺตมโน อโหสิ ‘‘กูฏชฏิลํ อปรทฺธกาลโต ปฏฺาย อมฺหากํ รฺโ วฑฺฒิเยว, อมิตฺเต นิมฺมเถสิ, อาคตทิวเสเยว เทโว วุฏฺโ’’ติ. เทวตา ปุน สุมนปุปฺผวุฏฺึ ปาตยึสุ, มหาชโน อตฺตมนตโร อโหสิ. เทวตา ปุน มาสกวุฏฺึ ปาตยึสุ. ตโต กหาปณวุฏฺึ, ตโต กหาปณตฺถํ น นิกฺขเมยฺยุนฺติ มฺมานา หตฺถูปคปาทูปคาทิกตภณฺฑวุฏฺึ ปาเตสุํ. มหาชโน สตฺตภูมิกปาสาเท ิโตปิ โอตริตฺวา อาภรณานิ ปิฬนฺธนฺโต อตฺตมโน อโหสิ. ‘‘อรหติ วต กูฏชฏิลเก เขฬปาตนํ, ตสฺส อุปริ เขฬปาติตกาลโต ปฏฺาย อมฺหากํ รฺโ วฑฺฒิ ชาตา, อมิตฺตมถนํ กตํ, อาคตทิวเสเยว เทโว วสฺสิ, ตโต สุมนวุฏฺิ มาสกวุฏฺิ กหาปณวุฏฺิ กตภณฺฑวุฏฺีติ จตสฺโส วุฏฺิโย ชาตา’’ติ อตฺตมนวาจํ นิจฺฉาเรตฺวา รฺโ กตปาเป สมนฺุโ ชาโต.
ตสฺมึ สมเย เทวตา เอกโตธารอุภโตธาราทีนิ นานปฺปการานิ อาวุธานิ มหาชนสฺส อุปริ ผลเก ¶ มํสํ โกฏฺฏยมานา วิย ปาตยึสุ. ตทนนฺตรํ วีตจฺจิเก วีตธูเม กึสุกปุปฺผวณฺเณ องฺคาเร, ตทนนฺตรํ กูฏาคารปฺปมาเณ ปาสาเณ, ตทนนฺตรํ อนฺโตมุฏฺิยํ อสณฺหนิกํ สุขุมวาลิกํ วสฺสาปยมานา อสีติหตฺถุพฺเพธํ ถลํ อกํสุ. รฺโ วิชิตฏฺาเน กิสวจฺฉตาปโส เสนาปติ มาตุโปสกราโมติ ตโยว มนุสฺสภูตา อโรคา อเหสุํ. เสสานํ ตสฺมึ กมฺเม อสมงฺคีภูตานํ ติรจฺฉานานํ ปานียฏฺาเน ปานียํ นาโหสิ, ติณฏฺาเน ติณํ. เต เยน ปานียํ เยน ติณนฺติ คจฺฉนฺตา อปฺปตฺเตเยว สตฺตเม ทิวเส พหิรชฺชสีมํ ปาปุณึสุ. เตนาห สรภงฺคโพธิสตฺโต –
‘‘กิสฺหิ วจฺฉํ อวกิริย ทณฺฑกี,
อุจฺฉินฺนมูโล สชโน สรฏฺโ;
กุกฺกุฬนาเม นิรยมฺหิ ปจฺจติ,
ตสฺส ผุลิงฺคานิ ปตนฺติ กาเย’’ติ. (ชา. ๒.๑๗.๗๐);
เอวํ ตาว ทณฺฑกีรฺสฺส อรฺภูตภาโว เวทิตพฺโพ.
กลิงฺครฏฺเ ¶ ¶ ปน นาฬิกิรรฺเ รชฺชํ การยมาเน หิมวติ ปฺจสตตาปสา อนิตฺถิคนฺธา อชินชฏวากจีรธรา วนมูลผลภกฺขา หุตฺวา จิรํ วีตินาเมตฺวา โลณมฺพิลเสวนตฺถํ มนุสฺสปถํ โอตริตฺวา อนุปุพฺเพน กลิงฺครฏฺเ นาฬิกิรรฺโ นครํ สมฺปตฺตา. เต ชฏาชินวากจีรานิ ¶ สณฺเปตฺวา ปพฺพชิตานุรูปํ อุปสมสิรึ ทสฺสยมานา นครํ ภิกฺขาย ปวิสึสุ. มนุสฺสา อนุปฺปนฺเน พุทฺธุปฺปาเท ตาปสปพฺพชิเต ทิสฺวา ปสนฺนา นิสชฺชฏฺานํ สํวิธาย หตฺถโต ภิกฺขาภาชนํ คเหตฺวา นิสีทาเปตฺวา ภิกฺขํ สมฺปาเทตฺวา อทํสุ. ตาปสา กตภตฺตกิจฺจา อนุโมทนํ อกํสุ. มนุสฺสา สุตฺวา ปสนฺนจิตฺตา ‘‘กุหึ ภทนฺตา คจฺฉนฺตี’’ติ ปุจฺฉึสุ. ยถาผาสุกฏฺานํ, อาวุโสติ. ภนฺเต, อลํ อฺตฺถ คมเนน, ราชุยฺยาเน วสถ, มยํ ภุตฺตปาตราสา อาคนฺตฺวา ธมฺมกถํ โสสฺสามาติ. ตาปสา อธิวาเสตฺวา อุยฺยานํ อคมํสุ. นาครา ภุตฺตปาตราสา สุทฺธวตฺถนิวตฺถา ‘‘ธมฺมกถํ โสสฺสามา’’ติ สงฺฆา คณา คณีภูตา อุยฺยานาภิมุขา อคมํสุ. ราชา อุปริปาสาเท ิโต เต ตถา คจฺฉมาเน ทิสฺวา อุปฏฺากํ ปุจฺฉิ ‘‘กึ เอเต ภเณ นาครา สุทฺธวตฺถา สุทฺธุตฺตราสงฺคา หุตฺวา อุยฺยานาภิมุขา คจฺฉนฺติ, กิเมตฺถ สมชฺชํ วา นาฏกํ วา อตฺถี’’ติ? นตฺถิ เทว, เอเต ตาปสานํ สนฺติเก ธมฺมํ โสตุกามา คจฺฉนฺตีติ. เตน หิ ภเณ อหมฺปิ คจฺฉิสฺสามิ, มยา สทฺธึ คจฺฉนฺตูติ. โส คนฺตฺวา เตสํ อาโรเจสิ – ‘‘ราชาปิ คนฺตุกาโม, ราชานํ ปริวาเรตฺวาว คจฺฉถา’’ติ. นาครา ปกติยาปิ อตฺตมนา ตํ สุตฺวา – ‘‘อมฺหากํ ราชา อสฺสทฺโธ อปฺปสนฺโน ทุสฺสีโล, ตาปสา ธมฺมิกา, เต อาคมฺม ราชาปิ ธมฺมิโก ภวิสฺสตี’’ติ อตฺตมนตรา อเหสุํ.
ราชา นิกฺขมิตฺวา เตหิ ปริวาริโต อุยฺยานํ คนฺตฺวา ตาปเสหิ สทฺธึ ปฏิสนฺถารํ กตฺวา เอกมนฺตํ นิสีทิ. ตาปสา ราชานํ ทิสฺวา ปริกถาย กุสลสฺเสกสฺส ตาปสสฺส ‘‘รฺโ ธมฺมํ กเถหี’’ติ สฺมทํสุ, โส ตาปโส ¶ ปริสํ โอโลเกตฺวา ปฺจสุ เวเรสุ อาทีนวํ ปฺจสุ จ สีเลสุ อานิสํสํ กเถนฺโต –
‘‘ปาโณ ¶ น หนฺตพฺโพ, อทินฺนํ นาทาตพฺพํ, กาเมสุมิจฺฉาจาโร น จริตพฺโพ, มุสา น ภาสิตพฺพา, มชฺชํ น ปาตพฺพํ, ปาณาติปาโต นาม นิรยสํวตฺตนิโก โหติ ติรจฺฉานโยนิสํวตฺตนิโก เปตฺติวิสยสํวตฺตนิโก, ตถา อทินฺนาทานาทีนิ. ปาณาติปาโต นิรเย ปจฺจิตฺวา มนุสฺสโลกํ อาคตสฺส วิปากาวเสเสน อปฺปายุกสํวตฺตนิโก โหติ, อทินฺนาทานํ ¶ อปฺปโภคสํวตฺตนิกํ, มิจฺฉาจาโร พหุสปตฺตสํวตฺตนิโก, มุสาวาโท อภูตพฺภกฺขานสํวตฺตนิโก, มชฺชปานํ อุมฺมตฺตกภาวสํวตฺตนิก’’นฺติ –
ปฺจสุ เวเรสุ อิมํ อาทีนวํ กเถสิ.
ราชา ปกติยาปิ อสฺสทฺโธ อปฺปสนฺโน ทุสฺสีโล, ทุสฺสีลสฺส จ สีลกถา นาม ทุกฺกถา, กณฺเณ สูลปฺปเวสนํ วิย โหติ. ตสฺมา โส จินฺเตสิ – ‘‘อหํ ‘เอเต ปคฺคณฺหิสฺสามี’ติ อาคโต, อิเม ปน มยฺหํ อาคตกาลโต ปฏฺาย มํเยว ฆฏฺเฏนฺตา วิชฺฌนฺตา ปริสมชฺเฌ กเถนฺติ, กริสฺสามิ เนสํ กาตฺตพฺพ’’นฺติ. โส ธมฺมกถาปริโยสาเน ‘‘อาจริยา สฺเว มยฺหํ เคเห ภิกฺขํ คณฺหถา’’ติ นิมนฺเตตฺวา อคมาสิ. โส ทุติยทิวเส มหนฺเต มหนฺเต โกฬุมฺเพ อาหราเปตฺวา คูถสฺส ปูราเปตฺวา กทลิปตฺเตหิ เนสํ มุขานิ พนฺธาเปตฺวา ตตฺถ ตตฺถ ปาเปสิ, ปุน พหลมธุกเตลนาคพลปิจฺฉิลฺลาทีนํ กูเฏ ปูเรตฺวา นิสฺเสณิมตฺถเก ปาเปสิ, ตตฺเถว จ มหามลฺเล พทฺธกจฺเฉ หตฺเถหิ มุคฺคเร คาหาเปตฺวา เปตฺวา อาห ‘‘กูฏตาปสา อติวิย มํ วิเหยึสุ, เตสํ ปาสาทโต โอตรณกาเล ¶ กูเฏหิ ปิจฺฉิลฺลํ โสปานมตฺถเก วิสฺสชฺเชตฺวา สีเส มุคฺคเรหิ โปเถตฺวา คเล คเหตฺวา โสปาเน ขิปถา’’ติ. โสปานปาทมูเล ปน จณฺเฑ กุกฺกุเร พนฺธาเปสิ.
ตาปสาปิ ‘‘สฺเว ราชเคเห ภฺุชิสฺสามา’’ติ อฺมฺํ โอวทึสุ – ‘‘มาริสา ราชเคหํ นาม สาสงฺกํ สปฺปฏิภยํ, ปพฺพชิเตหิ นาม ฉทฺวารารมฺมเณ สฺเตหิ ภวิตพฺพํ, ทิฏฺทิฏฺเ อารมฺมเณ นิมิตฺตํ น คเหตพฺพํ, จกฺขุทฺวาเร สํวโร ปจฺจุปฏฺเปตพฺโพ’’ติ.
ปุนทิวเส ¶ ภิกฺขาจารเวลํ สลฺลกฺเขตฺวา วากจีรํ นิวาเสตฺวา อชินจมฺมํ เอกํสคตํ กตฺวา ชฏากลาปํ สณฺเปตฺวา ภิกฺขาภาชนํ คเหตฺวา ปฏิปาฏิยา ราชนิเวสนํ อภิรุฬฺหา. ราชา อารุฬฺหภาวํ ตฺวา คูถโกฬุมฺพมุขโต กทลิปตฺตํ นีหราเปสิ. ทุคฺคนฺโธ ตาปสานํ นาสปุฏํ ปหริตฺวา มตฺถลุงฺคปาตนาการปตฺโต อโหสิ. มหาตาปโส ราชานํ โอโลเกสิ. ราชา – ‘‘เอตฺถ โภนฺโต ยาวทตฺถํ ภฺุชนฺตุ เจว หรนฺตุ จ, ตุมฺหากเมตํ อนุจฺฉวิกํ, หิยฺโย อหํ ตุมฺเห ปคฺคณฺหิสฺสามีติ อาคโต, ตุมฺเห ปน มํเยว ฆฏฺเฏนฺโต วิชฺฌนฺตา ปริสมชฺเฌ กถยิตฺถ ¶ , ตุมฺหากมิทํ อนุจฺฉวิกํ, ภฺุชถา’’ติ มหาตาปสสฺส อุลุงฺเกน คูถํ อุปนาเมสิ. มหาตาปโส ธี ธีติ วทนฺโต ปฏินิวตฺติ. ‘‘เอตฺตเกเนว คจฺฉิสฺสถ ตุมฺเห’’ติ โสปาเน กูเฏหิ ปิจฺฉิลฺลํ วิสฺสชฺชาเปตฺวา มลฺลานํ สฺมทาสิ. มลฺลา มุคฺคเรหิ สีสานิ โปเถตฺวา คีวาย คเหตฺวา โสปาเน ขิปึสุ, เอโกปิ โสปาเน ปติฏฺาตุํ นาสกฺขิ ¶ , ปวฏฺฏมานา โสปานปาทมูลํเยว ปาปุณึสุ. สมฺปตฺเต สมฺปตฺเต จณฺฑกุกฺกุรา ปฏปฏาติ ลฺุจมานา ขาทึสุ. โยปิ เนสํ อุฏฺหิตฺวา ปลายติ, โสปิ อาวาเฏ ปตติ, ตตฺราปิ นํ กุกฺกุรา อนุพนฺธิตฺวา ขาทนฺติเยว. อิติ เนสํ กุกฺกุรา อฏฺิสงฺขลิกเมว อวเสสยึสุ. เอวํ โส ราชา ตปสมฺปนฺเน ปฺจสเต ตาปเส เอกทิวเสเนว ชีวิตา โวโรเปสิ.
อถสฺส รฏฺเ เทวตา ปุริมนเยเนว ปุน นววุฏฺิโย ปาเตสุํ. ตสฺส รชฺชํ สฏฺิโยชนุพฺเพเธน วาลิกถเลน อวจฺฉาทิยิตฺถ. เตนาห สรภงฺโค โพธิสตฺโต –
‘‘โย สฺเต ปพฺพชิเต อวฺจยิ,
ธมฺมํ ภณนฺเต สมเณ อทูสเก;
ตํ นาฬิเกรํ สุนขา ปรตฺถ,
สงฺคมฺม ขาทนฺติ วิผนฺทมาน’’นฺติ. (ชา. ๒.๑๗.๗๑);
เอวํ กาลิงฺคารฺสฺส อรฺภูตภาโว เวทิตพฺโพ.
อตีเต ปน พาราณสินคเร ทิฏฺมงฺคลิกา นาม จตฺตาลีสโกฏิวิภวสฺส เสฏฺิโน เอกา ธีตา อโหสิ ทสฺสนียา ปาสาทิกา. สา รูปโภคกุลสมฺปตฺติสมฺปนฺนตาย พหูนํ ปตฺถนียา อโหสิ. โย ¶ ปนสฺสา วาเรยฺยตฺถาย ปหิณาติ, ตํ ตํ ทิสฺวานสฺส ชาติยํ วา หตฺถปาทาทีสุ วา ยตฺถ กตฺถจิ โทสํ อาโรเปตฺวา ‘‘โก เอส ทุชฺชาโต ทุสฺสณฺิโต’’ติอาทีนิ วตฺวา – ‘‘นีหรถ น’’นฺติ นีหราเปตฺวา ‘‘เอวรูปมฺปิ นาม อทฺทสํ, อุทกํ อาหรถ, อกฺขีนิ โธวิสฺสามี’’ติ อกฺขีนิ โธวติ. ตสฺสา ทิฏฺํ ทิฏฺํ วิปฺปการํ ปาเปตฺวา นีหราเปตีติ ¶ ทิฏฺมงฺคลิกา ตฺเวว สงฺขา อุทปาทิ, มูลนามํ อนฺตรธายิ.
สา ¶ เอกทิวสํ คงฺคาย อุทกกีฬํ กีฬิสฺสามีติ ติตฺถํ สชฺชาเปตฺวา ปหูตํ ขาทนียโภชนียํ สกเฏสุ ปูราเปตฺวา พหูนิ คนฺธมาลาทีนิ อาทาย ปฏิจฺฉนฺนยานํ อารุยฺห าติคณปริวุตา เคหมฺหา นิกฺขมิ. เตน จ สมเยน มหาปุริโส จณฺฑาลโยนิยํ นิพฺพตฺโต พหินคเร จมฺมเคเห วสติ, มาตงฺโคตฺเววสฺส นามํ อโหสิ. โส โสฬสวสฺสุทฺเทสิโก หุตฺวา เกนจิเทว กรณีเยน อนฺโตนครํ ปวิสิตุกาโม เอกํ นีลปิโลติกํ นิวาเสตฺวา เอกํ หตฺเถ พนฺธิตฺวา เอเกน หตฺเถน ปจฺฉึ, เอเกน ฆณฺฑํ คเหตฺวา ‘‘อุสฺสรถ อยฺยา, จณฺฑาโลห’’นฺติ ชานาปนตฺถํ ตํ วาเทนฺโต นีจจิตฺตํ ปจฺจุปฏฺเปตฺวา ทิฏฺทิฏฺเ มนุสฺเส นมสฺสมาโน นครํ ปวิสิตฺวา มหาปถํ ปฏิปชฺชิ.
ทิฏฺมงฺคลิกา ฆณฺฑสทฺทํ สุตฺวา สาณิอนฺตเรน โอโลเกนฺตี ทูรโตว ตํ อาคจฺฉนฺตํ ทิสฺวา ‘‘กิเมต’’นฺติ ปุจฺฉิ. มาตงฺโค อยฺเยติ. ‘‘กึ วต, โภ, อกุสลํ อกรมฺห, กสฺสายํ นิสฺสนฺโท, วินาโส นุ โข เม ปจฺจุปฏฺิโต, มงฺคลกิจฺเจน นาม คจฺฉมานา จณฺฑาลํ อทฺทส’’นฺติ สรีรํ กมฺเปตฺวา ชิคุจฺฉมานา เขฬํ ปาเตตฺวา ธาติโย อาห – ‘‘เวเคน อุทกํ อาหรถ, จณฺฑาโล ทิฏฺโ, อกฺขีนิ เจว นาม ¶ คหิตมุขฺจ โธวิสฺสามี’’ติ โธวิตฺวา รถํ นิวตฺตาเปตฺวา สพฺพปฏิยาทานํ เคหํ เปเสตฺวา ปาสาทํ อภิรุหิ. สุราโสณฺฑาทโย เจว ตสฺสา อุปฏฺากมนุสฺสา จ ‘‘กุหึ, โภ ทิฏฺมงฺคลิกา, อิมายปิ เวลาย นาคจฺฉตี’’ติ ปุจฺฉนฺตา ตํ ปวตฺตึ สุตฺวา – ‘‘มหนฺตํ วต, โภ, สุรามํสคนฺธมาลาทิสกฺการํ จณฺฑาลํ นิสฺสาย อนุภวิตุํ น ลภิมฺห, คณฺหถ จณฺฑาล’’นฺติ คตฏฺานํ คเวสิตฺวา นิราปราธํ มาตงฺคปณฺฑิตํ ตชฺชิตฺวา – ‘‘อเร มาตงฺค ตํ นิสฺสาย อิทฺจิทฺจ สกฺการํ อนุภวิตุํ น ลภิมฺหา’’ติ เกเสสุ ¶ คเหตฺวา ภูมิยํ ปาเตตฺวา ชาณุกปฺปรปาสาณาทีหิ โกฏฺเฏตฺวา มโตติ สฺาย ปาเท คเหตฺวา กฑฺฒนฺตา สงฺการกูเฏ ฉฑฺเฑสุํ.
มหาปุริโส สฺํ ปฏิลภิตฺวา หตฺถปาเท ปรามสิตฺวา – ‘‘อิทํ ทุกฺขํ กํ นิสฺสาย อุปฺปนฺน’’นฺติ จินฺเตนฺโต – ‘‘น อฺํ กฺจิ, ทิฏฺมงฺคลิกํ นิสฺสาย อุปฺปนฺน’’นฺติ ตฺวา ‘‘สจาหํ ปุริโส, ปาเทสุ นํ นิปาเตสฺสามี’’ติ จินฺเตตฺวา เวธมาโน ทิฏฺมงฺคลิกาย กุลทฺวารํ คนฺตฺวา – ‘‘ทิฏฺมงฺคลิกํ ลภนฺโต วุฏฺหิสฺสามิ, อลภนฺตสฺส เอตฺเถว มรณ’’นฺติ เคหงฺคเณ นิปชฺชิ. เตน จ สมเยน ชมฺพุทีเป อยํ ธมฺมตา โหติ – ยสฺส จณฺฑาโล กุชฺฌิตฺวา คพฺภทฺวาเร ¶ นิปนฺโน มรติ, เย จ ตสฺมึ คพฺเภ วสนฺติ, สพฺเพ จณฺฑาลา โหนฺติ. เคหมชฺฌมฺหิ มเต สพฺเพ เคหวาสิโน, ทฺวารมฺหิ มเต อุภโต อนนฺตรเคหวาสิกา, องฺคณมฺหิ มเต อิโต สตฺต อิโต สตฺตาติ จุทฺทสเคหวาสิโน สพฺเพ จณฺฑาลา โหนฺตีติ. โพธิสตฺโต ปน องฺคเณ นิปชฺชิ.
เสฏฺิสฺส อาโรเจสุํ – ‘‘มาตงฺโค เต สามิ เคหงฺคเณ ปติโต’’ติ ¶ คจฺฉถ ภเณ, กึ การณาติ วตฺวา เอกมาสกํ ทตฺวา อุฏฺาเปถาติ. เต คนฺตฺวา ‘‘อิมํ กิร มาสกํ คเหตฺวา อุฏฺหา’’ติ วทึสุ. โส – ‘‘นาหํ มาสกตฺถาย นิปนฺโน, ทิฏฺมงฺคลิกาย สฺวาหํ นิปนฺโน’’ติ อาห. ทิฏฺมงฺคลิกาย โก โทโสติ? กึ ตสฺสา โทสํ น ปสฺสถ, นิรปราโธ อหํ ตสฺสา มนุสฺเสหิ พฺยสนํ ปาปิโต, ตํ ลภนฺโตว วุฏฺหิสฺสามิ, อลภนฺโต น วุฏฺหิสฺสามีติ.
เต คนฺตฺวา เสฏฺิสฺส อาโรเจสุํ. เสฏฺิ ธีตุ โทสํ ตฺวา ‘‘คจฺฉถ, เอกํ กหาปณํ เทถา’’ติ เปเสติ. โส ‘‘น อิจฺฉามิ กหาปณํ, ตเมว อิจฺฉามี’’ติ อาห. ตํ สุตฺวา เสฏฺิ จ เสฏฺิภริยา จ – ‘‘เอกาเยว โน ปิยธีตา, ปเวณิยา ฆฏโก อฺโ ทารโกปิ นตฺถี’’ติ สํเวคปฺปตฺตา – ‘‘คจฺฉถ ตาตา, โกจิ อมฺหากํ อสหนโก เอตํ ชีวิตาปิ โวโรเปยฺย, เอตสฺมิฺหิ มเต สพฺเพ มยํ นฏฺา โหม, อารกฺขมสฺส คณฺหถา’’ติ ปริวาเรตฺวา อารกฺขํ สํวิธาย ยาคุํ เปสยึสุ, ภตฺตํ ธนํ เปสยึสุ, เอวํ โส สพฺพํ ปฏิกฺขิปิ. เอวํ เอโก ทิวโส คโต; ทฺเว, ตโย, จตฺตาโร, ปฺจ ทิวสา คตา.
ตโต ¶ สตฺตสตฺตเคหวาสิกา อุฏฺาย – ‘‘น สกฺโกม มยํ ตุมฺเห นิสฺสาย จณฺฑาลา ภวิตุํ, อมฺเห มา นาเสถ, ตุมฺหากํ ทาริกํ ทตฺวา เอตํ อุฏฺาเปถา’’ติ อาหํสุ. เต สตมฺปิ สหสฺสมฺปิ สตสหสฺสมฺปิ ปหิณึสุ, โส ปฏิกฺขิปเตว. เอวํ ฉ ทิวสา คตา. สตฺตเม ทิวเส อุภโต จุทฺทสเคหวาสิกา สนฺนิปติตฺวา – ‘‘น มยํ จณฺฑาลา ภวิตุํ สกฺโกม, ตุมฺหากํ อกามกานมฺปิ มยํ เอตสฺส ทาริกํ ทสฺสามา’’ติ อาหํสุ.
มาตาปิตโร โสกสลฺลสมปฺปิตา วิสฺี หุตฺวา สยเน นิปตึสุ. อุภโต จุทฺทสเคหวาสิโน ปาสาทํ อารุยฺห สุปุปฺผิตกึสุกสาขํ ¶ อุจฺฉินฺทนฺตา วิย ตสฺสา สพฺพาภรณานิ โอมฺุจิตฺวา นเขหิ สีมนฺตํ กตฺวา เกเส พนฺธิตฺวา นีลสาฏกํ นิวาสาเปตฺวา หตฺเถ ¶ นีลปิโลติกขณฺฑํ เวเตฺวา กณฺเณสุ ติปุปฏฺฏเก ปิฬนฺธาเปตฺวา ตาลปณฺณปจฺฉึ ทตฺวา ปาสาทโต โอตาราเปตฺวา ทฺวีสุ พาหาสุ คเหตฺวา – ‘‘ตว สามิกํ คเหตฺวา ยาหี’’ติ มหาปุริสสฺส อทํสุ.
นีลุปฺปลมฺปิ อติภาโรติ อนุกฺขิตฺตปุพฺพา สุขุมาลทาริกา ‘‘อุฏฺาหิ สามิ, คจฺฉามา’’ติ อาห. โพธิสตฺโต นิปนฺนโกว อาห ‘‘นาหํ อุฏฺหามี’’ติ. อถ กินฺติ วทามีติ. ‘‘อุฏฺเหิ อยฺย มาตงฺคา’’ติ เอวํ มํ วทาหีติ. สา ตถา อโวจ. น ตุยฺหํ มนุสฺสา อุฏฺานสมตฺถํ มํ อกํสุ, พาหาย มํ คเหตฺวา อุฏฺาเปหีติ. สา ตถา อกาสิ. โพธิสตฺโต อุฏฺหนฺโต วิย ปริวฏฺเฏตฺวา ภูมิยํ ปติตฺวา – ‘‘นาสิตํ, โภ, ทิฏฺมงฺคลิกาย ปมํ มนุสฺเสหิ โกฏฺฏาเปตฺวา, อิทานิ สยํ โกฏฺเฏตี’’ติ วิรวิตฺถ. สา กึ กโรมิ อยฺยาติ? ทฺวีหิ หตฺเถหิ คเหตฺวา อุฏฺาเปหีติ. สา ตถา อุฏฺาเปตฺวา นิสีทาเปตฺวา คจฺฉาม สามีติ. คจฺฉา นาม อรฺเ โหนฺติ, มยํ มนุสฺสา, อติโกฏฺฏิโตมฺหิ ตุยฺหํ มนุสฺเสหิ, น สกฺโกมิ ปทสา คนฺตุํ, ปิฏฺิยา มํ เนหีติ. สา โอนมิตฺวา ปิฏฺึ อทาสิ. โพธิสตฺโต อภิรุหิ. กุหึ เนมิ สามีติ? พหินครํ เนหีติ. สา ปาจีนทฺวารํ คนฺตฺวา – ‘‘อิธ เต สามิ วสนฏฺาน’’นฺติ ปุจฺฉิ. กตรฏฺานํ เอตนฺติ? ปาจีนทฺวารํ สามีติ. ปาจีนทฺวาเร จณฺฑาลปุตฺตา วสิตุํ น ลภนฺตีติ ¶ อตฺตโน วสนฏฺานํ อนาจิกฺขิตฺวาว สพฺพทฺวารานิ อาหิณฺฑาเปสิ. กสฺมา? ภวคฺคปตฺตมสฺสา ¶ มานํ ปาเตสฺสามีติ. มหาชโน อุกฺกุฏฺิมกาสิ – ‘‘เปตฺวา ตุมฺหาทิสํ อฺโ เอติสฺสา มานํ เภทโก นตฺถี’’ติ.
สา ปจฺฉิมทฺวารํ ปตฺวา ‘‘อิธ เต สามิ วสนฏฺาน’’นฺติ ปุจฺฉิ. กตรฏฺานํ เอตนฺติ? ปจฺฉิมทฺวารํ สามีติ. อิมินา ทฺวาเรน นิกฺขมิตฺวา จมฺมเคหํ โอโลเกนฺตี คจฺฉาติ. สา ตตฺถ คนฺตฺวา อาห ‘‘อิทํ จมฺมเคหํ ตุมฺหากํ วสนฏฺานํ สามี’’ติ? อามาติ ปิฏฺิโต โอตริตฺวา จมฺมเคหํ ปาวิสิ.
ตตฺถ สตฺตฏฺทิวเส วสนฺโต สพฺพฺุตคเวสนธีโร เอตฺตเกสุ ทิวเสสุ น จ ชาติสมฺเภทมกาสิ. ‘‘มหากุลสฺส ธีตา สเจ มํ นิสฺสาย มหนฺตํ ยสํ น ปาปุณาติ, น จมฺหาหํ จตุวีสติยา พุทฺธานํ อนฺเตวาสิโก. เอติสฺสา ปาทโธวนอุทเกน สกลชมฺพุทีเป ราชูนํ ¶ อภิเสกกิจฺจํ กริสฺสามี’’ติ จินฺเตตฺวา ปุน จินฺเตสิ – ‘‘อคารมชฺเฌวสนฺโต น สกฺขิสฺสามิ, ปพฺพชิตฺวา ปน สกฺขิสฺสามี’’ติ. จินฺเตตฺวา ตํ อามนฺเตสิ – ‘‘ทิฏฺมงฺคลิเก มยํ ปุพฺเพ เอกจรา กมฺมํ กตฺวาปิ อกตฺวาปิ สกฺกา ชีวิตุํ, อิทานิ ปน ทารภรณํ ปฏิปนฺนมฺห, กมฺมํ อกตฺวา น สกฺกา ชีวิตุํ, ตฺวํ ยาวาหํ อาคจฺฉามิ, ตาว มา อุกฺกณฺิตฺถา’’ติ อรฺํ ปวิสิตฺวา สุสานาทีสุ นนฺตกานิ สงฺกฑฺฒิตฺวา นิวาสนปารุปนํ กตฺวา สมณปพฺพชฺชํ ปพฺพชิตฺวา เอกจโร ลทฺธกายวิเวโก กสิณปริกมฺมํ กตฺวา อฏฺ สมาปตฺติโย ปฺจ อภิฺาโย จ นิพฺพตฺเตตฺวา ‘‘อิทานิ สกฺกา ทิฏฺมงฺคลิกาย อวสฺสเยน มยา ภวิตุ’’นฺติ พาราณสิอภิมุโข คนฺตฺวา จีวรํ ปารุปิตฺวา ภิกฺขํ จรมาโน ทิฏฺมงฺคลิกาย ¶ เคหาภิมุโข อคมาสิ.
สา ตํ ทฺวาเร ิตํ ทิสฺวา อสฺชานนฺตี – ‘‘อติจฺฉถ, ภนฺเต, จณฺฑาลานํ วสนฏฺานเมต’’นฺติ อาห. โพธิสตฺโต ตตฺเถว อฏฺาสิ. สา ปุนปฺปุนํ โอโลเกนฺตี สฺชานิตฺวา หตฺเถหิ อุรํ ปหริตฺวา วิรวมานา ปาทมูเล ปติตฺวา อาห – ‘‘ยทิ เต สามิ เอทิสํ จิตฺตํ อตฺถิ, กสฺมา มํ มหตา ยสา ปริหาเปตฺวา อนาถํ อกาสี’’ติ. นานปฺปการํ ปริเทวํ ปริเทวิตฺวา อกฺขีนิ ปฺุฉมานา อุฏฺาย ภิกฺขาภาชนํ คเหตฺวา อนฺโตเคเห นิสีทาเปตฺวา ภิกฺขํ อทาสิ. มหาปุริโส ภตฺตกิจฺจํ กตฺวา อาห – ‘‘ทิฏฺมงฺคลิเก มา โสจิ มา ปริเทวิ, อหํ ตุยฺหํ ปาทโธวนอุทเกน สกลชมฺพุทีเป ราชูนํ อภิเสกกิจฺจํ กาเรตุํ สมตฺโถ, ตฺวํ ปน ¶ เอกํ มม วจนํ กโรหิ, นครํ ปวิสิตฺวา ‘น มยฺหํ สามิโก จณฺฑาโล, มหาพฺรหฺมา มยฺหํ สามิโก’ติ อุคฺโฆสยมานา สกลนครํ จราหี’’ติ.
เอวํ วุตฺเต ทิฏฺมงฺคลิกา – ‘‘ปกติยาปิ อหํ สามิ มุขโทเสเนว พฺยสนํ ปตฺตา, น สกฺขิสฺสาเมวํ วตฺตุ’’นฺติ อาห. โพธิสตฺโต – ‘‘กึ ปน ตยา มยฺหํ อคาเร วสนฺตสฺส อลิกวจนํ สุตปุพฺพํ, อหํ ตทาปิ อลิกํ น ภณามิ, อิทานิ ปพฺพชิโต กึ วกฺขามิ, สจฺจวาที ปุริโส นามาห’’นฺติ วตฺวา – ‘‘อชฺช ปกฺขสฺส อฏฺมี, ตฺวํ ‘อิโต สตฺตาหสฺสจฺจเยน อุโปสถทิวเส มยฺหํ สามิโก มหาพฺรหฺมา จนฺทมณฺฑลํ ภินฺทิตฺวา มม สนฺติกํ อาคมิสฺสตี’ติ สกลนคเร อุคฺโฆเสหี’’ติ วตฺวา ปกฺกามิ.
สา ¶ สทฺทหิตฺวา หฏฺตุฏฺา สูรา หุตฺวา สายํปาตํ นครํ ปวิสิตฺวา ตถา อุคฺโฆเสสิ. มนุสฺสา ปาณินา ปาณึ ปหรนฺตา – ‘‘ปสฺสถ, อมฺหากํ ทิฏฺมงฺคลิกา จณฺฑาลปุตฺตํ มหาพฺรหฺมานํ กโรตี’’ติ หสนฺตา เกฬึ กโรนฺติ. สา ปุนทิวเสปิ ตเถว สายํปาตํ ปวิสิตฺวา – ‘‘อิทานิ ฉาหจฺจเยน, ปฺจาห-จตูห-ตีห-ทฺวีห-เอกาหจฺจเยน มยฺหํ สามิโก มหาพฺรหฺมา จนฺทมณฺฑลํ ภินฺทิตฺวา มม สนฺติกํ อาคมิสฺสตี’’ติ อุคฺโฆเสสิ.
พฺราหฺมณา ¶ จินฺตยึสุ – ‘‘อยํ ทิฏฺมงฺคลิกา อติสูรา หุตฺวา กเถติ, กทาจิ เอวํ สิยา, เอถ มยํ ทิฏฺมงฺคลิกาย วสนฏฺานํ ปฏิชคฺคามา’’ติ จมฺมเคหสฺส พาหิรภาคํ สมนฺตา ตจฺฉาเปตฺวา วาลิกํ โอกิรึสุ. สาปิ อุโปสถทิวเส ปาโตว นครํ ปวิสิตฺวา ‘‘อชฺช มยฺหํ สามิโก อาคมิสฺสตี’’ติ อุคฺโฆเสสิ. พฺราหฺมณา จินฺตยึสุ – ‘‘อยํ โภ น ทูรํ อปทิสฺสติ, อชฺช กิร มหาพฺรหฺมา อาคมิสฺสติ, วสนฏฺานํ สํวิทหามา’’ติ จมฺมเคหํ สมชฺชาเปตฺวา หริตูปลิตฺตํ อหตวตฺเถหิ ปริกฺขิปิตฺวา มหารหํ ปลฺลงฺกํ อตฺถริตฺวา อุปริ เจลวิตานํ พนฺธิตฺวา คนฺธมาลทามานิ โอสารยึสุ. เตสํ ปฏิชคฺคนฺตานํเยว สูริโย อตฺถํ คโต.
มหาปุริโส จนฺเท อุคฺคตมตฺเต อภิฺาปาทกชฺฌานํ สมาปชฺชิตฺวา วุฏฺาย กามาวจรจิตฺเตน ปริกมฺมํ กตฺวา อิทฺธิจิตฺเตน ทฺวาทสโยชนิกํ พฺรหฺมตฺตภาวํ มาเปตฺวา เวหาสํ อพฺภุคฺคนฺตฺวา จนฺทวิมานสฺส อนฺโต ปวิสิตฺวา ¶ วนนฺตโต อพฺภุสฺสกฺกมานํ จนฺทํ ภินฺทิตฺวา จนฺทวิมานํ โอหาย ปุรโต หุตฺวา ‘‘มหาชโน มํ ปสฺสตู’’ติ อธิฏฺาสิ. มหาชโน ทิสฺวา – ‘‘สจฺจํ, โภ, ทิฏฺมงฺคลิกาย วจนํ, อาคจฺฉนฺตํ มหาพฺรหฺมานํ ปูเชสฺสามา’’ติ คนฺธมาลํ อาทาย ทิฏฺมงฺคลิกาย ฆรํ ปริวาเรตฺวา อฏฺาสิ. มหาปุริโส มตฺถกมตฺถเกน สตฺตวาเร พาราณสึ อนุปริคนฺตฺวา มหาชเนน ทิฏฺภาวํ ตฺวา ทฺวาทสโยชนิกํ อตฺตภาวํ วิชหิตฺวา มนุสฺสปฺปมาณเมว มาเปตฺวา มหาชนสฺส ปสฺสนฺตสฺเสว จมฺมเคหํ ปาวิสิ. มหาชโน ทิสฺวา – ‘‘โอติณฺโณ โน มหาพฺรหฺมา, สาณึ อาหรถา’’ติ นิเวสนํ มหาสาณิยา ปริกฺขิปิตฺวา ปริวาเรตฺวา ¶ ิโต.
มหาปุริโสปิ สิริสยนมชฺเฌ นิสีทิ. ทิฏฺมงฺคลิกา สมีเป อฏฺาสิ. อถ นํ ปุจฺฉิ ¶ ‘‘อุตุสมโย เต ทิฏฺมงฺคลิเก’’ติ. อาม อยฺยาติ. มยา ทินฺนํ ปุตฺตํ คณฺหาหีติ องฺคุฏฺเกน นาภิมณฺฑลํ ผุสิ. ตสฺสา ปรามสเนเนว คพฺโภ ปติฏฺาสิ. มหาปุริโส – ‘‘เอตฺตาวตา เต ทิฏฺมงฺคลิเก ปาทโธวนอุทกํ สกลชมฺพุทีเป ราชูนํ อภิเสโกทกํ ภวิสฺสติ, ตฺวํ ติฏฺา’’ติ วตฺวา พฺรหฺมตฺตภาวํ มาเปตฺวา ปสฺสนฺตสฺเสว มหาชนสฺส นิกฺขมิตฺวา เวหาสํ อพฺภุคฺคนฺตฺวา จณฺฑมณฺฑลเมว ปวิฏฺโ. สา ตโต ปฏฺาย พฺรหฺมปชาปตี นาม ชาตา. ปาทโธวนอุทกํ ลภนฺโต นาม นตฺถิ.
พฺราหฺมณา – ‘‘พฺรหฺมปชาปตึ อนฺโตนคเร วสาเปสฺสามา’’ติ สุวณฺณสิวิกาย อาโรเปตฺวา ยาว สตฺตมโกฏิยา อปริสุทฺธชาติกสฺส สิวิกํ คเหตุํ น อทํสุ. โสฬส ชาติมนฺตพฺราหฺมณา คณฺหึสุ. เสสา คนฺธปุปฺผาทีหิ ปูเชตฺวา นครํ ปวิสิตฺวา – ‘‘น สกฺกา, โภ, อุจฺฉิฏฺเคเห พฺรหฺมปชาปติยา วสิตุํ, วตฺถุํ คเหตฺวา เคหํ กริสฺสาม, ยาว ปน ตํ กรียติ, ตาว มณฺฑเปว วสตู’’ติ มณฺฑเป วสาเปสุํ. ตโต ปฏฺาย จกฺขุปเถ ตฺวา วนฺทิตุกามา กหาปณํ ทตฺวา วนฺทิตุํ ลภนฺติ, สวนูปจาเร วนฺทิตุกามา สตํ ทตฺวา ลภนฺติ, อาสนฺเน ปกติกถํ สวนฏฺาเน วนฺทิตุกามา ปฺจสตานิ ทตฺวา ลภนฺติ, ปาทปิฏฺิยํ สีสํ เปตฺวา วนฺทิตุกามา สหสฺสํ ทตฺวา ลภนฺติ, ปาทโธวนอุทกํ ปตฺถยมานา ทสสหสฺสานิ ทตฺวา ลภนฺติ. พหินครโต อนฺโตนคเร ยาว มณฺฑปา อาคจฺฉนฺติยา ลทฺธธนํเยว โกฏิสตมตฺตํ อโหสิ.
สกลชมฺพุทีโป ¶ สงฺขุภิ, ตโต สพฺพราชาโน ‘‘พฺรหฺมปชาปติยา ปาทโธวเนน ¶ อภิเสกํ กริสฺสามา’’ติ สตสหสฺสํ เปเสตฺวา ลภึสุ. มณฺฑเป วสนฺติยา เอว คพฺภวุฏฺานํ อโหสิ. มหาปุริสํ ปฏิจฺจ ลทฺธกุมาโร ปาสาทิโก อโหสิ ลกฺขณสมฺปนฺโน. มหาพฺรหฺมุโน ปุตฺโต ชาโตติ สกล ชมฺพุทีโป เอกโกลาหโล อโหสิ. กุมารสฺส ขีรมณิมูลํ โหตูติ ตโต ตโต อาคตธนํ โกฏิสหสฺสํ อโหสิ. เอตฺตาวตา นิเวสนมฺปิ นิฏฺิตํ. กุมารสฺส นามกรณํ กริสฺสามาติ นิเวสนํ สชฺเชตฺวา กุมารํ คนฺโธทเกน นฺหาเปตฺวา อลงฺกริตฺวา มณฺฑเป ชาตตฺตา มณฺฑพฺโยตฺเวว นามํ อกํสุ.
กุมาโร สุเขน สํวฑฺฒมาโน สิปฺปุคฺคหณวยปตฺโตติ สกลชมฺพุทีเป สิปฺปชานนกา ตสฺส สนฺติเก อาคนฺตฺวา สิปฺปํ สิกฺขาเปนฺติ. กุมาโร เมธาวี ปฺวา สุตํ สุตํ มุตํ อาวุณนฺโต วิย ¶ คณฺหาติ, คหิตคหิตํ สุวณฺณฆเฏ ปกฺขิตฺตเตลํ วิย ติฏฺติ. ยาวตา วาจุคฺคตา ปริยตฺติ อตฺถิ, เตน อนุคฺคหิตา นาม นาโหสิ. พฺราหฺมณา ตํ ปริวาเรตฺวา จรนฺติ, โสปิ พฺราหฺมณภตฺโต อโหสิ. เคเห อสีติพฺราหฺมณสหสฺสานิ นิจฺจภตฺตํ ภฺุชนฺติ. เคหมฺปิสฺส สตฺตทฺวารโกฏฺกํ มหนฺตํ อโหสิ. เคเห มงฺคลทิวเส ชมฺพุทีปวาสีหิ เปสิตธนํ โกฏิสหสฺสมตฺตํ อโหสิ.
โพธิสตฺโต อาวชฺเชสิ – ‘‘ปมตฺโต นุ โข กุมาโร อปฺปมตฺโต’’ติ. อถสฺส ตํ ปวตฺตึ ตฺวา – ‘‘พฺราหฺมณภตฺโต ชาโต, ยตฺถ ทินฺนํ มหปฺผลํ โหติ, ตํ น ชานาติ, คจฺฉามิ นํ ทเมมี’’ติ จีวรํ ปารุปิตฺวา ภิกฺขาภาชนํ คเหตฺวา – ‘‘ทฺวารโกฏฺกา อติสมฺพาธา, น สกฺกา โกฏฺเกน ปวิสิตุ’’นฺติ อากาเสนาคนฺตฺวา อสีติพฺราหฺมณสหสฺสานํ ภฺุชนฏฺาเน อากาสงฺคเณ โอตริ. มณฺฑพฺยกุมาโรปิ ¶ สุวณฺณกฏจฺฉุํ คาหาเปตฺวา – ‘‘อิธ สูปํ เทถ อิธ โอทน’’นฺติ ปริวิสาเปนฺโต โพธิสตฺตํ ทิสฺวา ทณฺฑเกน ฆฏฺฏิตอาสิวิโส วิย กุปิตฺวา อิมํ คาถมาห –
‘‘กุโต ¶ นุ อาคจฺฉสิ ทุมฺมวาสี,
โอตลฺลโก ปํสุปิสาจโกว;
สงฺการโจฬํ ปฏิมฺุจ กณฺเ,
โก เร ตุวํ โหสิ อทกฺขิเณยฺโย’’ติ. (ชา. ๑.๑๕.๑);
อถ นํ มหาสตฺโต อกุชฺฌิตฺวาว โอวทนฺโต อาห –
‘‘อนฺนํ ตเวทํ ปกตํ ยสสฺสิ,
ตํ ขชฺชเร ภฺุชเร ปิยฺยเร จ;
ชานาสิ มํ ตฺวํ ปรทตฺตูปชีวึ,
อุตฺติฏฺ ปิณฺฑํ ลภตํ สปาโก’’ติ. (ชา. ๑.๑๕.๒);
โส นยิทํ ตุมฺหาทิสานํ ปฏิยตฺตนฺติ ทสฺเสนฺโต อาห –
‘‘อนฺนํ ¶ มเมทํ ปกตํ พฺราหฺมณานํ,
อตฺถตฺถิตํ สทฺทหโต มเมทํ;
อเปหิ เอตฺโต กิมิธฏฺิโตสิ,
น มาทิสา ตุยฺหํ ททนฺติ ชมฺมา’’ติ. (ชา. ๑.๑๕.๓);
อถ โพธิสตฺโต ‘‘ทานํ นาม สคุณสฺสปิ นิคฺคุณสฺสปิ ยสฺส กสฺสจิ ทาตพฺพํ, ยถา หิ นินฺเนปิ ถเลปิ ปติฏฺาปิตํ พีชํ ปถวีรสํ อาโปรสฺจ อาคมฺม สมฺปชฺชติ, เอวํ ¶ นิปฺผลํ นาม นตฺถิ, สุเขตฺเต วปิตพีชํ วิย คุณวนฺเต มหปฺผลํ โหตี’’ติ ทสฺเสตุํ อิมํ คาถมาห –
‘‘ถเล จ นินฺเน จ วปนฺติ พีชํ,
อนูปเขตฺเต ผลมาสมานา;
เอตาย สทฺธาย ททาหิ ทานํ,
อปฺเปว อาราธเย ทกฺขิเณยฺเย’’ติ. (ชา. ๑.๑๕.๔);
อถ กุมาโร โกธาภิภูโต – ‘‘เกนิมสฺส มุณฺฑกสฺส ปเวโส ทินฺโน’’ติ ทฺวารรกฺขาทโย ตชฺเชตฺวา –
‘‘เขตฺตานิ ¶ มยฺหํ วิทิตานิ โลเก,
เยสาหํ พีชานิ ปติฏฺเปมิ;
เย พฺราหฺมณา ชาติมนฺตูปปนฺนา,
ตานีธ เขตฺตานิ สุเปสลานี’’ติ. (ชา. ๑.๑๕.๕) –
คาถํ วตฺวา ‘‘อิมํ ชมฺมํ เวณุปทเรน โปเถตฺวา คีวายํ คเหตฺวา สตฺตปิ ทฺวารโกฏฺเก อติกฺกมิตฺวา พหิ นีหรถา’’ติ อาห. อถ นํ มหาปุริโส อาห –
‘‘คิรึ นเขน ขณสิ, อโย ทนฺเตภิ ขาทสิ;
ชาตเวทํ ปทหสิ, โย อิสึ ปริภาสสี’’ติ. (ชา. ๑.๑๕.๙);
เอวฺจ ¶ ปน วตฺวา – ‘‘สเจ มฺยายํ หตฺเถ วา ปาเท วา คณฺหาเปตฺวา ทุกฺขํ อุปฺปาเทยฺย, พหุํ อปฺุํ ปสเวยฺยา’’ติ สตฺตานุทฺทยตาย เวหาสํ อพฺภุคฺคนฺตฺวา อนฺตรวีถิยํ โอตริ. ภควา สพฺพฺุตํ ปตฺโต ตมตฺถํ ปกาเสนฺโต อิมํ คาถมาห –
‘‘อิทํ วตฺวาน มาตงฺโค, อิสิ สจฺจปรกฺกโม;
อนฺตลิกฺขสฺมึ ปกฺกามิ, พฺราหฺมณานํ อุทิกฺขต’’นฺติ. (ชา. ๑.๑๕.๑๐);
ตาวเทว นครรกฺขิกเทวตานํ เชฏฺกเทวราชา มณฺฑพฺยสฺส คีวํ ปริวตฺเตสิ. ตสฺส มุขํ ปริวตฺเตติตฺวา ¶ ปจฺฉามุขํ ชาตํ, อกฺขีนิ ปริวตฺตานิ, มุเขน เขฬํ วมติ, สรีรํ ถทฺธํ สูเล อาโรปิตํ วิย อโหสิ. อสีติสหสฺสา ปริจารกยกฺขา อสีติพฺราหฺมณสหสฺสานิ ตเถว อกํสุ. เวเคน คนฺตฺวา พฺรหฺมปชาปติยา อาโรจยึสุ. สา ตรมานรูปา อาคนฺตฺวา ตํ วิปฺปการํ ทิสฺวา คาถมาห –
‘‘อาเวธิตํ ปิฏฺิโต อุตฺตมงฺคํ,
พาหุํ ปสาเรติ อกมฺมเนยฺยํ;
เสตานิ อกฺขีนิ ยถา มตสฺส,
โก เม อิมํ ปุตฺตมกาสิ เอว’’นฺติ. (ชา. ๑.๑๕.๑๑);
อถสฺสา ¶ อาโรเจสุํ –
‘‘อิธาคมา สมโณ ทุมฺมวาสี,
โอตลฺลโก ปํสุปิสาจโกว,
สงฺการโจฬํ ปฏิมฺุจ กณฺเ,
โส เต อิมํ ปุตฺตมกาสิ เอว’’นฺติ. (ชา. ๑.๑๕.๑๒);
สา สุตฺวาว อฺาสิ – ‘‘มยฺหํ ยสทายโก อยฺโย อนุกมฺปาย ปุตฺตสฺส ปมตฺตภาวํ ตฺวา อาคโต ภวิสฺสตี’’ติ. ตโต อุปฏฺาเก ปุจฺฉิ –
‘‘กตมํ ¶ ทิสํ อคมา ภูริปฺโ,
อกฺขาถ เม มาณวา เอตมตฺถํ;
คนฺตฺวาน ตํ ปฏิกเรมุ อจฺจยํ,
อปฺเปว นํ ปุตฺต ลเภมุ ชีวิต’’นฺติ. (ชา. ๑.๑๕.๑๓);
เต อาหํสุ –
‘‘เวหายสํ อคมา ภูริปฺโ,
ปถทฺธุโน ปนฺนรเสว จนฺโท;
อปิจาปิ ¶ โส ปุริมทิสํ อคจฺฉิ,
สจฺจปฺปฏิฺโ อิสิ สาธุรูโป’’ติ. (ชา. ๑.๑๕.๑๔);
มหาปุริโสปิ อนฺตรวีถิยํ โอติณฺณฏฺานโต ปฏฺาย – ‘‘มยฺหํ ปทวฬฺชํ หตฺถิอสฺสาทีนํ วเสน มา อนฺตรธายิตฺถ, ทิฏฺมงฺคลิกาเยว นํ ปสฺสตุ, มา อฺเ’’ติ อธิฏฺหิตฺวา ปิณฺฑาย จริตฺวา ยาปนมตฺตํ มิสฺสโกทนํ คเหตฺวา ปฏิกฺกมนสาลายํ นิสินฺโน ภฺุชิตฺวา โถกํ ภุตฺตาวเสสํ ภิกฺขาภาชเนเยว เปสิ. ทิฏฺมงฺคลิกาปิ ปาสาทา โอรุยฺห อนฺตรวีถึ ปฏิปชฺชมานา ปทวฬฺชํ ทิสฺวา – ‘‘อิทํ มยฺหํ ยสทายกสฺส อยฺยสฺส ปท’’นฺติ ปทานุสาเรนาคนฺตฺวา วนฺทิตฺวา อาห – ‘‘ตุมฺหากํ, ภนฺเต, ทาเสน กตาปราธํ มยฺหํ ขมถ, น หิ ตุมฺเห โกธวสิกา นาม, เทถ เม ปุตฺตสฺส ชีวิต’’นฺติ.
เอวฺจ ปน วตฺวา –
‘‘อาเวธิตํ ¶ ปิฏฺิโต อุตฺตมงฺคํ,
พาหุํ ปสาเรติ อกมฺมเนยฺยํ;
เสตานิ อกฺขีนิ ยถา มตสฺส,
โก เม อิมํ ปุตฺตมกาสิ เอว’’นฺติ. (ชา. ๑.๑๕.๑๕) –
คาถํ ¶ อภาสิ. มหาปุริโส อาห – ‘‘น มยํ เอวรูปํ กโรม, ปพฺพชิตํ ปน หึสนฺเต ทิสฺวา ปพฺพชิเตสุ สคารวาหิ ภูตยกฺขเทวตาหิ กตํ ภวิสฺสตี’’ติ.
เกวลํ, ภนฺเต, ตุมฺหากํ มโนปโทโส มา โหตุ, เทวตาหิ กตํ โหตุ, สุขมาปยา ¶ , ภนฺเต, เทวตา, อปิจาหํ, ภนฺเต, กถํ ปฏิปชฺชามีติ. เตน หิ โอสธํ เต กเถสฺสามิ, มม ภิกฺขาภาชเน ภุตฺตาวเสสํ ภตฺตมตฺถิ, ตตฺถ โถกํ อุทกํ อาสิฺจิตฺวา โถกํ คเหตฺวา ตว ปุตฺตสฺส มุเข ปกฺขิป, อวเสสํ อุทกจาฏิยํ อาโลเฬตฺวา อสีติยา พฺราหฺมณสหสฺสานํ มุเข ปกฺขิปาติ. สา เอวํ กริสฺสามีติ ภตฺตํ คเหตฺวา มหาปุริสํ วนฺทิตฺวา คนฺตฺวา ตถา อกาสิ.
มุเข ปกฺขิตฺตมตฺเต เชฏฺกเทวราชา – ‘‘สามิมฺหิ สยํ เภสชฺชํ กโรนฺเต อมฺเหหิ น สกฺกา กิฺจิ กาตุ’’นฺติ กุมารํ วิสฺสชฺเชสิ. โสปิ ขิปิตฺวา กิฺจิ ทุกฺขํ อปฺปตฺตปุพฺโพ วิย ปกติวณฺโณ อโหสิ. อถ นํ มาตา อโวจ – ‘‘ปสฺส ตาต ตว กุลุปกานํ หิโรตฺตปฺปรหิตานํ วิปฺปการํ, สมณา ปน น เอวรูปา โหนฺติ, สมเณ ตาต โภเชยฺยาสี’’ติ. ตโต เสสกํ อุทกจาฏิยํ อาลุฬาเปตฺวา พฺราหฺมณานํ มุเข ปกฺขิปาเปสิ. ยกฺขา ตาวเทว วิสฺสชฺเชตฺวา ปลายึสุ. พฺราหฺมณา ขิปิตฺวา ขิปิตฺวา อุฏฺหิตฺวา กึ อมฺหากํ มุเข ปกฺขิตฺตนฺติ ปุจฺฉึสุ. มาตงฺคอิสิสฺส อุจฺฉิฏฺภตฺตนฺติ. เต ‘‘จณฺฑาลสฺส อุจฺฉิฏฺกํ ขาทาปิตมฺหา, อพฺราหฺมณา ทานิมฺหา ชาตา, อิทานิ โน พฺราหฺมณา ‘อสุทฺธพฺราหฺมณา อิเม’ติ สมฺโภคํ น ทสฺสนฺตี’’ติ ตโต ปลายิตฺวา มชฺฌรฏฺํ คนฺตฺวา มชฺฌราชสฺส นคเร อคฺคาสนิกา พฺราหฺมณา นาม มยนฺติ ราชเคเห ภฺุชนฺติ.
ตสฺมึ สมเย โพธิสตฺโต ปาปนิคฺคหํ กโรนฺโต มานชาติเก นิมฺมทยนฺโต วิจรติ. อเถโก ‘‘ชาติมนฺตตาปโส นาม มยา สทิโส ¶ นตฺถี’’ติ อฺเสุ สฺมฺปิ น กโรติ. โพธิสตฺโต ตํ คงฺคาตีเร วสมานํ ทิสฺวา ‘‘มานนิคฺคหมสฺส กริสฺสามี’’ติ ตตฺถ อคมาสิ ¶ . ตํ ชาติมนฺตตาปโส ปุจฺฉิ – ‘‘กึ ชจฺโจ ภว’’นฺติ? จณฺฑาโล อหํ อาจริยาติ. อเปหิ จณฺฑาล อเปหิ จณฺฑาล, เหฏฺาคงฺคาย วส, มา อุปริคงฺคาย อุทกํ อุจฺฉิฏฺมกาสีติ.
โพธิสตฺโต ¶ – ‘‘สาธุ อาจริย, ตุมฺเหหิ วุตฺตฏฺาเน วสิสฺสามี’’ติ เหฏฺาคงฺคาย วสนฺโต ‘‘คงฺคาย อุทกํ ปฏิโสตํ สนฺทตู’’ติ อธิฏฺาสิ. ชาติมนฺตตาปโส ปาโตว คงฺคํ โอรุยฺห อุทกํ อาจมติ, ชฏา โธวติ. โพธิสตฺโต ทนฺตกฏฺํ ขาทนฺโต ปิณฺฑํ ปิณฺฑํ เขฬํ อุทเก ปาเตติ. ทนฺตกฏฺกุจฺฉิฏฺกมฺปิ ตตฺเถว ปวาเหติ. ยถา เจ ตํ อฺตฺถ อลคฺคิตฺวา ตาปสสฺเสว ชฏาสุ ลคฺคติ, ตถา อธิฏฺาสิ. เขฬมฺปิ ทนฺตกฏฺมฺปิ ตาปสสฺส ชฏาสุเยว ปติฏฺาติ.
ตาปโส จณฺฑาลสฺสิทํ กมฺมํ ภวิสฺสตีติ วิปฺปฏิสารี หุตฺวา คนฺตฺวา ปุจฺฉิ – ‘‘อิทํ, โภ จณฺฑาล, คงฺคาย อุทกํ ตยา ปฏิโสตคามิกต’’นฺติ? อาม อาจริย. เตน หิ ตฺวํ เหฏฺาคงฺคาย มา วส, อุปริคงฺคาย วสาติ. สาธุ อาจริย, ตุมฺเหหิ วุตฺตฏฺาเน วสิสฺสามีติ ตตฺถ วสนฺโต อิทฺธึ ปฏิปฺปสฺสมฺเภสิ, อุทกํ ยถาคติกเมว ชาตํ. ปุน ตาปโส ตเทว พฺยสนํ ปาปุณิ. โส ปุน คนฺตฺวา โพธิสตฺตํ ปุจฺฉิ, – ‘‘โภ จณฺฑาล, ตฺวมิทํ คงฺคาย อุทกํ กาเลน ปฏิโสตคามึ กาเลน อนุโสตคามึ กโรสี’’ติ? อาม อาจริย. จณฺฑาล, ‘‘ตฺวํ สุขวิหารีนํ ปพฺพชิตานํ สุเขน วสิตุํ น เทสิ, สตฺตเม เต ทิวเส สตฺตธา มุทฺธา ผลตู’’ติ. สาธุ อจริย, อหํ ปน สูริยสฺส อุคฺคนฺตุํ น ทสฺสามีติ.
อถ มหาสตฺโต จินฺเตสิ – ‘‘เอตสฺส อภิสาโป เอตสฺเสว อุปริ ปติสฺสติ, รกฺขามิ น’’นฺติ สตฺตานุทฺทยตาย ปุนทิวเส อิทฺธิยา สูริยสฺส อุคฺคนฺตุํ น อทาสิ. อิทฺธิมโต อิทฺธิวิสโย ¶ นาม อจินฺเตยฺโย, ตโต ปฏฺาย อรุณุคฺคํ น ปฺายติ, รตฺตินฺทิวปริจฺเฉโท นตฺถิ, กสิวณิชฺชาทีนิ กมฺมานิ ปโยเชนฺโต นาม นตฺถิ.
มนุสฺสา – ‘‘ยกฺขาวฏฺโฏ นุ โข อยํ ภูตเทวฏฺโฏนาคสุปณฺณาวฏฺโฏ’’ติ อุปทฺทวปฺปตฺตา ‘‘กึ นุ โข กาตพฺพ’’นฺติ จินฺเตตฺวา ‘‘ราชกุลํ นาม มหาปฺํ, โลกสฺส หิตํ จินฺเตตุํ สกฺโกติ, ตตฺถ คจฺฉามา’’ติ ราชกุลํ คนฺตฺวา ¶ ตมตฺถํ อาโรเจสุํ. ราชา สุตฺวา ภีโตปิ อภีตาการํ กตฺวา – ‘‘มา ตาตา ภายถ, อิมํ การณํ คงฺคาตีรวาสี ชาติมนฺตตาปโส ชานิสฺสติ, ตํ ปุจฺฉิตฺวา นิกฺกงฺขา ภวิสฺสามา’’ติ กติปเยเหว อตฺถจรเกหิ มนุสฺเสหิ สทฺธึ ตาปสํ อุปสงฺกมิตฺวา กตปฏิสนฺถาโร ตมตฺถํ ปุจฺฉิ. ตาปโส อาห – ‘‘อาม มหาราช, เอโก ¶ จณฺฑาโล อตฺถิ, โส อิมํ คงฺคาย อุทกํ กาเลน อนุโสตคามึ กาเลน ปติโสตคามึ กโรติ, มยา ตทตฺถํ กิฺจิ กถิตํ อตฺถิ, ตํ ปุจฺฉถ, โส ชานิสฺสตี’’ติ.
ราชา มาตงฺคอิสิสฺส สนฺติกํ คนฺตฺวา – ‘‘ตุมฺเห, ภนฺเต, อรุณสฺส อุคฺคนฺตุํ น เทถา’’ติ ปุจฺฉิ. อาม, มหาราชาติ. กึ การณา ภนฺเตติ? ชาติมนฺตตาปสการณา, มหาราช, ชาติมนฺตตาปเสน อาคนฺตฺวา มํ วนฺทิตฺวา ขมาปิตกาเล ทสฺสามิ มหาราชาติ. ราชา คนฺตฺวา ‘‘เอถ อาจริย, ตาปสํ ขมาเปถา’’ติ อาห. นาหํ, มหาราช, จณฺฑาลํ วนฺทามีติ. มา อาจริย, เอวํ กโรถ, ชนปทสฺส มุขํ ปสฺสถาติ. โส ปุน ปฏิกฺขิปิเยว. ราชา โพธิสตฺตํ อุปสงฺกมิตฺวา ¶ ‘‘อาจริโย ขมาเปตุํ น อิจฺฉิตี’’ติ อาห. อขมาปิเต อหํ สูริยํ น มฺุจามีติ. ราชา ‘‘อยํ ขมาเปตุํ น อิจฺฉติ, อยํ อขมาปิเต สูริยํ น มฺุจติ, กึ อมฺหากํ เตน ตาปเสน, โลกํ โอโลเกสฺสามา’’ติ ‘‘คจฺฉถ, โภ, ตาปสสนฺติกํ, ตํ หตฺเถสุ จ ปาเทสุ จ คเหตฺวา มาตงฺคอิสิสฺส ปาทมูเล เนตฺวา นิปชฺชาเปตฺวา ขมาเปถ เอตสฺส ชนปทานุทฺทยตํ ปฏิจฺจา’’ติ อาห. เต ราชปุริสา คนฺตฺวา ตํ ตถา กตฺวา อาเนตฺวา มาตงฺคอิสิสฺส ปาทมูเล นิปชฺชาเปตฺวา ขมาเปสุํ.
อหํ นาม ขมิตพฺพํ ขมามิ, อปิจ โข ปน เอตสฺส กถา เอตสฺเสว อุปริ ปติสฺสติ. มยา สูริเย วิสฺสชฺชิเต สูริยรสฺมิ เอตสฺส มตฺถเก ปติสฺสติ, อถสฺส สตฺตธา มุทฺธา ผลิสฺสติ. ตฺจ โข ปเนส พฺยสนํ มา ปาปุณาตุ, เอถ ตุมฺเห เอตํ คลปฺปมาเณ อุทเก โอตาเรตฺวา มหนฺตํ มตฺติกาปิณฺฑมสฺส สีเส เปถ. อถาหํ สูริยํ วิสฺสชฺชิสฺสามิ. สูริยรสฺมิ มตฺติกาปิณฺเฑ ปติตฺวา ตํ สตฺตธา ภินฺทิสฺสติ. อเถส มตฺติกาปิณฺฑํ ฉฑฺเฑตฺวา นิมุชฺชิตฺวา อฺเน ติตฺเถน อุตฺตรตุ, อิติ นํ วทถ, เอวมสฺส โสตฺถิ ภวิสฺสตีติ. เต มนุสฺสา ‘‘เอวํ กริสฺสามา’’ติ ตถา กาเรสุํ. ตสฺสาปิ ตเถว โสตฺถิ ชาตา. โส ตโต ปฏฺาย – ‘‘ชาติ ¶ นาม อการณํ, ปพฺพชิตานํ อพฺภนฺตเร คุโณว การณ’’นฺติ ชาติโคตฺตมานํ ปหาย นิมฺมโท อโหสิ.
อิติ ชาติมนฺตตาปเส ทมิเต มหาชโน โพธิสตฺตสฺส ถามํ อฺาสิ, มหาโกลาหลํ ชาตํ. ราชา อตฺตโน นครํ คมนตฺถาย โพธิสตฺตํ ยาจิ. มหาสตฺโต ¶ ปฏิฺํ ทตฺวา ตานิ จ ¶ อสีติพฺราหฺมณสหสฺสานิ ทเมสฺสามิ, ปฏิฺฺจ โมเจสฺสามีติ มชฺฌราชสฺส นครํ อคมาสิ. พฺราหฺมณา โพธิสตฺตํ ทิสฺวาว – โภ, ‘‘อยํ โส, โภ มหาโจโร, อาคโต, อิทาเนว สพฺเพ เอเต มยฺหํ อุจฺฉิฏฺกํ ขาทิตฺวา อพฺราหฺมณา ชาตาติ อมฺเห ปากเฏ กริสฺสติ, เอวํ โน อิธาปิ อาวาโส น ภวิสฺสติ, ปฏิกจฺเจว มาเรสฺสามา’’ติ ราชานํ ปุน อุปสงฺกมิตฺวา อาหํสุ – ‘‘ตุมฺเห, มหาราช, เอตํ จณฺฑาลปพฺพชิตํ มา สาธุรูโปติ มฺิตฺถ, เอส ครุกมนฺตํ ชานาติ, ปถวึ คเหตฺวา อากาสํ กโรติ, อากาสํ ปถวึ, ทูรํ คเหตฺวา สนฺติกํ กโรติ, สนฺติกํ ทูรํ, คงฺคํ นิวตฺเตตฺวา อุทฺธคามินึ กโรติ, อิจฺฉนฺโต ปถวึ อุกฺขิปิตฺวา ปาเตตุํ มฺเ สกฺโกติ. ปรสฺส วา จิตฺตํ นาม สพฺพกาลํ น สกฺกา คเหตุํ, อยํ อิธ ปติฏฺํ ลภนฺโต ตุมฺหากํ รชฺชมฺปิ นาเสยฺย, ชีวิตนฺตรายมฺปิ วํสุปจฺเฉทมฺปิ กเรยฺย, อมฺหากํ วจนํ กโรถ, มหาราช, อชฺเชว อิมํ มาเรตุํ วฏฺฏตี’’ติ.
ราชาโน นาม ปรปตฺติยา โหนฺติ, อิติ โส พหูนํ กถาวเสน นิฏฺํ คโต. โพธิสตฺโต ปน นคเร ปิณฺฑาย จริตฺวา อุทกผาสุกฏฺาเน มิสฺสโกทนํ ภฺุชิตฺวา ราชุยฺยานํ คนฺตฺวา นิราปราธตาย นิราสงฺโก มงฺคลสิลาปฏฺเฏ นิสีทิ. อตีเต จตฺตาลีส, อนาคเต จตฺตาลีสาติ อสีติกปฺเป อนุสฺสริตุํ สมตฺถาณสฺส ¶ อนาวชฺชนตาย มุหุตฺตมตฺตเก กาเล สติ นปฺปโหติ, ราชา อฺํ อชานาเปตฺวา สยเมว คนฺตฺวา นิราวชฺชนตาย ปมาเทน นิสินฺนํ มหาปุริสํ อสินา ปหริตฺวา ทฺเว ภาเค อกาสิ. อิมสฺส รฺโ วิชิเต อฏฺมํ โลหกูฏวสฺสํ, นวมํ กลลวสฺสํ วสฺสิ. อิติ อิมสฺสาปิ รฏฺเ นว วุฏฺิโย ปติตา. โส จ ราชา สปริโส มหานิรเย นิพฺพตฺโต. เตนาห สํกิจฺจปณฺฑิโต –
‘‘อุปหจฺจ ¶ มนํ มชฺโฌ, มาตงฺคสฺมึ ยสสฺสิเน;
สปาริสชฺโช อุจฺฉินฺโน, มชฺฌารฺํ ตทา อหูติ’’. (ชา. ๒.๑๙.๙๖) –
เอวํ มชฺฌารฺสฺส อรฺภูตภาโว เวทิตพฺโพ. มาตงฺคสฺส ปน อิสิโน วเสน ตเทว มาตงฺคารฺนฺติ วุตฺตํ.
๖๖. ปฺหปฏิภานานีติ ¶ ปฺหพฺยากรณานิ. ปจฺจนีกํ กตพฺพนฺติ ปจฺจนีกํ กาตพฺพํ. อมฺิสฺสนฺติ วิโลมภาคํ คณฺหนฺโต วิย อโหสินฺติ อตฺโถ.
๖๗. อนุวิจฺจการนฺติ อนุวิจาเรตฺวา จินฺเตตฺวา ตุลยิตฺวา กาตพฺพํ กโรหีติ วุตฺตํ โหติ. สาธุ โหตีติ สุนฺทโร โหติ. ตุมฺหาทิสสฺมิฺหิ มํ ทิสฺวา มํ สรณํ คจฺฉนฺเต นิคณฺํ ทิสฺวา นิคณฺํ สรณํ คจฺฉนฺเต – ‘‘กึ อยํ อุปาลิ ทิฏฺทิฏฺเมว สรณํ คจฺฉตี’’ติ? ครหา อุปฺปชฺชิสฺสติ, ตสฺมา อนุวิจฺจกาโร ตุมฺหาทิสานํ สาธูติ ทสฺเสติ. ปฏากํ ปริหเรยฺยุนฺติ เต กิร เอวรูปํ สาวกํ ลภิตฺวา ¶ – ‘‘อสุโก นาม ราชา วา ราชมหามตฺโต วา เสฏฺิ วา อมฺหากํ สรณํ คโต สาวโก ชาโต’’ติ ปฏากํ อุกฺขิปิตฺวา นคเร โฆเสนฺตา อาหิณฺฑนฺติ. กสฺมา? เอวํ โน มหนฺตภาโว อาวิ ภวิสฺสตีติ จ, สเจ ตสฺส ‘‘กิมหํ เอเตสํ สรณํ คโต’’ติ วิปฺปฏิสาโร อุปฺปชฺเชยฺย, ตมฺปิ โส ‘‘เอเตสํ เม สรณคตภาวํ พหู ชานนฺติ, ทุกฺขํ อิทานิ ปฏินิวตฺติตุ’’นฺติ วิโนเทตฺวา น ปฏิกฺกมิสฺสตีติ จ. ‘‘เตนาห ปฏากํ ปริหเรยฺยุ’’นฺติ.
๖๘. โอปานภูตนฺติ ปฏิยตฺตอุทปาโน วิย ิตํ. กุลนฺติ ตว นิเวสนํ. ทาตพฺพํ มฺเยฺยาสีติ ปุพฺเพ ทสปิ วีสติปิ สฏฺิปิ ชเน อาคเต ทิสฺวา นตฺถีติ อวตฺวา เทติ. อิทานิ มํ สรณํ คตการณมตฺเตนว มา อิเมสํ เทยฺยธมฺมํ, อุปจฺฉินฺทิตฺถ, สมฺปตฺตานฺหิ ทาตพฺพเมวาติ โอวทติ. สุตเมตํ, ภนฺเตติ กุโต สุตํ? นิคณฺานํ สนฺติกา, เต กิร กุลฆเรสุ เอวํ ปกาเสนฺติ – ‘‘มยํ ‘ยสฺส กสฺสจิ สมฺปตฺตสฺส ทาตพฺพ’นฺติ วทาม, สมโณ ปน โคตโม ‘มยฺหเมว ทานํ ทาตพฺพํ…เป… น อฺเสํ สาวกานํ ทินฺนํ มหปฺผล’นฺติ วทตี’’ติ. ตํ สนฺธาย อยํ คหปติ ‘‘สุตเมต’’นฺติ อาห.
๖๙. อนุปุพฺพึ ¶ กถนฺติ ทานานนฺตรํ สีลํ, สีลานนฺตรํ สคฺคํ, สคฺคานนฺตรํ มคฺคนฺติ เอวํ อนุปฏิปาฏิกถํ. ตตฺถ ¶ ทานกถนฺติ อิทํ ทานํ นาม สุขานํ นิทานํ, สมฺปตฺตีนํ มูลํ, โภคานํ ปติฏฺา, วิสมคตสฺส ตาณํ เลณํ คติปรายณํ, อิธโลกปรโลเกสุ ทานสทิโส อวสฺสโย ปติฏฺา อารมฺมณํ ตาณํ เลณํ คติ ปรายณํ นตฺถิ. อิทฺหิ อวสฺสยฏฺเน รตนมยสีหาสนสทิสํ, ปติฏฺานฏฺเน มหาปถวิสทิสํ, อาลมฺพนฏฺเน อาลมฺพนรชฺชุสทิสํ. อิทฺหิ ¶ ทุกฺขนิตฺถรณฏฺเน นาวา, สมสฺสาสนฏฺเน สงฺคามสูโร, ภยปริตฺตาณฏฺเน สุสงฺขตนครํ, มจฺเฉรมลาทีหิ อนุปลิตฺตฏฺเน ปทุมํ, เตสํ นิทหนฏฺเน อคฺคิ, ทุราสทฏฺเน อาสีวิโส. อสนฺตาสนฏฺเน สีโห, พลวนฺตฏฺเน หตฺถี, อภิมงฺคลสมฺมตฏฺเน เสตวสโภ, เขมนฺตภูมิสมฺปาปนฏฺเน วลาหโก อสฺสราชา. ทานํ นาเมภํ มยฺหํ คตมคฺโค, มยฺเหเวโส วํโส, มยา ทส ปารมิโย ปูเรนฺเตน เวลามมหายฺโ, มหาโควินฺทมหายฺโ มหาสุทสฺสนมหายฺโ, เวสฺสนฺตรมหายฺโติ อเนกมหายฺา ปวตฺติตา, สสภูเตน ชลิเต อคฺคิกฺขนฺเธ อตฺตานํ นิยฺยาเทนฺเตน สมฺปตฺตยาจกานํ จิตฺตํ คหิตํ. ทานฺหิ โลเก สกฺกสมฺปตฺตึ เทติ, มารสมฺปตฺตึ เทติ, พฺรหฺมสมฺปตฺตึ เทติ, จกฺกวตฺติสมฺปตฺตึ เทติ, สาวกปารมีาณํ, ปจฺเจกโพธิาณํ, อภิสมฺโพธิาณํ เทตีติ เอวมาทึ ทานคุณปฏิสํยุตฺตํ กถํ.
ยสฺมา ปน ทานํ ททนฺโต สีลํ สมาทาตุํ สกฺโกติ, ตสฺมา ตทนตรํ สีลกถํ กเถสิ. สีลกถนฺติ สีลํ นาเมตํ อวสฺสโย ปติฏฺา อารมฺมณํ ตาณํ เลณํ ¶ คติ ปรายณํ, สีลํ นาเมตํ มม วํโส, อหํ สงฺขปาลนาคราชกาเล, ภูริทตฺตนาคราชกาเล, จมฺเปยฺยนาคราชกาเล, สีลวนาคราชกาเล, มาตุโปสกหตฺถิราชกาเล, ฉทฺทนฺตหตฺถิราชกาเลติ อนนฺเตสุ อตฺตภาเวสุ สีลํ ปริปูเรสึ. อิธโลกปรโลกสมฺปตฺตีนฺหิ สีลสทิโส อวสฺสโย, สีลสทิสา ปติฏฺา, อารมฺมณํ ตาณํ เลณํ คติ ปรายณํ นตฺถิ, สีลาลงฺการสทิโส อลงฺกาโร นตฺถิ, สีลปุปฺผสทิสํ ปุปฺผํ นตฺถิ, สีลคนฺธสทิโส คนฺโธ นตฺถิ. สีลาลงฺกาเรน หิ อลงฺกตํ สีลกุสุมปิฬนฺธนํ สีลคนฺธานุลิตฺตํ ¶ สเทวโกปิ โลโก โอโลเกนฺโต ติตฺตึ น คจฺฉตีติ เอวมาทึ สีลคุณปฏิสํยุตฺตํ กถํ.
อิทํ ปน สีลํ นิสฺสาย อยํ สคฺโค ลพฺภตีติ ทสฺเสตุํ สีลานนฺตรํ สคฺคกถํ กเถสิ. สคฺคกถนฺติ อยํ สคฺโค นาม อิฏฺโ กนฺโต มนาโป, นิจฺจเมตฺถ กีฬา, นิจฺจํ สมฺปตฺติโย ลพฺภนฺติ, จาตุมหาราชิกา เทวา นวุติวสฺสสตสหสฺสานิ ทิพฺพสุขํ ทิพฺพสมฺปตฺตึ อนุภวนฺติ, ตาวตึสา ติสฺโส จ วสฺสโกฏิโย สฏฺิ จ วสฺสสตสหสฺสานีติ เอวมาทึ สคฺคคุณปฏิสํยุตฺตํ กถํ. สคฺคสมฺปตฺตึ กถยนฺตานฺหิ พุทฺธานํ มุขํ นปฺปโหติ. วุตฺตมฺปิ เจตํ ‘‘อเนกปริยาเยน โข อหํ, ภิกฺขเว, สคฺคกถํ กเถยฺย’’นฺติอาทิ (ม. นิ. ๓.๒๕๕).
เอวํ ¶ สคฺคกถาย ปโลเภตฺวา ปุน หตฺถึ อลงฺกริตฺวา ตสฺส โสณฺฑํ ฉินฺทนฺโต วิย – ‘‘อยมฺปิ สคฺโค อนิจฺโจ อทฺธุโว, น เอตฺถ ฉนฺทราโค กาตพฺโพ’’ติ ทสฺสนตฺถํ – ‘‘อปฺปสฺสาทา กามา วุตฺตา มยา พหุทุกฺขา ¶ พหุปายาสา, อาทีนโว เอตฺถ ภิยฺโย’’ติอาทินา (ปาจิ. ๔๑๗; ม. นิ. ๑.๒๓๕) นเยน กามานํ อาทีนวํ โอการํ สํกิเลสํ กเถสิ. ตตฺถ อาทีนโวติ โทโส. โอกาโรติ อวกาโร ลามกภาโว. สํกิเลโสติ เตหิ สตฺตานํ สํสาเร สํกิลิสฺสนํ. ยถาห ‘‘กิลิสฺสนฺติ วต, โภ, สตฺตา’’ติ (ม. นิ. ๒.๓๕๑).
เอวํ กามาทีนเวน ตชฺชิตฺวา เนกฺขมฺเม อานิสํสํ ปกาเสสิ. กลฺลจิตฺตนฺติ อโรคจิตฺตํ. สามุกฺกํสิกาติ สามํ อุกฺกํสิกา อตฺตนาเยว คเหตฺวา อุทฺธริตฺวา คหิตา, สยมฺภูาเณน ทิฏฺา, อสาธารณา อฺเสนฺติ อตฺโถ. กา ปเนสาติ, อริยสจฺจเทสนา? เตเนวาห – ‘‘ทุกฺขํ สมุทยํ นิโรธํ มคฺค’’นฺติ.
วิรชํ วีตมลนฺติ ราครชาทีนํ อภาวา วิรชํ, ราคมลาทีนํ วิคตตฺตา วีตมลํ. ธมฺมจกฺขุนฺติ อุปริ พฺรหฺมายุสุตฺเต ติณฺณํ มคฺคานํ, จูฬราหุโลวาเท อาสวกฺขยสฺเสตํ นามํ. อิธ ปน โสตาปตฺติมคฺโค อธิปฺเปโต. ตสฺส อุปฺปตฺติอาการทสฺสนตฺถํ ‘‘ยํกิฺจิ สมุทยธมฺมํ, สพฺพํ ตํ นิโรธธมฺม’’นฺติ อาห. ตฺหิ นิโรธํ อารมฺมณํ กตฺวา กิจฺจวเสน เอวํ สพฺพสงฺขตํ ปฏิวิชฺฌนฺตํ อุปฺปชฺชติ.
ทิฏฺโ ¶ อริยสจฺจธมฺโม เอเตนาติ ทิฏฺธมฺโม. เอส นโย เสสปเทสุปิ. ติณฺณา ¶ วิจิกิจฺฉา อเนนาติ ติณฺณวิจิกิจฺโฉ. วิคตา กถํกถา อสฺสาติ วิคตกถํกโถ. เวสารชฺชปฺปตฺโตติ เวสารชฺชํ ปตฺโต. กตฺถ? สตฺถุ สาสเน. นาสฺส ปโร ปจฺจโย, น ปรสฺส สทฺธาย เอตฺถ วตฺตตีติ อปรปฺปจฺจโย.
๗๐. จิตฺเตน สมฺปฏิจฺฉมาโน อภินนฺทิตฺวา, วาจาย ปสํสมาโน อนุโมทิตฺวา. อาวรามีติ ถเกมิ ปิทหามิ. อนาวฏนฺติ น อาวริตํ วิวฏํ อุคฺฆาฏิตํ.
๗๑. อสฺโสสิ โข ทีฆตปสฺสีติ โส กิร ตสฺส คตกาลโต ปฏฺาย – ‘‘ปณฺฑิโต คหปติ ¶ , สมโณ จ โคตโม ทสฺสนสมฺปนฺโน นิยฺยานิกกโถ, ทสฺสเนปิ ตสฺส ปสีทิสฺสติ, ธมฺมกถายปิ ปสีทิสฺสติ, ปสีทิตฺวา สรณํ คมิสฺสติ, คโต นุ โข สรณํ คหปติ น ตาว คโต’’ติ โอหิตโสโตว หุตฺวา วิจรติ. ตสฺมา ปมํเยว อสฺโสสิ.
๗๒. เตน หิ สมฺมาติ พลวโสเกน อภิภูโต ‘‘เอตฺเถว ติฏฺา’’ติ วจนํ สุตฺวาปิ อตฺถํ อสลฺลกฺเขนฺโต โทวาริเกน สทฺธึ สลฺลปติเยว.
มชฺฌิมาย ทฺวารสาลายานฺติ ยสฺส ฆรสฺส สตฺต ทฺวารโกฏฺกา, ตสฺส สพฺพอพฺภนฺตรโต วา สพฺพพาหิรโต วา ปฏฺาย จตุตฺถทฺวารโกฏฺโก, ยสฺส ปฺจ, ตสฺส ตติโย, ยสฺส ตโย, ตสฺส ทุติโย ทฺวารโกฏฺโก มชฺฌิมทฺวารสาลา นาม. เอกทฺวารโกฏฺกสฺส ปน ฆรสฺส มชฺฌฏฺาเน มงฺคลตฺถมฺภํ นิสฺสาย มชฺฌิมทฺวารสาลา. ตสฺส ปน เคหสฺส สตฺต ทฺวารโกฏฺกา, ปฺจาติปิ วุตฺตํ.
๗๓. อคฺคนฺติอาทีนิ สพฺพานิ อฺมฺเววจนานิ. ยํ สุทนฺติ เอตฺถ ยนฺติ ยํ นาฏปุตฺตํ. สุทนฺติ นิปาตมตฺตํ. ปริคฺคเหตฺวาติ เตเนว อุตฺตราสงฺเคน อุทเร ปริกฺขิปนฺโต คเหตฺวา. นิสีทาเปตีติ ¶ สณิกํ อาจริย, สณิกํ อาจริยาติ มหนฺตํ เตลฆฏํ เปนฺโต วิย นิสีทาเปติ. ทตฺโตสีติ กึ ชโฬสิ ชาโตติ อตฺโถ. ปฏิมุกฺโกติ สีเส ปริกฺขิปิตฺวา ¶ คหิโต. อณฺฑหารโกติอาทึ ทุฏฺุลฺลวจนมฺปิ สมานํ อุปฏฺากสฺส อฺถาภาเวน อุปฺปนฺนพลวโสกตาย อิทํ นาม ภณามีติ อสลฺลกฺเขตฺวาว ภณติ.
๗๔. ภทฺทิกา, ภนฺเต, อาวฏฺฏนีติ นิคณฺโ มายเมว สนฺธาย วทติ, อุปาสโก อตฺตนา ปฏิวิทฺธํ โสตาปตฺติมคฺคํ. เตน หีติ นิปาตมตฺตเมตํ, ภนฺเต, อุปมํ เต กริสฺสามิจฺเจว อตฺโถ. การณวจนํ วา, เยน การเณน ตุมฺหากํ สาสนํ อนิยฺยานิกํ, มม สตฺถุ นิยฺยานิกํ, เตน การเณน อุปมํ เต กริสฺสามีติ วุตฺตํ โหติ.
๗๕. อุปวิชฺาติ วิชายนกาลํ อุปคตา. มกฺกฏจฺฉาปกนฺติ มกฺกฏโปตกํ. กิณิตฺวา อาเนหีติ มูลํ ทตฺวาว อาหร. อาปเณสุ หิ สวิฺาณกมฺปิ อวิฺาณกมฺปิ มกฺกฏาทิกีฬนภณฺฑกํ ¶ วิกฺกิณนฺติ. ตํ สนฺธาเยตํ อาห. รชิตนฺติ พหลพหลํ ปีตาวเลปนรงฺคชาตํ คเหตฺวา รชิตฺวา ทินฺนํ อิมํ อิจฺฉามีติ อตฺโถ. อาโกฏิตปจฺจาโกฏิตนฺติ อาโกฏิตฺเจว ปริวตฺเตตฺวา ปุนปฺปุนํ อาโกฏิตฺจ. อุภโตภาควิมฏฺนฺติ มณิปาสาเณน อุโภสุ ¶ ปสฺเสสุ สุฏฺุ วิมฏฺํ ฆฏฺเฏตฺวา อุปฺปาทิตจฺฉวึ.
รงฺคกฺขโม หิ โขติ สวิฺาณกมฺปิ อวิฺาณกมฺปิ รงฺคํ ปิวติ. ตสฺมา เอวมาห. โน อาโกฏฺฏนกฺขโมติ สวิฺาณกสฺส ตาว อาโกฏฺฏนผลเก เปตฺวา กุจฺฉิยํ อาโกฏิตสฺส กุจฺฉิ ภิชฺชติ, กรีสํ นิกฺขมติ. เสสี อาโกฏิตสฺส สีสํ ภิชฺชติ, มตฺตลุงฺคํ นิกฺขมติ. อวิฺาณโก ขณฺฑขณฺฑิตํ คจฺฉติ. ตสฺมา เอวมาห. โน วิมชฺชนกฺขโมติ สวิฺาณโก มณิปาสาเณน วิมทฺทิยมาโน นิลฺโลมตํ นิจฺฉวิตฺจ อาปชฺชติ, อวิฺาณโกปิ วจุณฺณกภาวํ อาปชฺชติ. ตสฺมา เอวมาห. รงฺคกฺขโม หิ โข พาลานนฺติ พาลานํ มนฺทพุทฺธีนํ รงฺคกฺขโม, ราคมตฺตํ ชเนติ, ปิโย โหติ. ปณฺฑิตานํ ปน นิคณฺวาโท วา อฺโ วา ภารตรามสีตาหรณาทิ นิรตฺถกกถามคฺโค อปฺปิโยว โหติ. โน อนุโยคกฺขโม, โน วิมชฺชนกฺขโมติ อนุโยคํ วา วีมํสํ วา น ขมติ, ถุเส โกฏฺเฏตฺวา ตณฺฑุลปริเยสนํ วิย กทลิยํ สารคเวสนํ วิย จ ริตฺตโก ตุจฺฉโกว โหติ. รงฺคกฺขโม เจว ปณฺฑิตานนฺติ ¶ จตุสจฺจกถา หิ ปณฺฑิตานํ ปิยา โหติ, วสฺสสตมฺปิ สุณนฺโต ติตฺตึ น คจฺฉติ. ตสฺมา เอวมาห. พุทฺธวจนํ ปน ยถา ยถาปิ โอคาหิสฺสติ มหาสมุทฺโท วิย คมฺภีรเมว โหตีติ ‘‘อนุโยคกฺขโม จ วิมชฺชนกฺขโม จา’’ติ อาห. สุโณหิ ¶ ยสฺสาหํ สาวโกติ ตสฺส คุเณ สุณาหีติ ภควโต วณฺเณ วตฺตุํ อารทฺโธ.
๗๖. ธีรสฺสาติ ธีรํ วุจฺจติ ปณฺฑิจฺจํ, ยา ปฺา ปชานนา…เป… สมฺมาทิฏฺิ, เตน สมนฺนาคตสฺส ธาตุอายตนปฏิจฺจสมุปฺปาทฏฺานาฏฺานกุสลสฺส ปณฺฑิตสฺสาหํ สาวโก, โส มยฺหํ สตฺถาติ เอวํ สพฺพปเทสุ สมฺพนฺโธ เวทิตพฺโพ. ปภินฺนขีลสฺสาติ ภินฺนปฺจเจโตขิลสฺส. สพฺพปุถุชฺชเน วิชินึสุ วิชินนฺติ วิชินิสฺสนฺติ วาติ วิชยา. เก เต, มจฺจุมารกิเลสมารเทวปุตฺตมาราติ? เต วิชิตา วิชยา เอเตนาติ วิชิตวิชโย. ภควา, ตสฺส วิชิตวิชยสฺส. อนีฆสฺสาติ กิเลสทุกฺเขนปิ วิปากทุกฺเขนปิ นิทฺทุกฺขสฺส. สุสมจิตฺตสฺสาติ เทวทตฺตธนปาลกองฺคุลิมาลราหุลเถราทีสุปิ เทวมนุสฺเสสุ สุฏฺุ สมจิตฺตสฺส. วุทฺธสีลสฺสาติ ¶ วฑฺฒิตาจารสฺส. สาธุปฺสฺสาติ สุนฺทรปฺสฺส. เวสมนฺตรสฺสาติ ราคาทิวิสมํ ตริตฺวา วิตริตฺวา ิตสฺส. วิมลสฺสาติ วิคตราคาทิมลสฺส.
ตุสิตสฺสาติ ตุฏฺจิตฺตสฺส. วนฺตโลกามิสสฺสาติ วนฺตกามคุณสฺส. มุทิตสฺสาติ มุทิตาวิหารวเสน มุทิตสฺส, ปุนรุตฺตเมว วา เอตํ. ปสาทวเสน หิ เอกมฺปิ คุณํ ปุนปฺปุนํ วทติเยว. กตสมณสฺสาติ ¶ กตสามฺสฺส, สมณธมฺมสฺส มตฺถกํ ปตฺตสฺสาติ อตฺโถ. มนุชสฺสาติ โลกโวหารวเสน เอกสฺส สตฺตสฺส. นรสฺสาติ ปุนรุตฺตํ. อฺถา วุจฺจมาเน เอเกกคาถาย ทส คุณา นปฺปโหนฺติ.
เวนยิกสฺสาติ สตฺตานํ วินายกสฺส. รุจิรธมฺมสฺสาติ สุจิธมฺมสฺส. ปภาสกสฺสาติ โอภาสกสฺส. วีรสฺสาติ วีริยสมฺปนฺนสฺส. นิสภสฺสาติ อุสภวสภนิสเภสุ สพฺพตฺถ อปฺปฏิสมฏฺเน นิสภสฺส. คมฺภีรสฺสาติ คมฺภีรคุณสฺส, คุเณหิ วา คมฺภีรสฺส. โมนปตฺตสฺสาติ าณปตฺตสฺส. เวทสฺสาติ เวโท วุจฺจติ าณํ, เตน สมนฺนาคตสฺส. ธมฺมฏฺสฺสาติ ธมฺเม ิตสฺส. สํวุตตฺตสฺสาติ ปิหิตตฺตสฺส.
นาคสฺสาติ ¶ จตูหิ การเณหิ นาคสฺส. ปนฺตเสนสฺสาติ ปนฺตเสนาสนสฺส. ปฏิมนฺตกสฺสาติ ปฏิมนฺตนปฺาย สมนฺนาคตสฺส. โมนสฺสาติ โมนํ วุจฺจติ าณํ, เตน สมนฺนาคตสฺส, ธุตกิเลสสฺส วา. ทนฺตสฺสาติ นิพฺพิเสวนสฺส.
อิสิสตฺตมสฺสาติ วิปสฺสิอาทโย ฉ อิสโย อุปาทาย สตฺตมสฺส. พฺรหฺมปตฺตสฺสาติ ¶ เสฏฺปตฺตสฺส. นฺหาตกสฺสาติ นฺหาตกิเลสสฺส. ปทกสฺสาติ อกฺขราทีนิ สโมธาเนตฺวา คาถาปทกรณกุสลสฺส. วิทิตเวทสฺสาติ วิทิตาณสฺส. ปุรินฺททสฺสาติ สพฺพปมํ ธมฺมทานทายกสฺส. สกฺกสฺสาติ สมตฺถสฺส. ปตฺติปตฺตสฺสาติ เย ปตฺตพฺพา คุณา, เต ปตฺตสฺส. เวยฺยากรณสฺสาติ วิตฺถาเรตฺวา อตฺถทีปกสฺส. ภควตา หิ อพฺยากตํ นาม ตนฺติ ปทํ นตฺถิ สพฺเพสํเยว อตฺโถ กถิโต.
วิปสฺสิสฺสาติ ¶ วิปสฺสนกสฺส. อนภินตสฺสาติ อนตสฺส. โน อปนตสฺสาติ อทุฏฺสฺส.
อนนุคตนฺตรสฺสาติ กิเลเส อนนุคตจิตฺตสฺส. อสิตสฺสาติ อพทฺธสฺส.
ภูริปฺสฺสาติ ภูริ วุจฺจติ ปถวี, ตาย ปถวีสมาย ปฺาย วิปุลาย มหนฺตาย วิตฺถตาย สมนฺนาคตสฺสาติ อตฺโถ. มหาปฺสฺสาติ มหาปฺาย สมนฺนาคตสฺส.
อนุปลิตฺตสฺสาติ ตณฺหาทิฏฺิกิเลเสหิ อลิตฺตสฺส. อาหุเนยฺยสฺสาติ อาหุตึ ปฏิคฺคเหตุํ ยุตฺตสฺส. ยกฺขสฺสาติ อานุภาวทสฺสนฏฺเน อาทิสฺสมานกฏฺเน วา ภควา ยกฺโข นาม. เตนาห ‘‘ยกฺขสฺสา’’ติ. มหโตติ ¶ มหนฺตสฺส. ตสฺส สาวโกหมสฺมีติ ตสฺส เอวํวิวิธคุณสฺส สตฺถุสฺส อหํ สาวโกติ. อุปาสกสฺส โสภาปตฺติมคฺเคเนว ปฏิสมฺภิทา อาคตา. อิติ ปฏิสมฺภิทาวิสเย ตฺวา ปทสเตน ทสพลสฺส กิเลสปฺปหานวณฺณํ กเถนฺโต ‘‘กสฺส ตํ คหปติ สาวกํ ธาเรมา’’ติ ปฺหสฺส อตฺถํ วิสฺสชฺเชสิ.
๗๗. กทา ¶ สฺูฬฺหาติ กทา สมฺปิณฺฑิตา. เอวํ กิรสฺส อโหสิ – ‘‘อยํ อิทาเนว สมณสฺส โคตมสฺส สนฺติกํ คนฺตฺวา อาคโต, กทาเนน เอเต วณฺณา สมฺปิณฺฑิตา’’ติ. ตสฺมา เอวมาห. วิจิตฺตํ มาลํ คนฺเถยฺยาติ สยมฺปิ ทกฺขตาย ปุปฺผานมฺปิ นานาวณฺณตาย เอกโตวณฺฏิกาทิเภทํ วิจิตฺรมาลํ คนฺเถยฺย. เอวเมว โข, ภนฺเตติ เอตฺถ นานาปุปฺผานํ มหาปุปฺผราสิ วิย นานาวิธานํ วณฺณานํ ภควโต สิเนรุมตฺโต วณฺณราสิ ทฏฺพฺโพ. เฉกมาลากาโร วิย อุปาลิ คหปติ. มาลาการสฺส วิจิตฺรมาลาคนฺถนํ วิย คหปติโน ตถาคตสฺส วิจิตฺรวณฺณคนฺถนํ.
อุณฺหํ โลหิตํ มุขโต อุคฺคฺฉีติ ตสฺส หิ ภควโต สกฺการํ อสหมานสฺส เอตทโหสิ – ‘‘อนตฺถิโก ทานิ อยํ คหปติ อมฺเหหิ, สฺเว ปฏฺาย ปณฺณาส สฏฺิ ชเน คเหตฺวา เอตสฺส ฆรํ ปวิสิตฺวา ภฺุชิตุํ น ลภิสฺสามิ, ภินฺนา เม ภตฺตกุมฺภี’’ติ. อถสฺส อุปฏฺากวิปริณาเมน พลวโสโก อุปฺปชฺชิ. อิเม หิ สตฺตา อตฺตโน อตฺตโนว จินฺตยนฺติ. ตสฺส ¶ ตสฺมึ โสเก อุปฺปนฺเน อพฺภนฺตรํ อุณฺหํ อโหสิ, โลหิตํ วิลียิตฺถ, ตํ มหาวาเตน สมุทฺธริตํ กุเฏ ปกฺขิตฺตรชนํ วิย ปตฺตมตฺตํ มุขโต อุคฺคฺฉิ. นิธานคตโลหิตํ วมิตฺวา ปน อปฺปกา สตฺตา ชีวิตุํ สกฺโกนฺติ. นิคณฺโ ตตฺเถว ชาณุนา ปติโต, อถ นํ ปาฏงฺกิยา พหินครํ ¶ นีหริตฺวา มฺจกสิวิกาย คเหตฺวา ปาวํ อคมํสุ, โส น จิรสฺเสว ปาวายํ กาลมกาสิ. อิมสฺมึ ปน สุตฺเต อุคฺฆาฏิตฺูปุคฺคลสฺส วเสน ธมฺมเทสนา ปรินิฏฺิตาติ.
ปปฺจสูทนิยา มชฺฌิมนิกายฏฺกถาย
อุปาลิสุตฺตวณฺณนา นิฏฺิตา.
๗. กุกฺกุรวติกสุตฺตวณฺณนา
๗๘. เอวํ ¶ เม สุตนฺติ กุกฺกุรวติกสุตฺตํ. ตตฺถ โกลิเยสูติ เอวํนามเก ชนปเท. โส หิ เอโกปิ โกลนคเร ปติฏฺิตานํ โกลิยานํ ราชกุมารานํ นิวาสฏฺานตฺตา เอวํ วุจฺจติ. ตสฺมึ โกลิเยสุ ชนปเท. หลิทฺทวสนนฺติ ตสฺส กิร นิคมสฺส มาปิตกาเล ปีตกวตฺถนิวตฺถา ¶ มนุสฺสา นกฺขตฺตํ กีฬึสุ. เต นกฺขตฺตกีฬาวสาเน นิคมสฺส นามํ อาโรเปนฺตา หลิทฺทวสนนฺติ นามํ อกํสุ. ตํ โคจรคามํ กตฺวา วิหรตีติ อตฺโถ. วิหาโร ปเนตฺถ กิฺจาปิ น นิยามิโต, ตถาปิ พุทฺธานํ อนุจฺฉวิเก เสนาสเนเยว วิหาสีติ เวทิตพฺโพ. โควติโกติ สมาทินฺนโควโต, สีเส สิงฺคานิ เปตฺวา นงฺคุฏฺํ พนฺธิตฺวา คาวีหิ สทฺธึ ติณานิ ขาทนฺโต วิย จรติ. อเจโลติ นคฺโค นิจฺเจโล. เสนิโยติ ตสฺส นามํ.
กุกฺกุรวติโกติ สมาทินฺนกุกฺกุรวโต, สพฺพํ สุนขกิริยํ กโรติ. อุโภเปเต สหปํสุกีฬิกา สหายกา. กุกฺกุโรว ปลิกุชฺชิตฺวาติ สุนโข นาม สามิกสฺส สนฺติเก นิสีทนฺโต ทฺวีหิ ปาเทหิ ภูมิยํ วิเลขิตฺวา กุกฺกุรกูชิตํ ¶ กูชนฺโต นิสีทติ, อยมฺปิ ‘‘กุกฺกุรกิริยํ กริสฺสามี’’ติ ภควตา สทฺธึ สมฺโมทิตฺวา ทฺวีหิ หตฺเถหิ ภูมิยํ วิเลขิตฺวา สีสํ วิธุนนฺโต ‘ภู ภู’ติ กตฺวา หตฺถปาเท สมิฺชิตฺวา สุนโข วิย นิสีทิ. ฉมานิกฺขิตฺตนฺติ ภูมิยํ ปิตํ. สมตฺตํ สมาทินฺนนฺติ ปริปุณฺณํ กตฺวา คหิตํ. กา คตีติ กา นิปฺผตฺติ. โก อภิสมฺปราโยติ อภิสมฺปรายมฺหิ กตฺถ นิพฺพตฺติ. อลนฺติ ตสฺส อปฺปิยํ ภวิสฺสตีติ ยาวตติยํ ปฏิพาหติ. กุกฺกุรวตนฺติ กุกฺกุรวตสมาทานํ.
๗๙. ภาเวตีติ วฑฺเฒติ. ปริปุณฺณนฺติ อนูนํ. อพฺโพกิณฺณนฺติ นิรนฺตรํ. กุกฺกุรสีลนฺติ กุกฺกุราจารํ. กุกฺกุรจิตฺตนฺติ ‘‘อชฺช ปฏฺาย กุกฺกุเรหิ กาตพฺพํ กริสฺสามี’’ติ เอวํ อุปฺปนฺนจิตฺตํ. กุกฺกุรากปฺปนฺติ กุกฺกุรานํ คมนากาโร อตฺถิ, ติฏฺนากาโร อตฺถิ, นิสีทนากาโร อตฺถิ, สยนากาโร อตฺถิ, อุจฺจารปสฺสาวกรณากาโร อตฺถิ, อฺเ กุกฺกุเร ทิสฺวา ทนฺเต วิวริตฺวา คมนากาโร อตฺถิ, อยํ กุกฺกุรากปฺโป นาม, ตํ ภาเวตีติ อตฺโถ ¶ . อิมินาหํ สีเลนาติอาทีสุ อหํ อิมินา อาจาเรน วา วตสมาทาเนน วา ทุกฺกรตปจรเณน วา เมถุนวิรติพฺรหฺมจริเยน วาติ อตฺโถ. เทโวติ สกฺกสุยามาทีสุ อฺตโร. เทวฺตโรติ ¶ เตสํ ทุติยตติยฏฺานาทีสุ อฺตรเทโว. มิจฺฉาทิฏฺีติ อเทวโลกคามิมคฺคเมว เทวโลกคามิมคฺโคติ คเหตฺวา อุปฺปนฺนตาย สา อสฺส ¶ มิจฺฉาทิฏฺิ นาม โหติ. อฺตรํ คตึ วทามีติ ตสฺส หิ นิรยโต วา ติรจฺฉานโยนิโต วา อฺา คติ นตฺถิ, ตสฺมา เอวมาห. สมฺปชฺชมานนฺติ ทิฏฺิยา อสมฺมิสฺสํ หุตฺวา นิปชฺชมานํ.
นาหํ, ภนฺเต, เอตํ โรทามิ, ยํ มํ ภควา เอวมาหาติ ยํ มํ, ภนฺเต, ภควา เอวมาห, อหเมตํ ภควโต พฺยากรณํ น โรทามิ น ปริเทวามิ, น อนุตฺถุนามีติ อตฺโถ. เอวํ สกมฺมกวเสเนตฺถ อตฺโถ เวทิตพฺโพ, น อสฺสุมฺุจนมตฺเตน.
‘‘มตํ วา อมฺม โรทนฺติ, โย วา ชีวํ น ทิสฺสติ;
ชีวนฺตํ อมฺม ปสฺสนฺตี, กสฺมา มํ อมฺม โรทสี’’ติ. (สํ. นิ. ๑.๒๓๙) –
อยฺเจตฺถ ปโยโค. อปิจ เม อิทํ, ภนฺเตติ อปิจ โข เม อิทํ, ภนฺเต, กุกฺกุรวตํ ทีฆรตฺตํ สมาทินฺนํ, ตสฺมึ สมฺปชฺชนฺเตปิ วุทฺธิ นตฺถิ, วิปชฺชนฺเตปิ. อิติ ‘‘เอตฺตกํ กาลํ มยา กตกมฺมํ โมฆํ ชาต’’นฺติ อตฺตโน วิปตฺตึ ปจฺจเวกฺขมาโน โรทามิ, ภนฺเตติ.
๘๐. โควตนฺติอาทีนิ กุกฺกุรวตาทีสุ วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺพานิ. ควากปฺปนฺติ โคอากปฺปํ. เสสํ กุกฺกุรากปฺเป วุตฺตสทิสเมว. ยถา ปน ตตฺถ อฺเ กุกฺกุเร ทิสฺวา ทนฺเต วิวริตฺวา คมนากาโร, เอวมิธ อฺเ คาโว ทิสฺวา กณฺเณ อุกฺขิปิตฺวา คมนากาโร เวทิตพฺโพ. เสสํ ตาทิสเมว.
๘๑. จตฺตาริมานิ ¶ ปุณฺณ กมฺมานีติ กสฺมา อิมํ เทสนํ อารภิ? อยฺหิ เทสนา เอกจฺจกมฺมกิริยวเสน อาคตา, อิมสฺมิฺจ กมฺมจตุกฺเก กถิเต อิเมสํ กิริยา ปากฏา ภวิสฺสตีติ อิมํ เทสนํ อารภิ. อปิจ อิมํ กมฺมจตุกฺกเมว เทสิยมานํ อิเม สฺชานิสฺสนฺติ ¶ , ตโต เอโก สรณํ คมิสฺสติ, เอโก ปพฺพชิตฺวา อรหตฺตํ ปาปุณิสฺสตีติ อยเมว เอเตสํ สปฺปายาติ ตฺวาปิ อิมํ เทสนํ อารภิ.
ตตฺถ กณฺหนฺติ กาฬกํ ทสอกุสลกมฺมปถกมฺมํ. กณฺหวิปากนฺติ อปาเย นิพฺพตฺตนโต กาฬกวิปากํ. สุกฺกนฺติ ปณฺฑรํ ทสกุสลกมฺมปถกมฺมํ. สุกฺกวิปากนฺติ สคฺเค นิพฺพตฺตนโต ปณฺฑรวิปากํ. กณฺหสุกฺกนฺติ โวมิสฺสกกมฺมํ. กณฺหสุกฺกวิปากนฺติ สุขทุกฺขวิปากํ. มิสฺสกกมฺมฺหิ กตฺวา ¶ อกุสเลน ติรจฺฉานโยนิยํ มงฺคลหตฺถิฏฺานาทีสุ อุปฺปนฺโน กุสเลน ปวตฺเต สุขํ เวทิยติ. กุสเลน ราชกุเลปิ นิพฺพตฺโต อกุสเลน ปวตฺเต ทุกฺขํ เวทิยติ. อกณฺหํ อสุกฺกนฺติ กมฺมกฺขยกรํ จตุมคฺคเจตนากมฺมํ อธิปฺเปตํ. ตฺหิ ยทิ กณฺหํ ภเวยฺย, กณฺหวิปากํ ทเทยฺย. ยทิ สุกฺกํ ภเวยฺย, สุกฺกวิปากํ ทเทยฺย. อุภยวิปากสฺส ปน อทานโต อกณฺหาสุกฺกวิปากตฺตา ‘‘อกณฺหํ อสุกฺก’’นฺติ วุตฺตํ. อยํ ตาว อุทฺเทเส อตฺโถ.
นิทฺเทเส ปน สพฺยาพชฺฌนฺติ สทุกฺขํ. กายสงฺขาราทีสุ กายทฺวาเร คหณาทิวเสน โจปนปฺปตฺตา ทฺวาทส ¶ อกุสลเจตนา สพฺยาพชฺฌกายสงฺขาโร นาม. วจีทฺวาเร หนุสฺโจปนวเสน วจีเภทปวตฺติกา ตาเยว ทฺวาทส วจีสงฺขาโร นาม. อุภยโจปนํ อปฺปตฺตา รโห จินฺตยนฺตสฺส มโนทฺวาเร ปวตฺตา มโนสงฺขาโร นาม. อิติ ตีสุปิ ทฺวาเรสุ กายทุจฺจริตาทิเภทา อกุสลเจตนาว สงฺขาราติ เวทิตพฺพา. อิมสฺมิฺหิ สุตฺเต เจตนา ธุรํ, อุปาลิสุตฺเต กมฺมํ. อภิสงฺขริตฺวาติ สงฺกฑฺฒิตฺวา, ปิณฺฑํ กตฺวาติ อตฺโถ. สพฺยาพชฺฌํ โลกนฺติ สทุกฺขํ โลกํ อุปปชฺชนฺติ. สพฺยาพชฺฌา ผสฺสา ผุสนฺตีติ สทุกฺขา วิปากผสฺสา ผุสนฺติ. เอกนฺตทุกฺขนฺติ นิรนฺตรทุกฺขํ. ภูตาติ เหตฺวตฺเถ นิสฺสกฺกวจนํ, ภูตกมฺมโต ภูตสฺส สตฺตสฺส อุปฺปตฺติ โหติ. อิทํ วุตฺตํ โหติ – ยถาภูตํ กมฺมํ สตฺตา กโรนฺติ, ตถาภูเตน กมฺเมน กมฺมสภาควเสน เตสํ อุปปตฺติ โหติ. เตเนวาห ‘‘ยํ กโรติ เตน อุปปชฺชตี’’ติ. เอตฺถ จ เตนาติ กมฺเมน วิย วุตฺตา, อุปปตฺติ จ นาม วิปาเกน โหติ. ยสฺมา ปน วิปากสฺส กมฺมํ เหตุ, ตสฺมา เตน มูลเหตุภูเตน กมฺเมน นิพฺพตฺตตีติ อยเมตฺถ อตฺโถ. ผสฺสา ผุสนฺตีติ เยน กมฺมวิปาเกน นิพฺพตฺโต, ตํกมฺมวิปากผสฺสา ผุสนฺติ. กมฺมทายาทาติ กมฺมทายชฺชา กมฺมเมว เนสํ ทายชฺชํ สนฺตกนฺติ วทามิ.
อพฺยาพชฺฌนฺติ ¶ นิทฺทุกฺขํ ¶ . อิมสฺมึ วาเร กายทฺวาเร ปวตฺตา อฏฺ กามาวจรกุสลเจตนา กายสงฺขาโร นาม. ตาเยว วจีทฺวาเร ปวตฺตา วจีสงฺขาโร นาม. มโนทฺวาเร ปวตฺตา ตาเยว อฏฺ, ติสฺโส จ เหฏฺิมฌานเจตนา อพฺยาพชฺฌมโนสงฺขาโร นาม. ฌานเจตนา ตาว โหตุ, กามาวจรา กินฺติ อพฺยาพชฺฌมโนสงฺขาโร นาม ชาตาติ. กสิณสชฺชนกาเล ¶ จ กสิณาเสวนกาเล จ ลพฺภนฺติ. กามาวจรเจตนา ปมชฺฌานเจตนาย ฆฏิตา, จตุตฺถชฺฌานเจตนา ตติยชฺฌานเจตนาย ฆฏิตา. อิติ ตีสุปิ ทฺวาเรสุ กายสุจริตาทิเภทา กุสลเจตนาว สงฺขาราติ เวทิตพฺโพ. ตติยวาโร อุภยมิสฺสกวเสน เวทิตพฺพา.
เสยฺยถาปิ มนุสฺสาติอาทีสุ มนุสฺสานํ ตาว กาเลน สุขํ กาเลน ทุกฺขํ ปากฏเมว, เทเวสุ ปน ภุมฺมเทวตานํ, วินิปาติเกสุ เวมานิกเปตานํ กาเลน สุขํ กาเลน ทุกฺขํ โหตีติ เวทิตพฺพํ. หตฺถิอาทีสุ ติรจฺฉาเนสุปิ ลพฺภติเยว.
ตตฺราติ เตสุ ตีสุ กมฺเมสุ. ตสฺส ปหานาย ยา เจตนาติ ตสฺส ปหานตฺถาย มคฺคเจตนา. กมฺมํ ปตฺวาว มคฺคเจตนาย อฺโ ปณฺฑรตโร ธมฺโม นาม นตฺถิ. อิทํ ปน กมฺมจตุกฺกํ ปตฺวา ทฺวาทส อกุสลเจตนา กณฺหา นาม, เตภูมกกุสลเจตนา สุกฺกา นาม, มคฺคเจตนา อกณฺหา อสุกฺกาติ อาคตา.
๘๒. ‘‘ลเภยฺยาหํ, ภนฺเต’’ติ อิทํ โส ‘‘จิรํ วต เม อนิยฺยานิกปกฺเข โยเชตฺวา อตฺตา กิลมิโต, ‘สุกฺขนทีตีเร นฺหายิสฺสามี’ติ สมฺปริวตฺเตนฺเตน วิย ถุเส โกฏฺเฏนฺเตน วิย จ น โกจิ อตฺโถ นิปฺผาทิโต, หนฺทาหํ อตฺตานํ โยเค โยเชมี’’ติ จินฺเตตฺวา อาห. อถ ¶ ภควา โยเนน ขนฺธเก ติตฺถิยปริวาโส ปฺตฺโต, ยํ อฺติตฺถิยปุพฺโพ สามเณรภูมิยํ ิโต – ‘‘อหํ, ภนฺเต, อิตฺถนฺนาโม อฺติตฺถิยปุพฺโพ อิมสฺมึ ธมฺมวินเย อากงฺขามิ อุปสมฺปทํ, สฺวาหํ, ภนฺเต, สงฺฆํ จตฺตาโร มาเส ปริวาสํ ยาจามี’’ติอาทินา (มหาว. ๘๖) นเยน สมาทิยิตฺวา ปริวสติ, ตํ สนฺธาย ‘‘โย โข, เสนิย, อฺติตฺถิยปุพฺโพ’’ติอาทิมาห.
ตตฺถ ปพฺพชฺชนฺติ วจนสิลิฏฺตาวเสเนว วุตฺตํ. อปริวสิตฺวาเยว หิ ปพฺพชฺชํ ลภติ. อุปสมฺปทตฺถิเกน ปน นาติกาเลน คามปฺปเวสนาทีนิ อฏฺ วตฺตานิ ปูเรนฺเตน ปริวสิตพฺพํ ¶ . อารทฺธจิตฺตาติ อฏฺวตฺตปูรเณน ตุฏฺจิตฺตา. อยเมตฺถ สงฺเขโป. วิตฺถารโต ปเนส ติตฺถิยปริวาโส สมนฺตปาสาทิกาย วินยฏฺกถาย ปพฺพชฺชขนฺธกวณฺณนายํ (มหาว. อฏฺ. ๘๖) วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺโพ ¶ . อปิจ เมตฺถาติ อปิจ เม เอตฺถ. ปุคฺคลเวมตฺตตา วิทิตาติ ปุคฺคลนานตฺตํ วิทิตํ. อยํ ปุคฺคโล ปริวาสารโห, อยํ น ปริวาสารโหติ อิทํ มยฺหํ ปากฏนฺติ ทสฺเสติ.
ตโต เสนิโย จินฺเตสิ – ‘‘อโห อจฺฉริยํ พุทฺธสาสนํ, ยตฺถ เอวํ ฆํสิตฺวา โกฏฺเฏตฺวา ยุตฺตเมว คณฺหนฺติ, อยุตฺตํ ฉฑฺเฑนฺตี’’ติ. ตโต สุฏฺุตรํ ปพฺพชฺชาย สฺชาตุสฺสาโห สเจ, ภนฺเตติอาทิมาห. อถ ภควา ตสฺส ติพฺพจฺฉนฺทตํ วิทิตฺวา น เสนิโย ปริวาสํ อรหตีติ อฺตรํ ภิกฺขุํ อามนฺเตสิ – ‘‘คจฺฉ ตฺวํ, ภิกฺขุ, เสนิยํ นฺหาเปตฺวา ปพฺพาเชตฺวา อาเนหี’’ติ. โส ตถา กตฺวา ตํ ปพฺพาเชตฺวา ภควโต สนฺติกํ อานยิ. ภควา คเณ นิสีทิตฺวา อุปสมฺปาเทสิ. เตน วุตฺตํ – ‘‘อลตฺถ โข อเจโล เสนิโย ภควโต สนฺติเก ปพฺพชฺชํ อลตฺถ อุปสมฺปท’’นฺติ.
อจิรูปสมฺปนฺโนติ ¶ อุปสมฺปนฺโน หุตฺวา นจิรเมว. วูปกฏฺโติ วตฺถุกามกิเลสกาเมหิ กาเยน จ จิตฺเตน จ วูปกฏฺโ. อปฺปมตฺโตติ กมฺมฏฺาเน สตึ อวิชหนฺโต. อาตาปีติ กายิกเจตสิกสงฺขาเตน วีริยาตาเปน อาตาปี. ปหิตตฺโตติ กาเย จ ชีวิเต จ อนเปกฺขตาย เปสิตตฺโต วิสฺสฏฺอตฺตภาโว. ยสฺสตฺถายาติ ยสฺส อตฺถาย. กุลปุตฺตาติ อาจารกุลปุตฺตา. สมฺมเทวาติ เหตุนาว การเณเนว. ตทนุตฺตรนฺติ ตํ อนุตฺตรํ. พฺรหฺมจริยปริโยสานนฺติ มคฺคพฺรหฺมจริยปริโยสานภูตํ อรหตฺตผลํ. ตสฺส หิ อตฺถาย กุลปุตฺตา ปพฺพชนฺติ. ทิฏฺเว ธมฺเมติ อิมสฺมึเยว อตฺตภาเว. สยํ อภิฺา สจฺฉิกตฺวาติ อตฺตนาเยว ปฺาย ปจฺจกฺขํ กตฺวา, อปรปฺปจฺจยํ ตฺวาติ อตฺโถ. อุปสมฺปชฺช วิหาสีติ ปาปุณิตฺวา สมฺปาเทตฺวา วิหาสิ. เอวํ วิหรนฺโตว ขีณา ชาติ…เป… อพฺภฺาสิ.
เอวมสฺส ¶ ปจฺจเวกฺขณภูมึ ทสฺเสตฺวา อรหตฺตนิกูเฏเนว เทสนํ นิฏฺาเปตุํ ‘‘อฺตโร โข ปนายสฺมา เสนิโย อรหตํ อโหสี’’ติ วุตฺตํ. ตตฺถ อฺตโรติ เอโก. อรหตนฺติ อรหนฺตานํ, ภควโต สาวกานํ อรหนฺตานํ อพฺภนฺตโร อโหสีติ อยเมวตฺถ อธิปฺปาโย. เสสํ สพฺพตฺถ อุตฺตานเมวาติ.
ปปฺจสูทนิยา มชฺฌิมนิกายฏฺกถาย
กุกฺกุรวติกสุตฺตวณฺณนา นิฏฺิตา.
๘. อภยราชกุมารสุตฺตวณฺณนา
๘๓. เอวํ ¶ ¶ ¶ เม สุตนฺติ อภยสุตฺตํ. ตตฺถ อภโยติ ตสฺส นามํ. ราชกุมาโรติ พิมฺพิสารสฺส โอรสปุตฺโต. วาทํ อาโรเปหีติ โทสํ อาโรเปหิ. เนรยิโกติ นิรเย นิพฺพตฺตโก. กปฺปฏฺโติ กปฺปฏฺิติโก. อเตกิจฺโฉติ พุทฺธสหสฺเสนาปิ ติกิจฺฉิตุํ น สกฺกา. อุคฺคิลิตุนฺติ ทฺเว อนฺเต โมเจตฺวา กเถตุํ อสกฺโกนฺโต อุคฺคิลิตุํ พหิ นีหริตุํ น สกฺขิติ. โอคิลิตุนฺติ ปุจฺฉาย โทสํ ทตฺวา หาเรตุํ อสกฺโกนฺโต โอคิลิตุํ อนฺโต ปเวเสตุํ น สกฺขิติ.
เอวํ, ภนฺเตติ นิคณฺโ กิร จินฺเตสิ – ‘‘สมโณ โคตโม มยฺหํ สาวเก ภินฺทิตฺวา คณฺหาติ, หนฺทาหํ เอกํ ปฺหํ อภิสงฺขโรมิ, ยํ ปุฏฺโ สมโณ โคตโม อุกฺกุฏิโก หุตฺวา นิสินฺโน อุฏฺาตุํ น สกฺขิสฺสตี’’ติ. โส อภยสฺส เคหา นีหฏภตฺโต สินิทฺธโภชนํ ภฺุชนฺโต พหู ปฺเห อภิสงฺขริตฺวา – ‘‘เอตฺถ สมโณ โคตโม อิมํ นาม โทสํ ทสฺเสสฺสติ, เอตฺถ อิมํ นามา’’ติ สพฺเพ ปหาย จาตุมาสมตฺถเก อิมํ ปฺหํ อทฺทส. อถสฺส เอตทโหสิ – ‘‘อิมสฺส ปฺหสฺส ปุจฺฉาย วา วิสฺสชฺชเน วา น สกฺกา โทโส ทาตุํ, โอวฏฺฏิกสาโร อยํ, โก นุ โข อิมํ คเหตฺวา สมณสฺส โคตมสฺส วาทํ อาโรเปสฺสตี’’ติ. ตโต ‘‘อภโย ราชกุมาโร ปณฺฑิโต, โส สกฺขิสฺสตีติ ตํ อุคฺคณฺหาเปมี’’ติ นิฏฺํ คนฺตฺวา อุคฺคณฺหาเปสิ. โส วาทชฺฌาสยตาย ตสฺส วจนํ สมฺปฏิจฺฉนฺโต ‘‘เอวํ, ภนฺเต,’’ติ อาห.
๘๔. อกาโล ¶ โข อชฺชาติ อยํ ปฺโห จตูหิ มาเสหิ อภิสงฺขโต, ตตฺถ อิทํ คเหตฺวา อิทํ วิสฺสชฺชิยมาเน ทิวสภาโค นปฺปโหสฺสตีติ มฺนฺโต เอวํ จินฺเตสิ. โส ทานีติ สฺเว ทานิ. อตฺตจตุตฺโถติ กสฺมา พหูหิ สทฺธึ น นิมนฺเตสิ? เอวํ กิรสฺส อโหสิ – ‘‘พหูสุ นิสินฺเนสุ โถกํ ทตฺวา วทนฺตสฺส อฺํ สุตฺตํ อฺํ การณํ อฺํ ตถารูปํ วตฺถุํ อาหริตฺวา ทสฺเสสฺสติ, เอวํ สนฺเต กลโห วา โกลาหลเมว วา ภวิสฺสติ. อถาปิ เอกกํเยว นิมนฺเตสฺสามิ, เอวมฺปิ เม ครหา อุปฺปชฺชิสฺสติ ‘ยาวมจฺฉรี วายํ อภโย, ภควนฺตํ ทิวเส ทิวเส ภิกฺขูนํ สเตนปิ สหสฺเสนปิ สทฺธึ จรนฺตํ ทิสฺวาปิ เอกกํเยว ¶ ¶ นิมนฺเตสี’’’ติ. ‘‘เอวํ ปน โทโส น ภวิสฺสตี’’ติ อปเรหิ ตีหิ สทฺธึ อตฺตจตุตฺถํ นิมนฺเตสิ.
๘๕. น ขฺเวตฺถ, ราชกุมาร, เอกํเสนาติ น โข, ราชกุมาร, เอตฺถ ปฺเห เอกํเสน วิสฺสชฺชนํ โหติ. เอวรูปฺหิ วาจํ ตถาคโต ภาเสยฺยาปิ น ภาเสยฺยาปิ. ภาสิตปจฺจเยน อตฺถํ ปสฺสนฺโต ภาเสยฺย, อปสฺสนฺโต น ภาเสยฺยาติ อตฺโถ. อิติ ภควา มหานิคณฺเน จตูหิ มาเสหิ อภิสงฺขตํ ปฺหํ อสนิปาเตน ปพฺพตกูฏํ วิย เอกวจเนเนว สํจุณฺเณสิ. อนสฺสุํ นิคณฺาติ นฏฺา นิคณฺา.
๘๖. องฺเก นิสินฺโน โหตีติ อูรูสุ นิสินฺโน โหติ. เลสวาทิโน หิ วาทํ ปฏฺเปนฺตา กิฺจิเทว ผลํ วา ปุปฺผํ วา โปตฺถกํ วา คเหตฺวา นิสีทนฺติ. เต อตฺตโน ชเย สติ ปรํ อชฺโฌตฺถรนฺติ, ปรสฺส ชเย สติ ผลํ ขาทนฺตา วิย ปุปฺผํ ¶ ฆายนฺตา วิย โปตฺถกํ วาเจนฺตา วิย วิกฺเขปํ ทสฺเสนฺติ. อยํ ปน จินฺเตสิ – ‘‘สมฺมาสมฺพุทฺโธ เอส โอสฏสงฺคาโม ปรวาทมทฺทโน. สเจ เม ชโย ภวิสฺสติ, อิจฺเจตํ กุสลํ. โน เจ ภวิสฺสติ, ทารกํ วิชฺฌิตฺวา โรทาเปสฺสามิ. ตโต ปสฺสถ, โภ, อยํ ทารโก โรทติ, อุฏฺหถ ตาว, ปจฺฉาปิ ชานิสฺสามา’’ติ ตสฺมา ทารกํ คเหตฺวา นิสีทิ. ภควา ปน ราชกุมารโต สหสฺสคุเณนปิ สตสหสฺสคุเณนปิ วาทีวรตโร, ‘‘อิมเมวสฺส ทารกํ อุปมํ กตฺวา วาทํ ภินฺทิสฺสามี’’ติ จินฺเตตฺวา ‘‘ตํ กึ มฺสิ ราชกุมารา’’ติอาทิมาห.
ตตฺถ มุเข อาหเรยฺยาติ มุเข เปยฺย. อาหเรยฺยสฺสาหนฺติ อปเนยฺยํ อสฺส อหํ. อาทิเกเนวาติ ปมปโยเคเนว. อภูตนฺติ อภูตตฺถํ. อตจฺฉนฺติ น ตจฺฉํ. อนตฺถสํหิตนฺติ น อตฺถสํหิตํ น วฑฺฒินิสฺสิตํ. อปฺปิยา อมนาปาติ เนว ปิยา น มนาปา. อิมินา นเยเนว สพฺพตฺถ อตฺโถ ทฏฺพฺโพ.
ตตฺถ อปฺปิยปกฺเข ปมวาจา อโจรํเยว โจโรติ, อทาสํเยว ทาโสติ, อทุปฺปยุตฺตํเยว ทุปฺปยุตฺโตติ ปวตฺตา. น ตํ ตถาคโต ภาสติ. ทุติยวาจา โจรํเยว โจโร อยนฺติอาทิวเสน ปวตฺตา. ตมฺปิ ¶ ตถาคโต น ภาสติ. ตติยวาจา ‘‘อิทานิ อกตปฺุตาย ทุคฺคโต ทุพฺพณฺโณ อปฺเปสกฺโข ¶ , อิธ ตฺวาปิ ปุน ปฺุํ น กโรสิ, ทุติยจิตฺตวาเร กถํ จตูหิ อปาเยหิ น มุจฺจิสฺสสี’’ติ เอวํ มหาชนสฺส อตฺถปุเรกฺขาเรน ¶ ธมฺมปุเรกฺขาเรน อนุสาสนีปุเรกฺขาเรน จ วตฺตพฺพวาจา. ตตฺร กาลฺู ตถาคโตติ ตสฺมึ ตติยพฺยากรเณ ตสฺสา วาจาย พฺยากรณตฺถาย ตถาคโต กาลฺู โหติ, มหาชนสฺส อาทานกาลํ คหณกาลํ ชานิตฺวาว พฺยากโรตีติ อตฺโถ.
ปิยปกฺเข ปมวาจา อฏฺานิยกถา นาม. สา เอวํ เวทิตพฺพา – เอวํ กิร คามวาสิมหลฺลกํ นครํ อาคนฺตฺวา ปานาคาเร ปิวนฺตํ วฺเจตุกามา สมฺพหุลา ธุตฺตา ปีตฏฺาเน ตฺวา เตน สทฺธึ สุรํ ปิวนฺตา ‘‘อิมสฺส นิวาสนปาวุรณมฺปิ หตฺเถ ภณฺฑกมฺปิ สพฺพํ คณฺหิสฺสามา’’ติ จินฺเตตฺวา กติกํ อกํสุ – ‘‘เอเกกํ อตฺตปจฺจกฺขกถํ กเถม, โย ‘อภูต’นฺติ กเถสิ, กถิตํ วา น สทฺทหติ, ตํ ทาสํ กตฺวา คณฺหิสฺสามา’’ติ. ตมฺปิ มหลฺลกํ ปุจฺฉึสุ ‘‘ตุมฺหากมฺปิ ตาต รุจฺจตี’’ติ. เอวํ โหตุ ตาตาติ.
เอโก ธุตฺโต อาห – มยฺหํ, โภ มาตุ, มยิ กุจฺฉิคเต กปิฏฺผลโทหโล อโหสิ. สา อฺํ กปิฏฺหารกํ อลพฺภมานา มํเยว เปเสสิ. อหํ คนฺตฺวา รุกฺขํ อภิรุหิตุํ อสกฺโกนฺโต อตฺตนาว อตฺตานํ ปาเท คเหตฺวา มุคฺครํ วิย รุกฺขสฺส อุปริ ขิปึ; อถ สาขโต สาขํ วิจรนฺโต ผลานิ คเหตฺวา โอตริตุํ อสกฺโกนฺโต ฆรํ คนฺตฺวา นิสฺเสณึ อาหริตฺวา โอรุยฺห มาตุ สนฺติกํ คนฺตฺวา ผลานิ มาตุยา อทาสึ; ตานิ ปน มหนฺตานิ โหนฺติ จาฏิปฺปมาณานิ. ตโต เม มาตรา เอกาสเน นิสินฺนาย สมสฏฺิผลานิ ¶ ขาทิตานิ. มยา เอกุจฺฉงฺเคน อานีตผเลสุ เสสกานิ กุลสนฺตเก คาเม ขุทฺทกมหลฺลกานํ อเหสุํ. อมฺหากํ ฆรํ โสฬสหตฺถํ, เสสปริกฺขารภณฺฑกํ อปเนตฺวา กปิฏฺผเลเหว ยาว ฉทนํ ปูริตํ. ตโต อติเรกานิ คเหตฺวา เคหทฺวาเร ราสึ อกํสุ. โส อสีติหตฺถุพฺเพโธ ปพฺพโต วิย อโหสิ. กึ อีทิสํ, โภ สกฺกา, สทฺทหิตุนฺติ?
คามิกมหลฺลโก ¶ ตุณฺหี นิสีทิตฺวา สพฺเพสํ กถาปริโยสาเน ปุจฺฉิโต อาห – ‘‘เอวํ ภวิสฺสติ ตาตา, มหนฺตํ รฏฺํ, รฏฺมหนฺตตาย สกฺกา สทฺทหิตุ’’นฺติ. ยถา จ เตน, เอวํ เสเสหิปิ ตถารูปาสุ นิกฺการณกถาสุ กถิตาสุ อาห – มยฺหมฺปิ ตาตา สุณาถ, น ตุมฺหากํเยว กุลานิ, อมฺหากมฺปิ กุลํ มหากุลํ, อมฺหากํ ปน อวเสสเขตฺเตหิ กปฺปาสเขตฺตํ มหนฺตตรํ ¶ . ตสฺส อเนกกรีสสตสฺส กปฺปาสเขตฺตสฺส มชฺเฌ เอโก กปฺปาสรุกฺโข มหา อสีติหตฺถุพฺเพโธ อโหสิ. ตสฺส ปฺจ สาขา, ตาสุ อวเสสสาขา ผลํ น คณฺหึสุ, ปาจีนสาขาย เอกเมว มหาจาฏิมตฺตํ ผลํ อโหสิ. ตสฺส ฉ อํสิโย, ฉสุ อํสีสุ ฉ กปฺปาสปิณฺฑิโย ปุปฺผิตา. อหํ มสฺสุํ กาเรตฺวา นฺหาตวิลิตฺโต เขตฺตํ คนฺตฺวา ตา กปฺปาสปิณฺฑิโย ปุปฺผิตา ทิสฺวา ิตโกว หตฺถํ ปสาเรตฺวา คณฺหึ. ตา กปฺปาสปิณฺฑิโย ถามสมฺปนฺนา ฉ ทาสา อเหสุํ. เต สพฺเพ มํ เอกกํ โอหาย ปลาตา. เอตฺตเก อทฺธาเน เต น ปสฺสามิ, อชฺช ทิฏฺา, ตุมฺเห เต ฉ ชนา. ตฺวํ นนฺโท นาม, ตฺวํ ปุณฺโณ นาม, ตฺวํ วฑฺฒมาโน นาม, ตฺวํ จิตฺโต นาม ตฺวํ มงฺคโล นาม, ตฺวํ โปฏฺิโย นามาติ วตฺวา อุฏฺาย นิสินฺนเกเยว จูฬาสุ คเหตฺวา ¶ อฏฺาสิ. เต ‘‘น มยํ ทาสา’’ติปิ วตฺตุํ นาสกฺขึสุ. อถ เน กฑฺฒนฺโต วินิจฺฉยํ เนตฺวา ลกฺขณํ อาโรเปตฺวา ยาวชีวํ ทาเส กตฺวา ปริภฺุชิ. เอวรูปึ กถํ ตถาคโต น ภาสติ.
ทุติยวาจา อามิสเหตุจาฏุกมฺยตาทิวเสน นานปฺปการา ปเรสํ โถมนวาจา เจว, โจรกถํ ราชกถนฺติ อาทินยปฺปวตฺตา ติรจฺฉานกถา จ. ตมฺปิ ตถาคโต น ภาสติ. ตติยวาจา อริยสจฺจสนฺนิสฺสิตกถา, ยํ วสฺสสตมฺปิ สุณนฺตา ปณฺฑิตา เนว ติตฺตึ คจฺฉนฺติ. อิติ ตถาคโต เนว สพฺพมฺปิ อปฺปิยวาจํ ภาสติ น ปิยวาจํ. ตติยํ ตติยเมว ปน ภาสิตพฺพกาลํ อนติกฺกมิตฺวา ภาสติ. ตตฺถ ตติยํ อปฺปิยวาจํ สนฺธาย เหฏฺา ทหรกุมารอุปมา อาคตาติ เวทิตพฺพํ.
๘๗. อุทาหุ านโสเวตนฺติ อุทาหุ านุปฺปตฺติกาเณน ตงฺขณํเยว ตํ ตถาคตสฺส อุปฏฺาตีติ ปุจฺฉติ. สฺาโตติ าโต ปฺาโต ปากโฏ. ธมฺมธาตูติ ธมฺมสภาโว. สพฺพฺุตฺาณสฺเสตํ อธิวจนํ ¶ . ตํ ภควตา สุปฺปฏิวิทฺธํ, หตฺถคตํ ภควโต. ตสฺมา โส ยํ ยํ อิจฺฉติ, ตํ ตํ สพฺพํ านโสว ปฏิภาตีติ. เสสํ สพฺพตฺถ อุตฺตานเมว. อยํ ปน ธมฺมเทสนา เนยฺยปุคฺคลวเสน ปรินิฏฺิตาติ.
ปปฺจสูทนิยา มชฺฌิมนิกายฏฺกถาย
อภยราชกุมารสุตฺตวณฺณนา นิฏฺิตา.
๙. พหุเวทนียสุตฺตวณฺณนา
๘๘. เอวํ ¶ ¶ เม สุตนฺติ พหุเวทนียสุตฺตํ. ตตฺถ ปฺจกงฺโค ถปตีติ ปฺจกงฺโคติ ตสฺส นามํ. วาสิผรสุนิขาทนทณฺฑมุคฺครกาฬสุตฺตนาฬิสงฺขาเตหิ วา องฺเคหิ สมนฺนาคตตฺตา โส ปฺจงฺโคติ ปฺาโต. ถปตีติ วฑฺฒกีเชฏฺโก. อุทายีติ ปณฺฑิตอุทายิตฺเถโร.
๘๙. ปริยายนฺติ การณํ. ทฺเวปานนฺทาติ ทฺเวปิ, อานนฺท. ปริยาเยนาติ การเณน. เอตฺถ จ กายิกเจตสิกวเสน ทฺเว เวทิตพฺพา. สุขาทิวเสน ติสฺโส, อินฺทฺริยวเสน สุขินฺทฺริยาทิกา ปฺจ, ทฺวารวเสน จกฺขุสมฺผสฺสชาทิกา ฉ, อุปวิจารวเสน ‘‘จกฺขุนา รูปํ ทิสฺวา โสมนสฺสฏฺานิยํ รูปํ อุปวิจรตี’’ติอาทิกา อฏฺารส, ฉ เคหสฺสิตานิ โสมนสฺสานิ, ฉ เนกฺขมฺมสิตานิ โสมนสฺสานิ, ฉ เคหสฺสิตานิ โทมนสฺสานิ, ฉ เนกฺขมฺมสิตานิ โทมนสฺสานิ, ฉ เคหสฺสิตา อุเปกฺขา, ฉ เนกฺขมฺมสิตาติ เอวํ ฉตฺตึส, ตา อตีเต ฉตฺตึส, อนาคเต ฉตฺตึส, ปจฺจุปฺปนฺเน ฉตฺตึสาติ เอวํ อฏฺเวทนาสตํ เวทิตพฺพํ.
๙๐. ปฺจ โข อิเม, อานนฺท, กามคุณาติ อยํ ปาฏิเอกฺโก อนุสนฺธิ. น เกวลมฺปิ ทฺเว อาทึ กตฺวา เวทนา ภควตา ปฺตฺตา, ปริยาเยน เอกาปิ เวทนา กถิตา. ตํ ทสฺเสนฺโต ปฺจกงฺคสฺส ¶ ถปติโน วาทํ อุปตฺถมฺเภตุํ อิมํ เทสนํ อารภิ.
อภิกฺกนฺตตรนฺติ สุนฺทรตรํ. ปณีตตรนฺติ อตปฺปกตรํ. เอตฺถ จ จตุตฺถชฺฌานโต ปฏฺาย อทุกฺขมสุขา เวทนา, สาปิ สนฺตฏฺเน ปณีตฏฺเน จ สุขนฺติ วุตฺตา. ฉ เคหสฺสิตานิ สุขนฺติ วุตฺตานิ. นิโรโธ อเวทยิตสุขวเสน ¶ สุขํ นาม ชาโต. ปฺจกามคุณวเสน หิ อฏฺสมาปตฺติวเสน จ อุปฺปนฺนํ เวทยิตสุขํ นาม. นิโรโธ อเวทยิตสุขํ นาม. อิติ เวทยิตสุขํ วา โหตุ อเวทยิตสุขํ วา, ตํ นิทฺทุกฺขภาวสงฺขาเตน สุขฏฺเน เอกนฺตสุขเมว ชาตํ.
๙๑. ยตฺถ ¶ ยตฺถาติ ยสฺมึ ยสฺมึ าเน. สุขํ อุปลพฺภตีติ เวทยิตสุขํ วา อเวทยิตสุขํ วา อุปลพฺภติ. ตํ ตํ ตถาคโต สุขสฺมึ ปฺเปตีติ ตํ สพฺพํ ตถาคโต นิทฺทุกฺขภาวํ สุขสฺมึเยว ปฺเปตีติ. อิธ ภควา นิโรธสมาปตฺตึ สีสํ กตฺวา เนยฺยปุคฺคลวเสน อรหตฺตนิกูเฏเนว เทสนํ นิฏฺาเปสีติ.
ปปฺจสูทนิยา มชฺฌิมนิกายฏฺกถาย
พหุเวทนียสุตฺตวณฺณนา นิฏฺิตา.
๑๐. อปณฺณกสุตฺตวณฺณนา
๙๒. เอวํ ¶ เม สุตนฺติ อปณฺณกสุตฺตํ. ตตฺถ จาริกนฺติ อตุริตจาริกํ.
๙๓. อตฺถิ ปน โว คหปตโยติ กสฺมา อาห? โส กิร คาโม อฏวิทฺวาเร นิวิฏฺโ. นานาวิธา สมณพฺราหฺมณา ทิวสํ มคฺคํ ¶ คนฺตฺวา สายํ ตํ คามํ วาสตฺถาย อุเปนฺติ, เตสํ เต มนุสฺสา มฺจปีานิ ปตฺถริตฺวา ปาเท โธวิตฺวา ปาเท มกฺเขตฺวา กปฺปิยปานกานิ ทตฺวา ปุนทิวเส นิมนฺเตตฺวา ทานํ เทนฺติ. เต ปสนฺนจิตฺตา เตหิ สทฺธึ สมฺมนฺตยมานา เอวํ วทนฺติ ‘‘อตฺถิ ปน โว คหปตโย กิฺจิ ทสฺสนํ คหิต’’นฺติ? นตฺถิ, ภนฺเตติ. ‘‘คหปตโย วินา ทสฺสเนน โลโก น นิยฺยาติ, เอกํ ทสฺสนํ รุจฺจิตฺวา ขมาเปตฺวา คเหตุํ วฏฺฏติ, ‘สสฺสโต โลโก’ติ ทสฺสนํ คณฺหถา’’ติ วตฺวา ปกฺกนฺตา. อปรทิวเส อฺเ อาคตา. เตปิ ตเถว ปุจฺฉึสุ. เต เตสํ ‘‘อาม, ภนฺเต, ปุริเมสุ ทิวเสสุ ตุมฺหาทิสา สมณพฺราหฺมณา อาคนฺตฺวา ‘สสฺสโต โลโก’ติ อมฺเห อิทํ ทสฺสนํ คาหาเปตฺวา คตา’’ติ อาโรเจสุํ. ‘‘เต พาลา กึ ชานนฺติ? ‘อุจฺฉิชฺชติ อยํ โลโก’ติ อุจฺเฉททสฺสนํ คณฺหถา’’ติ เอวํ เตปิ อุจฺเฉททสฺสนํ คณฺหาเปตฺวา ปกฺกนฺตา. เอเตนุปาเยน อฺเ เอกจฺจสสฺสตํ, อฺเ อนฺตานนฺตํ ¶ , อฺเ อมราวิกฺเขปนฺติ เอวํ ทฺวาสฏฺิ ทิฏฺิโย อุคฺคณฺหาเปสุํ. เต ปน เอกทิฏฺิยมฺปิ ปติฏฺาตุํ นาสกฺขึสุ. สพฺพปจฺฉา ภควา อคมาสิ. โส เตสํ หิตตฺถาย ปุจฺฉนฺโต ‘‘อตฺถิ ปน โว คหปตโย’’ติอาทิมาห. ตตฺถ อาการวตีติ การณวตี สเหตุกา. อปณฺณโกติ อวิรทฺโธ อทฺเวชฺฌคามี เอกํสคาหิโก.
๙๔. นตฺถิ ทินฺนนฺติอาทิ ทสวตฺถุกา มิจฺฉาทิฏฺิ เหฏฺา สาเลยฺยกสุตฺเต วิตฺถาริตา. ตถา ตพฺพิปจฺจนีกภูตา สมฺมาทิฏฺิ.
๙๕. เนกฺขมฺเม อานิสํสนฺติ โย เนสํ อกุสลโต นิกฺขนฺตภาเว อานิสํโส, โย จ โวทานปกฺโข วิสุทฺธิปกฺโข, ตํ น ปสฺสนฺตีติ อตฺโถ. อสทฺธมฺมสฺตฺตีติ ¶ อภูตธมฺมสฺาปนา ¶ . อตฺตานุกฺกํเสตีติ เปตฺวา มํ โก อฺโ อตฺตโน ทสฺสนํ ปเร คณฺหาเปตุํ สกฺโกตีติ อตฺตานํ อุกฺขิปติ. ปรํ วมฺเภตีติ เอตฺตเกสุ ชเนสุ เอโกปิ อตฺตโน ทสฺสนํ ปเร คณฺหาเปตุํ น สกฺโกตีติ เอวํ ปรํ เหฏฺา ขิปติ. ปุพฺเพว โข ปนาติ ปุพฺเพ มิจฺฉาทสฺสนํ คณฺหนฺตสฺเสว สุสีลฺยํ ปหีนํ โหติ, ทุสฺสีลภาโว ปจฺจุปฏฺิโต. เอวมสฺสิเมติ เอวํ อสฺส อิเม มิจฺฉาทิฏฺิอาทโย สตฺต. อปราปรํ อุปฺปชฺชนวเสน ปน เตเยว มิจฺฉาทิฏฺิปจฺจยา อเนเก ปาปกา อกุสลา ธมฺมา อุปฺปชฺชนฺติ นาม.
ตตฺราติ ตาสุ เตสํ สมณพฺราหฺมณานํ ลทฺธีสุ. กลิคฺคโหติ ปราชยคฺคาโห. ทุสฺสมตฺโต สมาทินฺโนติ ทุคฺคหิโต ทุปฺปรามฏฺโ. เอกํสํ ผริตฺวา ติฏฺตีติ เอกนฺตํ เอกโกฏฺาสํ สกวาทเมว ผริตฺวา อธิมุจฺจิตฺวา ติฏฺติ, ‘‘สเจ โข นตฺถิ ปโร โลโก’’ติ เอวํ สนฺเตเยว โสตฺถิภาวาวโห โหติ. ริฺจตีติ วชฺเชติ.
๙๖. สทฺธมฺมสฺตฺตีติ ภูตธมฺมสฺาปนา.
กฏคฺคโหติ ชยคฺคาโห. สุสมตฺโต สมาทินฺโนติ สุคฺคหิโต สุปรามฏฺโ. อุภยํสํ ¶ ผริตฺวา ติฏฺตีติ อุภยนฺตํ อุภยโกฏฺาสํ สกวาทํ ปรวาทฺจ ผริตฺวา อธิมุจฺจิตฺวา ติฏฺติ ‘‘สเจ โข อตฺถิ ปโร โลโก’’ติ เอวํ สนฺเตปิ ‘‘สเจ โข นตฺถิ ปโร โลโก’’ติ เอวํ สนฺเตปิ โสตฺถิภาวาวโห โหติ. ปรโตปิ เอกํสอุภยํเสสุ อิมินาว นเยน อตฺโถ เวทิตพฺโพ.
๙๗. กโรโตติ ¶ สหตฺถา กโรนฺตสฺส. การยโตติ อาณตฺติยา กาเรนฺตสฺส. ฉินฺทโตติ ปเรสํ หตฺถาทีนิ ฉินฺทนฺตสฺส. ปจโตติ ทณฺเฑน ปีเฬนฺตสฺส วา ตชฺเชนฺตสฺส วา. โสจยโตติ ปรสฺส ภณฺฑหรณาทีหิ โสกํ สยํ กโรนฺตสฺสปิ ปเรหิ กาเรนฺตสฺสปิ. กิลมโตติ อาหารูปจฺเฉท-พนฺธนาคารปฺปเวสนาทีหิ สยํ กิลมนฺตสฺสาปิ ปเรหิ กิลมาเปนฺตสฺสาปิ. ผนฺทโต ผนฺทาปยโตติ ปรํ ผนฺทนฺตํ ผนฺทนกาเล สยมฺปิ ผนฺทโต ปรมฺปิ ผนฺทาปยโต. ปาณมติปาตยโตติ ปาณํ หนนฺตสฺสปิ หนาเปนฺตสฺสปิ. เอวํ สพฺพตฺถ กรณการาปนวเสเนว อตฺโถ เวทิตพฺโพ.
สนฺธินฺติ ¶ ฆรสนฺธึ. นิลฺโลปนฺติ มหาวิโลปํ. เอกาคาริกนฺติ เอกเมว ฆรํ ปริวาเรตฺวา วิลุมฺปนํ. ปริปนฺเถ ¶ ติฏฺโตติ อาคตาคตานํ อจฺฉินฺทนตฺถํ มคฺเค ติฏฺโต. กโรโต น กรียติ ปาปนฺติ ยํกิฺจิ ปาปํ กโรมีติ สฺาย กโรโตปิ ปาปํ น กรียติ, นตฺถิ ปาปํ. สตฺตา ปน กโรมาติ เอวํสฺิโน โหนฺตีติ อตฺโถ. ขุรปริยนฺเตนาติ ขุรเนมินา, ขุรธารสทิสปริยนฺเตน วา. เอกํ มํสขลนฺติ เอกํ มํสราสึ. ปฺุชนฺติ ตสฺเสว เววจนํ. ตโตนิทานนฺติ เอกมํสขลกรณนิทานํ. ทกฺขิณตีเร มนุสฺสา กกฺขฬา ทารุณา, เต สนฺธาย หนนฺโตติอาทิ วุตฺตํ. อุตฺตรตีเร สทฺธา โหนฺติ ปสนฺนา พุทฺธมามกา ธมฺมมามกา สงฺฆมามกา, เต สนฺธาย ททนฺโตติอาทิ วุตฺตํ.
ตตฺถ ยชนฺโตติ มหายาคํ กโรนฺโต. ทเมนาติ อินฺทฺริยทเมน อุโปสถกมฺเมน. สํยเมนาติ สีลสํยเมน. สจฺจวชฺเชนาติ สจฺจวจเนน. อาคโมติ อาคมนํ, ปวตฺตีติ อตฺโถ. สพฺพถาปิ ปาปปฺุานํ กิริยเมว ปฏิกฺขิปนฺติ. สุกฺกปกฺโขปิ วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺโพ. เสสเมตฺถ ปุริมวาเร วุตฺตสทิสเมว.
๑๐๐. นตฺถิ เหตุ นตฺถิ ปจฺจโยติ เอตฺถ ปจฺจโย เหตุเววจนํ. อุภเยนาปิ วิชฺชมานกเมว กายทุจฺจริตาทิสํกิเลสปจฺจยํ กายสุจริตาทิวิสุทฺธิปจฺจยํ ปฏิกฺขิปนฺติ. นตฺถิ ¶ พลํ, นตฺถิ วีริยํ, นตฺถิ ปุริสถาโม, นตฺถิ ปุริสปรกฺกโมติ สตฺตานํ สํกิเลสิตุํ วา วิสุชฺฌิตุํ วา ¶ พลํ วา วีริยํ วา ปุริเสน กาตพฺโพ นาม ปุริสถาโม วา ปุริสปรกฺกโม วา นตฺถิ.
สพฺเพ สตฺตาติ โอฏฺโคณคทฺรภาทโย อนวเสเส นิทสฺเสนฺติ. สพฺเพ ปาณาติ เอกินฺทฺริโย ปาโณ ทฺวินฺทฺริโย ปาโณติ อาทิวเสน วทนฺติ. สพฺเพ ภูตาติ อณฺฑโกสวตฺถิโกเสสุ ภูเต สนฺธาย วทนฺติ. สพฺเพ ชีวาติ สาลิยวโคธุมาทโย สนฺธาย วทนฺติ. เตสุ เหเต วิรุหนภาเวน ชีวสฺิโน. อวสา อพลา อวีริยาติ เตสํ อตฺตโน วโส วา พลํ วา วีริยํ วา นตฺถิ. นิยติสงฺคติภาวปริณตาติ เอตฺถ นิยตีติ นิยตตา. สงฺคตีติ ฉนฺนํ อภิชาตีนํ ตตฺถ ตตฺถ คมนํ. ภาโวติ สภาโวเยว. เอวํ นิยติยา จ สงฺคติยา จ ภาเวน จ ปริณตา นานปฺปการตํ ปตฺตา. เยน หิ ยถา ภวิตพฺพํ, โส ตเถว ภวติ. เยน โน ¶ ภวิตพฺพํ, โส น ภวตีติ ทสฺเสนฺติ. ฉสฺเววาภิชาตีสูติ ฉสุ เอว อภิชาตีสุ ตฺวา สุขฺจ ทุกฺขฺจ ปฏิสํเวเทนฺติ, อฺา สุขทุกฺขภูมิ นตฺถีติ ทสฺเสนฺติ.
ตตฺถ ฉ อภิชาติโย ¶ นาม กณฺหาภิชาติ นีลาภิชาติ โลหิตาภิชาติ หลิทฺทาภิชาติ สุกฺกาภิชาติ ปรมสุกฺกาภิชาตีติ. ตตฺถ สากุณิโก สูกริโก ลุทฺโท มจฺฉฆาตโก โจโร โจรฆาตโก, เย วา ปนฺเปิ เกจิ กุรูรกมฺมนฺตา, อยํ กณฺหาภิชาติ นาม. ภิกฺขู นีลาภิชาตีติ วทนฺติ. เต กิร จตูสุ ปจฺจเยสุ กณฺฏเก ปกฺขิปิตฺวา ขาทนฺติ. ‘‘ภิกฺขู จ กณฺฏกวุตฺติโน’’ติ อยฺหิ เนสํ ปาฬิเยว. อถ วา กณฺฏกวุตฺติกา เอวํ นาม เอเก ปพฺพชิตาติ วทนฺติ. ‘‘สมณกณฺฏกวุตฺติกา’’ติปิ หิ เนสํ ปาฬิ. โลหิตาภิชาติ นาม นิคณฺา เอกสาฏกาติ วทนฺติ. อิเม กิร ปุริเมหิ ทฺวีหิ ปณฺฑรตรา. คิหี อเจลกสาวกา หลิทฺทาภิชาตีติ วทนฺติ. อิติ อตฺตโน ปจฺจยทายเก นิคณฺเหิปิ เชฏฺกตเร กโรนฺติ. นนฺโท, วจฺโฉ, สงฺกิจฺโจ, อยํ สุกฺกาภิชาตีติ วทนฺติ. เต กิร ปุริเมหิ จตูหิ ปณฺฑรตรา. อาชีวเก ปน ปรมสุกฺกาภิชาตีติ วทนฺติ. เต กิร สพฺเพหิ ปณฺฑรตรา.
ตตฺถ ¶ สพฺเพ สตฺตา ปมํ สากุณิกาทโยว โหนฺติ, ตโต วิสุชฺฌมานา สกฺยสมณา โหนฺติ, ตโต วิสุชฺฌมานา นิคณฺา, ตโต อาชีวกสาวกา, ตโต นนฺทาทโย, ตโต อาชีวกาติ อยเมเตสํ ลทฺธิ. สุกฺกปกฺโข วุตฺตปจฺจนีเกน เวทิตพฺโพ. เสสมิธาปิ ปุริมวาเร วุตฺตสทิสเมว.
อิมาสุ ปน ตีสุ ทิฏฺีสุ นตฺถิกทิฏฺิ วิปากํ ปฏิพาหติ, อกิริยทิฏฺิ กมฺมํ ปฏิพาหติ, อเหตุกทิฏฺิ อุภยมฺปิ ปฏิพาหติ. ตตฺถ กมฺมํ ปฏิพาหนฺเตนาปิ วิปาโก ปฏิพาหิโต โหติ, วิปากํ ปฏิพาหนฺเตนาปิ กมฺมํ ปฏิพาหิตํ. อิติ สพฺเพเปเต ¶ อตฺถโต อุภยปฏิพาหกา นตฺถิกวาทา เจว อเหตุกวาทา อกิริยวาทา จ โหนฺติ. เย ปน เตสํ ลทฺธึ คเหตฺวา รตฺติฏฺาเน ทิวาฏฺาเน นิสินฺนา สชฺฌายนฺติ วีมํสนฺติ, เตสํ – ‘‘นตฺถิ ทินฺนํ นตฺถิ ยิฏฺํ, กโรโต น กริยติ ปาปํ, นตฺถิ เหตุ นตฺถิ ปจฺจโย’’ติ ตสฺมึ อารมฺมเณ มิจฺฉาสติ สนฺติฏฺติ ¶ , จิตฺตํ เอกคฺคํ โหติ, ชวนานิ ชวนฺติ, ปมชวเน สเตกิจฺฉา โหนฺติ, ตถา ทุติยาทีสุ. สตฺตเม พุทฺธานมฺปิ อเตกิจฺฉา อนิวตฺติโน อริฏฺกณฺฏกสทิสา.
ตตฺถ โกจิ เอกํ ทสฺสนํ โอกฺกมติ, โกจิ ทฺเว, โกจิ ตีณิปิ, เอกสฺมึ โอกฺกนฺเตปิ ทฺวีสุ ตีสุ โอกฺกนฺเตสุปิ นิยตมิจฺฉาทิฏฺิโกว โหติ, ปตฺโต สคฺคมคฺคาวรณฺเจว โมกฺขมคฺคาวรณฺจ, อภพฺโพ ตสฺส อตฺตภาวสฺส อนนฺตรํ สคฺคมฺปิ คนฺตุํ, ปเคว โมกฺขํ. วฏฺฏขาณุ นาเมส สตฺโต ปถวีโคปโก. กึ ปเนส เอกสฺมึเยว อตฺตภาเว นิยโต โหติ, อุทาหุ อฺสฺมิมฺปีติ? เอกสฺมิฺเว นิยโต, อาเสวนวเสน ปน ภวนฺตเรปิ ตํ ตํ ทิฏฺึ โรเจติเยว. เอวรูปสฺส หิ เยภุยฺเยน ภวโต วุฏฺานํ นาม นตฺถิ.
ตสฺมา อกลฺยาณชนํ, อาสีวิสมิโวรคํ;
อารกา ปริวชฺเชยฺย, ภูติกาโม วิจกฺขโณติ.
๑๐๓. นตฺถิ สพฺพโส อารุปฺปาติ อรูปพฺรหฺมโลโก นาม สพฺพากาเรน นตฺถิ. มโนมยาติ ฌานจิตฺตมยา. สฺามยาติ อรูปชฺฌานสฺาย สฺามยา. รูปานํเยว นิพฺพิทาย วิราคาย นิโรธาย ปฏิปนฺโน โหตีติ อยํ ลาภี วา โหติ ตกฺกี วา. ลาภี นาม รูปาวจรชฺฌานลาภี. ตสฺส รูปาวจเร กงฺขา นตฺถิ, อรูปาวจรโลเก อตฺถิ ¶ . โส – ‘‘อหํ อารุปฺปา อตฺถีติ วทนฺตานมฺปิ ¶ นตฺถีติ วทนฺตานมฺปิ สุณามิ, อตฺถิ นตฺถีติ ปน น ชานามิ. จตุตฺถชฺฌานํ ปทฏฺานํ กตฺวา อรูปาวจรชฺฌานํ นิพฺพตฺเตสฺสามิ. สเจ อารุปฺปา อตฺถิ, ตตฺถ นิพฺพตฺติสฺสามิ, สเจ นตฺถิ, รูปาวจรพฺรหฺมโลเก นิพฺพตฺติสฺสามิ. เอวํ เม อปณฺณโก ธมฺโม อปณฺณโกว อวิรทฺโธว ภวิสฺสตี’’ติ ตถา ปฏิปชฺชติ. ตกฺกี ปน อปฺปฏิลทฺธชฺฌาโน, ตสฺสาปิ รูปชฺฌาเน กงฺขา นตฺถิ, อรูปโลเก ปน อตฺถิ. โส – ‘‘อหํ อารุปฺปา อตฺถีติ วทนฺตานมฺปิ นตฺถีติ วทนฺตานมฺปิ สุณามิ, อตฺถิ นตฺถีติ ปน น ชานามิ. กสิณปริกมฺมํ กตฺวา จตุตฺถชฺฌานํ นิพฺพตฺเตตฺวา ตํ ปทฏฺานํ กตฺวา อรูปาวจรชฺฌานํ นิพฺพตฺเตสฺสามิ. สเจ อารุปฺปา อตฺถิ, ตตฺถ นิพฺพตฺติสฺสามิ. สเจ นตฺถิ, รูปาวจรพฺรหฺมโลเก นิพฺพตฺติสฺสามิ. เอวํ เม อปณฺณโก ธมฺโม อปณฺณโกว อวิรทฺโธว ภวิสฺสตี’’ติ ตถา ปฏิปชฺชติ.
๑๐๔. ภวนิโรโธติ ¶ นิพฺพานํ. สาราคาย สนฺติเกติ ราควเสน วฏฺเฏ รชฺชนสฺส สนฺติเก. สํโยคายาติ ตณฺหาวเสน สํโยชนตฺถาย. อภินนฺทนายาติ ตณฺหาทิฏฺิวเสน อภินนฺทนาย. ปฏิปนฺโน โหตีติ อยมฺปิ ลาภี วา โหติ ตกฺกี วา. ลาภี นาม อฏฺสมาปตฺติลาภี. ตสฺส อารุปฺเป กงฺขา นตฺถิ, นิพฺพาเน อตฺถิ. โส – ‘‘อหํ นิโรโธ อตฺถีติปิ นตฺถีติปิ สุณามิ, สยํ น ชานามิ. สมาปตฺตึ ปาทกํ กตฺวา วิปสฺสนํ วฑฺเฒสฺสามิ. สเจ นิโรโธ ภวิสฺสติ, อรหตฺตํ ปตฺวา ปรินิพฺพายิสฺสามิ. โน เจ ภวิสฺสติ, อารุปฺเป นิพฺพตฺติสฺสามี’’ติ เอวํ ปฏิปชฺชติ. ตกฺกี ปน เอกสมาปตฺติยาปิ น ลาภี, อารุปฺเป ปนสฺส กงฺขา นตฺถิ, ภวนิโรเธ อตฺถิ. โส – ‘‘อหํ นิโรโธ อตฺถีติปิ นตฺถีติปิ สุณามิ, สยํ น ชานามิ, กสิณปริกมฺมํ กตฺวา อฏฺสมาปตฺติโย นิพฺพตฺเตตฺวา สมาปตฺติปทฏฺานํ วิปสฺสนํ วฑฺเฒสฺสามิ. สเจ นิโรโธ ภวิสฺสติ, อรหตฺตํ ปตฺวา ปรินิพฺพายิสฺสามิ. โน เจ ภวิสฺสติ, อารุปฺเป นิพฺพตฺติสฺสามี’’ติ เอวํ ปฏิปชฺชติ. เอตฺถาห ¶ – ‘‘อตฺถิ ทินฺนนฺติอาทีนิ ตาว อปณฺณกานิ ภวนฺตุ, นตฺถิ ทินฺนนฺติอาทีนิ ปน กถํ อปณฺณกานี’’ติ. คหณวเสน. ตานิ หิ อปณฺณกํ อปณฺณกนฺติ เอวํ คหิตตฺตา อปณฺณกานิ นาม ชาตานิ.
๑๐๕. จตฺตาโรเมติ ¶ อยํ ปาฏิเอกฺโก อนุสนฺธิ. นตฺถิกวาโท, อเหตุกวาโท อกิริยวาโท, อารุปฺปา นตฺถิ นิโรโธ นตฺถีติ เอวํวาทิโน จ ทฺเวติ อิเม ปฺจ ปุคฺคลา เหฏฺา ตโย ปุคฺคลาว โหนฺติ. อตฺถิกวาทาทโย ปฺจ เอโก จตุตฺถปุคฺคโลว โหติ. เอตมตฺถํ ทสฺเสตุํ ภควา อิมํ เทสนํ อารภิ. ตตฺถ สพฺพํ อตฺถโต อุตฺตานเมวาติ.
ปปฺจสูทนิยา มชฺฌิมนิกายฏฺกถาย
อปณฺณกสุตฺตวณฺณนา นิฏฺิตา.
ปมวคฺควณฺณนา นิฏฺิตา.