📜
๓. ปริพฺพาชกวคฺโค
๑. เตวิชฺชวจฺฉสุตฺตวณฺณนา
๑๘๕. เอวํ ¶ ¶ เม สุตนฺติ เตวิชฺชวจฺฉสุตฺตํ. ตตฺถ เอกปุณฺฑรีเกติ ปุณฺฑรีโก วุจฺจติ เสตมฺพรุกฺโข, โส ตสฺมึ อาราเม เอโก ปุณฺฑรีโก อตฺถีติ เอกปุณฺฑรีโก. เอตทโหสีติ ตตฺถ ปวิสิตุกามตาย อโหสิ. จิรสฺสํ โข, ภนฺเตติ ปกติยา อาคตปุพฺพตํ อุปาทาย. ธมฺมสฺส จานุธมฺมนฺติ อิธ สพฺพฺุตฺาณํ ธมฺโม นาม, มหาชนสฺส พฺยากรณํ อนุธมฺโม นาม. เสสํ ชีวกสุตฺเต (ม. นิ. ๒.๕๑ อาทโย) วุตฺตนยเมว. น เม เตติ อนนฺุาย ตฺวา อนฺุมฺปิ ปฏิกฺขิปติ. ‘‘สพฺพฺู สพฺพทสฺสาวี อปริเสสํ าณทสฺสนํ ปฏิชานาตี’’ติ หิ อิทํ อนุชานิตพฺพํ สิยา, – ‘‘จรโต จ เม…เป… ปจฺจุปฏฺิต’’นฺติ อิทํ ปน นานุชานิตพฺพํ. สพฺพฺุตฺาเณน หิ อาวชฺชิตฺวา ปชานาติ. ตสฺมา อนนฺุาย ตฺวา อนฺุมฺปิ ปฏิกฺขิปนฺโต เอวมาห.
๑๘๖. อาสวานํ ขยาติ เอตฺถ สกึ ขีณานํ อาสวานํ ปุน เขเปตพฺพาภาวา ยาวเทวาติ น วุตฺตํ. ปุพฺเพนิวาสาเณน เจตฺถ ภควา อตีตชานนคุณํ ทสฺเสติ, ทิพฺพจกฺขุาเณน ¶ ปจฺจุปฺปนฺนชานนคุณํ, อาสวกฺขยาเณน โลกุตฺตรคุณนฺติ. อิติ อิมาหิ ตีหิ วิชฺชาหิ สกลพุทฺธคุเณ สํขิปิตฺวา กเถสิ.
คิหิสํโยชนนฺติ คิหิพนฺธนํ คิหิปริกฺขาเรสุ นิกนฺตึ. นตฺถิ โข วจฺฉาติ คิหิสํโยชนํ อปฺปหาย ทุกฺขสฺสนฺตกโร นาม นตฺถิ. เยปิ หิ สนฺตติมหามตฺโต อุคฺคเสโน เสฏฺิปุตฺโต วีตโสกทารโกติ คิหิลิงฺเค ิตาว อรหตฺตํ ปตฺตา, เตปิ มคฺเคน สพฺพสงฺขาเรสุ นิกนฺตึ ¶ สุกฺขาเปตฺวา ปตฺตา. ตํ ปตฺวา ปน น เตน ลิงฺเคน อฏฺํสุ, คิหิลิงฺคํ นาเมตํ หีนํ, อุตฺตมคุณํ ธาเรตุํ น สกฺโกติ. ตสฺมา ตตฺถ ิโต อรหตฺตํ ปตฺวา ตํทิวสเมว ปพฺพชติ วา ปรินิพฺพาติ วา. ภูมเทวตา ปน ติฏฺนฺติ. กสฺมา? นิลียโนกาสสฺส อตฺถิตาย. เสสกามภเว มนุสฺเสสุ โสตาปนฺนาทโย ตโย ติฏฺนฺติ, กามาวจรเทเวสุ ¶ โสตาปนฺนา สกทาคามิโน จ, อนาคามิขีณาสวา ปเนตฺถ น ติฏฺนฺติ. กสฺมา? ตฺหิ านํ ลฬิตชนสฺส อาวาโส, นตฺถิ ตตฺถ เตสํ ปวิเวการหํ ปฏิจฺฉนฺนฏฺานฺจ. อิติ ตตฺถ ขีณาสโว ปรินิพฺพาติ, อนาคามี จวิตฺวา สุทฺธาวาเส นิพฺพตฺตติ. กามาวจรเทวโต อุปริ ปน จตฺตาโรปิ อริยา ติฏฺนฺติ.
โสปาสิ กมฺมวาทีติ โสปิ กมฺมวาที อโหสิ, กิริยมฺปิ น ปฏิพาหิตฺถ. ตฺหิ เอกนวุติกปฺปมตฺถเก อตฺตานํเยว คเหตฺวา กเถติ. ตทา กิร มหาสตฺโต ปาสณฺฑปริคฺคณฺหนตฺถํ ปพฺพชิโต ตสฺสปิ ปาสณฺฑสฺส นิปฺผลภาวํ ¶ ชานิตฺวา วีริยํ น หาเปสิ, กิริยวาที หุตฺวา สคฺเค นิพฺพตฺตติ. ตสฺมา เอวมาห. เสสํ สพฺพตฺถ อุตฺตานเมวาติ.
ปปฺจสูทนิยา มชฺฌิมนิกายฏฺกถาย
เตวิชฺชวจฺฉสุตฺตวณฺณนา นิฏฺิตา.
๒. อคฺคิวจฺฉสุตฺตวณฺณนา
๑๘๗. เอวํ ¶ เม สุตนฺติ อคฺคิวจฺฉสุตฺตํ. ตตฺถ น โข อหนฺติ ปมวาเร นาหํ สสฺสตทิฏฺิโกติ วทติ, ทุติเย นาหํ อุจฺเฉททิฏฺิโกติ. เอวํ อนฺตานนฺติกาทิวเสน สพฺพวาเรสุ ปฏิกฺเขโป เวทิตพฺโพ. โหติ จ น จ โหตีติ อยํ ปเนตฺถ เอกจฺจสสฺสตวาโท. เนว โหติ น น โหตีติ อยํ อมราวิกฺเขโปติ เวทิตพฺโพ.
๑๘๙. สทุกฺขนฺติ กิเลสทุกฺเขน เจว วิปากทุกฺเขน จ สทุกฺขํ. สวิฆาตนฺติ เตสํเยว ทฺวินฺนํ วเสน สอุปฆาตกํ. สอุปายาสนฺติ เตสํเยว วเสน สอุปายาสํ. สปริฬาหนฺติ เตสํเยว วเสน สปริฬาหํ.
กิฺจิ ทิฏฺิคตนฺติ กาจิ เอกา ทิฏฺิปิ รุจฺจิตฺวา ขมาเปตฺวา คหิตา อตฺถีติ ปุจฺฉติ. อปนีตนฺติ นีหฏํ อปวิทฺธํ. ทิฏฺนฺติ ปฺาย ทิฏฺํ. ตสฺมาติ ยสฺมา ปฺจนฺนํ ขนฺธานํ อุทยวยํ อทฺทส, ตสฺมา. สพฺพมฺิตานนฺติ ¶ สพฺเพสํ ติณฺณมฺปิ ตณฺหาทิฏฺิมานมฺิตานํ. มถิตานนฺติ เตสํเยว เววจนํ. อิทานิ ตานิ วิภชิตฺวา ทสฺเสนฺโต สพฺพอหํการ-มมํการ-มานานุสยานนฺติ อาห. เอตฺถ ¶ หิ อหํกาโร ทิฏฺิ, มมํกาโร ตณฺหา, มานานุสโย มาโน. อนุปาทา วิมุตฺโตติ จตูหิ อุปาทาเนหิ กฺจิ ธมฺมํ อนุปาทิยิตฺวา วิมุตฺโต.
๑๙๐. น อุเปตีติ น ยุชฺชติ. เอตฺถ จ ‘‘น อุปปชฺชตี’’ติ อิทํ อนุชานิตพฺพํ สิยา. ยสฺมา ปน เอวํ วุตฺเต โส ปริพฺพาชโก อุจฺเฉทํ คณฺเหยฺย, อุปปชฺชตีติ ปน สสฺสตเมว, อุปปชฺชติ จ น จ อุปปชฺชตีติ เอกจฺจสสฺสตํ, เนว อุปปชฺชติ น น อุปปชฺชตีติ อมราวิกฺเขปํ, ตสฺมา ภควา – ‘‘อยํ อปฺปติฏฺโ อนาลมฺโพ โหตุ, สุขปเวสนฏฺานํ มา ลภตู’’ติ อนนฺุาย ตฺวา อนฺุมฺปิ ปฏิกฺขิปิ. อลนฺติ สมตฺถํ ปริยตฺตํ ¶ . ธมฺโมติ ปจฺจยาการธมฺโม. อฺตฺรโยเคนาติ อฺตฺถ ปโยเคน. อฺตฺราจริยเกนาติ ปจฺจยาการํ อชานนฺตานํ อฺเสํ อาจริยานํ สนฺติเก วสนฺเตน.
๑๙๑. เตน หิ วจฺฉาติ ยสฺมา ตฺวํ สมฺโมหมาปาทินฺติ วทสิ, ตสฺมา ตํเยเวตฺถ ปฏิปุจฺฉิสฺสามิ. อนาหาโร ¶ นิพฺพุโตติ อปฺปจฺจโย นิพฺพุโต.
๑๙๒. เยน รูเปนาติ เยน รูเปน สตฺตสงฺขาตํ ตถาคตํ รูปีติ ปฺาเปยฺย. คมฺภีโรติ คุณคมฺภีโร. อปฺปเมยฺโยติ ปมาณํ คณฺหิตุํ น สกฺกุเณยฺโย. ทุปฺปริโยคาฬฺโหติ ทุโอคาโห ทุชฺชาโน. เสยฺยถาปิ มหาสมุทฺโทติ ยถา มหาสมุทฺโท คมฺภีโร อปฺปเมยฺโย ทุชฺชาโน, เอวเมว ขีณาสโวปิ. ตํ อารพฺภ อุปปชฺชตีติอาทิ สพฺพํ น ยุชฺชติ. กถํ? ยถา ปรินิพฺพุตํ อคฺคึ อารพฺภ ปุรตฺถิมํ ทิสํ คโตติอาทิ สพฺพํ น ยุชฺชติ, เอวํ.
อนิจฺจตาติ อนิจฺจตาย. สาเร ปติฏฺิตนฺติ โลกุตฺตรธมฺมสาเร ปติฏฺิตํ. เสสํ สพฺพตฺถ อุตฺตานเมวาติ.
ปปฺจสูทนิยา มชฺฌิมนิกายฏฺกถาย
อคฺคิวจฺฉสุตฺตวณฺณนา นิฏฺิตา.
๓. มหาวจฺฉสุตฺตวณฺณนา
๑๙๓. เอวํ ¶ ¶ เม สุตนฺติ มหาวจฺฉสุตฺตํ. ตตฺถ สหกถีติ สทฺธึวาโท, พหุํ มยา ตุมฺเหหิ สทฺธึ กถิตปุพฺพนฺติ กถํ สาเรติ เมตฺตึ ฆเฏติ. ปุริมานิ หิ ทฺเว สุตฺตานิ เอตสฺเสว กถิตานิ, สํยุตฺตเก อพฺยากตสํยุตฺตํ (สํ. นิ. ๔.๔๑๖ อาทโย) นาม เอตสฺเสว กถิตํ – ‘‘กึ นุ โข, โภ โคตม, สสฺสโต โลโก อิทเมว สจฺจํ โมฆมฺนฺติ ¶ อพฺยากตเมต’’นฺติ เอวํ เอกุตฺตรนิกาเยปิ อิมินา สทฺธึ กถิตํ อตฺถิเยว. ตสฺมา เอวมาห. สมฺมาสมฺพุทฺโธปิ ตสฺส อาคตาคตสฺส สงฺคหํ กตฺวา โอกาสมกาสิเยว. กสฺมา? อยฺหิ สสฺสตทิฏฺิโก, สสฺสตทิฏฺิกา จ สีฆํ ลทฺธึ น วิสฺสชฺเชนฺติ, วสาเตลมกฺขิตปิโลติกา วิย จิเรน สุชฺฌนฺติ. ปสฺสติ จ ภควา – ‘‘อยํ ปริพฺพาชโก กาเล คจฺฉนฺเต คจฺฉนฺเต ลทฺธึ วิสฺสชฺเชตฺวา มม สนฺติเก ปพฺพชิตฺวา ฉ อภิฺาโย สจฺฉิกตฺวา อภิฺาตสาวโก ภวิสฺสตี’’ติ. ตสฺมา ตสฺส อาคตาคตสฺส สงฺคหํ กตฺวา โอกาสมกาสิเยว. อิทํ ปนสฺส ปจฺฉิมคมนํ. โส หิ อิมสฺมึ สุตฺเต ตรณํ วา โหตุ อตรณํ วา, ยฏฺึ โอตริตฺวา อุทเก ปตมาโน วิย สมณสฺส โคตมสฺส สนฺติกํ คนฺตฺวา ปพฺพชิสฺสามีติ สนฺนิฏฺานํ กตฺวา อาคโต. ตสฺมา ธมฺมเทสนํ ยาจนฺโต สาธุ เม ภวํ โคตโมติอาทิมาห. ตสฺส ภควา มูลวเสน สํขิตฺตเทสนํ, กมฺมปถวเสน วิตฺถารเทสนํ เทเสสิ. มูลวเสน เจตฺถ อติสํขิตฺตา เทสนา, กมฺมปถวเสน สํขิตฺตา วิตฺถารสทิสา. พุทฺธานํ ปน นิปฺปริยาเยน วิตฺถารเทสนา นาม นตฺถิ. จตุวีสติสมนฺตปฏฺานมฺปิ หิ สตฺตปกรเณ อภิธมฺมปิฏเก จ สพฺพํ สํขิตฺตเมว. ตสฺมา มูลวเสนาปิ กมฺมปถวเสนาปิ สํขิตฺตเมว เทเสสีติ เวทิตพฺโพ.
๑๙๔. ตตฺถ ปาณาติปาตา เวรมณี กุสลนฺติอาทีสุ ปฏิปาฏิยา สตฺตธมฺมา กามาวจรา, อนภิชฺฌาทโย ตโย จตุภูมิกาปิ วฏฺฏนฺติ.
ยโต ¶ โข, วจฺฉ, ภิกฺขุโนติ กิฺจาปิ อนิยเมตฺวา วุตฺตํ, ยถา ปน ชีวกสุตฺเต จ จงฺกีสุตฺเต จ, เอวํ อิมสฺมึ สุตฺเต จ อตฺตานเมว สนฺธาเยตํ ภควตา วุตฺตนฺติ เวทิตพฺพํ.
๑๙๕. อตฺถิ ¶ ¶ ปนาติ กึ ปุจฺฉามีติ ปุจฺฉติ? อยํ กิรสฺส ลทฺธิ – ‘‘ตสฺมึ ตสฺมึ สาสเน สตฺถาว อรหา โหติ, สาวโก ปน อรหตฺตํ ปตฺตุํ สมตฺโถ นตฺถิ. สมโณ จ โคตโม ‘ยโต โข, วจฺฉ, ภิกฺขุโน’ติ เอกํ ภิกฺขุํ กเถนฺโต วิย กเถติ, อตฺถิ นุ โข สมณสฺส โคตมสฺส สาวโก อรหตฺตปฺปตฺโต’’ติ. เอตมตฺถํ ปุจฺฉิสฺสามีติ ปุจฺฉติ. ตตฺถ ติฏฺตูติ ภวํ ตาว โคตโม ติฏฺตุ, ภวฺหิ โลเก ปากโฏ อรหาติ อตฺโถ. ตสฺมึ พฺยากเต อุตฺตริ ภิกฺขุนีอาทีนํ วเสน ปฺหํ ปุจฺฉิ, ภควาปิสฺส พฺยากาสิ.
๑๙๖. อาราธโกติ สมฺปาทโก ปริปูรโก.
๑๙๗. เสขาย วิชฺชาย ปตฺตพฺพนฺติ เหฏฺิมผลตฺตยํ ปตฺตพฺพํ. ตํ สพฺพํ มยา อนุปฺปตฺตนฺติ วทติ. วิตณฺฑวาที ปนาห – ‘‘กตเม ธมฺมา เสกฺขา? จตฺตาโร มคฺคา อปริยาปนฺนา เหฏฺิมานิ จ ตีณิ สามฺผลานี’’ติ (ธ. ส. ๑๐๒๓) วจนโต อรหตฺตมคฺโคปิ อเนน ปตฺโตเยว. ผลํ ปน อปตฺตํ, ตสฺส ปตฺติยา อุตฺตริ โยคํ กถาเปตีติ. โส เอวํ สฺาเปตพฺโพ –
‘‘โย ¶ เว กิเลสานิ ปหาย ปฺจ,
ปริปุณฺณเสโข อปริหานธมฺโม;
เจโตวสิปฺปตฺโต สมาหิตินฺทฺริโย,
ส เว ิตตฺโตติ นโร ปวุจฺจตี’’ติ. (อ. นิ. ๔.๕);
อนาคามิปุคฺคโล หิ เอกนฺตปริปุณฺณเสโข. ตํ สนฺธาย ‘‘เสขาย วิชฺชาย ปตฺตพฺพ’’นฺติ อาห. มคฺคสฺส ปน เอกจิตฺตกฺขณิกตฺตา ตตฺถ ิตสฺส ปุจฺฉา นาม นตฺถิ. อิมินา สุตฺเตน มคฺโคปิ พหุจิตฺตกฺขณิโก โหตูติ เจ. เอตํ น พุทฺธวจนํ, วุตฺตคาถาย จ อตฺโถ วิรุชฺฌติ. ตสฺมา อนาคามิผเล ตฺวา อรหตฺตมคฺคสฺส วิปสฺสนํ กถาเปตีติ เวทิตพฺโพ. ยสฺมา ปนสฺส น เกวลํ สุทฺธอรหตฺตสฺเสว อุปนิสฺสโย, ฉนฺนมฺปิ อภิฺานํ อุปนิสฺสโย อตฺถิ, ตสฺมา ภควา – ‘‘เอวมยํ สมเถ กมฺมํ กตฺวา ปฺจ อภิฺา นิพฺพตฺเตสฺสติ ¶ , วิปสฺสนาย กมฺมํ กตฺวา อรหตฺตํ ปาปุณิสฺสติ. เอวํ ฉฬภิฺโ มหาสาวโก ภวิสฺสตี’’ติ วิปสฺสนามตฺตํ อกเถตฺวา สมถวิปสฺสนา อาจิกฺขิ.
๑๙๘. สติ ¶ สติอายตเนติ สติ สติการเณ. กิฺเจตฺถ การณํ? อภิฺา วา อภิฺาปาทกชฺฌานํ วา อวสาเน ปน อรหตฺตํ วา การณํ อรหตฺตสฺส วิปสฺสนา วาติ เวทิตพฺพํ.
๒๐๐. ปริจิณฺโณ เม ภควาติ สตฺต หิ เสขา ภควนฺตํ ปริจรนฺติ นาม, ขีณาสเวน ภควา ปริจิณฺโณ โหติ. อิติ สงฺเขเปน อรหตฺตํ พฺยากโรนฺโต เถโร เอวมาห. เต ปน ภิกฺขู ตมตฺถํ น ชานึสุ, อชานนฺตาว ตสฺส วจนํ สมฺปฏิจฺฉิตฺวา. ภควโต อาโรเจสุํ. เทวตาติ เตสํ คุณานํ ลาภี เทวตา. เสสํ สพฺพตฺถ อุตฺตานเมวาติ.
ปปฺจสูทนิยา มชฺฌิมนิกายฏฺกถาย
มหาวจฺฉสุตฺตวณฺณนา นิฏฺิตา.
๔. ทีฆนขสุตฺตวณฺณนา
๒๐๑. เอวํ ¶ ¶ เม สุตนฺติ ทีฆนขสุตฺตํ. ตตฺถ สูกรขตายนฺติ สูกรขตาติ เอวํนามเก เลเณ. กสฺสปพุทฺธกาเล กิร ตํ เลณํ เอกสฺมึ พุทฺธนฺตเร ปถวิยา วฑฺฒมานาย อนฺโตภูมิคตํ ชาตํ. อเถกทิวสํ เอโก สูกโร ตสฺส ฉทนปริยนฺตสมีเป ปํสุํ ขณิ. เทเว วุฏฺเฏ ปํสุโธโต ฉทนปริยนฺโต ปากโฏ อโหสิ. เอโก วนจรโก ทิสฺวา – ‘‘ปุพฺเพ สีลวนฺเตหิ ปริภุตฺตเลเณน ภวิตพฺพํ, ปฏิชคฺคิสฺสามิ น’’นฺติ สมนฺตโต ปํสุํ อปเนตฺวา เลณํ โสเธตฺวา กุฏฺฏปริกฺเขปํ กตฺวา ทฺวารวาตปานํ โยเชตฺวา สุปรินิฏฺิต-สุธากมฺมจิตฺตกมฺมรชตปฏฺฏสทิสาย วาลุกาย สนฺถตปริเวณํ เลณํ กตฺวา มฺจปีํ ปฺาเปตฺวา ภควโต วสนตฺถาย อทาสิ. เลณํ คมฺภีรํ อโหสิ โอตริตฺวา อภิรุหิตพฺพํ. ตํ สนฺธาเยตํ วุตฺตํ.
ทีฆนโขติ ตสฺส ปริพฺพาชกสฺส นามํ. อุปสงฺกมีติ กสฺมา อุปสงฺกมิ? โส กิร เถเร อฑฺฒมาสปพฺพชิเต จินฺเตสิ – ‘‘มยฺหํ มาตุโล อฺํ ปาสณฺฑํ คนฺตฺวา น จิรํ ติฏฺติ, อิทานิ ปนสฺส สมณสฺส โคตมสฺส สนฺติกํ คตสฺส อฑฺฒมาโส ชาโต. ปวตฺติมฺปิสฺส น สุณามิ, โอชวนฺตํ ¶ นุ โข สาสนํ, ชานิสฺสามิ น’’นฺติ คนฺตุกาโม ชาโต. ตสฺมา อุปสงฺกมิ. เอกมนฺตํ ิโตติ ตสฺมึ กิร สมเย เถโร ภควนฺตํ พีชยมาโน ิโต โหติ, ปริพฺพาชโก มาตุเล ¶ หิโรตฺตปฺเปน ิตโกว ปฺหํ ปุจฺฉิ. เตน วุตฺตํ ‘‘เอกมนฺตํ ิโต’’ติ.
สพฺพํ เม นกฺขมตีติ สพฺพา เม อุปปตฺติโย นกฺขมนฺติ, ปฏิสนฺธิโย นกฺขมนฺตีติ อธิปฺปาเยน วทติ. เอตฺตาวตาเนน ‘‘อุจฺเฉทวาโทหมสฺมี’’ติ ทีปิตํ โหติ. ภควา ปนสฺส อธิปฺปายํ มฺุจิตฺวา อกฺขเร ตาว โทสํ ทสฺเสนฺโต ยาปิ โข เตติอาทิมาห. ตตฺถ เอสาปิ เต ทิฏฺิ นกฺขมตีติ เอสาปิ เต ปมํ รุจฺจิตฺวา ขมาเปตฺวา คหิตทิฏฺิ นกฺขมตีติ. เอสา เจ เม, โภ โคตม, ทิฏฺิ ขเมยฺยาติ มยฺหฺหิ สพฺพํ นกฺขมตีติ ทิฏฺิ, ตสฺส มยฺหํ ยา เอสา สพฺพํ เม นกฺขมตีติ ทิฏฺิ, เอสา เม ขเมยฺย. ยํ ตํ ‘‘สพฺพํ เม นกฺขมตี’’ติ วุตฺตํ, ตมฺปิสฺส ตาทิสเมว. ยถา สพฺพคหเณน คหิตาปิ อยํ ทิฏฺิ ขมติ, เอวเมวํ ตมฺปิ ขเมยฺย ¶ . เอวํ อตฺตโน วาเท อาโรปิตํ โทสํ ตฺวา ตํ ปริหรามีติ สฺาย วทติ, อตฺถโต ปนสฺส ‘‘เอสา ทิฏฺิ น เม ขมตี’’ติ อาปชฺชติ. ยสฺส ปเนสา น ขมติ น รุจฺจติ, ตสฺสายํ ตาย ทิฏฺิยา สพฺพํ เม น ขมตีติ ทิฏฺิ รุจิตํ. เตน หิ ทิฏฺิอกฺขเมน อรุจิเตน ภวิตพฺพนฺติ สพฺพํ ขมตีติ รุจฺจตีติ อาปชฺชติ. น ปเนส ตํ สมฺปฏิจฺฉติ, เกวลํ ตสฺสาปิ อุจฺเฉททิฏฺิยา อุจฺเฉทเมว คณฺหาติ. เตนาห ภควา อโต โข เต, อคฺคิเวสฺสน,…เป… อฺฺจ ทิฏฺึ อุปาทิยนฺตีติ. ตตฺถ อโตติ ปชหนเกสุ นิสฺสกฺกํ, เย ปชหนฺติ, เตหิ เย นปฺปชหนฺตีติ วุจฺจิยนฺติ, เตว พหุตราติ อตฺโถ. พหู หิ พหุตราติ เอตฺถ หิกาโร นิปาตมตฺตํ, พหู พหุตราติ อตฺโถ. ปรโต ¶ ตนู หิ ตนุตราติ ปเทปิ เอเสว นโย. เย เอวมาหํสูติ เย เอวํ วทนฺติ. ตฺเจว ทิฏฺึ นปฺปชหนฺติ, อฺฺจ ทิฏฺึ อุปาทิยนฺตีติ มูลทสฺสนํ นปฺปชหนฺติ, อปรทสฺสนํ อุปาทิยนฺติ.
เอตฺถ จ สสฺสตํ คเหตฺวา ตมฺปิ อปฺปหาย อุจฺเฉทํ วา เอกจฺจสสฺสตํ วา คเหตุํ น สกฺกา, อุจฺเฉทมฺปิ คเหตฺวา ตํ อปฺปหาย สสฺสตํ วา เอกจฺจสสฺสตํ วา น สกฺกา คเหตุํ, เอกจฺจสสฺสตมฺปิ คเหตฺวา ตํ อปฺปหาย สสฺสตํ วา อุจฺเฉทํ วา น สกฺกา คเหตุํ. มูลสสฺสตํ ปน อปฺปหาย ¶ อฺํ สสฺสตเมว สกฺกา คเหตุํ. กถํ? เอกสฺมิฺหิ สมเย ‘‘รูปํ สสฺสต’’นฺติ คเหตฺวา อปรสฺมึ สมเย ‘‘น สุทฺธรูปเมว สสฺสตํ, เวทนาปิ สสฺสตา, วิฺาณมฺปิ สสฺสต’’นฺติ คณฺหาติ. อุจฺเฉเทปิ เอกจฺจสสฺสเตปิ เอเสว นโย. ยถา จ ขนฺเธสุ, เอวํ อายตเนสุปิ โยเชตพฺพํ. อิทํ สนฺธาย วุตฺตํ – ‘‘ตฺเจว ทิฏฺึ นปฺปชหนฺติ, อฺฺจ ทิฏฺึ อุปาทิยนฺตี’’ติ.
ทุติยวาเร อโตติ อปฺปชหนเกสุ นิสฺสกฺกํ, เย นปฺปชหนฺติ, เตหิ, เย ปชหนฺตีติ วุจฺจิยนฺติ, เตว ตนุตรา อปฺปตราติ อตฺโถ. ตฺเจว ทิฏฺึ ปชหนฺติ, อฺฺจ ทิฏฺึ น อุปาทิยนฺตีติ ตฺจ มูลทสฺสนํ ปชหนฺติ, อฺฺจ ทสฺสนํ น คณฺหนฺติ. กถํ? เอกสฺมิฺหิ สมเย ‘‘รูปํ สสฺสต’’นฺติ คเหตฺวา อปรสฺมึ สมเย ตตฺถ อาทีนวํ ทิสฺวา ‘‘โอฬาริกเมตํ มยฺหํ ทสฺสน’’นฺติ ปชหติ ‘‘น เกวลฺจ รูปํ สสฺสตนฺติ ทสฺสนเมว โอฬาริกํ, เวทนาปิ สสฺสตา…เป… วิฺาณมฺปิ สสฺสตนฺติ ทสฺสนํ โอฬาริกเมวา’’ติ วิสฺสชฺเชติ ¶ . อุจฺเฉเทปิ เอกจฺจสสฺสเตปิ เอเสว นโย. ยถา จ ขนฺเธสุ, เอวํ อายตเนสุปิ โยเชตพฺพํ. เอวํ ตฺจ มูลทสฺสนํ ปชหนฺติ, อฺฺจ ทสฺสนํ น คณฺหนฺติ.
สนฺตคฺคิเวสฺสนาติ ¶ กสฺมา อารภิ? อยํ อุจฺเฉทลทฺธิโก อตฺตโน ลทฺธึ นิคูหติ, ตสฺสา ปน ลทฺธิยา วณฺเณ วุจฺจมาเน อตฺตโน ลทฺธึ ปาตุกริสฺสตีติ ติสฺโส ลทฺธิโย เอกโต ทสฺเสตฺวา วิภชิตุํ อิมํ เทสนํ อารภิ.
สาราคาย สนฺติเกติอาทีสุ ราควเสน วฏฺเฏ รชฺชนสฺส อาสนฺนา ตณฺหาทิฏฺิสํโยชเนน วฏฺฏสํโยชนสฺส สนฺติเก. อภินนฺทนายาติ ตณฺหาทิฏฺิวเสเนว คิลิตฺวา ปริยาทิยนสฺส คหณสฺส จ อาสนฺนาติ อตฺโถ. อสาราคาย สนฺติเกติอาทีสุ วฏฺเฏ อรชฺชนสฺส อาสนฺนาติอาทินา นเยน อตฺโถ เวทิตพฺโพ.
เอตฺถ จ สสฺสตทสฺสนํ อปฺปสาวชฺชํ ทนฺธวิราคํ, อุจฺเฉททสฺสนํ มหาสาวชฺชํ ขิปฺปวิราคํ. กถํ? สสฺสตวาที หิ อิธโลกํ ปรโลกฺจ อตฺถีติ ชานาติ, สุกตทุกฺกฏานํ ผลํ อตฺถีติ ชานาติ, กุสลํ กโรติ, อกุสลํ กโรนฺโต ภายติ, วฏฺฏํ อสฺสาเทติ, อภินนฺทติ. พุทฺธานํ ¶ วา พุทฺธสาวกานํ วา สมฺมุขีภูโต สีฆํ ลทฺธึ ชหิตุํ น สกฺโกติ. ตสฺมา ตํ สสฺสตทสฺสนํ อปฺปสาวชฺชํ ทนฺธวิราคนฺติ วุจฺจติ. อุจฺเฉทวาที ปน อิธโลกปรโลกํ อตฺถีติ ชานาติ, สุกตทุกฺกฏานํ ผลํ อตฺถีติ ชานาติ, กุสลํ น กโรติ, อกุสลํ กโรนฺโต น ภายติ, วฏฺฏํ น อสฺสาเทติ, นาภินนฺทติ, พุทฺธานํ วา พุทฺธสาวกานํ วา สมฺมุขีภาเว สีฆํ ทสฺสนํ ปชหติ. ปารมิโย ปูเรตุํ สกฺโกนฺโต พุทฺโธ หุตฺวา, อสกฺโกนฺโต อภินีหารํ กตฺวา สาวโก หุตฺวา ปรินิพฺพายติ. ตสฺมา อุจฺเฉททสฺสนํ มหาสาวชฺชํ ขิปฺปวิราคนฺติ วุจฺจติ.
๒๐๒. โส ปน ปริพฺพาชโก เอตมตฺถํ ¶ อสลฺลกฺเขตฺวา – ‘‘มยฺหํ ทสฺสนํ สํวณฺเณติ ปสํสติ, อทฺธา เม สุนฺทรํ ทสฺสน’’นฺติ สลฺลกฺเขตฺวา อุกฺกํเสติ เม ภวนฺติอาทิมาห.
อิทานิ ยสฺมา อยํ ปริพฺพาชโก กฺชิเยเนว ติตฺตกาลาพุ, อุจฺเฉททสฺสเนเนว ปูริโต, โส ¶ ยถา กฺชิยํ อปฺปหาย น สกฺกา ลาพุมฺหิ เตลผาณิตาทีนิ ปกฺขิปิตุํ, ปกฺขิตฺตานิปิ น คณฺหาติ, เอวเมวํ ตํ ลทฺธึ อปฺปหาย อภพฺโพ มคฺคผลานํ ลาภาย, ตสฺมา ลทฺธึ ชหาปนตฺถํ ตตฺรคฺคิเวสฺสนาติอาทิ อารทฺธํ. วิคฺคโหติ กลโห. เอวเมตาสํ ทิฏฺีนํ ปหานํ โหตีติ เอวํ วิคฺคหาทิอาทีนวํ ทิสฺวา ตาสํ ทิฏฺีนํ ปหานํ โหติ. โส หิ ปริพฺพาชโก ‘‘กึ เม อิมินา วิคฺคหาทินา’’ติ ตํ อุจฺเฉททสฺสนํ ปชหติ.
๒๐๕. อถสฺส ภควา วมิตกฺชิเย ลาพุมฺหิ สปฺปิผาณิตาทีนิ ปกฺขิปนฺโต วิย หทเย อมโตสธํ ปูเรสฺสามีติ วิปสฺสนํ อาจิกฺขนฺโต อยํ โข ปน, อคฺคิเวสฺสน, กาโยติอาทิมาห. ตสฺสตฺโถ วมฺมิกสุตฺเต วุตฺโต. อนิจฺจโตติอาทีนิปิ เหฏฺา วิตฺถาริตาเนว. โย กายสฺมึ กายฉนฺโทติ ยา กายสฺมึ ตณฺหา. สฺเนโหติ ตณฺหาสฺเนโหว. กายนฺวยตาติ กายานุคมนภาโว, กายํ อนุคจฺฉนกกิเลโสติ อตฺโถ.
เอวํ รูปกมฺมฏฺานํ ทสฺเสตฺวา อิทานิ อรูปกมฺมฏฺานํ ทสฺเสนฺโต ติสฺโส โขติอาทิมาห. ปุน ตาสํเยว เวทนานํ อสมฺมิสฺสภาวํ ทสฺเสนฺโต ยสฺมึ, อคฺคิเวสฺสน, สมเยติอาทิมาห. ตตฺรายํ สงฺเขปตฺโถ ¶ ¶ – ยสฺมึ สมเย สุขาทีสุ เอกํ เวทนํ เวทยติ, ตสฺมึ สมเย อฺา เวทนา อตฺตโน วารํ วา โอกาสํ วา โอโลกยมานา นิสินฺนา นาม นตฺถิ, อถ โข อนุปฺปนฺนาว โหนฺติ ภินฺนอุทกปุปฺผุฬา วิย จ อนฺตรหิตา วา. สุขาปิ โขติอาทิ ตาสํ เวทนานํ จุณฺณวิจุณฺณภาวทสฺสนตฺถํ วุตฺตํ.
น เกนจิ สํวทตีติ ตสฺสตํ คเหตฺวา ‘‘สสฺสตวาที อห’’นฺติ อุจฺเฉทวาทินาปิ สทฺธึ น สํวทติ, ตเมว คเหตฺวา ‘‘สสฺสตวาที อห’’นฺติ เอกจฺจสสฺสตวาทินา สทฺธึ น วิวทติ. เอวํ ตโยปิ วาทา ปริวตฺเตตฺวา โยเชตพฺพา. ยฺจ โลเก วุตฺตนฺติ ยํ โลเก กถิตํ โวหริตํ, เตน โวหรติ อปรามสนฺโต กิฺจิ ธมฺมํ ปรามาสคฺคาเหน อคฺคณฺหนฺโต. วุตฺตมฺปิ เจตํ –
‘‘โย โหติ ภิกฺขุ อรหํ กตาวี,
ขีณาสโว อนฺติมเทหธารี;
อหํ ¶ วทามีติปิ โส วเทยฺย,
มมํ วทนฺตีติปิ โส วเทยฺย;
โลเก สมฺํ กุสโล วิทิตฺวา,
โวหารมตฺเตน โส โวหเรยฺยา’’ติ. (สํ. นิ. ๑.๒๕);
อปรมฺปิ วุตฺตํ – ‘‘อิมา โข จิตฺต โลกสมฺา โลกนิรุตฺติโย โลกโวหารา โลกปฺตฺติโย, ยาหิ ตถาคโต โวหรติ อปรามส’’นฺติ (ที. นิ. ๑.๔๔๐).
๒๐๖. อภิฺาปหานมาหาติ สสฺสตาทีสุ เตสํ เตสํ ธมฺมานํ สสฺสตํ อภิฺาย ชานิตฺวา สสฺสตสฺส ปหานมาห, อุจฺเฉทํ, เอกจฺจสสฺสตํ อภิฺาย เอกจฺจสสฺสตสฺส ปหานํ วทติ. รูปํ อภิฺาย รูปสฺส ปหานํ วทตีติอาทินา นเยเนตฺถ อตฺโถ เวทิตพฺโพ.
ปฏิสฺจิกฺขโตติ ¶ ปจฺจเวกฺขนฺตสฺส. อนุปาทาย อาสเวหิ จิตฺตํ วิมุจฺจีติ อนุปฺปาทนิโรเธน นิรุทฺเธหิ อาสเวหิ อคฺคเหตฺวาว จิตฺตํ วิมุจฺจิ. เอตฺตาวตา เจส ปรสฺส วฑฺฒิตํ ภตฺตํ ภฺุชิตฺวา ขุทํ วิโนเทนฺโต วิย ปรสฺส ¶ อารทฺธาย ธมฺมเทสนาย าณํ เปเสตฺวา วิปสฺสนํ วฑฺเฒตฺวา อรหตฺตฺเจว ปตฺโต, สาวกปารมีาณสฺส จ มตฺถกํ, โสฬส จ ปฺา ปฏิวิชฺฌิตฺวา ิโต. ทีฆนโข ปน โสตาปตฺติผลํ ปตฺวา สรเณสุ ปติฏฺิโต.
ภควา ปน อิมํ เทสนํ สูริเย ธรมาเนเยว นิฏฺาเปตฺวา คิชฺฌกูฏา โอรุยฺห เวฬุวนํ คนฺตฺวา สาวกสนฺนิปาตมกาสิ, จตุรงฺคสมนฺนาคโต สนฺนิปาโต อโหสิ. ตตฺริมานิ องฺคานิ – มาฆนกฺขตฺเตน ยุตฺโต ปุณฺณมอุโปสถทิวโส, เกนจิ อนามนฺติตานิ หุตฺวา อตฺตโนเยว ธมฺมตาย สนฺนิปติตานิ อฑฺฒเตลสานิ ภิกฺขุสตานิ, เตสุ เอโกปิ ปุถุชฺชโน วา โสตาปนฺน-สกทาคามิ-อนาคามิ-สุกฺขวิปสฺสก-อรหนฺเตสุ วา อฺตโร นตฺถิ, สพฺเพ ฉฬภิฺาว, เอโกปิ เจตฺถ สตฺถเกน เกเส ฉินฺทิตฺวา ปพฺพชิโต นาม นตฺถิ, สพฺเพ เอหิภิกฺขุโนเยวาติ.
ปปฺจสูทนิยา มชฺฌิมนิกายฏฺกถาย
ทีฆนขสุตฺตวณฺณนา นิฏฺิตา.
๕. มาคณฺฑิยสุตฺตวณฺณนา
๒๐๗. เอวํ ¶ เม สุตนฺติ มาคณฺฑิยสุตฺตํ. ตตฺถ อคฺยาคาเรติ อคฺคิโหมสาลยํ. ติณสนฺถารเกติ ทฺเว มาคณฺฑิยา มาตุโล จ ภาคิเนยฺโย จ. เตสุ มาตุโล ปพฺพชิตฺวา อรหตฺตํ ปตฺโต, ภาคิเนยฺโยปิ ¶ สอุปนิสฺสโย นจิรสฺเสว ปพฺพชิตฺวา อรหตฺตํ ปาปุณิสฺสติ. อถสฺส ภควา อุปนิสฺสยํ ทิสฺวา รมณียํ เทวคพฺภสทิสํ คนฺธกุฏึ ปหาย ตตฺถ ฉาริกติณกจวราทีหิ อุกฺลาเป อคฺยาคาเร ติณสนฺถารกํ ปฺาเปตฺวา ปรสงฺคหกรณตฺถํ กติปาหํ วสิตฺถ. ตํ สนฺธาเยตํ วุตฺตํ. เตนุปสงฺกมีติ น เกวลํ ตํทิวสเมว, ยสฺมา ปน ตํ อคฺยาคารํ คามูปจาเร ทารกทาริกาหิ โอกิณฺณํ อวิวิตฺตํ, ตสฺมา ภควา นิจฺจกาลมฺปิ ทิวสภาคํ ตสฺมึ วนสณฺเฑ วีตินาเมตฺวา สายํ วาสตฺถาย ตตฺถ อุปคจฺฉติ.
อทฺทสา ¶ โข…เป… ติณสนฺถารกํ ปฺตฺตนฺติ ภควา อฺเสุ ทิวเสสุ ติณสนฺถารกํ สงฺฆริตฺวา สฺาณํ กตฺวา คจฺฉติ, ตํทิวสํ ปน ปฺเปตฺวาว อคมาสิ. กสฺมา? ตทา หิ ปจฺจูสสมเย โลกํ โอโลเกตฺวาว อทฺทส – ‘‘อชฺช มาคณฺฑิโย อิธาคนฺตฺวา อิมํ ติณสนฺถารกํ ทิสฺวา ภารทฺวาเชน สทฺธึ ติณสนฺถารกํ อารพฺภ กถาสลฺลาปํ กริสฺสติ, อถาหํ อาคนฺตฺวา ธมฺมํ เทเสสฺสามิ, โส ธมฺมํ สุตฺวา มม สนฺติเก ปพฺพชิตฺวา อรหตฺตํ ปาปุณิสฺสติ. ปเรสํ สงฺคหกรณตฺถเมว หิ มยา ปารมิโย ปูริตา’’ติ ติณสนฺถารกํ ปฺเปตฺวาว อคมาสิ.
สมณเสยฺยานุรูปํ มฺเติ อิมํ ติณสนฺถารกํ ‘‘สมณสฺส อนุจฺฉวิกา เสยฺยา’’ติ มฺามิ. น จ อสฺตสมณสฺส นิวุตฺถฏฺานเมตํ. ตถาเหตฺถ หตฺเถน อากฑฺฒิตฏฺานํ วา ปาเทน อากฑฺฒิตฏฺานํ วา สีเสน ปหฏฏฺานํ วา น ปฺายติ, อนากุโล อนากิณฺโณ อภินฺโน ¶ เฉเกน จิตฺตกาเรน ตูลิกาย ปริจฺฉินฺทิตฺวา ปฺตฺโต วิย. สฺตสมณสฺส วสิตฏฺานํ, กสฺส โภ วสิตฏฺานนฺติ ปุจฺฉติ. ภูนหุโนติ หตวฑฺฒิโน มริยาทการกสฺส. กสฺมา เอวมาห? ฉสุ ทฺวาเรสุ วฑฺฒิปฺาปนลทฺธิกตฺตา. อยฺหิ ตสฺส ลทฺธิ – จกฺขุ พฺรูเหตพฺพํ วฑฺเฒตพฺพํ, อทิฏฺํ ทกฺขิตพฺพํ, ทิฏฺํ สมติกฺกมิตพฺพํ. โสตํ พฺรูเหตพฺพํ วฑฺเฒตพฺพํ, อสุตํ ¶ โสตพฺพํ, สุตํ สมติกฺกมิตพฺพํ. ฆานํ พฺรูเหตพฺพํ วฑฺเฒตพฺพํ, อฆายิตํ ฆายิตพฺพํ, ฆายิตํ สมติกฺกมิตพฺพํ. ชิวฺหา พฺรูเหตพฺพา วฑฺเฒตพฺพา, อสฺสายิตํ สายิตพฺพํ, สายิตํ สมติกฺกมิตพฺพํ. กาโย พฺรูเหตพฺโพ วฑฺเฒตพฺโพ, อผุฏฺํ ผุสิตพฺพํ, ผุฏฺํ สมติกฺกมิตพฺพํ. มโน พฺรูเหตพฺโพ วฑฺเฒตพฺโพ, อวิฺาตํ วิชานิตพฺพํ, วิฺาตํ สมติกฺกมิตพฺพํ. เอวํ โส ฉสุ ทฺวาเรสุ วฑฺฒึ ปฺเปติ. ภควา ปน –
‘‘จกฺขุนา สํวโร สาธุ, สาธุ โสเตน สํวโร;
ฆาเนน สํวโร สาธุ, สาธุ ชิวฺหาย สํวโร.
กาเยน สํวโร สาธุ, สาธุ วาจาย สํวโร;
มนสา สํวโร สาธุ, สาธุ สพฺพตฺถ สํวโร;
สพฺพตฺถ สํวุโต ภิกฺขุ, สพฺพทุกฺขา ปมุจฺจตี’’ติ. (ธ. ป. ๓๖๐-๓๖๑) –
ฉสุ ¶ ทฺวาเรสุ สํวรํ ปฺเปติ. ตสฺมา โส ‘‘วฑฺฒิหโต สมโณ โคตโม มริยาทการโก’’ติ มฺมาโน ‘‘ภูนหุโน’’ติ อาห.
อริเย าเย ธมฺเม กุสเลติ ปริสุทฺเธ การณธมฺเม อนวชฺเช. อิมินา กึ ทสฺเสติ? เอวรูปสฺส นาม อุคฺคตสฺส ปฺาตสฺส ยสสฺสิโน อุปริ วาจํ ภาสมาเนน วีมํสิตฺวา อุปธาเรตฺวา มุเข อารกฺขํ เปตฺวา ภาสิตพฺโพ ¶ โหติ. ตสฺมา มา สหสา อภาสิ, มุเข อารกฺขํ เปหีติ ทสฺเสติ. เอวฺหิ โน สุตฺเต โอจรตีติ ยสฺมา อมฺหากํ สุตฺเต เอวํ อาคจฺฉติ, น มยํ มุขารุฬฺหิจฺฉามตฺตํ วทาม, สุตฺเต จ นาม อาคตํ วทมานา กสฺส ภาเยยฺยาม, ตสฺมา สมฺมุขาปิ นํ วเทยฺยามาติ อตฺโถ. อปฺโปสฺสุกฺโกติ มม รกฺขนตฺถาย อนุสฺสุกฺโก อวาวโฏ หุตฺวาติ อตฺโถ. วุตฺโตว นํ วเทยฺยาติ มยา วุตฺโตว หุตฺวา อปุจฺฉิโตว กถํ สมุฏฺาเปตฺวา อมฺพชมฺพูอาทีนิ คเหตฺวา วิย อปูรยมาโน มยา กถิตนิยาเมน ภวํ ภารทฺวาโช วเทยฺย, วทสฺสูติ อตฺโถ.
๒๐๘. อสฺโสสิ ¶ โขติ สตฺถา อาโลกํ วฑฺเฒตฺวา ทิพฺพจกฺขุนา มาคณฺฑิยํ ตตฺถ อาคตํ อทฺทส, ทฺวินฺนํ ชนานํ ภาสมานานํ ทิพฺพโสเตน สทฺทมฺปิ อสฺโสสิ. ปฏิสลฺลานา วุฏฺิโตติ ผลสมาปตฺติยา วุฏฺิโต. สํวิคฺโคติ ปีติสํเวเคน สํวิคฺโค จลิโต กมฺปิโต. ตสฺส กิร เอตทโหสิ – ‘‘เนว มาคณฺฑิเยน สมณสฺส โคตมสฺส อาโรจิตํ, น มยา. อมฺเห มฺุจิตฺวา อฺโ เอตฺถ ตติโยปิ นตฺถิ, สุโต ภวิสฺสติ อมฺหากํ สทฺโท ติขิณโสเตน ปุริเสนา’’ติ. อถสฺส อพฺภนฺตเร ปีติ อุปฺปชฺชิตฺวา นวนวุติโลมกูปสหสฺสานิ อุทฺธคฺคานิ อกาสิ. เตน วุตฺตํ ‘‘สํวิคฺโค โลมหฏฺชาโต’’ติ. อถ ¶ โข มาคณฺฑิโย ปริพฺพาชโกติ ปริพฺพาชกสฺส ปภินฺนมุขํ วิย พีชํ ปริปากคตํ าณํ, ตสฺมา สนฺนิสีทิตุํ อสกฺโกนฺโต อาหิณฺฑมาโน ปุน สตฺถุ สนฺติกํ อาคนฺตฺวา เอกมนฺตํ นิสีทิ. ตํ ทสฺเสตุํ ‘‘อถ โข มาคณฺฑิโย’’ติอาทิ วุตฺตํ.
๒๐๙. สตฺถา – ‘‘เอวํ กิร ตฺวํ, มาคณฺฑิย, มํ อวจา’’ติ อวตฺวาว จกฺขุํ โข, มาคณฺฑิยาติ ปริพฺพาชกสฺส ธมฺมเทสนํ อารภิ. ตตฺถ วสนฏฺานฏฺเน ¶ รูปํ จกฺขุสฺส อาราโมติ จกฺขุ รูปารามํ. รูเป รตนฺติ รูปรตํ. รูเปน จกฺขุ อาโมทิตํ ปโมทิตนฺติ รูปสมุทิตํ. ทนฺตนฺติ นิพฺพิเสวนํ. คุตฺตนฺติ โคปิตํ. รกฺขิตนฺติ ปิตรกฺขํ. สํวุตนฺติ ปิหิตํ. สํวรายาติ ปิธานตฺถาย.
๒๑๐. ปริจาริตปุพฺโพติ อภิรมิตปุพฺโพ. รูปปริฬาหนฺติ รูปํ อารพฺภ อุปฺปชฺชนปริฬาหํ. อิมสฺส ปน เต, มาคณฺฑิย, กิมสฺส วจนียนฺติ อิมสฺส รูปํ ปริคฺคณฺหิตฺวา อรหตฺตปฺปตฺตสฺส ขีณาสวสฺส ตยา กึ วจนํ วตฺตพฺพํ อสฺส, วุฑฺฒิหโต มริยาทการโกติ อิทํ วตฺตพฺพํ, น วตฺตพฺพนฺติ ปุจฺฉติ. น กิฺจิ, โภ โคตมาติ, โภ โคตม, กิฺจิ วตฺตพฺพํ นตฺถิ. เสสทฺวาเรสุปิ เอเสว นโย.
๒๑๑. อิทานิ ยสฺมา ตยา ปฺจกฺขนฺเธ ปริคฺคเหตฺวา อรหตฺตปฺปตฺตสฺส ขีณาสวสฺส กิฺจิ วตฺตพฺพํ นตฺถิ, อหฺจ ปฺจกฺขนฺเธ ปริคฺคเหตฺวา ¶ สพฺพฺุตํ ปตฺโต, ตสฺมา อหมฺปิ เต น กิฺจิ วตฺตพฺโพติ ทสฺเสตุํ อหํ โข ปนาติอาทิมาห. ตสฺส มยฺหํ มาคณฺฑิยาติ คิหิกาเล อตฺตโน สมฺปตฺตึ ทสฺเสนฺโต อาห. ตตฺถ วสฺสิโกติอาทีสุ ยตฺถ สุขํ โหติ วสฺสกาเล ¶ วสิตุํ, อยํ วสฺสิโก. อิตเรสุปิ เอเสว นโย. อยํ ปเนตฺถ วจนตฺโถ – วสฺสํ วาโส วสฺสํ, วสฺสํ อรหตีติ วสฺสิโก. อิตเรสุปิ เอเสว นโย.
ตตฺถ วสฺสิโก ปาสาโท นาติอุจฺโจ โหติ นาตินีโจ, ทฺวารวาตปานานิปิสฺส นาติตนูนิ นาติพหูนิ, ภูมตฺถรณปจฺจตฺถรณขชฺชโภชฺชานิเปตฺถ มิสฺสกาเนว วฏฺฏนฺติ. เหมนฺติเก ถมฺภาปิ ภิตฺติโยปิ นีจา โหนฺติ, ทฺวารวาตปานานิ ตนุกานิ สุขุมจฺฉิทฺทานิ. อุณฺหปเวสนตฺถาย ภิตฺตินิยูหานิ นีหรียนฺติ. ภูมตฺถรณปจฺจตฺถรณนิวาสนปารุปนานิ ปเนตฺถ อุณฺหวีริยานิ กมฺพลาทีนิ วฏฺฏนฺติ. ขชฺชโภชฺชํ สินิทฺธํ กฏุกสนฺนิสฺสิตฺจ. คิมฺหิเก ถมฺภาปิ ภิตฺติโยปิ อุจฺจา โหนฺติ. ทฺวารวาตปานานิ ปเนตฺถ พหูนิ วิปุลชาลานิ ภวนฺติ. ภูมตฺถรณาทีนิ ทุกูลมยานิ วฏฺฏนฺติ, ขชฺชโภชฺชานิ มธุรรสสีตวีริยานิ. วาตปานสมีเปสุ เจตฺถ นว จาฏิโย เปตฺวา อุทกสฺส ปูเรตฺวา นีลุปฺปลาทีหิ สฺฉาเทนฺติ. เตสุ เตสุ ปเทเสสุ อุทกยนฺตานิ ¶ กโรนฺติ, เยหิ เทเว วสฺสนฺเต วิย อุทกธารา นิกฺขมนฺติ.
โพธิสตฺตสฺส ปน อฏฺสตสุวณฺณฆเฏ จ รชตฆเฏ จ คนฺโธทกสฺส ปูเรตฺวา นีลุปฺปลคจฺฉเก กตฺวา สยนํ ปริวาเรตฺวา ปยึสุ. มหนฺเตสุ โลหกฏาเหสุ ¶ คนฺธกลลํ ปูเรตฺวา นีลุปฺปลปทุมปุณฺฑรีกานิ โรเปตฺวา อุตุคฺคหณตฺถาย ตตฺถ ตตฺถ เปสุํ. สูริยรสฺมีหิ ปุปฺผานิ ปุปฺผนฺติ. นานาวิธา ภมรคณา ปาสาทํ ปวิสิตฺวา ปุปฺเผสุ รสํ คณฺหนฺตา วิจรนฺติ. ปาสาโท อติสุคนฺโธ โหติ. ยมกภิตฺติยา อนฺตเร โลหนาฬึ เปตฺวา นวภูมิกปาสาทสฺส อุปริ อากาสงฺคเณ รตนมณฺฑปมตฺถเก สุขุมจฺฉิทฺทกํ ชาลํ พทฺธํ อโหสิ. เอกสฺมึ าเน สุกฺขมหึสจมฺมํ ปสาเรติ. โพธิสตฺตสฺส อุทกกีฬนเวลาย มหึสจมฺเม ปาสาณคุเฬ ขิปนฺติ, เมฆถนิตสทฺโท วิย โหติ. เหฏฺา ยนฺตํ ปริวตฺเตนฺติ, อุทกํ อภิรุหิตฺวา ชาลมตฺถเก ปตติ, วสฺสปตนสลิลํ วิย โหติ. ตทา โพธิสตฺโต นีลปฏํ นิวาเสติ, นีลปฏํ ปารุปติ, นีลปสาธนํ ปสาเธติ. ปริวาราปิสฺส จตฺตาลีสนาฏกสหสฺสานิ นีลวตฺถาภรณาเนว นีลวิเลปนานิ หุตฺวา มหาปุริสํ ปริวาเรตฺวา รตนมณฺฑปํ คจฺฉนฺติ. ทิวสภาคํ อุทกกีฬํ กีฬนฺโต สีตลํ อุตุสุขํ อนุโภติ.
ปาสาทสฺส จตูสุ ทิสาสุ จตฺตาโร สรา โหนฺติ. ทิวากาเล นานาวณฺณสกุณคณา ปาจีนสรโต ¶ วุฏฺาย วิรวมานา ปาสาทมตฺถเกน ปจฺฉิมสรํ คจฺฉนฺติ. ปจฺฉิมสรโต วุฏฺาย ปาจีนสรํ, อุตฺตรสรโต ทกฺขิณสรํ, ทกฺขิณสรโต อุตฺตรสรํ คจฺฉนฺติ, อนฺตรวสฺสสมโย วิย โหติ. เหมนฺติกปาสาโท ปน ปฺจภูมิโก อโหสิ, วสฺสิกปาสาโท สตฺตภูมิโก.
นิปฺปุริเสหีติ ปุริสวิรหิเตหิ. น เกวลฺเจตฺถ ตูริยาเนว นิปฺปุริสานิ, สพฺพฏฺานานิปิ นิปฺปุริสาเนว ¶ . โทวาริกาปิ อิตฺถิโยว, นฺหาปนาทิปริกมฺมกราปิ อิตฺถิโยว. ราชา กิร – ‘‘ตถารูปํ อิสฺสริยสุขสมฺปตฺตึ อนุภวมานสฺส ปุริสํ ทิสฺวา ปริสงฺกา อุปฺปชฺชติ, สา เม ปุตฺตสฺส ¶ มา อโหสี’’ติ สพฺพกิจฺเจสุ อิตฺถิโยว เปสิ. ตาย รติยา รมมาโนติ อิทํ จตุตฺถชฺฌานิกผลสมาปตฺติรตึ สนฺธาย วุตฺตํ.
๒๑๒. คหปติ วา คหปติปุตฺโต วาติ เอตฺถ ยสฺมา ขตฺติยานํ เสตจฺฉตฺตสฺมึเยว ปตฺถนา โหติ, มหา จ เนสํ ปปฺโจ, พฺราหฺมณา มนฺเตหิ อติตฺตา มนฺเต คเวสนฺตา วิจรนฺติ, คหปติโน ปน มุทฺทาคณนมตฺตํ อุคฺคหิตกาลโต ปฏฺาย สมฺปตฺตึเยว อนุภวนฺติ, ตสฺมา ขตฺติยพฺราหฺมเณ อคฺคเหตฺวา ‘‘คหปติ วา คหปติปุตฺโต วา’’ติ อาห. อาวฏฺเฏยฺยาติ มานุสกกามเหตุ อาวฏฺโฏ ภเวยฺยาติ อตฺโถ. อภิกฺกนฺตตราติ วิสิฏฺตรา. ปณีตตราติ อตปฺปกตรา. วุตฺตมฺปิ เจตํ –
‘‘กุสคฺเคนุทกมาทาย, สมุทฺเท อุทกํ มิเน;
เอวํ มานุสกา กามา, ทิพฺพกามาน สนฺติเก’’ติ. (ชา. ๒.๒๑.๓๘๙) –
สมธิคยฺห ติฏฺตีติ ทิพฺพสุขํ คณฺหิตฺวา ตโต วิสิฏฺตรา หุตฺวา ติฏฺติ.
โอปมฺมสํสนฺทนํ ปเนตฺถ เอวํ เวทิตพฺพํ – คหปติสฺส ปฺจหิ กามคุเณหิ สมงฺคีภูตกาโล วิย โพธิสตฺตสฺส ตีสุ ปาสาเทสุ จตฺตาลีสสหสฺสอิตฺถิมชฺเฌ โมทนกาโล, ตสฺส สุจริตํ ปูเรตฺวา สคฺเค นิพฺพตฺตกาโล วิย โพธิสตฺตสฺส อภินิกฺขมนํ กตฺวา โพธิปลฺลงฺเก สพฺพฺุตํ ปฏิวิทฺธกาโล ¶ , ตสฺส นนฺทนวเน สมฺปตฺตึ อนุภวนกาโล วิย ตถาคตสฺส จตุตฺถชฺฌานิกผลสมาปตฺติรติยา วีติวตฺตนกาโล, ตสฺส มานุสกานํ ปฺจนฺนํ กามคุณานํ ¶ อปตฺถนกาโล วิย ตถาคตสฺส จตุตฺถชฺฌานิกผลสมาปตฺติรติยา วีตินาเมนฺตสฺส หีนชนสุขสฺส อปตฺถนกาโลติ.
๒๑๓. สุขีติ ปมํ ทุกฺขิโต ปจฺฉา สุขิโต อสฺส. เสรีติ ปมํ เวชฺชทุติยโก ปจฺฉา เสรี เอกโก ภเวยฺย. สยํวสีติ ปมํ เวชฺชสฺส วเส วตฺตมาโน เวชฺเชน นิสีทาติ วุตฺเต นิสีทิ, นิปชฺชาติ วุตฺเต นิปชฺชิ, ภฺุชาติ วุตฺเต ภฺุชิ, ปิวาติ วุตฺเต ปิวิ, ปจฺฉา สยํวสี ชาโต. เยน กามํ ¶ คโมติ ปมํ อิจฺฉิติจฺฉิตฏฺานํ คนฺตุํ นาลตฺถ, ปจฺฉา โรเค วูปสนฺเต วนทสฺสน-คิริทสฺสน-ปพฺพตทสฺสนาทีสุปิ เยนกามํ คโม ชาโต, ยตฺถ ยตฺเถว คนฺตุํ อิจฺฉติ, ตตฺถ ตตฺเถว คจฺเฉยฺย.
เอตฺถาปิ อิทํ โอปมฺมสํสนฺทนํ – ปุริสสฺส กุฏฺิกาโล วิย หิ โพธิสตฺตสฺส อคารมชฺเฌ วสนกาโล, องฺคารกปลฺลํ วิย เอกํ กามวตฺถุ, ทฺเว กปลฺลานิ วิย ทฺเว วตฺถูนิ, สกฺกสฺส ปน เทวรฺโ อฑฺฒเตยฺยโกฏิยานิ องฺคารกปลฺลานิ วิย อฑฺฒติยนาฏกโกฏิโย, นเขหิ วณมุขานิ ตจฺเฉตฺวา องฺคารกปลฺเล ปริตาปนํ วิย วตฺถุปฏิเสวนํ, เภสชฺชํ อาคมฺม อโรคกาโล วิย กาเมสุ อาทีนวํ เนกฺขมฺเม จ อานิสํสํ ทิสฺวา นิกฺขมฺม พุทฺธภูตกาเล จตุตฺถชฺฌานิกผลสมาปตฺติรติยา วีติวตฺตนกาโล, อฺํ กุฏฺิปุริสํ ทิสฺวา อปตฺถนกาโล วิย ตาย รติยา วีตินาเมนฺตสฺส หีนชนรติยา อปตฺถนกาโลติ.
๒๑๔. อุปหตินฺทฺริโยติ ¶ กิมิรกุฏฺเน นาม อุปหตกายปฺปสาโท. อุปหตินฺทฺริยาติ อุปหตปฺินฺทฺริยา. เต ยถา โส อุปหตกายินฺทฺริโย กุฏฺี ทุกฺขสมฺผสฺสสฺมึเยว อคฺคิสฺมึ สุขมิติ วิปรีตสฺํ ปจฺจลตฺถ, เอวํ ปฺินฺทฺริยสฺส อุปหตตฺตา ทุกฺขสมฺผสฺเสสฺเวว กาเมสุ สุขมิติ วิปรีตสฺํ ปจฺจลตฺถุํ.
๒๑๕. อสุจิตรานิ เจวาติอาทีสุ ปกติยาว ตานิ อสุจีนิ จ ทุคฺคนฺธานิ จ ปูตีนิ จ, อิทานิ ปน อสุจิตรานิ เจว ทุคฺคนฺธตรานิ จ ปูติตรานิ จ โหนฺติ. กาจีติ ตสฺส หิ ปริตาเปนฺตสฺส จ กณฺฑูวนฺตสฺส จ ปาณกา อนฺโต ปวิสนฺติ, ทุฏฺโลหิตทุฏฺปุพฺพา ปคฺฆรนฺติ. เอวมสฺส กาจิ อสฺสาทมตฺตา โหติ.
อาโรคฺยปรมาติ ¶ คาถาย เย เกจิ ธนลาภา วา ยสลาภา วา ปุตฺตลาภา วา อตฺถิ, อาโรคฺยํ เตสํ ปรมํ อุตฺตมํ, นตฺถิ ตโต อุตฺตริตโร ลาโภติ, อาโรคฺยปรมา ลาภา. ยํกิฺจิ ฌานสุขํ วา มคฺคสุขํ วา ผลสุขํ วา อตฺถิ, นิพฺพานํ ตตฺถ ปรมํ, นตฺถิ ตโต อุตฺตริตรํ สุขนฺติ นิพฺพานํ ปรมํ สุขํ. อฏฺงฺคิโก มคฺคานนฺติ ปุพฺพภาคมคฺคานํ ปุพฺพภาคคมเนเนว อมตคามีนํ อฏฺงฺคิโก เขโม, นตฺถิ ตโต เขมตโร ¶ อฺโ มคฺโค. อถ วา เขมํ อมตคามินนฺติ เอตฺถ เขมนฺติปิ อมตนฺติปิ นิพฺพานสฺเสว นามํ. ยาวตา ปุถุสมณพฺราหฺมณา ปรปฺปวาทา เขมคามิโน จ อมตคามิโน จาติ ลทฺธิวเสน คหิตา, สพฺเพสํ เตสํ เขมอมตคามีนํ มคฺคานํ อฏฺงฺคิโก ปรโม อุตฺตโมติ อยเมตฺถ อตฺโถ.
๒๑๖. อาจริยปาจริยานนฺติ อาจริยานฺเจว อาจริยาจริยานฺจ. สเมตีติ ¶ เอกนาฬิยา มิตํ วิย เอกตุลาย ตุลิตํ วิย สทิสํ โหติ นินฺนานากรณํ. อโนมชฺชตีติ ปาณึ เหฏฺา โอตาเรนฺโต มชฺชติ – ‘‘อิทํ ตํ, โภ โคตม, อาโรคฺยํ, อิทํ ตํ นิพฺพาน’’นฺติ กาเลน สีสํ กาเลน อุรํ ปริมชฺชนฺโต เอวมาห.
๒๑๗. เฉกนฺติ สมฺปนฺนํ. สาหุฬิจีเรนาติ กาฬเกหิ เอฬกโลเมหิ กตถูลจีเรน. สงฺการโจฬเกนาติปิ วทนฺติ. วาจํ นิจฺฉาเรยฺยาติ กาเลน ทสาย กาเลน อนฺเต กาเลน มชฺเฌ ปริมชฺชนฺโต นิจฺฉาเรยฺย, วเทยฺยาติ อตฺโถ. ปุพฺพเกเหสาติ ปุพฺพเกหิ เอสา. วิปสฺสีปิ หิ ภควา…เป… กสฺสโปปิ ภควา จตุปริสมชฺเฌ นิสินฺโน อิมํ คาถํ อภาสิ, ‘‘อตฺถนิสฺสิตคาถา’’ติ มหาชโน อุคฺคณฺหิ. สตฺถริ ปรินิพฺพุเต อปรภาเค ปริพฺพาชกานํ อนฺตรํ ปวิฏฺา. เต โปตฺถกคตํ กตฺวา ปททฺวยเมว รกฺขิตุํ สกฺขึสุ. เตนาห – สา เอตรหิ อนุปุพฺเพน ปุถุชฺชนคาถาติ.
๒๑๘. โรโคว ภูโตติ โรคภูโต. เสสปเทสุปิ เอเสว นโย. อริยํ จกฺขุนฺติ ปริสุทฺธํ วิปสฺสนาาณฺเจว มคฺคาณฺจ. ปโหตีติ สมตฺโถ. เภสชฺชํ กเรยฺยาติ อุทฺธํวิเรจนํ อโธวิเรจนํ อฺชนฺจาติ เภสชฺชํ กเรยฺย.
๒๑๙. น จกฺขูนิ อุปฺปาเทยฺยาติ ยสฺส หิ อนฺตรา ปิตฺตเสมฺหาทิปลิเวเน ¶ จกฺขุปสาโท ¶ อุปหโต โหติ, โส เฉกํ เวชฺชํ อาคมฺม สปฺปายเภสชฺชํ เสวนฺโต จกฺขูนิ อุปฺปาเทติ นาม. ชจฺจนฺธสฺส ปน ¶ มาตุกุจฺฉิยํเยว วินฏฺานิ, ตสฺมา โส น ลภติ. เตน วุตฺตํ ‘‘น จกฺขูนิ อุปฺปาเทยฺยา’’ติ.
๒๒๐. ทุติยวาเร ชจฺจนฺโธติ ชาตกาลโต ปฏฺาย ปิตฺตาทิปลิเวเน อนฺโธ. อมุสฺมินฺติ ตสฺมึ ปุพฺเพ วุตฺเต. อมิตฺตโตปิ ทเหยฺยาติ อมิตฺโต เม อยนฺติ เอวํ อมิตฺตโต เปยฺย. ทุติยปเทปิ เอเสว นโย. อิมินา จิตฺเตนาติ วฏฺเฏ อนุคตจิตฺเตน. ตสฺส เม อุปาทานปจฺจยาติ เอกสนฺธิ ทฺวิสงฺเขโป ปจฺจยากาโร กถิโต, วฏฺฏํ วิภาวิตํ.
๒๒๑. ธมฺมานุธมฺมนฺติ ธมฺมสฺส อนุธมฺมํ อนุจฺฉวิกํ ปฏิปทํ. อิเม โรคา คณฺฑา สลฺลาติ ปฺจกฺขนฺเธ ทสฺเสติ. อุปาทานนิโรธาติ วิวฏฺฏํ ทสฺเสนฺโต อาห. เสสํ สพฺพตฺถ อุตฺตานเมวาติ.
ปปฺจสูทนิยา มชฺฌิมนิกายฏฺกถาย
มาคณฺฑิยสุตฺตวณฺณนา นิฏฺิตา.
๖. สนฺทกสุตฺตวณฺณนา
๒๒๓. เอวํ ¶ เม สุตนฺติ สนฺทกสุตฺตํ. ตตฺถ ปิลกฺขคุหายนฺติ ตสฺสา คุหาย ทฺวาเร ปิลกฺขรุกฺโข อโหสิ, ตสฺมา ปิลกฺขคุหาตฺเวว สงฺขํ คตา. ปฏิสลฺลานา วุฏฺิโตติ วิเวกโต วุฏฺิโต. เทวกตโสพฺโภติ วสฺโสทเกเนว ตินฺนฏฺาเน ชาโต มหาอุทกรหโท. คุหาทสฺสนายาติ เอตฺถ คุหาติ ปํสุคุหา. สา อุนฺนเม ¶ อุทกมุตฺตฏฺาเน อโหสิ, เอกโต อุมงฺคํ กตฺวา ขาณุเก จ ปํสฺุจ นีหริตฺวา อนฺโต ถมฺเภ อุสฺสาเปตฺวา มตฺถเก ปทรจฺฉนฺนเคหสงฺเขเปน กตา, ตตฺถ เต ปริพฺพาชกา วสนฺติ. สา วสฺสาเน อุทกปุณฺณา ติฏฺติ, นิทาเฆ ตตฺถ วสนฺติ. ตํ สนฺธาย ‘‘คุหาทสฺสนายา’’ติ อาห. วิหารทสฺสนตฺถฺหิ อนมตคฺคิยํ ปจฺจเวกฺขิตฺวา สมุทฺทปพฺพตทสฺสนตฺถํ วาปิ คนฺตุํ วฏฺฏตีติ.
อุนฺนาทินิยาติ ¶ อุจฺจํ นทมานาย. เอวํ นทมานาย จสฺสา อุทฺธงฺคมนวเสน อุจฺโจ, ทิสาสุ ปตฺถฏวเสน มหาสทฺโทติ อุจฺจาสทฺทมหาสทฺโท, ตาย อุจฺจาสทฺทมหาสทฺทาย. เตสํ ปริพฺพาชกานํ ปาโตว อุฏฺาย กตฺตพฺพํ นาม เจติยวตฺตํ วา โพธิวตฺตํ วา อาจริยุปชฺฌายวตฺตํ วา โยนิโสมนสิกาโร วา นตฺถิ. เตน เต ปาโตว อุฏฺาย พาลาตเป นิสินฺนา, สายํ วา กถาย ผาสุกตฺถาย สนฺนิปติตา ‘‘อิมสฺส หตฺโถ โสภโณ อิมสฺส ปาโท’’ติ เอวํ อฺมฺสฺส หตฺถปาทาทีนิ วา อารพฺภ อิตฺถิปุริสทารกทาริกาวณฺเณ วา อฺํ วา กามสฺสาทภวสฺสาทาทิวตฺถุํ อารพฺภ กถํ ปฏฺเปตฺวา อนุปุพฺเพน ราชกถาทิอเนกวิธํ ติรจฺฉานกถํ กเถนฺติ. สา หิ อนิยฺยานิกตฺตา สคฺคโมกฺขมคฺคานํ ติรจฺฉานภูตา กถาติ ติรจฺฉานกถา. ตตฺถ ราชานํ อารพฺภ ‘‘มหาสมฺมโต มนฺธาตา ธมฺมาโสโก เอวํมหานุภาโว’’ติอาทินา นเยน ปวตฺตา กถา ราชกถา. เอส นโย โจรกถาทีสุ.
เตสุ ‘‘อสุโก ราชา อภิรูโป ทสฺสนีโย’’ติอาทินา ¶ นเยน เคหสฺสิตกถาว ติรจฺฉานกถา โหติ. ‘‘โสปิ นาม เอวํ มหานุภาโว ขยํ คโต’’ติ เอวํ ปวตฺตา ปน กมฺมฏฺานภาเว ติฏฺติ. โจเรสุปิ ‘‘มูลเทโว เอวํมหานุภาโว, เมฆมาโล เอวํมหานุภาโว’’ติ เตสํ ¶ กมฺมํ ปฏิจฺจ อโห สูราติ เคหสฺสิตกถาว ติรจฺฉานกถา. ยุทฺเธปิ ภารตยุทฺธาทีสุ ‘‘อสุเกน อสุโก เอวํ มาริโต เอวํ วิทฺโธ’’ติ กามสฺสาทวเสเนว กถา ติรจฺฉานกถา. ‘‘เตปิ นาม ขยํ คตา’’ติ เอวํ ปวตฺตา ปน สพฺพตฺถ กถา กมฺมฏฺานเมว โหติ. อปิจ อนฺนาทีสุ ‘‘เอวํ วณฺณวนฺตํ คนฺธวนฺตํ รสวนฺตํ ผสฺสสมฺปนฺนํ ขาทิมฺห ภฺุชิมฺห ปิวิมฺห ปริภฺุชิมฺหา’’ติ กามสฺสาทวเสน กเถตุํ น วฏฺฏติ, สาตฺถกํ ปน กตฺวา – ‘‘ปุพฺเพ เอวํ วณฺณาทิสมฺปนฺนํ อนฺนํ ปานํ วตฺถํ สยนํ มาลํ คนฺธํ สีลวนฺตานํ อทมฺห, เจติเย ปูชํ อกริมฺหา’’ติ กเถตุํ วฏฺฏติ.
าติกถาทีสุปิ ‘‘อมฺหากํ าตกา สูรา สมตฺถา’’ติ วา ‘‘ปุพฺเพ มยํ เอวํ วิจิตฺเรหิ ยาเนหิ จริมฺหา’’ติ วา อสฺสาทวเสน วตฺตุํ น วฏฺฏติ, สาตฺถกํ ปน กตฺวา ‘‘เตปิ โน าตกา ขยํ คตา’’ติ วา ‘‘ปุพฺเพ มยํ เอวรูปา อุปาหนา สงฺฆสฺส อทมฺหา’’ติ วา กเถตพฺพา. คามกถาปิ สุนิวิฏฺทุนฺนิวิฏฺสุภิกฺขทุพฺภิกฺขาทิวเสน วา ‘‘อสุกคามวาสิโน สูรา สมตฺถา’’ติ วา เอวํ อสฺสาทวเสน น วฏฺฏติ, สาตฺถกํ ปน กตฺวา สทฺธา ปสนฺนาติ ¶ วา ขยวยํ คตาติ วา วตฺตุํ วฏฺฏติ. นิคมนครชนปทกถาสุปิ เอเสว นโย. อิตฺถิกถาปิ วณฺณสณฺานาทีนิ ปฏิจฺจ อสฺสาทวเสน น วฏฺฏติ, สทฺธา ปสนฺนา ขยํ คตาติ เอวเมว วฏฺฏติ. สูรกถาปิ ¶ นนฺทิมิตฺโต นาม โยโธ สูโร อโหสีติ อสฺสาทวเสเนว น วฏฺฏติ, สทฺโธ ปสนฺโน อโหสิ ขยํ คโตติ เอวเมว วฏฺฏติ. วิสิขากถาปิ อสุกา วิสิขา สุนิวิฏฺา ทุนฺนิวิฏฺา สูรา สมตฺถาติ อสฺสาทวเสเนว น วฏฺฏติ, สทฺธา ปสนฺนา ขยํ คตา อิจฺเจวํ วฏฺฏติ.
กุมฺภฏฺานกถาติ กุมฺภฏฺานอุทกติตฺถกถา วา วุจฺจติ กุมฺภทาสิกถา วา. สาปิ ‘‘ปาสาทิกา นจฺจิตุํ คายิตุํ เฉกา’’ติ อสฺสาทวเสน น วฏฺฏติ, สทฺธา ปสนฺนาติอาทินา นเยเนว วฏฺฏติ. ปุพฺพเปตกถาติ อตีตาติกถา. ตตฺถ วตฺตมานาติกถาสทิโสว วินิจฺฉโย.
นานตฺตกถาติ ปุริมปจฺฉิมกถาวิมุตฺตา อวเสสา นานาสภาวา นิรตฺถกกถา. โลกกฺขายิกาติ ¶ อยํ โลโก เกน นิมฺมิโต, อสุเกน นาม นิมฺมิโต, กากา เสตา อฏฺีนํ เสตตฺตา, พกา รตฺตา โลหิตสฺส รตฺตตฺตาติ เอวมาทิกา โลกายตวิตณฺฑสลฺลาปกถา.
สมุทฺทกฺขายิกา นาม กสฺมา สมุทฺโท สาคโร, สาครเทเวน ขณิตตฺตา สาคโร, ขโต เมติ หตฺถมุทฺทาย นิเวทิตตฺตา สมุทฺโทติ เอวมาทิกา นิรตฺถกา สมุทฺทกฺขายิกกถา. อิติ ภโว, อิติ อภโวติ ยํ วา ตํ วา นิรตฺถกการณํ วตฺวา ปวตฺติตกถา อิติภวาภวกถา. เอตฺถ จ ภโวติ สสฺสตํ, อภโวติ อุจฺเฉทํ. ภโวติ วฑฺฒิ, อภโวติ ¶ หานิ. ภโวติ กามสุขํ, อภโวติ อตฺตกิลมโถ. อิติ อิมาย ฉพฺพิธาย อิติภวาภวกถาย สทฺธึ พาตฺตึสติรจฺฉานกถา นาม โหติ. เอวรูปึ ติรจฺฉานกถํ กเถนฺติยา นิสินฺโน โหติ.
ตโต สนฺทโก ปริพฺพาชโก เต ปริพฺพาชเก โอโลเกตฺวา – ‘‘อิเม ปริพฺพาชกา อติวิย อฺมฺํ อคารวา อปฺปติสฺสา, มยฺจ สมณสฺส ¶ โคตมสฺส ปาตุภาวโต ปฏฺาย สูริยุคฺคมเน ขชฺโชปนกูปมา ชาตา, ลาภสกฺกาโรปิ โน ปริหีโน. สเจ ปน อิมํ านํ สมโณ โคตโม โคตมสาวโก วา คิหิอุปฏฺาโกปิ วาสฺส อาคจฺเฉยฺย, อติวิย ลชฺชนียํ ภวิสฺสติ. ปริสโทโส โข ปน ปริสเชฏฺกสฺเสว อุปริ อาโรหตี’’ติ อิโต จิโต จ วิโลเกนฺโต เถรํ อทฺทส. เตน วุตฺตํ อทฺทสา โข สนฺทโก ปริพฺพาชโก…เป… ตุณฺหี อเหสุนฺติ.
ตตฺถ สณฺเปสีติ สิกฺขาเปสิ, วชฺชมสฺสา ปฏิจฺฉาเทสิ. ยถา สุฏฺปิตา โหติ, ตถา นํ เปสิ. ยถา นาม ปริสมชฺฌํ ปวิสนฺโต ปุริโส วชฺชปฏิจฺฉาทนตฺถํ นิวาสนํ สณฺเปติ, ปารุปนํ สณฺเปติ, รโชกิณฺณฏฺานํ ปฺุฉติ, เอวมสฺสา วชฺชปฏิจฺฉาทนตฺถํ ‘‘อปฺปสทฺทา โภนฺโต’’ติ สิกฺขาเปนฺโต ยถา สุฏฺปิตา โหติ, ตถา นํ เปสีติ อตฺโถ. อปฺปสทฺทกามาติ อปฺปสทฺทํ อิจฺฉนฺติ, เอกกา นิสีทนฺติ, เอกกา ติฏฺนฺติ, น คณสงฺคณิกาย ยาเปนฺติ. อปฺปสทฺทวินีตาติ อปฺปสทฺเทน นิรเวน พุทฺเธน วินีตา. อปฺปสทฺทสฺส ¶ วณฺณวาทิโนติ ยํ านํ อปฺปสทฺทํ นิสฺสทฺทํ. ตสฺส วณฺณวาทิโน. อุปสงฺกมิตพฺพํ มฺเยฺยาติ อิธาคนฺตพฺพํ มฺเยฺย.
กสฺมา ปเนส เถรสฺส อุปสงฺกมนํ ปจฺจาสีสตีติ. อตฺตโน วุทฺธึ ปตฺถยมาโน. ปริพฺพาชกา ¶ กิร พุทฺเธสุ วา พุทฺธสาวเกสุ วา อตฺตโน สนฺติกํ อาคเตสุ – ‘‘อชฺช อมฺหากํ สนฺติกํ สมโณ โคตโม อาคโต, สาริปุตฺโต อาคโต, น โข ปเนเต ยสฺส วา ตสฺส วา สนฺติกํ คจฺฉนฺติ, ปสฺสถ อมฺหากํ อุตฺตมภาว’’นฺติ อตฺตโน อุปฏฺากานํ สนฺติเก อตฺตานํ อุกฺขิปนฺติ อุจฺเจ าเน เปนฺติ. ภควโตปิ อุปฏฺาเก คณฺหิตุํ วายมนฺติ. เต กิร ภควโต อุปฏฺาเก ทิสฺวา เอวํ วทนฺติ – ‘‘ตุมฺหากํ สตฺถา ภวํ โคตโมปิ โคตมสฺส สาวกาปิ อมฺหากํ สนฺติกํ อาคจฺฉนฺติ, มยํ อฺมฺํ สมคฺคา. ตุมฺเห ปน อมฺเห อกฺขีหิ ปสฺสิตุํ น อิจฺฉถ, สามีจิกมฺมํ น กโรถ, กึ โว อมฺเหหิ อปรทฺธ’’นฺติ. อปฺเปกจฺเจ มนุสฺสา – ‘‘พุทฺธาปิ เอเตสํ สนฺติกํ คจฺฉนฺติ, กึ อมฺหาก’’นฺติ ตโต ปฏฺาย เต ทิสฺวา นปฺปมชฺชนฺติ. ตุณฺหี อเหสุนฺติ สนฺทกํ ปริวาเรตฺวา นิสฺสทฺทา นิสีทึสุ.
๒๒๔. สฺวาคตํ โภโต อานนฺทสฺสาติ สุอาคมนํ โภโต อานนฺทสฺส. ภวนฺเต หิ โน อาคเต อานนฺโท โหติ, คเต โสโกติ ¶ ทีเปติ. จิรสฺสํ โขติ ปิยสมุทาจารวจนเมตํ. เถโร ปน กาเลน กาลํ ปริพฺพาชการามํ จาริกตฺถาย คจฺฉตีติ ปุริมคมนํ คเหตฺวา เอวมาห. เอวฺจ ปน วตฺวา น มานตฺถทฺโธ หุตฺวา นิสีทิ, อตฺตโน ปน อาสนา วุฏฺาย ตํ อาสนํ ปปฺโผเฏตฺวา เถรํ อาสเนน นิมนฺเตนฺโต นิสีทตุ ภวํ อานนฺโท, อิทมาสนํ ปฺตฺตนฺติ อาห.
อนฺตรากถา ¶ วิปฺปกตาติ นิสินฺนานํ โว อารมฺภโต ปฏฺาย ยาว มมาคมนํ เอตสฺมึ อนฺตเร กา นาม กถา วิปฺปกตา, มมาคมนปจฺจยา กตมา กถา ปริยนฺตํ น คตาติ ปุจฺฉติ.
อถ ปริพฺพาชโก ‘‘นิรตฺถกกถาว เอสา นิสฺสารา วฏฺฏสนฺนิสฺสิตา, น ตุมฺหากํ ปุรโต วตฺตพฺพตํ อรหตี’’ติ ทีเปนฺโต ติฏฺเตสา, โภติอาทิมาห. เนสา โภโตติ สเจ ภวํ โสตุกาโม ภวิสฺสติ, ปจฺฉาเปสา กถา น ทุลฺลภา ภวิสฺสติ, อมฺหากํ ปนิมาย อตฺโถ นตฺถิ. โภโต ปน อาคมนํ ลภิตฺวา อฺเทว สุการณํ กถํ โสตุกามมฺหาติ ทีเปติ. ตโต ธมฺมเทสนํ ยาจนฺโต สาธุ วต ภวนฺตํ เย วาติอาทิมาห. ตตฺถ อาจริยเกติ อาจริยสมเย. อนสฺสาสิกานีติ อสฺสาสวิรหิตานิ. สสกฺกนฺติ เอกํสตฺเถ นิปาโต, วิฺู ปุริโส เอกํเสเนว ¶ น วเสยฺยาติ อตฺโถ. วสนฺโต จ นาราเธยฺยาติ น สมฺปาเทยฺย, น ปริปูเรยฺยาติ วุตฺตํ โหติ. ายํ ธมฺมํ กุสลนฺติ การณภูตํ อนวชฺชฏฺเน กุสลํ ธมฺมํ.
๒๒๕. อิธาติ อิมสฺมึ โลเก. นตฺถิ ทินฺนนฺติอาทีนิ สาเลยฺยกสุตฺเต (ม. นิ. ๑.๔๔๐) วุตฺตานิ. จาตุมหาภูติโกติ จตุมหาภูตมโย. ปถวี ปถวีกายนฺติ อชฺฌตฺติกา ปถวีธาตุ พาหิรปถวีธาตุํ. อนุเปตีติ ¶ อนุยาติ. อนุปคจฺฉตีติ ตสฺเสว เววจนํ, อนุคจฺฉตีติปิ อตฺโถ, อุภเยนาปิ อุเปติ อุปคจฺฉตีติ ทสฺเสติ. อาปาทีสุปิ เอเสว นโย. อินฺทฺริยานีติ มนจฺฉฏฺานิ อินฺทฺริยานิ อากาสํ ปกฺขนฺทนฺติ. อาสนฺทิปฺจมาติ นิปนฺนมฺเจน ปฺจมา, มฺโจ เจว, จตฺตาโร มฺจปาเท คเหตฺวา ิตา จตฺตาโร ปุริสา จาติ อตฺโถ. ยาวาฬาหนาติ ยาว สุสานา. ปทานีติ อยํ เอวํ สีลวา อโหสิ, เอวํ ทุสฺสีโลติอาทินา นเยน ปวตฺตานิ ¶ คุณปทานิ. สรีรเมว วา เอตฺถ ปทานีติ อธิปฺเปตํ. กาโปตกานีติ กโปตกวณฺณานิ, ปาราวตปกฺขวณฺณานีติ อตฺโถ.
ภสฺสนฺตาติ ภสฺมนฺตา, อยเมว วา ปาฬิ. อาหุติโยติ ยํ ปเหณกสกฺการาทิเภทํ ทินฺนทานํ, สพฺพํ ตํ ฉาริกาวสานเมว โหติ, น ตโต ปรํ ผลทายกํ หุตฺวา คจฺฉตีติ อตฺโถ. ทตฺตุปฺตฺตนฺติ ทตฺตูหิ พาลมนุสฺเสหิ ปฺตฺตํ. อิทํ วุตฺตํ โหติ – พาเลหิ อพุทฺธีหิ ปฺตฺตมิทํ ทานํ, น ปณฺฑิเตหิ. พาลา เทนฺติ, ปณฺฑิตา คณฺหนฺตีติ ทสฺเสติ. อตฺถิกวาทนฺติ อตฺถิ ทินฺนํ ทินฺนผลนฺติ อิมํ อตฺถิกวาทํเยว วทนฺติ เตสํ ตุจฺฉํ วจนํ มุสาวิลาโป. พาเล ¶ จ ปณฺฑิเต จาติ พาลา จ ปณฺฑิตา จ.
อกเตน เม เอตฺถ กตนฺติ มยฺหํ อกเตเนว สมณกมฺเมน เอตฺถ เอตสฺส สมเย กมฺมํ กตํ นาม โหติ, อวุสิเตเนว พฺรหฺมจริเยน วุสิตํ นาม โหติ. เอตฺถาติ เอตสฺมึ สมณธมฺเม. สมสมาติ อติวิย สมา, สเมน วา คุเณน สมา. สามฺํ ปตฺตาติ สมานภาวํ ปตฺตา.
๒๒๖. กรโตติอาทีนิ อปณฺณกสุตฺเต วุตฺตานิ. ตถา นตฺถิ เหตูติอาทีนิ.
๒๒๘. จตุตฺถพฺรหฺมจริยวาเส ¶ อกฏาติ อกตา. อกฏวิธาติ อกตวิธานา, เอวํ กโรหีติ เกนจิ การาปิตา น โหนฺตีติ อตฺโถ. อนิมฺมิตาติ อิทฺธิยาปิ น นิมฺมิตา. อนิมฺมาตาติ อนิมฺมาปิตา. เกจิ อนิมฺมิตพฺพาติ ปทํ วทนฺติ, ตํ เนว ปาฬิยํ, น อฏฺกถายํ สนฺทิสฺสติ. วฺฌาติ วฺฌปสุวฺฌตาลาทโย วิย อผลา, กสฺสจิ อชนกาติ อตฺโถ. เอเตน ปถวีกายาทีนํ รูปาทิชนกภาวํ ปฏิกฺขิปติ. ปพฺพตกูฏา วิย ิตาติ กูฏฏฺา. อีสิกฏฺายิฏฺิตาติ มฺุเช อีสิกา วิย ิตา. ตตฺรายมธิปฺปาโย – ยมิทํ ชายตีติ วุจฺจติ, ตํ มฺุชโต อีสิกา วิย วิชฺชมานเมว นิกฺขมตีติ. ‘‘เอสิกฏฺายิฏฺิตา’’ติปิ ¶ ปาโ, สุนิขาโต เอสิกตฺถมฺโภ นิจฺจโล ติฏฺติ, เอวํ ิตาติ อตฺโถ. อุภเยนปิ เตสํ วินาสาภาวํ ทีเปติ. น อิฺชนฺตีติ เอสิกตฺถมฺโภ วิย ิตตฺตา น จลนฺติ. น วิปริณาเมนฺตีติ ปกตึ น ชหนฺติ. น อฺมฺํ พฺยาพาเธนฺตีติ อฺมฺํ น อุปหนนฺติ. นาลนฺติ น สมตฺถา.
ปถวีกาโยติอาทีสุ ¶ ปถวีเยว ปถวีกาโย, ปถวีสมูโห วา. ตตฺถาติ เตสุ ชีวสตฺตเมสุ กาเยสุ. นตฺถิ หนฺตา วาติ หนฺตุํ วา ฆาเตตุํ วา โสตุํ วา สาเวตุํ วา ชานิตุํ วา ชานาเปตุํ วา สมตฺโถ นาม นตฺถีติ ทีเปติ. สตฺตนฺนํตฺเวว กายานนฺติ ยถา มุคฺคราสิอาทีสุ ปหฏํ สตฺถํ มุคฺคราสิอาทีนํ อนฺตเรน ปวิสติ, เอวํ สตฺตนฺนํ กายานํ อนฺตเรน ฉิทฺเทน วิวเรน สตฺถํ ปวิสติ. ตตฺถ ‘‘อหํ อิมํ ชีวิตา โวโรเปมี’’ติ เกวลํ สฺามตฺตเมว โหตีติ ทสฺเสติ. โยนิปมุขสตสหสฺสานีติ ปมุขโยนีนํ ¶ อุตฺตมโยนีนํ จุทฺทสสตสหสฺสานิ อฺานิ จ สฏฺิสตานิ อฺานิ จ ฉสตานิ. ปฺจ จ กมฺมุโน สตานีติ ปฺจ กมฺมสตานิ จ, เกวลํ ตกฺกมตฺตเกน นิรตฺถกํ ทิฏฺึ ทีเปติ. ปฺจ จ กมฺมานิ ตีณิ จ กมฺมานีติอาทีสุปิ เอเสว นโย. เกจิ ปนาหุ ปฺจ กมฺมานีติ ปฺจินฺทฺริยวเสน ภณติ. ตีณีติ กายกมฺมาทิวเสนาติ. กมฺเม จ อฑฺฒกมฺเม จาติ เอตฺถ ปนสฺส กายกมฺมฺจ วจีกมฺมฺจ กมฺมนฺติ ลทฺธิ, มโนกมฺมํ อุปฑฺฒกมฺมนฺติ. ทฺวฏฺิปฏิปทาติ ทฺวาสฏฺิ ปฏิปทาติ วทติ. ทฺวฏฺนฺตรกปฺปาติ เอกสฺมึ กปฺเป จตุสฏฺิ อนฺตรกปฺปา นาม โหนฺติ, อยํ ปน อฺเ ทฺเว อชานนฺโต เอวมาห. ฉฬาภิชาติโย อปณฺณกสุตฺเต วิตฺถาริตา.
อฏฺ ปุริสภูมิโยติ มนฺทภูมิ ขิฑฺฑาภูมิ วีมํสกภูมิ อุชุคตภูมิ เสกฺขภูมิ สมณภูมิ ¶ ชินภูมิ ปนฺนภูมีติ อิมา อฏฺ ปุริสภูมิโยติ วทติ. ตตฺถ ชาตทิวสโต ปฏฺาย สตฺตทิวเส สมฺพาธฏฺานโต นิกฺขนฺตตฺตา สตฺตา มนฺทา โหนฺติ โมมูหา. อยํ มนฺทภูมีติ วทติ. เย ปน ทุคฺคติโต อาคตา โหนฺติ, เต อภิณฺหํ โรทนฺติ เจว วิรวนฺติ ¶ จ. สุคติโต อาคตา ตํ อนุสฺสริตฺวา อนุสฺสริตฺวา หสนฺติ. อยํ ขิฑฺฑาภูมิ นาม. มาตาปิตูนํ หตฺถํ วา ปาทํ วา มฺจํ วา ปีํ วา คเหตฺวา ภูมิยํ ปทนิกฺขิปนํ วีมํสกภูมิ นาม. ปทสาว คนฺตุํ สมตฺถกาโล อุชุคตภูมิ นาม. สิปฺปานํ สิกฺขนกาโล เสกฺขภูมิ นาม. ฆรา นิกฺขมฺม ปพฺพชนกาโล สมณภูมิ นาม. อาจริยํ เสวิตฺวา ชานนกาโล ชินภูมิ นาม. ภิกฺขุ จ ปนฺนโก ชิโน น กิฺจิ อาหาติ เอวํ อลาภึ สมณํ ปนฺนภูมีติ วทติ.
เอกูนปฺาส ¶ อาชีวสเตติ เอกูนปฺาส อาชีววุตฺติสตานิ. ปริพฺพาชกสเตติ ปริพฺพาชกปพฺพชฺชสตานิ. นาคาวาสสเตติ นาคมณฺฑลสตานิ. วีเส อินฺทฺริยสเตติ วีส อินฺทฺริยสตานิ. ตึเส นิรยสเตติ ตึส นิรยสตานิ. รโชธาตุโยติ รชโอกิรณฏฺานานิ. หตฺถปิฏฺิปาทปิฏฺาทีนิ สนฺธาย วทติ. สตฺต สฺีคพฺภาติ โอฏฺโคณคทฺรภอชปสุมิคมหึเส สนฺธาย วทติ. อสฺีคพฺภาติ สาลิยวโคธุมมุคฺคกงฺคุวรกกุทฺรูสเก สนฺธาย วทติ. นิคณฺิคพฺภาติ นิคณฺิมฺหิ ชาตคพฺภา, อุจฺฉุเวฬุนฬาทโย สนฺธาย วทติ. สตฺต เทวาติ พหู เทวา, โส ปน สตฺตาติ วทติ. มานุสาปิ ¶ อนนฺตา, โส สตฺตาติ วทติ. สตฺต ปิสาจาติ ปิสาจา มหนฺตา, สตฺตาติ วทติ.
สราติ มหาสรา. กณฺณมุณฺฑ-รถการ-อโนตตฺต-สีหปปาตกุฬิร-มุจลินฺท-กุณาลทเห คเหตฺวา วทติ. ปวุฏาติ คณฺิกา. ปปาตาติ มหาปปาตา. ปปาตสตานีติ ขุทฺทกปปาตสตานิ. สุปินาติ มหาสุปินา. สุปินสตานีติ ขุทฺทกสุปินสตานิ. มหากปฺปิโนติ มหากปฺปานํ. เอตฺถ เอกมฺหา สรา วสฺสสเต วสฺสสเต กุสคฺเคน เอกํ อุทกพินฺทุํ นีหริตฺวา นีหริตฺวา สตฺตกฺขตฺตุํ ตมฺหิ สเร นิรุทเก กเต เอโก มหากปฺโปติ วทติ. เอวรูปานํ มหากปฺปานํ จตุราสีติสตสหสฺสานิ เขเปตฺวา พาลา จ ปณฺฑิตา จ ทุกฺขสฺสนฺตํ กโรนฺตีติ อยมสฺส ลทฺธิ. ปณฺฑิโตปิ กิร อนฺตรา สุชฺฌิตุํ น สกฺโกติ, พาโลปิ ตโต อุทฺธํ น คจฺฉติ.
สีเลนาติ ¶ อเจลกสีเลน วา อฺเน วา เยน เกนจิ. วเตนาติ ตาทิเสน วเตน. ตเปนาติ ตโปกมฺเมน. อปริปกฺกํ ปริปาเจติ นาม โย ‘‘อหํ ปณฺฑิโต’’ติ อนฺตรา วิสุชฺฌติ. ปริปกฺกํ ¶ ผุสฺส ผุสฺส พฺยนฺตึ กโรติ นาม โย ‘‘อหํ พาโล’’ติ วุตฺตปริมาณํ กาลํ อติกฺกมิตฺวา ยาติ. เหวํ นตฺถีติ เอวํ นตฺถิ. ตฺหิ อุภยมฺปิ น สกฺกา กาตุนฺติ ทีเปติ. โทณมิเตติ โทเณน มิตํ วิย. สุขทุกฺเขติ สุขทุกฺขํ. ปริยนฺตกเตติ วุตฺตปริมาเณน กาเลน กตปริยนฺโต. นตฺถิ หายนวฑฺฒเนติ นตฺถิ หายนวฑฺฒนานิ. น สํสาโร ปณฺฑิตสฺส หายติ, น พาลสฺส วฑฺฒตีติ อตฺโถ. อุกฺกํสาวกํเสติ อุกฺกํสาวกํสา, หาปนวฑฺฒนานเมเวตํ เววจนํ. อิทานิ ตมตฺถํ อุปมาย สาเธนฺโต ¶ เสยฺยถาปิ นามาติอาทิมาห. ตตฺถ สุตฺตคุเฬติ เวเตฺวา กตสุตฺตคุฬํ. นิพฺเพิยมานเมว ปเลตีติ ปพฺพเต วา รุกฺขคฺเค วา ตฺวา ขิตฺตํ สุตฺตปมาเณน นิพฺเพิยมานํ คจฺฉติ, สุตฺเต ขีเณ ตตฺถ ติฏฺติ น คจฺฉติ. เอวเมวํ วุตฺตกาลโต อุทฺธํ น คจฺฉตีติ ทสฺเสติ.
๒๒๙. กิมิทนฺติ กิมิทํ ตว อฺาณํ, กึ สพฺพฺุ นาม ตฺวนฺติ เอวํ ปุฏฺโ สมาโน นิยติวาเท ปกฺขิปนฺโต สฺุํ เม อคารนฺติอาทิมาห.
๒๓๐. อนุสฺสวิโก โหตีติ อนุสฺสวนิสฺสิโต โหติ. อนุสฺสวสจฺโจติ สวนํ สจฺจโต คเหตฺวา ิโต. ปิฏกสมฺปทายาติ วคฺคปณฺณาสกาย ปิฏกคนฺถสมฺปตฺติยา.
๒๓๒. มนฺโทติ มนฺทปฺโ. โมมูโหติ อติมูฬฺโห. วาจาวิกฺเขปํ อาปชฺชตีติ วาจาย วิกฺเขปํ อาปชฺชติ. กีทิสํ? อมราวิกฺเขปํ, อปริยนฺตวิกฺเขปนฺติ อตฺโถ. อถ ¶ วา อมรา นาม มจฺฉชาติ. สา อุมฺมุชฺชนนิมฺมุชฺชนาทิวเสน อุทเก สนฺธาวมานา คเหตุํ น สกฺกาติ เอวเมว อยมฺปิ วาโท อิโต จิโต จ สนฺธาวติ, คาหํ น อุปคจฺฉตีติ อมราวิกฺเขโปติ วุจฺจติ. ตํ อมราวิกฺเขปํ.
เอวนฺติปิ เม โนติอาทีสุ อิทํ กุสลนฺติ ปุฏฺโ ‘‘เอวนฺติปิ เม โน’’ติ วทติ, ตโต กึ อกุสลนฺติ วุตฺเต ‘‘ตถาติปิ เม โน’’ติ วทติ, กึ อุภยโต อฺถาติ วุตฺเต ‘‘อฺถาติปิ เม โน’’ติ วทติ, ตโต ติวิเธนาปิ น โหตีติ เต ลทฺธีติ วุตฺเต ‘‘โนติปิ เม ¶ โน’’ติ วทติ, ตโต กึ โน โนติ เต ลทฺธีติ วุตฺเต ‘‘โน โนติปิ เม โน’’ติ วิกฺเขปมาปชฺชติ, เอกสฺมิมฺปิ ปกฺเข น ติฏฺติ. นิพฺพิชฺช ปกฺกมตีติ อตฺตโนปิ เอส สตฺถา อวสฺสโย ภวิตุํ น สกฺโกติ, มยฺหํ กึ สกฺขิสฺสตีติ นิพฺพินฺทิตฺวา ปกฺกมติ. ปุริเมสุปิ อนสฺสาสิเกสุ เอเสว นโย.
๒๓๔. สนฺนิธิการกํ กาเม ปริภฺุชิตุนฺติ ยถา ปุพฺเพ คิหิภูโต สนฺนิธึ กตฺวา วตฺถุกาเม ปริภฺุชติ, เอวํ ติลตณฺฑุลสปฺปินวนีตาทีนิ สนฺนิธึ กตฺวา อิทานิ ปริภฺุชิตุํ อภพฺโพติ อตฺโถ. นนุ จ ขีณาสวสฺส วสนฏฺาเน ¶ ติลตณฺฑุลาทโย ปฺายนฺตีติ. โน น ปฺายนฺติ, น ปเนส เต อตฺตโน อตฺถาย เปติ, อผาสุกปพฺพชิตาทีนํ อตฺถาย เปติ. อนาคามิสฺส ¶ กถนฺติ. ตสฺสาปิ ปฺจ กามคุณา สพฺพโสว ปหีนา, ธมฺเมน ปน ลทฺธํ วิจาเรตฺวา ปริภฺุชติ.
๒๓๖. ปุตฺตมตาย ปุตฺตาติ โส กิร อิมํ ธมฺมํ สุตฺวา อาชีวกา มตา นามาติ สฺี หุตฺวา เอวมาห. อยฺเหตฺถ อตฺโถ – อาชีวกา มตา นาม, เตสํ มาตา ปุตฺตมตา โหติ, อิติ อาชีวกา ปุตฺตมตาย ปุตฺตา นาม โหนฺติ. สมเณ โคตเมติ สมเณ โคตเม พฺรหฺมจริยวาโส อตฺถิ, อฺตฺถ นตฺถีติ ทีเปติ. เสสํ สพฺพตฺถ อุตฺตานเมวาติ.
ปปฺจสูทนิยา มชฺฌิมนิกายฏฺกถาย
สนฺทกสุตฺตวณฺณนา นิฏฺิตา.
๗. มหาสกุลุทายิสุตฺตวณฺณนา
๒๓๗. เอวํ ¶ เม สุตนฺติ มหาสกุลุทายิสุตฺตํ. ตตฺถ โมรนิวาเปติ ตสฺมึ าเน โมรานํ อภยํ โฆเสตฺวา โภชนํ อทํสุ. ตสฺมา ตํ านํ โมรนิวาโปติ สงฺขํ คตํ. อนฺนภาโรติ เอกสฺส ปริพฺพาชกสฺส นามํ. ตถา วรธโรติ. อฺเ จาติ น เกวลํ อิเม ตโย, อฺเปิ อภิฺาตา พหู ปริพฺพาชกา. อปฺปสทฺทสฺส วณฺณวาทีติ อิธ อปฺปสทฺทวินีโตติ อวตฺวาว อิทํ วุตฺตํ. กสฺมา? น หิ ภควา อฺเน วินีโตติ.
๒๓๘. ปุริมานีติ หิยฺโยทิวสํ อุปาทาย ปุริมานิ นาม โหนฺติ, ตโต ปรํ ปุริมตรานิ. กุตูหลสาลายนฺติ กุตูหลสาลา นาม ปจฺเจกสาลา นตฺถิ, ยตฺถ ปน นานาติตฺถิยา สมณพฺราหฺมณา นานาวิธํ กถํ ปวตฺเตนฺติ, สา พหูนํ – ‘‘อยํ กึ วทติ ¶ , อยํ กึ วทตี’’ติ กุตูหลุปฺปตฺติฏฺานโต ‘‘กุตูหลสาลา’’ติ วุจฺจติ. ‘‘โกตูหลสาลา’’ติปิ ปาโ. ลาภาติ เย เอวรูเป สมณพฺราหฺมเณ ทฏฺุํ ปฺหํ ปุจฺฉิตุํ ¶ ธมฺมกถํ วา เนสํ โสตุํ ลภนฺติ, เตสํ องฺคมคธานํ อิเม ลาภาติ อตฺโถ.
สงฺฆิโนติอาทีสุ ปพฺพชิตสมูหสงฺขาโต สงฺโฆ เอเตสํ อตฺถีติ สงฺฆิโน. สฺเวว คโณ เอเตสํ อตฺถีติ คณิโน. อาจารสิกฺขาปนวเสน ตสฺส คณสฺส อาจริยาติ คณาจริยา. าตาติ ปฺาตา ปากฏา. ยถาภุจฺจคุเณหิ เจว อยถาภูตคุเณหิ จ สมุคฺคโต ยโส เอเตสํ อตฺถีติ ยสสฺสิโน. ปูรณาทีนฺหิ ‘‘อปฺปิจฺโฉ สนฺตุฏฺโ, อปฺปิจฺฉตาย วตฺถมฺปิ น นิวาเสตี’’ติอาทินา นเยน ยโส สมุคฺคโต, ตถาคตสฺส ‘‘อิติปิ โส ภควา’’ติอาทีหิ ยถาภูตคุเณหิ. ติตฺถกราติ ลทฺธิกรา. สาธุสมฺมตาติ อิเม สาธู สุนฺทรา สปฺปุริสาติ เอวํ สมฺมตา. พหุชนสฺสาติ อสฺสุตวโต เจว อนฺธพาลปุถุชฺชนสฺส วิภาวิโน จ ปณฺฑิตชนสฺส. ตตฺถ ติตฺถิยา พาลชนสฺส เอวํ สมฺมตา, ตถาคโต ปณฺฑิตชนสฺส. อิมินา นเยน ปูรโณ กสฺสโป สงฺฆีติอาทีสุ อตฺโถ เวทิตพฺโพ. ภควา ปน ยสฺมา อฏฺตึส อารมฺมณานิ วิภชนฺโต พหูนิ นิพฺพานโอตรณติตฺถานิ อกาสิ, ตสฺมา ‘‘ติตฺถกโร’’ติ วตฺตุํ วฏฺฏติ.
กสฺมา ¶ ปเนเต สพฺเพปิ ตตฺถ โอสฏาติ? อุปฏฺากรกฺขณตฺถฺเจว ลาภสกฺการตฺถฺจ. เตสฺหิ เอวํ โหติ – ‘‘อมฺหากํ อุปฏฺากา สมณํ โคตมํ สรณํ คจฺเฉยฺยุํ, เต จ รกฺขิสฺสาม. สมณสฺส จ โคตมสฺส อุปฏฺาเก สกฺการํ กโรนฺเต ทิสฺวา อมฺหากมฺปิ อุปฏฺากา อมฺหากํ ¶ สกฺการํ กริสฺสนฺตี’’ติ. ตสฺมา ยตฺถ ยตฺถ ภควา โอสรติ, ตตฺถ ตตฺถ สพฺเพ โอสรนฺติ.
๒๓๙. วาทํ อาโรเปตฺวาติ วาเท โทสํ อาโรเปตฺวา. อปกฺกนฺตาติ, อปคตา, เกจิ ทิสํ ปกฺกนฺตา, เกจิ คิหิภาวํ ปตฺตา, เกจิ อิมํ สาสนํ อาคตา. สหิตํ เมติ มยฺหํ วจนํ สหิตํ สิลิฏฺํ, อตฺถยุตฺตํ การณยุตฺตนฺติ อตฺโถ. อสหิตํ เตติ ตุยฺหํ วจนํ อสหิตํ. อธิจิณฺณํ เต วิปราวตฺตนฺติ ยํ ตุยฺหํ ทีฆรตฺตาจิณฺณวเสน สุปฺปคุณํ, ตํ มยฺหํ เอกวจเนเนว วิปราวตฺตํ วิปริวตฺติตฺวา ิตํ, น กิฺจิ ชาตนฺติ อตฺโถ. อาโรปิโต เต วาโทติ มยา ตว วาเท โทโส ¶ อาโรปิโต. จร วาทปฺปโมกฺขายาติ โทสโมจนตฺถํ จร วิจร, ตตฺถ ตตฺถ คนฺตฺวา สิกฺขาติ อตฺโถ. นิพฺเพเหิ วา สเจ ปโหสีติ อถ สยํ ปโหสิ, อิทาเนว นิพฺเพเหิ. ธมฺมกฺโกเสนาติ สภาวกฺโกเสน.
๒๔๐. ตํ โน โสสฺสามาติ ตํ อมฺหากํ เทสิตํ ธมฺมํ สุณิสฺสาม. ขุทฺทมธุนฺติ ขุทฺทกมกฺขิกาหิ กตํ ทณฺฑกมธุํ. อเนลกนฺติ นิทฺโทสํ อปคตมจฺฉิกณฺฑกํ. ปีเฬยฺยาติ ทเทยฺย. ปจฺจาสีสมานรูโปติ ปูเรตฺวา นุ โข โน โภชนํ ทสฺสตีติ ภาชนหตฺโถ ปจฺจาสีสมาโน ปจฺจุปฏฺิโต อสฺส. สมฺปโยเชตฺวาติ ¶ อปฺปมตฺตกํ วิวาทํ กตฺวา.
๒๔๑. อิตรีตเรนาติ ลามกลามเกน. ปวิวิตฺโตติ อิทํ ปริพฺพาชโก กายวิเวกมตฺตํ สนฺธาย วทติ, ภควา ปน ตีหิ วิเวเกหิ วิวิตฺโตว.
๒๔๒. โกสกาหาราปีติ ทานปตีนํ ฆเร อคฺคภิกฺขาปนตฺถํ ขุทฺทกสราวา โหนฺติ, ทานปติโน อคฺคภตฺตํ วา ตตฺถ เปตฺวา ภฺุชนฺติ, ปพฺพชิเต สมฺปตฺเต ตํ ภตฺตํ ตสฺส เทนฺติ. ตํ สราวกํ โกสโกติ วุจฺจติ. ตสฺมา เย จ เอเกเนว ภตฺตโกสเกน ยาเปนฺติ, เต โกสกาหาราติ. เพลุวาหาราติ เพลุวมตฺตภตฺตาหารา. สมติตฺติกนฺติ โอฏฺวฏฺฏิยา เหฏฺิมเลขาสมํ ¶ . อิมินา ธมฺเมนาติ อิมินา อปฺปาหารตาธมฺเมน. เอตฺถ ปน สพฺพากาเรเนว ภควา อนปฺปาหาโรติ น วตฺตพฺโพ. ปธานภูมิยํ ฉพฺพสฺสานิ อปฺปาหาโรว อโหสิ, เวรฺชายํ ตโย มาเส ปตฺโถทเนเนว ยาเปสิ ปาลิเลยฺยกวนสณฺเฑ ตโย มาเส ภิสมุฬาเลเหว ยาเปสิ. อิธ ¶ ปน เอตมตฺถํ ทสฺเสติ – ‘‘อหํ เอกสฺมึ กาเล อปฺปาหาโร อโหสึ, มยฺหํ ปน สาวกา ธุตงฺคสมาทานโต ปฏฺาย ยาวชีวํ ธุตงฺคํ น ภินฺทนฺตี’’ติ. ตสฺมา ยทิ เต อิมินา ธมฺเมน สกฺกเรยฺยุํ, มยา หิ เต วิเสสตรา. อฺโ เจว ปน ธมฺโม อตฺถิ, เยน มํ เต สกฺกโรนฺตีติ ทสฺเสติ. อิมินา นเยน สพฺพวาเรสุ โยชนา เวทิตพฺพา.
ปํสุกูลิกาติ ¶ สมาทินฺนปํสุกูลิกงฺคา. ลูขจีวรธราติ สตฺถสุตฺตลูขานิ จีวรานิ ธารยมานา. นนฺตกานีติ อนฺตวิรหิตานิ วตฺถขณฺฑานิ, ยทิ หิ เนสํ อนฺโต ภเวยฺย, ปิโลติกาติ สงฺขํ คจฺเฉยฺยุํ. อุจฺจินิตฺวาติ ผาเลตฺวา ทุพฺพลฏฺานํ ปหาย ถิรฏฺานเมว คเหตฺวา. อลาพุโลมสานีติ อลาพุโลมสทิสสุตฺตานิ สุขุมานีติ ทีเปติ. เอตฺตาวตา จ สตฺถา จีวรสนฺโตเสน อสนฺตุฏฺโติ น วตฺตพฺโพ. อติมุตฺตกสุสานโต หิสฺส ปุณฺณทาสิยา ปารุปิตฺวา ปาติตสาณปํสุกูลํ คหณทิวเส อุทกปริยนฺตํ กตฺวา มหาปถวี อกมฺปิ. อิธ ปน เอตมตฺถํ ทสฺเสติ – ‘‘อหํ เอกสฺมึเยว กาเล ปํสุกูลํ คณฺหึ, มยฺหํ ปน สาวกา ธุตงฺคสมาทานโต ปฏฺาย ยาวชีวํ ธุตงฺคํ น ภินฺทนฺตี’’ติ.
ปิณฺฑปาติกาติ ¶ อติเรกลาภํ ปฏิกฺขิปิตฺวา สมาทินฺนปิณฺฑปาติกงฺคา. สปทานจาริโนติ โลลุปฺปจารํ ปฏิกฺขิปิตฺวา สมาทินฺนสปทานจารา. อฺุฉาสเก วเต รตาติ อฺุฉาจริยสงฺขาเต ภิกฺขูนํ ปกติวเต รตา, อุจฺจนีจฆรทฺวารฏฺายิโน หุตฺวา กพรมิสฺสกํ ภตฺตํ สํหริตฺวา ปริภฺุชนฺตีติ อตฺโถ. อนฺตรฆรนฺติ พฺรหฺมายุสุตฺเต อุมฺมารโต ปฏฺาย อนฺตรฆรํ, อิธ อินฺทขีลโต ปฏฺาย อธิปฺเปตํ. เอตฺตาวตา จ สตฺถา ปิณฺฑปาตสนฺโตเสน อสนฺตุฏฺโติ น วตฺตพฺโพ, อปฺปาหารตาย วุตฺตนิยาเมเนว ปน สพฺพํ วิตฺถาเรตพฺพํ. อิธ ปน เอตมตฺถํ ทสฺเสติ – ‘‘อหํ เอกสฺมึเยว กาเล นิมนฺตนํ น สาทยึ, มยฺหํ ปน สาวกา ธุตงฺคสมาทานโต ปฏฺาย ยาวชีวํ ธุตงฺคํ น ภินฺทนฺตี’’ติ.
รุกฺขมูลิกาติ ฉนฺนํ ปฏิกฺขิปิตฺวา สมาทินฺนรุกฺขมูลิกงฺคา. อพฺโภกาสิกาติ ฉนฺนฺจ รุกฺขมูลฺจ ¶ ปฏิกฺขิปิตฺวา สมาทินฺนอพฺโภกาสิกงฺคา. อฏฺมาเสติ เหมนฺตคิมฺหิเก มาเส. อนฺโตวสฺเส ปน จีวรานุคฺคหตฺถํ ฉนฺนํ ปวิสนฺติ. เอตฺตาวตา จ สตฺถา เสนาสนสนฺโตเสน อสนฺตุฏฺโติ น วตฺตพฺโพ, เสนาสนสนฺโตโส ¶ ปนสฺส ฉพฺพสฺสิกมหาปธาเนน จ ปาลิเลยฺยกวนสณฺเฑน จ ทีเปตพฺโพ. อิธ ปน เอตมตฺถํ ทสฺเสติ – ‘‘อหํ เอกสฺมึเยว กาเล ฉนฺนํ น ปาวิสึ, มยฺหํ ปน สาวกา ธุตงฺคสมาทานโต ปฏฺาย ยาวชีวํ ธุตงฺคํ น ภินฺทนฺตี’’ติ.
อารฺิกาติ ¶ คามนฺตเสนาสนํ ปฏิกฺขิปิตฺวา สมาทินฺนอารฺิกงฺคา. สงฺฆมชฺเฌ โอสรนฺตีติ อพทฺธสีมาย กถิตํ, พทฺธสีมายํ ปน วสนฺตา อตฺตโน วสนฏฺาเนเยว อุโปสถํ กโรนฺติ. เอตฺตาวตา จ สตฺถา โน ปวิวิตฺโตติ น วตฺตพฺโพ, ‘‘อิจฺฉามหํ, ภิกฺขเว, อฑฺฒมาสํ ปฏิสลฺลิยิตุ’’นฺติ (ปารา. ๑๖๒; ๕๖๕) เอวฺหิสฺส ปวิเวโก ปฺายติ. อิธ ปน เอตมตฺถํ ทสฺเสติ ‘‘อหํ เอกสฺมึเยว ตถารูเป กาเล ปฏิสลฺลิยึ, มยฺหํ ปน สาวกา ธุตงฺคสมาทานโต ปฏฺาย ยาวชีวํ ธุตงฺคํ น ภินฺทนฺตี’’ติ. มมํ สาวกาติ มํ สาวกา.
๒๔๔. สนิทานนฺติ สปฺปจฺจยํ. กึ ปน อปฺปจฺจยํ นิพฺพานํ น เทเสตีติ. โน น เทเสติ, สเหตุกํ ปน ตํ เทสนํ กตฺวา เทเสติ, โน อเหตุกนฺติ. สปฺปาฏิหาริยนฺติ ปุริมสฺเสเวตํ เววจนํ, สการณนฺติ อตฺโถ. ตํ วตาติ เอตฺถ วตาติ นิปาตมตฺตํ.
๒๔๕. อนาคตํ วาทปถนฺติ อชฺช เปตฺวา สฺเว วา ปุนทิวเส วา อฑฺฒมาเส วา มาเส วา สํวจฺฉเร วา ตสฺส ตสฺส ปฺหสฺส อุปริ อาคมนวาทปถํ. น ¶ ทกฺขตีติ ยถา สจฺจโก นิคณฺโ อตฺตโน นิคฺคหณตฺถํ อาคตการณํ วิเสเสตฺวา วทนฺโต น อทฺทส, เอวํ น ทกฺขตีติ เนตํ านํ วิชฺชติ. สหธมฺเมนาติ สการเณน. อนฺตรนฺตรา กถํ โอปาเตยฺยุนฺติ มม กถาวารํ ปจฺฉินฺทิตฺวา อนฺตรนฺตเร อตฺตโน กถํ ปเวเสยฺยุนฺติ อตฺโถ. น โข ปนาหํ, อุทายีติ, อุทายิ, อหํ อมฺพฏฺโสณทณฺฑกูฏทนฺตสจฺจกนิคณฺาทีหิ สทฺธึ มหาวาเท วตฺตมาเนปิ – ‘‘อโห วต เม เอกสาวโกปิ อุปมํ วา การณํ วา อาหริตฺวา ทเทยฺยา’’ติ เอวํ สาวเกสุ อนุสาสนึ น ปจฺจาสีสามิ. มมเยวาติ เอวรูเปสุ าเนสุ สาวกา มมเยว อนุสาสนึ โอวาทํ ปจฺจาสีสนฺติ.
๒๔๖. เตสาหํ ¶ จิตฺตํ อาราเธมีติ เตสํ อหํ ตสฺส ปฺหสฺส เวยฺยากรเณน จิตฺตํ คณฺหามิ สมฺปาเทมิ ปริปูเรมิ, อฺํ ปุฏฺโ อฺํ น พฺยากโรมิ, อมฺพํ ปุฏฺโ ลพุชํ วิย ลพุชํ วา ปุฏฺโ อมฺพํ วิย. เอตฺถ จ ‘‘อธิสีเล สมฺภาเวนฺตี’’ติ วุตฺตฏฺาเน พุทฺธสีลํ นาม กถิตํ, ‘‘อภิกฺกนฺเต าณทสฺสเน ¶ สมฺภาเวนฺตี’’ติ วุตฺตฏฺาเน สพฺพฺุตฺาณํ, ‘‘อธิปฺาย สมฺภาเวนฺตี’’ติ วุตฺตฏฺาเน านุปฺปตฺติกปฺา, ‘‘เยน ทุกฺเขนา’’ติ วุตฺตฏฺาเน สจฺจพฺยากรณปฺา. ตตฺถ สพฺพฺุตฺาณฺจ สจฺจพฺยากรณปฺฺจ เปตฺวา ¶ อวเสสา ปฺา อธิปฺํ ภชติ.
๒๔๗. อิทานิ เตสํ เตสํ วิเสสาธิคมานํ ปฏิปทํ อาจิกฺขนฺโต ปุน จปรํ อุทายีติอาทิมาห. ตตฺถ อภิฺาโวสานปารมิปฺปตฺตาติ อภิฺาโวสานสงฺขาตฺเจว อภิฺาปารมีสงฺขาตฺจ อรหตฺตํ ปตฺตา.
สมฺมปฺปธาเนติ อุปายปธาเน. ฉนฺทํ ชเนตีติ กตฺตุกมฺยตากุสลจฺฉนฺทํ ชเนติ. วายมตีติ วายามํ กโรติ. วีริยํ อารภตีติ วีริยํ ปวตฺเตติ. จิตฺตํ ปคฺคณฺหาตีติ จิตฺตํ อุกฺขิปติ. ปทหตีติ อุปายปธานํ กโรติ. ภาวนาย ปาริปูริยาติ วฑฺฒิยา ปริปูรณตฺถํ. อปิเจตฺถ – ‘‘ยา ิติ, โส อสมฺโมโส…เป… ยํ เวปุลฺลํ, สา ภาวนาปาริปูรี’’ติ (วิภ. ๔๐๖) เอวํ ปุริมํ ปุริมสฺส ปจฺฉิมํ ปจฺฉิมสฺส อตฺโถติปิ เวทิตพฺพํ.
อิเมหิ ปน สมฺมปฺปธาเนหิ กึ กถิตํ? กสฺสปสํยุตฺตปริยาเยน สาวกสฺส ปุพฺพภาคปฏิปทา กถิตา. วุตฺตฺเหตํ ตตฺถ –
‘‘จตฺตาโรเม ¶ , อาวุโส, สมฺมปฺปธานา. กตเม จตฺตาโร? อิธาวุโส, ภิกฺขุ, อนุปฺปนฺนา เม ปาปกา อกุสลา ธมฺมา อุปฺปชฺชมานา อนตฺถาย สํวตฺเตยฺยุนฺติ อาตปฺปํ กโรติ. อุปฺปนฺนา เม ปาปกา อกุสลา ธมฺมา อปฺปหียมานา อนตฺถาย สํวตฺเตยฺยุนฺติ อาตปฺปํ กโรติ. อนุปฺปนฺนา เม กุสลา ธมฺมา อนุปฺปชฺชมานา อนตฺถาย สํวตฺเตยฺยุนฺติ อาตปฺปํ กโรติ. อุปฺปนฺนา เม กุสลา ธมฺมา นิรุชฺฌมานา อนตฺถาย สํวตฺเตยฺยุนฺติ อาตปฺปํ กโรตี’’ติ (สํ. นิ. ๒.๑๔๕).
เอตฺถ ¶ จ ปาปกา อกุสลาติ โลภาทโย เวทิตพฺพา. อนุปฺปนฺนา กุสลา ธมฺมาติ สมถวิปสฺสนา เจว มคฺโค จ, อุปฺปนฺนา กุสลา นาม สมถวิปสฺสนาว. มคฺโค ปน สกึ อุปฺปชฺชิตฺวา นิรุชฺฌมาโน อนตฺถาย สํวตฺตนโก ¶ นาม นตฺถิ. โส หิ ผลสฺส ปจฺจยํ ทตฺวาว นิรุชฺฌติ. ปุริมสฺมิมฺปิ วา สมถวิปสฺสนาว คเหตพฺพาติ วุตฺตํ, ตํ ปน น ยุตฺตํ.
ตตฺถ ‘‘อุปฺปนฺนา สมถวิปสฺสนา นิรุชฺฌมานา อนตฺถาย สํวตฺตนฺตี’’ติ อตฺถสฺส อาวิภาวตฺถมิทํ วตฺถุ – เอโก กิร ขีณาสวตฺเถโร ‘‘มหาเจติยฺจ มหาโพธิฺจ วนฺทิสฺสามี’’ติ สมาปตฺติลาภินา ภณฺฑคาหกสามเณเรน สทฺธึ ชนปทโต มหาวิหารํ อาคนฺตฺวา วิหารปริเวณํ ปาวิสิ. สายนฺหสมเย มหาภิกฺขุสงฺเฆ เจติยํ วนฺทมาเน เจติยํ วนฺทนตฺถาย น นิกฺขมิ. กสฺมา? ขีณาสวานฺหิ ตีสุ รตเนสุ มหนฺตํ คารวํ โหติ. ตสฺมา ภิกฺขุสงฺเฆ วนฺทิตฺวา ปฏิกฺกมนฺเต มนุสฺสานํ สายมาสภุตฺตเวลายํ สามเณรมฺปิ อชานาเปตฺวา ‘‘เจติยํ วนฺทิสฺสามี’’ติ เอกโกว นิกฺขมิ. สามเณโร ¶ – ‘‘กึ นุ โข เถโร อเวลาย เอกโกว คจฺฉติ, ชานิสฺสามี’’ติ อุปชฺฌายสฺส ปทานุปทิโก นิกฺขมิ. เถโร อนาวชฺชเนน ตสฺส อาคมนํ อชานนฺโต ทกฺขิณทฺวาเรน เจติยงฺคณํ อารุหิ. สามเณโรปิ อนุปทํเยว อารุฬฺโห.
มหาเถโร มหาเจติยํ อุลฺโลเกตฺวา พุทฺธารมฺมณํ ปีตึ คเหตฺวา สพฺพํ เจตโส สมนฺนาหริตฺวา หฏฺปหฏฺโ เจติยํ วนฺทติ. สามเณโร เถรสฺส วนฺทนาการํ ทิสฺวา ‘‘อุปชฺฌาโย เม อติวิย ปสนฺนจิตฺโต วนฺทติ, กึ นุ โข ปุปฺผานิ ลภิตฺวา ปูชํ กเรยฺยา’’ติ จินฺเตสิ. เถโร วนฺทิตฺวา อุฏฺาย สิรสิ อฺชลึ เปตฺวา มหาเจติยํ อุลฺโลเกตฺวา ิโต. สามเณโร อุกฺกาสิตฺวา อตฺตโน อาคตภาวํ ชานาเปสิ. เถโร ปริวตฺเตตฺวา โอโลเกนฺโต ‘‘กทา อาคโตสี’’ติ ปุจฺฉิ. ตุมฺหากํ เจติยํ วนฺทนกาเล, ภนฺเต. อติวิย ปสนฺนา เจติยํ วนฺทิตฺถ กึ นุ โข ปุปฺผานิ ลภิตฺวา ปูเชยฺยาถาติ? อาม สามเณร อิมสฺมึ เจติเย วิย อฺตฺร เอตฺตกํ ธาตูนํ นิธานํ นาม นตฺถิ, เอวรูปํ อสทิสํ มหาถูปํ ปุปฺผานิ ลภิตฺวา โก น ปูเชยฺยาติ. เตน หิ, ภนฺเต, อธิวาเสถ, อาหริสฺสามีติ ตาวเทว ฌานํ สมาปชฺชิตฺวา อิทฺธิยา หิมวนฺตํ คนฺตฺวา วณฺณคนฺธสมฺปนฺนปุปฺผานิ ปริสฺสาวนํ ปูเรตฺวา มหาเถเร ทกฺขิณมุขโต ปจฺฉิมํ มุขํ อสมฺปตฺเตเยว อาคนฺตฺวา ปุปฺผปริสฺสาวนํ หตฺเถ เปตฺวา ‘‘ปูเชถ, ภนฺเต,’’ติ อาห ¶ . เถโร ‘‘อติมนฺทานิ โน สามเณร ปุปฺผานี’’ติ อาห. คจฺฉถ, ภนฺเต, ภควโต คุเณ อาวชฺชิตฺวา ปูเชถาติ.
เถโร ¶ ปจฺฉิมมุขนิสฺสิเตน โสปาเณน อารุยฺห กุจฺฉิเวทิกาภูมิยํ ¶ ปุปฺผปูชํ กาตุํ อารทฺโธ. เวทิกาภูมิยํ ปริปุณฺณานิ ปุปฺผานิ ปติตฺวา ทุติยภูมิยํ ชณฺณุปมาเณน โอธินา ปูรยึสุ. ตโต โอตริตฺวา ปาทปิฏฺิกปนฺตึ ปูเชสิ. สาปิ ปริปูริ. ปริปุณฺณภาวํ ตฺวา เหฏฺิมตเล วิกิรนฺโต อคมาสิ. สพฺพํ เจติยงฺคณํ ปริปูริ. ตสฺมึ ปริปุณฺเณ ‘‘สามเณร ปุปฺผานิ น ขียนฺตี’’ติ อาห. ปริสฺสาวนํ, ภนฺเต, อโธมุขํ กโรถาติ. อโธมุขํ กตฺวา จาเลสิ, ตทา ปุปฺผานิ ขีณานิ. ปริสฺสาวนํ สามเณรสฺส ทตฺวา สทฺธึ หตฺถิปากาเรน เจติยํ ติกฺขตฺตุํ ปทกฺขิณํ กตฺวา จตูสุ าเนสุ วนฺทิตฺวา ปริเวณํ คจฺฉนฺโต จินฺเตสิ – ‘‘ยาว มหิทฺธิโก วตายํ สามเณโร, สกฺขิสฺสติ นุ โข อิมํ อิทฺธานุภาวํ รกฺขิตุ’’นฺติ. ตโต ‘‘น สกฺขิสฺสตี’’ติ ทิสฺวา สามเณรมาห – ‘‘สามเณร ตฺวํ อิทานิ มหิทฺธิโก, เอวรูปํ ปน อิทฺธึ นาเสตฺวา ปจฺฉิมกาเล กาณเปสการิยา หตฺเถน มทฺทิตกฺชิยํ ปิวิสฺสสี’’ติ. ทหรกภาวสฺส นาเมส โทโสยํ, โส อุปชฺฌายสฺส กถายํ สํวิชฺชิตฺวา – ‘‘กมฺมฏฺานํ เม, ภนฺเต, อาจิกฺขถา’’ติ น ยาจิ, อมฺหากํ อุปชฺฌาโย กึ วทตีติ ตํ ปน อสุณนฺโต วิย อคมาสิ.
เถโร มหาเจติยฺจ มหาโพธิฺจ วนฺทิตฺวา สามเณรํ ปตฺตจีวรํ คาหาเปตฺวา อนุปุพฺเพน กุเฏฬิติสฺสมหาวิหารํ อคมาสิ. สามเณโร อุปชฺฌายสฺส ปทานุปทิโก หุตฺวา ภิกฺขาจารํ น คจฺฉติ, ‘‘กตรํ คามํ ปวิสถ, ภนฺเต,’’ติ ¶ ปุจฺฉิตฺวา ปน ‘‘อิทานิ เม อุปชฺฌาโย คามทฺวารํ ปตฺโต ภวิสฺสตี’’ติ ตฺวา อตฺตโน จ อุปชฺฌายสฺส จ ปตฺตจีวรํ คเหตฺวา อากาเสน คนฺตฺวา เถรสฺส ปตฺตจีวรํ ทตฺวา ปิณฺฑาย ปวิสติ. เถโร สพฺพกาลํ โอวทติ – ‘‘สามเณร มา เอวมกาสิ, ปุถุชฺชนิทฺธิ นาม จลา อนิพทฺธา, อสปฺปายํ รูปาทิอารมฺมณํ ลภิตฺวา อปฺปมตฺตเกเนว ภิชฺชติ, สนฺตาย สมาปตฺติยา ปริหีนาย พฺรหฺมจริยวาโส สนฺถมฺภิตุํ น สกฺโกตี’’ติ. สามเณโร ‘‘กึ กเถติ มยฺหํ อุปชฺฌาโย’’ติ โสตุํ น อิจฺฉติ, ตเถว กโรติ. เถโร อนุปุพฺเพน เจติยวนฺทนํ กโรนฺโต กมฺมุพินฺทุวิหารํ นาม คโต. ตตฺถ วสนฺเตปิ เถเร สามเณโร ตเถว กโรติ.
อเถกทิวสํ ¶ ¶ เอกา เปสการธีตา อภิรูปา ปมวเย ิตา กมฺมพินฺทุคามโต นิกฺขมิตฺวา ปทุมสฺสรํ โอรุยฺห คายมานา ปุปฺผานิ ภฺชติ. ตสฺมึ สมเย สามเณโร ปทุมสฺสรมตฺถเกน คจฺฉติ, คจฺฉนฺโต ปน สิเลสิกาย กาณมจฺฉิกา วิย ตสฺสา คีตสทฺเท พชฺฌิ. ตาวเทวสฺส อิทฺธิ อนฺตรหิตา, ฉินฺนปกฺขกาโก วิย อโหสิ. สนฺตสมาปตฺติพเลน ปน ตตฺเถว อุทกปิฏฺเ อปติตฺวา สิมฺพลิตูลํ วิย ปตมานํ อนุปุพฺเพน ปทุมสรตีเร อฏฺาสิ. โส เวเคน คนฺตฺวา อุปชฺฌายสฺส ปตฺตจีวรํ ทตฺวา นิวตฺติ. มหาเถโร ‘‘ปเคเวตํ มยา ทิฏฺํ, นิวาริยมาโนปิ น นิวตฺติสฺสตี’’ติ กิฺจิ อวตฺวา ปิณฺฑาย ปาวิสิ.
สามเณโร คนฺตฺวา ปทุมสรตีเร อฏฺาสิ ตสฺสา ปจฺจุตฺตรณํ อาคมยมาโน. สาปิ สามเณรํ อากาเสน คจฺฉนฺตฺจ ปุน อาคนฺตฺวา ิตฺจ ทิสฺวา ‘‘อทฺธา เอส มํ นิสฺสาย อุกฺกณฺิโต’’ติ ตฺวา ‘‘ปฏิกฺกม สามเณรา’’ติ อาห. โส ปฏิกฺกมิ. อิตรา ปจฺจุตฺตริตฺวา สาฏกํ นิวาเสตฺวา ตํ อุปสงฺกมิตฺวา ‘‘กึ, ภนฺเต,’’ติ ปุจฺฉิ. โส ตมตฺถํ อาโรเจสิ. สา พหูหิ การเณหิ ฆราวาเส อาทีนวํ พฺรหฺมจริยวาเส อานิสํสฺจ ทสฺเสตฺวา ¶ โอวทมานาปิ ตสฺส อุกฺกณฺํ วิโนเทตุํ อสกฺโกนฺตี – ‘‘อยํ มม การณา เอวรูปาย อิทฺธิยา ปริหีโน, น ทานิ ยุตฺตํ ปริจฺจชิตุ’’นฺติ อิเธว ติฏฺาติ วตฺวา ฆรํ คนฺตฺวา มาตาปิตูนํ ตํ ปวตฺตึ อาโรเจสิ. เตปิ อาคนฺตฺวา นานปฺปการํ โอวทมานา วจนํ อคฺคณฺหนฺตํ อาหํสุ – ‘‘ตฺวํ อมฺเห อุจฺจกุลาติ สลฺลกฺเขสิ, มยํ เปสการา. สกฺขิสฺสสิ เปสการกมฺมํ กาตุ’’นฺติ สามเณโร อาห – ‘‘อุปาสก คิหิภูโต นาม เปสการกมฺมํ วา กเรยฺย นฬการกมฺมํ วา, กึ อิมินา สาฏกมตฺเตน โลภํ กโรถา’’ติ. เปสกาโร อุทเร พทฺธสาฏกํ ทตฺวา ฆรํ เนตฺวา ธีตรํ อทาสิ.
โส เปสการกมฺมํ อุคฺคณฺหิตฺวา เปสกาเรหิ สทฺธึ สาลาย กมฺมํ กโรติ. อฺเสํ อิตฺถิโย ปาโตว ภตฺตํ สมฺปาเทตฺวา อาหรึสุ, ตสฺส ภริยา น ตาว อาคจฺฉติ. โส อิตเรสุ กมฺมํ วิสฺสชฺเชตฺวา ภฺุชมาเนสุ ตสรํ วฏฺเฏนฺโต นิสีทิ. สา ปจฺฉา อคมาสิ. อถ นํ โส ‘‘อติจิเรน ¶ อาคตาสี’’ติ ตชฺเชสิ. มาตุคาโม จ นาม อปิ จกฺกวตฺติราชานํ อตฺตนิ ปฏิพทฺธจิตฺตํ ตฺวา ทาสํ วิย สลฺลกฺเขติ. ตสฺมา สา เอวมาห – ‘‘อฺเสํ ฆเร ทารุปณฺณโลณาทีนิ สนฺนิหิตานิ, พาหิรโต อาหริตฺวา ทายกา เปสนตการกาปิ อตฺถิ, อหํ ปน ¶ เอกิกาว, ตฺวมฺปิ มยฺหํ ฆเร อิทํ อตฺถิ อิทํ นตฺถีติ น ชานาสิ. สเจ อิจฺฉสิ, ภฺุช, โน เจ อิจฺฉสิ, มา ภฺุชา’’ติ. โส ‘‘น เกวลฺจ อุสฺสูเร ภตฺตํ อาหรสิ, วาจายปิ มํ ฆฏฺเฏสี’’ติ กุชฺฌิตฺวา อฺํ ปหรณํ อปสฺสนฺโต ตเมว ตสรทณฺฑกํ ¶ ตสรโต ลฺุจิตฺวา ขิปิ. สา ตํ อาคจฺฉนฺตํ ทิสฺวา อีสกํ ปริวตฺติ. ตสรทณฺฑกสฺส จ โกฏิ นาม ติขิณา โหติ, สา ตสฺสา ปริวตฺตมานาย อกฺขิโกฏิยํ ปวิสิตฺวา อฏฺาสิ. สา อุโภหิ หตฺเถหิ เวเคน อกฺขึ อคฺคเหสิ, ภินฺนฏฺานโต โลหิตํ ปคฺฆรติ. โส ตสฺมึ กาเล อุปชฺฌายสฺส วจนํ อนุสฺสริ – ‘‘อิทํ สนฺธาย มํ อุปชฺฌาโย ‘อนาคเต กาเล กาณเปสการิยา หตฺเถหิ มทฺทิตกฺชิยํ ปิวิสฺสสี’ติ อาห, อิทํ เถเรน ทิฏฺํ ภวิสฺสติ, อโห ทีฆทสฺสี อยฺโย’’ติ มหาสทฺเทน โรทิตุํ อารภิ. ตเมนํ อฺเ – ‘‘อลํ, อาวุโส, มา โรทิ, อกฺขิ นาม ภินฺนํ น สกฺกา โรทเนน ปฏิปากติกํ กาตุ’’นฺติ อาหํสุ. โส ‘‘นาหเมตมตฺถํ โรทามิ, อปิจ โข อิมํ สนฺธาย โรทามี’’ติ สพฺพํ ปฏิปาฏิยา กเถสิ. เอวํ อุปฺปนฺนา สมถวิปสฺสนา นิรุชฺฌมานา อนตฺถาย สํวตฺตนฺติ.
อปรมฺปิ วตฺถุ – ตึสมตฺตา ภิกฺขู กลฺยาณิมหาเจติยํ วนฺทิตฺวา อฏวิมคฺเคน มหามคฺคํ โอตรมานา อนฺตรามคฺเค ฌามเขตฺเต กมฺมํ กตฺวา อาคจฺฉนฺตํ เอกํ มนุสฺสํ อทฺทสํสุ. ตสฺส สรีรํ มสิมกฺขิตํ วิย อโหสิ. มสิมกฺขิตํเยว เอกํ กาสาวํ กจฺฉํ ปีเฬตฺวา นิวตฺถํ, โอโลกิยมาโน ฌามขาณุโก วิย ขายติ. โส ทิวสภาเค กมฺมํ กตฺวา อุปฑฺฒชฺฌายมานานํ ทารูนํ กลาปํ อุกฺขิปิตฺวา ปิฏฺิยํ วิปฺปกิณฺเณหิ เกเสหิ กุมฺมคฺเคน อาคนฺตฺวา ภิกฺขูนํ สมฺมุเข อฏฺาสิ. สามเณรา ทิสฺวา อฺมฺํ โอโลกยมานา, – ‘‘อาวุโส, ตุยฺหํ ปิตา ตุยฺหํ มหาปิตา ¶ ตุยฺหํ มาตุโล’’ติ หสมานา คนฺตฺวา ‘‘โกนาโม ตฺวํ อุปาสกา’’ติ นามํ ปุจฺฉึสุ. โส นามํ ปุจฺฉิโต วิปฺปฏิสารี หุตฺวา ทารุกลาปํ ฉฑฺเฑตฺวา ¶ วตฺถํ สํวิธาย นิวาเสตฺวา มหาเถเร วนฺทิตฺวา ‘‘ติฏฺถ ตาว, ภนฺเต,’’ติ อาห. มหาเถรา อฏฺํสุ.
ทหรสามเณรา อาคนฺตฺวา มหาเถรานํ สมฺมุขาปิ ปริหาสํ กโรนฺติ. อุปาสโก อาห – ‘‘ภนฺเต, ตุมฺเห มํ ปสฺสิตฺวา ปริหสถ, เอตฺตเกเนว มตฺถกํ ปตฺตมฺหาติ มา สลฺลกฺเขถ. อหมฺปิ ปุพฺเพ ตุมฺหาทิโสว สมโณ อโหสึ. ตุมฺหากํ ปน จิตฺเตกคฺคตามตฺตกมฺปิ นตฺถิ, อหํ อิมสฺมึ สาสเน ¶ มหิทฺธิโก มหานุภาโว อโหสึ, อากาสํ คเหตฺวา ปถวึ กโรมิ, ปถวึ อากาสํ. ทูรํ คณฺหิตฺวา สนฺติกํ กโรมิ, สนฺติกํ ทูรํ. จกฺกวาฬสตสหสฺสํ ขเณน วินิวิชฺฌามิ. หตฺเถ เม ปสฺสถ, อิทานิ มกฺกฏหตฺถสทิสา, อหํ อิเมเหว หตฺเถหิ อิธ นิสินฺโนว จนฺทิมสูริเย ปรามสึ. อิเมสํเยว ปาทานํ จนฺทิมสูริเย ปาทกถลิกํ กตฺวา นิสีทึ. เอวรูปา เม อิทฺธิ ปมาเทน อนฺตรหิตา, ตุมฺเห มา ปมชฺชิตฺถ. ปมาเทน หิ เอวรูปํ พฺยสนํ ปาปุณนฺติ. อปฺปมตฺตา วิหรนฺตา ชาติชรามรณสฺส อนฺตํ กโรนฺติ. ตสฺมา ตุมฺเห มฺเว อารมฺมณํ กริตฺวา อปฺปมตฺตา โหถ, ภนฺเต,’’ติ ตชฺเชตฺวา โอวาทมทาสิ. เต ตสฺส กเถนฺตสฺเสว สํเวคํ อาปชฺชิตฺวา วิปสฺสมานา ตึสชนา ตตฺเถว อรหตฺตํ ปาปุณึสูติ. เอวมฺปิ อุปฺปนฺนา สมถวิปสฺสนา นิรุชฺฌมานา อนตฺถาย สํวตฺตนฺตีติ เวทิตพฺพา.
อนุปฺปนฺนานํ ปาปกานนฺติ เจตฺถ ‘‘อนุปฺปนฺโน วา กามาสโว ¶ น อุปฺปชฺชตี’’ติอาทีสุ วุตฺตนเยน อตฺโถ เวทิตพฺโพ. อุปฺปนฺนานํ ปาปกานนฺติ เอตฺถ ปน จตุพฺพิธํ อุปฺปนฺนํ วตฺตมานุปฺปนฺนํ ภุตฺวาวิคตุปฺปนฺนํ, โอกาสกตุปฺปนฺนํ, ภูมิลทฺธุปฺปนฺนนฺติ. ตตฺถ เย กิเลสา วิชฺชมานา อุปฺปาทาทิสมงฺคิโน, อิทํ วตฺตมานุปฺปนฺนํ นาม. กมฺเม ปน ชวิเต อารมฺมณรสํ อนุภวิตฺวา นิรุทฺธวิปาโก ภุตฺวา วิคตํ นาม. กมฺมํ อุปฺปชฺชิตฺวา นิรุทฺธํ ภวิตฺวา วิคตํ นาม. ตทุภยมฺปิ ภุตฺวาวิคตุปฺปนฺนนฺติ สงฺขํ คจฺฉติ. กุสลากุสลํ กมฺมํ อฺสฺส กมฺมสฺส วิปากํ ปฏิพาหิตฺวา อตฺตโน วิปากสฺส โอกาสํ กโรติ, เอวํ กเต โอกาเส วิปาโก อุปฺปชฺชมาโน โอกาสกรณโต ปฏฺาย อุปฺปนฺโนติ สงฺขํ คจฺฉติ. อิทํ โอกาสกตุปฺปนฺนํ นาม. ปฺจกฺขนฺธา ปน วิปสฺสนาย ภูมิ นาม. เต อตีตาทิเภทา โหนฺติ. เตสุ อนุสยิตกิเลสา ปน อตีตา วา อนาคตา วา ปจฺจุปฺปนฺนา วาติ น วตฺตพฺพา. อตีตขนฺเธสุ อนุสยิตาปิ หิ อปฺปหีนาว โหนฺติ, อนาคตขนฺเธสุ, ปจฺจุปฺปนฺนขนฺเธสุ ¶ อนุสยิตาปิ อปฺปหีนาว โหนฺติ. อิทํ ภูมิลทฺธุปฺปนฺนํ นาม. เตนาหุ โปราณา – ‘‘ตาสุ ตาสุ ภูมีสุ อสมุคฺฆาติตกิเลสา ภูมิลทฺธุปฺปนฺนาติ สงฺขํ คจฺฉนฺตี’’ติ.
อปรมฺปิ จตุพฺพิธํ อุปฺปนฺนํ สมุทาจารุปฺปนฺนํ, อารมฺมณาธิคหิตุปฺปนฺนํ, อวิกฺขมฺภิตุปฺปนฺนํ อสมุคฺฆาติตุปฺปนฺนนฺติ. ตตฺถ สมฺปติ วตฺตมานํเยว สมุทาจารุปฺปนฺนํ นาม. สกึ จกฺขูนิ อุมฺมีเลตฺวา อารมฺมเณ นิมิตฺเต คหิเต อนุสฺสริตานุสฺสริตกฺขเณ กิเลสา ¶ นุปฺปชฺชิสฺสนฺตีติ น ¶ วตฺตพฺพา. กสฺมา? อารมฺมณสฺส อธิคหิตตฺตา. ยถา กึ? ยถา ขีรรุกฺขสฺส กุาริยา อาหตาหตฏฺาเน ขีรํ น นิกฺขมิสฺสตีติ น วตฺตพฺพํ, เอวํ. อิทํ อารมฺมณาธิคหิตุปฺปนฺนํ นาม. สมาปตฺติยา อวิกฺขมฺภิตา กิเลสา ปน อิมสฺมึ นาม าเน นุปฺปชฺชิสฺสนฺตีติ น วตฺตพฺพา. กสฺมา? อวิกฺขมฺภิตตฺตา. ยถา กึ? ยถา สเจ ขีรรุกฺเข กุาริยา อาหเนยฺยุํ, อิมสฺมึ นาม าเน ขีรํ น นิกฺขเมยฺยาติ น วตฺตพฺพํ, เอวํ. อิทํ อวิกฺขมฺภิตุปฺปนฺนํ นาม. มคฺเคน อสมุคฺฆาติตกิเลสา ปน ภวคฺเค นิพฺพตฺตสฺสาปิ อุปฺปชฺชนฺตีติ ปุริมนเยเนว วิตฺถาเรตพฺพํ. อิทํ อสมุคฺฆาติตุปฺปนฺนํ นาม.
อิเมสุ อุปฺปนฺเนสุ วตฺตมานุปฺปนฺนํ ภุตฺวาวิคตุปฺปนฺนํ โอกาสกตุปฺปนฺนํ สมุทาจารุปฺปนฺนนฺติ จตุพฺพิธํ อุปฺปนฺนํ น มคฺควชฺฌํ, ภูมิลทฺธุปฺปนฺนํ อารมฺมณาธิคหิตุปฺปนฺนํ อวิกฺขมฺภิตุปฺปนฺนํ อสมุคฺฆาติตุปฺปนฺนนฺติ จตุพฺพิธํ มคฺควชฺฌํ. มคฺโค หิ อุปฺปชฺชมาโน เอเต กิเลเส ปชหติ. โส เย กิเลเส ปชหติ, เต อตีตา วา อนาคตา วา ปจฺจุปฺปนฺนา วาติ น วตฺตพฺพา. วุตฺตมฺปิ เจตํ –
‘‘หฺจิ อตีเต กิเลเส ปชหติ, เตน หิ ขีณํ เขเปติ, นิรุทฺธํ นิโรเธติ, วิคตํ วิคเมติ อตฺถงฺคตํ อตฺถงฺคเมติ. อตีตํ ยํ นตฺถิ, ตํ ปชหติ. หฺจิ อนาคเต กิเลเส ปชหติ, เตน หิ อชาตํ ปชหติ, อนิพฺพตฺตํ, อนุปฺปนฺนํ, อปาตุภูตํ ปชหติ. อนาคตํ ยํ นตฺถิ, ตํ ปชหติ, หฺจิ ปจฺจุปฺปนฺเน กิเลเส ปชหติ, เตน หิ รตฺโต ราคํ ปชหติ ¶ , ทุฏฺโ โทสํ, มูฬฺโห โมหํ, วินิพทฺโธ มานํ, ปรามฏฺโ ทิฏฺึ, วิกฺเขปคโต อุทฺธจฺจํ, อนิฏฺงฺคโต วิจิกิจฺฉํ, ถามคโต อนุสยํ ปชหติ. กณฺหสุกฺกธมฺมา ยุคนทฺธา สมเมว วตฺตนฺติ. สํกิเลสิกา มคฺคภาวนา โหติ…เป… เตน หิ นตฺถิ มคฺคภาวนา, นตฺถิ ผลสจฺฉิกิริยา, นตฺถิ กิเลสปฺปหานํ, นตฺถิ ธมฺมาภิสมโยติ. อตฺถิ ¶ มคฺคภาวนา…เป… อตฺถิ ธมฺมาภิสมโยติ. ยถา กถํ วิย, เสยฺยถาปิ ตรุโณ รุกฺโข อชาตผโล…เป… อปาตุภูตาเยว น ปาตุภวนฺตี’’ติ.
อิติ ปาฬิยํ อชาตผลรุกฺโข อาคโต, ชาตผลรุกฺเขน ปน ทีเปตพฺพํ. ยถา หิ สผโล ตรุณมฺพรุกฺโข, ตสฺส ผลานิ มนุสฺสา ปริภฺุเชยฺยุํ, เสสานิ ปาเตตฺวา ปจฺฉิโย ปูเรยฺยุํ ¶ . อถฺโ ปุริโส ตํ ผรสุนา ฉินฺเทยฺย, เตนสฺส เนว อตีตานิ ผลานิ นาสิตานิ โหนฺติ, น อนาคตปจฺจุปฺปนฺนานิ นาสิตานิ. อตีตานิ หิ มนุสฺเสหิ ปริภุตฺตานิ, อนาคตานิ อนิพฺพตฺตานิ, น สกฺกา นาเสตุํ. ยสฺมึ ปน สมเย โส ฉินฺโน, ตทา ผลานิเยว นตฺถีติ ปจฺจุปฺปนฺนานิปิ อนาสิตานิ. สเจ ปน รุกฺโข อจฺฉินฺโน, อถสฺส ปถวีรสฺจ อาโปรสฺจ อาคมฺม ยานิ ผลานิ นิพฺพตฺเตยฺยุํ, ตานิ นาสิตานิ โหนฺติ. ตานิ หิ อชาตาเนว น ชายนฺติ, อนิพฺพตฺตาเนว น นิพฺพตฺตนฺติ, อปาตุภูตาเนว น ปาตุภวนฺติ, เอวเมว มคฺโค นาปิ อตีตาทิเภเท กิเลเส ปชหติ, นาปิ น ปชหติ. เยสฺหิ กิเลสานํ มคฺเคน ขนฺเธสุ อปริฺาเตสุ อุปฺปตฺติ สิยา, มคฺเคน อุปฺปชฺชิตฺวา ขนฺธานํ ปริฺาตตฺตา เต กิเลสา อชาตาว น ชายนฺติ, อนิพฺพตฺตาว น นิพฺพตฺตนฺติ, อปาตุภูตาว น ปาตุภวนฺติ, ตรุณปุตฺตาย อิตฺถิยา ปุน อวิชายนตฺถํ, พฺยาธิตานํ ¶ โรควูปสมนตฺถํ ปีตเภสชฺเชหิ จาปิ อยมตฺโถ วิภาเวตพฺโพ. เอวํ มคฺโค เย กิเลเส ปชหติ, เต อตีตา วา อนาคตา วา ปจฺจุปฺปนฺนา วาติ น วตฺตพฺพา, น จ มคฺโค กิเลเส น ปชหติ. เย ปน มคฺโค กิเลเส ปชหติ, เต สนฺธาย ‘‘อุปฺปนฺนานํ ปาปกาน’’นฺติอาทิ วุตฺตํ.
น เกวลฺจ มคฺโค กิเลเสเยว ปชหติ, กิเลสานํ ปน อปฺปหีนตฺตา เย จ อุปฺปชฺเชยฺยุํ อุปาทินฺนกกฺขนฺธา, เตปิ ปชหติเยว. วุตฺตมฺปิ เจตํ – ‘‘โสตาปตฺติมคฺคาเณน อภิสงฺขารวิฺาณสฺส นิโรเธน สตฺต ภเว เปตฺวา อนมตคฺเค สํสาเร เย อุปฺปชฺเชยฺยุํ นามฺจ รูปฺจ, เอตฺเถเต นิรุชฺฌนฺตี’’ติ (จูฬนิ. ๖) วิตฺถาโร. อิติ มคฺโค อุปาทินฺนอนุปาทินฺนโต วุฏฺาติ. ภววเสน ปน โสตาปตฺติมคฺโค อปายภวโต วุฏฺาติ, สกทาคามิมคฺโค สุคติภเวกเทสโต, อนาคามิมคฺโค สุคติกามภวโต, อรหตฺตมคฺโค ¶ รูปารูปภวโต วุฏฺาติ. สพฺพภเวหิ วุฏฺาติเยวาติปิ วทนฺติ.
อถ มคฺคกฺขเณ กถํ อนุปฺปนฺนานํ อุปฺปาทาย ภาวนา โหติ, กถํ วา อุปฺปนฺนานํ ิติยาติ. มคฺคปฺปวตฺติยาเยว. มคฺโค หิ ปวตฺตมาโน ปุพฺเพ อนุปฺปนฺนปุพฺพตฺตา อนุปฺปนฺโน นาม วุจฺจติ. อนาคตปุพฺพฺหิ านํ อาคนฺตฺวา อนนุภูตปุพฺพํ วา อารมฺมณํ อนุภวิตฺวา วตฺตาโร ภวนฺติ ‘‘อนาคตฏฺานํ อาคตมฺหา, อนนุภูตํ อารมฺมณํ อนุภวามา’’ติ. ยา จสฺส ปวตฺติ, อยเมว ิติ นามาติ ิติยา ภาเวตีติปิ วตฺตุํ วฏฺฏติ.
อิทฺธิปาเทสุ ¶ ¶ สงฺเขปกถา เจโตขิลสุตฺเต (ม. นิ. ๑.๑๘๕ อาทโย) วุตฺตา. อุปสมมานํ คจฺฉติ, กิเลสูปสมตฺถํ วา คจฺฉตีติ อุปสมคามี. สมฺพุชฺฌมานา คจฺฉติ, มคฺคสมฺโพธตฺถาย วา คจฺฉตีติ สมฺโพธคามี.
วิเวกนิสฺสิตาทีนิ สพฺพาสวสํวเร วุตฺตานิ. อยเมตฺถ สงฺเขโป, วิตฺถารโต ปนายํ โพธิปกฺขิยกถา วิสุทฺธิมคฺเค วุตฺตา.
๒๔๘. วิโมกฺขกถายํ วิโมกฺเขติ เกนฏฺเน วิโมกฺขา, อธิมุจฺจนฏฺเน. โก ปนายํ อธิมุจฺจนฏฺโ นาม? ปจฺจนีกธมฺเมหิ จ สุฏฺุ มุจฺจนฏฺโ, อารมฺมเณ จ อภิรติวเสน สุฏฺุ มุจฺจนฏฺโ, ปิตุองฺเก วิสฺสฏฺงฺคปจฺจงฺคสฺส ทารกสฺส สยนํ วิย อนิคฺคหิตภาเวน นิราสงฺกตาย อารมฺมเณ ปวตฺตีติ วุตฺตํ โหติ. อยํ ปนตฺโถ ปจฺฉิมวิโมกฺเข นตฺถิ, ปุริเมสุ สพฺเพสุ อตฺถิ. รูปี รูปานิ ปสฺสตีติ เอตฺถ อชฺฌตฺตเกสาทีสุ นีลกสิณาทิวเสน อุปฺปาทิตํ รูปชฺฌานํ รูปํ, ตทสฺส อตฺถีติ รูปี. พหิทฺธา รูปานิ ปสฺสตีติ พหิทฺธาปิ นีลกสิณาทีนิ รูปานิ ฌานจกฺขุนา ปสฺสติ. อิมินา อชฺฌตฺต ¶ พหิทฺธาวตฺถุเกสุ กสิเณสุ อุปฺปาทิตชฺฌานสฺส ปุคฺคลสฺส จตฺตาริปิ รูปาวจรชฺฌานานิ ทสฺสิตานิ.
อชฺฌตฺตํ อรูปสฺีติ อชฺฌตฺตํ น รูปสฺี, อตฺตโน เกสาทีสุ อนุปฺปาทิตรูปาวจรชฺฌาโนติ อตฺโถ. อิมินา พหิทฺธา ปริกมฺมํ กตฺวา พหิทฺธาว อุปฺปาทิตชฺฌานสฺส รูปาวจรชฺฌานานิ ทสฺสิตานิ. สุภนฺเตว อธิมุตฺโต โหตีติ อิมินา สุวิสุทฺเธสุ นีลาทีสุ วณฺณกสิเณสุ ฌานานิ ทสฺสิตานิ. ตตฺถ กิฺจาปิ อนฺโตอปฺปนายํ สุภนฺติ ¶ อาโภโค นตฺถิ, โย ปน สุวิสุทฺธํ สุภกสิณํ อารมฺมณํ กตฺวา วิหรติ, โส ยสฺมา สุภนฺติ อธิมุตฺโต โหตีติ วตฺตพฺพตํ อาปชฺชติ, ตสฺมา เอวํ เทสนา กตา. ปฏิสมฺภิทามคฺเค ปน ‘‘กถํ สุภนฺเตว อธิมุตฺโต โหตีติ วิโมกฺโข. อิธ ภิกฺขุ เมตฺตาสหคเตน เจตสา เอกํ ทิสํ ผริตฺวา วิหรติ…เป… เมตฺตาย ภาวิตตฺตา สตฺตา อปฺปฏิกูลา โหนฺติ. กรุณาสหคเตน, มุทิตาสหคเตน, อุเปกฺขาสหคเตน เจตสา เอกํ ทิสํ ผริตฺวา วิหรติ…เป… อุเปกฺขาย ภาวิตตฺตา สตฺตา อปฺปฏิกูลา โหนฺติ. เอวํ สุภนฺเตว อธิมุตฺโต โหตีติ วิโมกฺโข’’ติ (ปฏิ. ม. ๑.๒๑๒) วุตฺตํ.
สพฺพโส ¶ รูปสฺานนฺติอาทีสุ ยํ วตฺตพฺพํ, ตํ สพฺพํ วิสุทฺธิมคฺเค วุตฺตเมว. อยํ อฏฺโม วิโมกฺโขติ อยํ จตุนฺนํ ขนฺธานํ สพฺพโส ¶ วิสฺสฏฺตฺตา วิมุตฺตตฺตา อฏฺโม อุตฺตโม วิโมกฺโข นาม.
๒๔๙. อภิภายตนกถายํ อภิภายตนานีติ อภิภวนการณานิ. กึ อภิภวนฺติ? ปจฺจนีกธมฺเมปิ อารมฺมณานิปิ. ตานิ หิ ปฏิปกฺขภาเวน ปจฺจนีกธมฺเม อภิภวนฺติ, ปุคฺคลสฺส าณุตฺตริตาย อารมฺมณานิ. อชฺฌตฺตํ รูปสฺีติอาทีสุ ปน อชฺฌตฺตรูเป ปริกมฺมวเสน อชฺฌตฺตํ รูปสฺี นาม โหติ. อชฺฌตฺตฺจ นีลปริกมฺมํ กโรนฺโต เกเส วา ปิตฺเต วา อกฺขิตารกาย วา กโรติ, ปีตปริกมฺมํ กโรนฺโต เมเท วา ฉวิยา วา หตฺถตลปาทตเลสุ วา อกฺขีนํ ปีตฏฺาเน วา กโรติ, โลหิตปริกมฺมํ กโรนฺโต มํเส วา โลหิเต วา ชิวฺหาย วา อกฺขีนํ รตฺตฏฺาเน วา กโรติ, โอทาตปริกมฺมํ กโรนฺโต อฏฺิมฺหิ วา ทนฺเต วา นเข วา อกฺขีนํ เสตฏฺาเน วา กโรติ. ตํ ปน สุนีลํ สุปีตกํ สุโลหิตกํ สุโอทาตํ น โหติ, อสุวิสุทฺธเมว โหติ.
เอโก พหิทฺธา รูปานิ ปสฺสตีติ ยสฺเสตํ ปริกมฺมํ อชฺฌตฺตํ อุปฺปนฺนํ โหติ, นิมิตฺตํ ปน พหิทฺธา, โส เอวํ อชฺฌตฺตํ ปริกมฺมสฺส พหิทฺธา จ อปฺปนาย วเสน – ‘‘อชฺฌตฺตํ รูปสฺี เอโก พหิทฺธา รูปานิ ปสฺสตี’’ติ วุจฺจติ. ปริตฺตานีติ อวฑฺฒิตานิ. สุวณฺณทุพฺพณฺณานีติ สุวณฺณานิ วา โหนฺตุ ทุพฺพณฺณานิ วา, ปริตฺตวเสเนว อิทมภิภายตนํ วุตฺตนฺติ เวทิตพฺพํ. ตานิ ¶ ¶ อภิภุยฺยาติ ยถา นาม สมฺปนฺนคหณิโก กฏจฺฉุมตฺตํ ภตฺตํ ลภิตฺวา ‘‘กิเมตฺถ ภฺุชิตพฺพํ อตฺถี’’ติ สงฺกฑฺฒิตฺวา เอกกพฬเมว กโรติ, เอวเมวํ าณุตฺตริโก ปุคฺคโล วิสทาโณ – ‘‘กิเมตฺถ ปริตฺตเก อารมฺมเณ สมาปชฺชิตพฺพํ อตฺถิ, นายํ มม ภาโร’’ติ ตานิ รูปานิ อภิภวิตฺวา สมาปชฺชติ, สห นิมิตฺตุปฺปาเทเนเวตฺถ อปฺปนํ ปาเปตีติ อตฺโถ. ชานามิ ปสฺสามีติ อิมินา ปนสฺส อาโภโค กถิโต, โส จ โข สมาปตฺติโต วุฏฺิตสฺส, น อนฺโตสมาปตฺติยํ. เอวํสฺี โหตีติ อาโภคสฺายปิ ฌานสฺายปิ เอวํสฺี โหติ. อภิภวสฺา หิสฺส อนฺโตสมาปตฺติยํ อตฺถิ, อาโภคสฺา ปน สมาปตฺติโต วุฏฺิตสฺเสว.
อปฺปมาณานีติ วฑฺฒิตปฺปมาณานิ, มหนฺตานีติ อตฺโถ. อภิภุยฺยาติ เอตฺถ ปน ยถา มหคฺฆโส ¶ ปุริโส เอกํ ภตฺตวฑฺฒิตกํ ลภิตฺวา ‘‘อฺาปิ โหตุ, อฺาปิ โหตุ, กิเมสา มยฺหํ กริสฺสตี’’ติ ตํ น มหนฺตโต ปสฺสติ, เอวเมว าณุตฺตโร ปุคฺคโล วิสทาโณ ‘‘กิเมตฺถ สมาปชฺชิตพฺพํ, นยิทํ อปฺปมาณํ, น มยฺหํ จิตฺเตกคฺคตากรเณ ภาโร อตฺถี’’ติ ตานิ อภิภวิตฺวา สมาปชฺชติ, สห นิมิตฺตุปฺปาเทเนเวตฺถ อปฺปนํ ปาเปตีติ อตฺโถ.
อชฺฌตฺตํ อรูปสฺีติ อลาภิตาย วา อนตฺถิกตาย วา อชฺฌตฺตรูเป ปริกมฺมสฺาวิรหิโต. เอโก ¶ พหิทฺธา รูปานิ ปสฺสตีติ ยสฺส ปริกมฺมมฺปิ นิมิตฺตมฺปิ พหิทฺธาว อุปฺปนฺนํ, โส เอวํ พหิทฺธา ปริกมฺมสฺส เจว อปฺปนาย จ วเสน – ‘‘อชฺฌตฺตํ อรูปสฺี เอโก พหิทฺธา รูปานิ ปสฺสตี’’ติ วุจฺจติ. เสสเมตฺถ จตุตฺถาภิภายตเน วุตฺตนยเมว. อิเมสุ ปน จตูสุ ปริตฺตํ วิตกฺกจริตวเสน อาคตํ, อปฺปมาณํ โมหจริตวเสน, สุวณฺณํ โทสจริตวเสน, ทุพฺพณฺณํ ราคจริตวเสน. เอเตสฺหิ เอตานิ สปฺปายานิ. สา จ เนสํ สปฺปายตา วิตฺถารโต วิสุทฺธิมคฺเคจริยนิทฺเทเส วุตฺตา.
ปฺจมอภิภายตนาทีสุ นีลานีติ สพฺพสงฺคาหิกวเสน วุตฺตํ. นีลวณฺณานีติ วณฺณวเสน. นีลนิทสฺสนานีติ นิทสฺสนวเสน. อปฺายมานวิวรานิ อสมฺภินฺนวณฺณานิ เอกนีลาเนว หุตฺวา ทิสฺสนฺตีติ วุตฺตํ ¶ โหติ. นีลนิภาสานีติ อิทํ ปน โอภาสวเสน วุตฺตํ, นีโลภาสานิ นีลปภายุตฺตานีติ อตฺโถ. เอเตน เนสํ สุวิสุทฺธตํ ทสฺเสติ. วิสุทฺธวณฺณวเสเนว หิ อิมานิ จตฺตาริ อภิภายตนานิ วุตฺตานิ. อุมาปุปฺผนฺติ เอตฺหิ ปุปฺผํ สินิทฺธํ มุทุํ ทิสฺสมานมฺปิ นีลเมว โหติ. คิริกณฺณิกปุปฺผาทีนิ ปน ทิสฺสมานานิ เสตธาตุกานิ โหนฺติ. ตสฺมา อิทเมว คหิตํ, น ตานิ. พาราณเสยฺยกนฺติ พาราณสิยํ ภวํ. ตตฺถ กิร กปฺปาโสปิ มุทุ, สุตฺตกนฺติกาโยปิ ตนฺตวายาปิ เฉกา, อุทกมฺปิ สุจิ สินิทฺธํ, ตสฺมา วตฺถํ อุภโตภาควิมฏฺํ โหติ, ทฺวีสุ ปสฺเสสุ มฏฺํ มุทุ สินิทฺธํ ขายติ. ปีตานีติอาทีสุ ¶ อิมินาว นเยน อตฺโถ เวทิตพฺโพ. ‘‘นีลกสิณํ อุคฺคณฺหนฺโต นีลสฺมึ นิมิตฺตํ คณฺหาติ ปุปฺผสฺมึ วา วตฺถสฺมึ วา วณฺณธาตุยา วา’’ติอาทิกํ ปเนตฺถ กสิณกรณฺเจว ปริกมฺมฺจ อปฺปนาวิธานฺจ สพฺพํ วิสุทฺธิมคฺเค วิตฺถารโต วุตฺตเมว.
อภิฺาโวสานปารมิปฺปตฺตาติ อิโต ปุพฺเพสุ สติปฏฺานาทีสุ เต ธมฺเม ภาเวตฺวา อรหตฺตปฺปตฺตาว ¶ อภิฺาโวสานปารมิปฺปตฺตา นาม โหนฺติ, อิเมสุ ปน อฏฺสุ อภิภายตเนสุ จิณฺณวสีภาวาเยว อภิฺาโวสานปารมิปฺปตฺตา นาม.
๒๕๐. กสิณกถายํ สกลฏฺเน กสิณานิ, ตทารมฺมณานํ ธมฺมานํ เขตฺตฏฺเน อธิฏฺานฏฺเน วา อายตนานิ. อุทฺธนฺติ อุปริ คคนตลาภิมุขํ. อโธติ เหฏฺา ภูมิตลาภิมุขํ. ติริยนฺติ เขตฺตมณฺฑลมิว สมนฺตา ปริจฺฉินฺทิตฺวา. เอกจฺโจ หิ อุทฺธเมว กสิณํ วฑฺเฒติ, เอกจฺโจ อโธ, เอกจฺโจ สมนฺตโต. เตน เตน การเณน เอวํ ปสาเรติ อาโลกมิว รูปทสฺสนกาโม. เตน วุตฺตํ – ‘‘ปถวีกสิณเมโก สฺชานาติ อุทฺธํอโธติริย’’นฺติ. อทฺวยนฺติ ทิสาอนุทิสาสุ อทฺวยํ. อิทํ ปน เอกสฺส อฺภาวานุปคมนตฺถํ วุตฺตํ. ยถา หิ อุทกํ ปวิฏฺสฺส สพฺพทิสาสุ อุทกเมว ¶ โหติ อนฺํ, เอวเมวํ ปถวีกสิณํ ปถวีกสิณเมว โหติ, นตฺถิ ตสฺส อฺโ กสิณสมฺเภโทติ. เอส นโย สพฺพตฺถ. อปฺปมาณนฺติ อิทํ ตสฺส ตสฺส ผรณอปฺปมาณวเสน วุตฺตํ. ตฺหิ เจตสา ผรนฺโต สกลเมว ผรติ, อยมสฺส อาทิ, อิทํ มชฺฌนฺติ ปมาณํ คณฺหาตีติ. วิฺาณกสิณนฺติ เจตฺถ ¶ กสิณุคฺฆาฏิมากาเส ปวตฺตํ วิฺาณํ. ตตฺถ กสิณวเสน กสิณุคฺฆาฏิมากาเส, กสิณุคฺฆาฏิมากาสวเสน ตตฺถ ปวตฺตวิฺาเณ อุทฺธํอโธติริยตา เวทิตพฺพา. อยเมตฺถ สงฺเขโป. กมฺมฏฺานภาวนานเยน ปเนตานิ ปถวีกสิณาทีนิ วิตฺถารโต วิสุทฺธิมคฺเค วุตฺตาเนว. อิธาปิ จิณฺณวสิภาเวเนว อภิฺาโวสานปารมิปฺปตฺตา โหนฺตีติ เวทิตพฺพา. ตถา อิโต อนนฺตเรสุ จตูสุ ฌาเนสุ. ยํ ปเนตฺถ วตฺตพฺพํ, ตํ มหาอสฺสปุรสุตฺเต วุตฺตเมว.
๒๕๒. วิปสฺสนาาเณ ปน รูปีติอาทีนมตฺโถ วุตฺโตเยว. เอตฺถ สิตเมตฺถ ปฏิพทฺธนฺติ เอตฺถ จาตุมหาภูติเก กาเย นิสฺสิตฺจ ปฏิพทฺธฺจ. สุโภติ สุนฺทโร. ชาติมาติ สุปริสุทฺธอากรสมุฏฺิโต. สุปริกมฺมกโตติ สุฏฺุ กตปริกมฺโม อปนีตปาสาณสกฺขโร. อจฺโฉติ ตนุจฺฉวิ. วิปฺปสนฺโนติ สุฏฺุ วิปฺปสนฺโน. สพฺพาการสมฺปนฺโนติ โธวน เวธนาทีหิ สพฺเพหิ อากาเรหิ สมฺปนฺโน. นีลนฺติอาทีหิ ¶ วณฺณสมฺปตฺตึ ทสฺเสติ. ตาทิสฺหิ อาวุตํ ปากฏํ โหติ.
เอวเมว โขติ เอตฺถ เอวํ อุปมาสํสนฺทนํ เวทิตพฺพํ – มณิ วิย หิ กรชกาโย. อาวุตสุตฺตํ ¶ วิย วิปสฺสนาาณํ. จกฺขุมา ปุริโส วิย วิปสฺสนาลาภี ภิกฺขุ. หตฺเถ กริตฺวา ปจฺจเวกฺขโต ‘‘อยํ โข มณี’’ติ มณิโน อาวิภูตกาโล วิย วิปสฺสนาาณํ อภินีหริตฺวา นิสินฺนสฺส ภิกฺขุโน จาตุมหาภูติกกายสฺส อาวิภูตกาโล. ‘‘ตตฺริทํ สุตฺตํ อาวุต’’นฺติ สุตฺตสฺส อาวิภูตกาโล วิย วิปสฺสนาาณํ อภินีหริตฺวา นิสินฺนสฺส ภิกฺขุโน ตทารมฺมณานํ ผสฺสปฺจมกานํ วา สพฺพจิตฺตเจตสิกานํ วา วิปสฺสนาาณสฺเสว วา อาวิภูตกาโลติ.
กึ ปเนตํ าณสฺส อาวิภูตํ, ปุคฺคลสฺสาติ. าณสฺส, ตสฺส ปน อาวิภาวตฺตา ปุคฺคลสฺส อาวิภูตาว โหนฺติ. อิทฺจ วิปสฺสนาาณํ มคฺคสฺส อนนฺตรํ, เอวํ สนฺเตปิ ยสฺมา อภิฺาวาเร อารทฺเธ เอตสฺส อนฺตราวาโร นตฺถิ, ตสฺมา อิเธว ทสฺสิตํ. ยสฺมา จ อนิจฺจาทิวเสน อกตสมฺมสนสฺส ทิพฺพาย โสตธาตุยา เภรวสทฺทํ สุณนฺโต ปุพฺเพนิวาสานุสฺสติยา เภรเว ขนฺเธ อนุสฺสรโต ทิพฺเพน จกฺขุนา เภรวรูปํ ¶ ปสฺสโต ภยสนฺตาโส อุปฺปชฺชติ, น อนิจฺจาทิวเสน กตสมฺมสนสฺส, ตสฺมา อภิฺาปตฺตสฺส ภยวิโนทกเหตุสมฺปาทนตฺถมฺปิ อิทํ อิเธว ทสฺสิตํ. อิธาปิ อรหตฺตวเสเนว อภิฺาโวสานปารมิปฺปตฺตตา เวทิตพฺพา.
๒๕๓. มโนมยิทฺธิยํ ¶ จิณฺณวสิตาย. ตตฺถ มโนมยนฺติ มเนน นิพฺพตฺตํ. สพฺพงฺคปจฺจงฺคินฺติ สพฺเพหิ องฺเคหิ จ ปจฺจงฺเคหิ จ สมนฺนาคตํ. อหีนินฺทฺริยนฺติ สณฺานวเสน อวิกลินฺทฺริยํ. อิทฺธิมตา นิมฺมิตรูปฺหิ สเจ อิทฺธิมา โอทาโต, ตมฺปิ โอทาตํ. สเจ อวิทฺธกณฺโณ, ตมฺปิ อวิทฺธกณฺณนฺติ เอวํ สพฺพากาเรหิ เตน สทิสเมว โหติ. มฺุชมฺหา อีสิกนฺติอาทิ อุปมตฺตยมฺปิ ตํ สทิสภาวทสฺสนตฺถเมว วุตฺตํ. มฺุชสทิสา เอว หิ ตสฺส อนฺโต อีสิกา โหติ. โกสสทิโสเยว อสิ, วฏฺฏาย โกสิยา วฏฺฏํ อสิเมว ปกฺขิปนฺติ, ปตฺถฏาย ปตฺถฏํ.
กรณฺฑาติ อิทมฺปิ อหิกฺจุกสฺส นามํ, น วิลีวกรณฺฑกสฺส. อหิกฺจุโก หิ อหินา สทิโสว โหติ. ตตฺถ กิฺจาปิ ‘‘ปุริโส อหึ กรณฺฑา อุทฺธเรยฺยา’’ติ หตฺเถน อุทฺธรมาโน วิย ทสฺสิโต, อถ โข จิตฺเตเนวสฺส อุทฺธรณํ เวทิตพฺพํ. อยฺหิ อหิ นาม สชาติยํ ¶ ิโต, กฏฺนฺตรํ วา รุกฺขนฺตรํ วา นิสฺสาย, ตจโต สรีรนิกฺกฑฺฒนปโยคสงฺขาเตน ถาเมน, สรีรํ ขาทมานํ วิย ปุราณตจํ ชิคุจฺฉนฺโตติ อิเมหิ จตูหิ การเณหิ สยเมว กฺจุกํ ชหาติ, น สกฺกา ตโต อฺเน อุทฺธริตุํ. ตสฺมา จิตฺเตน อุทฺธรณํ สนฺธาย อิทํ วุตฺตนฺติ เวทิตพฺพํ. อิติ มฺุชาทิสทิสํ อิมสฺส ภิกฺขุโน สรีรํ, อีสิกาทิสทิสํ นิมฺมิตรูปนฺติ อิทเมตฺถ โอปมฺมสํสนฺทนํ. นิมฺมานวิธานํ ¶ ปเนตฺถ ปรโต จ อิทฺธิวิธาทิปฺจอภิฺากถา สพฺพากาเรน วิสุทฺธิมคฺเค วิตฺถาริตาติ ตตฺถ วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺพา. อุปมามตฺตเมว หิ อิธ อธิกํ.
ตตฺถ เฉกกุมฺภการาทโย วิย อิทฺธิวิธาณลาภี ภิกฺขุ ทฏฺพฺโพ. สุปริกมฺมกตมตฺติกาทโย วิย อิทฺธิวิธาณํ ทฏฺพฺพํ. อิจฺฉิติจฺฉิตภาชนวิกติอาทิกรณํ วิย ตสฺส ภิกฺขุโน วิกุพฺพนํ ทฏฺพฺพํ. อิธาปิ จิณฺณวสิตาวเสเนว อภิฺาโวสานปารมิปฺปตฺตตา เวทิตพฺพา. ตถา อิโต ปราสุ จตูสุ อภิฺาสุ.
๒๕๕. ตตฺถ ¶ ทิพฺพโสตธาตุอุปมายํ สงฺขธโมติ สงฺขธมโก. อปฺปกสิเรเนวาติ นิทฺทุกฺเขเนว. วิฺาเปยฺยาติ ชานาเปยฺย. ตตฺถ เอวํ จาตุทฺทิสา วิฺาเปนฺเต สงฺขธมเก ‘‘สงฺขสทฺโท อย’’นฺติ ววตฺถาเปนฺตานํ สตฺตานํ ตสฺส สงฺขสทฺทสฺส อาวิภูตกาโล วิย โยคิโน ทูรสนฺติกเภทานํ ทิพฺพานฺเจว มานุสกานฺจ สทฺทานํ อาวิภูตกาโล ทฏฺพฺโพ.
๒๕๖. เจโตปริยาณ-อุปมายํ ทหโรติ ตรุโณ. ยุวาติ โยพฺพเนน สมนฺนาคโต. มณฺฑนกชาติโกติ ยุวาปิ สมาโน น อลสิโย กิลิฏฺวตฺถสรีโร, อถ โข มณฺฑนกปกติโก, ทิวสสฺส ทฺเว ตโย วาเร นฺหายิตฺวา สุทฺธวตฺถ-ปริทหน-อลงฺการกรณสีโลติ อตฺโถ. สกณิกนฺติ ¶ กาฬติลกวงฺก-มุขทูสิปีฬกาทีนํ อฺตเรน สโทสํ. ตตฺถ ยถา ตสฺส มุขนิมิตฺตํ ปจฺจเวกฺขโต มุขโทโส ปากโฏ โหติ, เอวํ เจโตปริยาณาย จิตฺตํ อภินีหริตฺวา นิสินฺนสฺส ภิกฺขุโน ปเรสํ โสฬสวิธํ จิตฺตํ ปากฏํ โหตีติ เวทิตพฺพํ. ปุพฺเพนิวาสอุปมาทีสุ ยํ วตฺตพฺพํ, ตํ สพฺพํ มหาอสฺสปุเร วุตฺตเมว.
๒๕๙. อยํ โข อุทายิ ปฺจโม ธมฺโมติ เอกูนวีสติ ปพฺพานิ ปฏิปทาวเสน เอกํ ธมฺมํ ¶ กตฺวา ปฺจโม ธมฺโมติ วุตฺโต. ยถา หิ อฏฺกนาครสุตฺเต (ม. นิ. ๒.๑๗ อาทโย) เอกาทส ปพฺพานิ ปุจฺฉาวเสน เอกธมฺโม กโต, เอวมิธ เอกูนวีสติ ปพฺพานิ ปฏิปทาวเสน เอโก ธมฺโม กโตติ เวทิตพฺพานิ. อิเมสุ จ ปน เอกูนวีสติยา ปพฺเพสุ ปฏิปาฏิยา อฏฺสุ โกฏฺาเสสุ วิปสฺสนาาเณ จ อาสวกฺขยาเณ จ อรหตฺตวเสน อภิฺาโวสานปารมิปฺปตฺตตา เวทิตพฺพา, เสเสสุ จิณฺณวสิภาววเสน. เสสํ สพฺพตฺถ อุตฺตานเมวาติ.
ปปฺจสูทนิยา มชฺฌิมนิกายฏฺกถาย
มหาสกุลุทายิสุตฺตวณฺณนา นิฏฺิตา.
๘. สมณมุณฺฑิกสุตฺตวณฺณนา
๒๖๐. เอวํ ¶ ¶ เม สุตนฺติ สมณมุณฺฑิกสุตฺตํ. ตตฺถ อุคฺคาหมาโนติ ตสฺส ปริพฺพาชกสฺส นามํ. สุมโนติ ปกตินามํ. กิฺจิ กิฺจิ ปน อุคฺคหิตุํ อุคฺคาเหตุํ สมตฺถตาย อุคฺคาหมาโนติ นํ สฺชานนฺติ. สมยํ ¶ ปวทนฺติ เอตฺถาติ สมยปฺปวาทกํ. ตสฺมึ กิร าเน จงฺกีตารุกฺขโปกฺขรสาติปฺปภุตโย พฺราหฺมณา นิคณฺาเจลกปริพฺพาชกาทโย จ ปพฺพชิตา สนฺนิปติตฺวา อตฺตโน อตฺตโน สมยํ ปวทนฺติ กเถนฺติ ทีเปนฺติ, ตสฺมา โส อาราโม สมยปฺปวาทโกติ วุจฺจติ. สฺเวว ตินฺทุกาจีรสงฺขาตาย ติมฺพรูสกรุกฺขปนฺติยา ปริกฺขิตฺตตฺตา ตินฺทุกาจีรํ. ยสฺมา ปเนตฺถ ปมํ เอกา สาลา อโหสิ, ปจฺฉา มหาปฺุํ โปฏฺปาทปริพฺพาชกํ นิสฺสาย พหู สาลา กตา, ตสฺมา ตเมว เอกํ สาลํ อุปาทาย ลทฺธนามวเสน เอกสาลโกติ วุจฺจติ. มลฺลิกาย ปน ปเสนทิรฺโ เทวิยา อุยฺยานภูโต โส ปุปฺผผลสฺฉนฺโน อาราโมติ กตฺวา มลฺลิกาย อาราโมติ สงฺขํ คโต. ตสฺมึ สมยปฺปวาทเก ตินฺทุกาจีเร เอกสาลเก มลฺลิกาย อาราเม. ปฏิวสตีติ วาสผาสุตาย วสติ. ทิวา ทิวสฺสาติ ทิวสสฺส ทิวา นาม มชฺฌนฺหาติกฺกโม, ตสฺมึ ทิวสสฺสปิ ทิวาภูเต อติกฺกนฺตมตฺเต มชฺฌนฺหิเก นิกฺขมีติ อตฺโถ. ปฏิสลฺลีโนติ ตโต ตโต รูปาทิโคจรโต จิตฺตํ ปฏิสํหริตฺวา ลีโน, ฌานรติเสวนวเสน เอกีภาวํ คโต. มโนภาวนียานนฺติ มนวฑฺฒนกานํ, เย ¶ อาวชฺชโต มนสิกโรโต จิตฺตํ วินีวรณํ โหติ อุนฺนมติ วฑฺฒติ. ยาวตาติ ยตฺตกา. อยํ เตสํ อฺตโรติ อยํ เตสํ อพฺภนฺตโร เอโก สาวโก. อปฺเปว นามาติ ตสฺส อุปสงฺกมนํ ปตฺถยมาโน อาห. ปตฺถนาการณํ ปน สนฺทกสุตฺเต วุตฺตเมว.
๒๖๑. เอตทโวจาติ ทนฺทปฺโ อยํ คหปติ, ธมฺมกถาย นํ สงฺคณฺหิตฺวา อตฺตโน สาวกํ กริสฺสามีติ มฺมาโน เอตํ ‘‘จตูหิ โข’’ติอาทิวจนํ อโวจ. ตตฺถ ปฺเปมีติ ทสฺเสมิ เปมิ. สมฺปนฺนกุสลนฺติ ปริปุณฺณกุสลํ. ปรมกุสลนฺติ อุตฺตมกุสลํ. อโยชฺฌนฺติ วาทยุทฺเธน ยุชฺฌิตฺวา จาเลตุํ อสกฺกุเณยฺยํ อจลํ นิกฺกมฺปํ ถิรํ. น ¶ กโรตีติ อกรณมตฺตเมว ¶ วทติ, เอตฺถ ปน สํวรปฺปหานํ วา ปฏิเสวนปฺปหานํ วา น วทติ. เสสปเทสุปิ เอเสว นโย.
เนว อภินนฺทีติ ติตฺถิยา นาม ชานิตฺวาปิ อชานิตฺวาปิ ยํ วา ตํ วา วทนฺตีติ มฺมาโน นาภินนฺทิ. น ปฏิกฺโกสีติ สาสนสฺส อนุโลมํ วิย ปสนฺนาการํ วิย วทตีติ มฺมาโน น ปฏิเสเธติ.
๒๖๒. ยถา อุคฺคาหมานสฺสาติ ยถา ตสฺส วจนํ, เอวํ สนฺเต อุตฺตานเสยฺยโก กุมาโร อโยชฺฌสมโณ ถิรสมโณ ภวิสฺสติ, มยํ ปน เอวํ น วทามาติ ทีเปติ. กาโยติปิ น โหตีติ สกกาโย ปรกาโยติปิ วิเสสาณํ น โหติ. อฺตฺร ¶ ผนฺทิตมตฺตาติ ปจฺจตฺถรเณ วลิสมฺผสฺเสน วา มงฺคุลทฏฺเน วา กายผนฺทนมตฺตํ นาม โหติ. ตํ เปตฺวา อฺํ กาเยน กรณกมฺมํ นาม นตฺถิ. ตมฺปิ จ กิเลสสหคตจิตฺเตเนว โหติ. วาจาติปิ น โหตีติ มิจฺฉาวาจา สมฺมาวาจาติปิ นานตฺตํ น โหติ. โรทิตมตฺตาติ ชิฆจฺฉาปิปาสาปเรตสฺส ปน โรทิตมตฺตํ โหติ. ตมฺปิ กิเลสสหคตจิตฺเตเนว. สงฺกปฺโปติ มิจฺฉาสงฺกปฺโป สมฺมาสงฺกปฺโปติปิ นานตฺตํ น โหติ. วิกูชิตมตฺตาติ วิกูชิตมตฺตํ โรทนหสิตมตฺตํ โหติ. ทหรกุมารกานฺหิ จิตฺตํ อตีตารมฺมณํ ปวตฺตติ, นิรยโต อาคตา นิรยทุกฺขํ สริตฺวา โรทนฺติ, เทวโลกโต อาคตา หสนฺติ, ตมฺปิ กิเลสสหคตจิตฺเตเนว โหติ. อาชีโวติ มิจฺฉาชีโว สมฺมาชีโวติปิ นานตฺตํ น โหติ. อฺตฺร มาตุถฺาติ ถฺโจรทารกา นาม โหนฺติ, มาตริ ขีรํ ปายนฺติยา อปิวิตฺวา อฺวิหิตกาเล ปิฏฺิปสฺเสน อาคนฺตฺวา ถฺํ ปิวนฺติ. เอตฺตกํ มฺุจิตฺวา อฺโ มิจฺฉาชีโว นตฺถิ. อยมฺปิ กิเลสสหคตจิตฺเตเนว โหตีติ ทสฺเสติ.
๒๖๓. เอวํ ปริพฺพาชกวาทํ ปฏิกฺขิปิตฺวา อิทานิ สยํ เสกฺขภูมิยํ มาติกํ เปนฺโต จตูหิ โข อหนฺติอาทิมาห. ตตฺถ สมธิคยฺห ติฏฺตีติ วิเสเสตฺวา ติฏฺติ. น ¶ กาเยน ปาป กมฺมนฺติอาทีสุ น เกวลํ อกรณมตฺตเมว, ภควา ปน เอตฺถ สํวรปฺปหานปฏิสงฺขา ปฺเปติ. ตํ ¶ สนฺธาเยวมาห. น เจว สมฺปนฺนกุสลนฺติอาทิ ปน ขีณาสวํ สนฺธาย วุตฺตํ.
อิทานิ ¶ อเสกฺขภูมิยํ มาติกํ เปนฺโต ทสหิ โข อหนฺติอาทิมาห. ตตฺถ ตีณิ ปทานิ นิสฺสาย ทฺเว ปมจตุกฺกา ปิตา, เอกํ ปทํ นิสฺสาย ทฺเว ปจฺฉิมจตุกฺกา. อยํ เสกฺขภูมิยํ มาติกา.
๒๖๔. อิทานิ ตํ วิภชนฺโต กตเม จ ถปติ อกุสลสีลาติอาทิมาห. ตตฺถ สราคนฺติ อฏฺวิธํ โลภสหคตจิตฺตํ. สโทสนฺติ ปฏิฆสมฺปยุตฺตจิตฺตทฺวยํ. สโมหนฺติ วิจิกิจฺฉุทฺธจฺจสหคตจิตฺตทฺวยมฺปิ วฏฺฏติ, สพฺพากุสลจิตฺตานิปิ. โมโห สพฺพากุสเล อุปฺปชฺชตีติ หิ วุตฺตํ. อิโตสมุฏฺานาติ อิโต สราคาทิจิตฺตโต สมุฏฺานํ อุปฺปตฺติ เอเตสนฺติ อิโตสมุฏฺานา.
กุหินฺติ กตรํ านํ ปาปุณิตฺวา อปริเสสา นิรุชฺฌนฺติ. เอตฺเถเตติ โสตาปตฺติผเล ภุมฺมํ. ปาติโมกฺขสํวรสีลฺหิ โสตาปตฺติผเล ปริปุณฺณํ โหติ, ตํ านํ ปตฺวา อกุสลสีลํ อเสสํ นิรุชฺฌติ. อกุสลสีลนฺติ จ ทุสฺสีลสฺเสตํ อธิวจนนฺติ เวทิตพฺพํ.
อกุสลานํ สีลานํ นิโรธาย ปฏิปนฺโนติ เอตฺถ ยาว โสตาปตฺติมคฺคา นิโรธาย ปฏิปนฺโน นาม โหติ, ผลปตฺเต ปน เต นิโรธิตา นาม โหนฺติ.
๒๖๕. วีตราคนฺติอาทีหิ ¶ อฏฺวิธํ กามาวจรกุสลจิตฺตเมว วุตฺตํ. เอเตน หิ กุสลสีลํ สมุฏฺาติ.
สีลวา โหตีติ สีลสมฺปนฺโน โหติ คุณสมฺปนฺโน จ. โน จ สีลมโยติ อลเมตฺตาวตา, นตฺถิ อิโต กิฺจิ อุตฺตริ กรณียนฺติ เอวํ สีลมโย น โหติ. ยตฺถสฺส เตติ อรหตฺตผเล ภุมฺมํ. อรหตฺตผลฺหิ ปตฺวา อกุสลสีลํ อเสสํ นิรุชฺฌติ.
นิโรธาย ปฏิปนฺโนติ เอตฺถ ยาว อรหตฺตมคฺคา นิโรธาย ปฏิปนฺโน นาม โหติ, ผลปตฺเต ปน เต นิโรธิตา นาม โหนฺติ.
๒๖๖. กามสฺาทีสุ ¶ กามสฺา อฏฺโลภสหคตจิตฺตสหชาตา, อิตรา ทฺเว โทมนสฺสสหคตจิตฺตทฺวเยน สหชาตา.
ปมํ ¶ ฌานนฺติ อนาคามิผลปมชฺฌานํ. เอตฺเถเตติ อนาคามิผเล ภุมฺมํ. อนาคามิผลฺหิ ปตฺวา อกุสลสงฺกปฺปา อปริเสสา นิรุชฺฌนฺติ.
นิโรธาย ปฏิปนฺโนติ เอตฺถ ยาว อนาคามิมคฺคา นิโรธาย ปฏิปนฺโน นาม โหติ, ผลปตฺเต ปน เต นิโรธิตา นาม โหนฺติ. เนกฺขมฺมสฺาทโย หิ ติสฺโสปิ อฏฺกามาวจรกุสลสหชาตสฺาว.
๒๖๗. เอตฺเถเตติ อรหตฺตผเล ภุมฺมํ. ทุติยชฺฌานิกํ อรหตฺตผลฺหิ ปาปุณิตฺวา กุสลสงฺกปฺปา อปริเสสา นิรุชฺฌนฺติ. นิโรธาย ปฏิปนฺโนติ เอตฺถ ยาว อรหตฺตมคฺคา นิโรธาย ปฏิปนฺโน นาม โหติ, ผลปตฺเต ปน เต นิโรธิตา นาม โหนฺติ. เสสํ สพฺพตฺถ อุตฺตานเมวาติ.
ปปฺจสูทนิยา มชฺฌิมนิกายฏฺกถาย
สมณมุณฺฑิกสุตฺตวณฺณนา นิฏฺิตา.
๙. จูฬสกุลุทายิสุตฺตวณฺณนา
๒๗๐. เอวํ ¶ ¶ เม สุตนฺติ จูฬสกุลุทายิสุตฺตํ. ตตฺถ ยทา ปน, ภนฺเต, ภควาติ อิทํ ปริพฺพาชโก ธมฺมกถํ โสตุกาโม ภควโต ธมฺมเทสนาย สาลยภาวํ ทสฺเสนฺโต อาห.
๒๗๑. ตํเยเวตฺถ ปฏิภาตูติ สเจ ธมฺมํ โสตุกาโม, ตุยฺเหเวตฺถ เอโก ปฺโห เอกํ การณํ อุปฏฺาตุ. ยถา มํ ปฏิภาเสยฺยาติ เยน การเณน มม ธมฺมเทสนา อุปฏฺเหยฺย, เอเตน หิ การเณน กถาย สมุฏฺิตาย สุขํ ธมฺมํ เทเสตุนฺติ ทีเปติ. ตสฺส มยฺหํ, ภนฺเตติ โส กิร ตํ ทิสฺวา – ‘‘สเจ ภควา อิธ อภวิสฺสา, อยเมตสฺส ภาสิตสฺส อตฺโถติ ทีปสหสฺสํ วิย อุชฺชลาเปตฺวา อชฺช เม ปากฏํ อกริสฺสา’’ติ ทสพลํเยว อนุสฺสริ. ตสฺมา ตสฺส มยฺหํ, ภนฺเตติอาทิมาห. ตตฺถ อโห นูนาติ อนุสฺสรณตฺเถ นิปาตทฺวยํ. เตน ตสฺส ภควนฺตํ อนุสฺสรนฺตสฺส เอตทโหสิ ‘‘อโห นูน ภควา อโห นูน สุคโต’’ติ. โย อิเมสนฺติ โย อิเมสํ ธมฺมานํ. สุกุสโลติ สุฏฺุ ¶ กุสโล นิปุโณ เฉโก. โส ภควา อโห นูน กเถยฺย, โส สุคโต อโห นูน กเถยฺย, ตสฺส หิ ภควโต ปุพฺเพนิวาสาณสฺส อเนกานิ กปฺปโกฏิสหสฺสานิ เอกงฺคณานิ ปากฏานีติ, อยเมตฺถ อธิปฺปาโย.
ตสฺส วาหํ ปุพฺพนฺตํ อารพฺภาติ โย หิ ลาภี โหติ, โส ‘‘ปุพฺเพ ตฺวํ ขตฺติโย อโหสิ, พฺราหฺมโณ อโหสี’’ติ วุตฺเต ชานนฺโต ¶ สกฺกจฺจํ สุสฺสูสติ. อลาภี ปน – ‘‘เอวํ ภวิสฺสติ เอวํ ภวิสฺสตี’’ติ สีสกมฺปเมตฺตเมว ทสฺเสติ. ตสฺมา เอวมาห – ‘‘ตสฺส วาหํ ปุพฺพนฺตํ อารพฺภ ปฺหสฺส เวยฺยากรเณน จิตฺตํ อาราเธยฺย’’นฺติ.
โส วา มํ อปรนฺตนฺติ ทิพฺพจกฺขุลาภิโน หิ อนาคตํสาณํ อิชฺฌติ, ตสฺมา เอวมาห. อิตรํ ปุพฺเพ วุตฺตนยเมว.
ธมฺมํ ¶ เต เทเสสฺสามีติ อยํ กิร อตีเต เทสิยมาเนปิ น พุชฺฌิสฺสติ, อนาคเต เทสิยมาเนปิ น พุชฺฌิสฺสติ. อถสฺส ภควา สณฺหสุขุมํ ปจฺจยาการํ เทเสตุกาโม เอวมาห. กึ ปน ตํ พุชฺฌิสฺสตีติ? เอตํ ปเคว น พุชฺฌิสฺสติ, อนาคเต ปนสฺส วาสนาย ปจฺจโย ภวิสฺสตีติ ทิสฺวา ภควา เอวมาห.
ปํสุปิสาจกนฺติ อสุจิฏฺาเน นิพฺพตฺตปิสาจํ. โส หิ เอกํ มูลํ คเหตฺวา อทิสฺสมานกาโย โหติ. ตตฺริทํ วตฺถุ – เอกา กิร ยกฺขินี ทฺเว ทารเก ถูปารามทฺวาเร นิสีทาเปตฺวา อาหารปริเยสนตฺถํ นครํ คตา. ทารกา เอกํ ปิณฺฑปาติกตฺเถรํ ทิสฺวา อาหํสุ, – ‘‘ภนฺเต, อมฺหากํ มาตา อนฺโต นครํ ปวิฏฺา, ตสฺสา วเทยฺยาถ ‘ยํ วา ตํ วา ลทฺธกํ, คเหตฺวา สีฆํ คจฺฉ, ทารกา เต ชิฆจฺฉิตํ สนฺธาเรตุํ น สกฺโกนฺตี’’’ติ. ตมหํ กถํ ปสฺสิสฺสามีติ? อิทํ, ภนฺเต, คณฺหถาติ เอกํ มูลขณฺฑํ อทํสุ. เถรสฺส อเนกานิ ยกฺขสหสฺสานิ ปฺายึสุ, โส ทารเกหิ ทินฺนสฺาเณน ตํ ยกฺขินึ อทฺทส วิรูปํ พีภจฺฉํ เกวลํ วีถิยํ คพฺภมลํ ปจฺจาสีสมานํ. ทิสฺวา ตมตฺถํ กเถสิ ¶ . กถํ มํ ตฺวํ ปสฺสสีติ วุตฺเต มูลขณฺฑํ ทสฺเสสิ, สา อจฺฉินฺทิตฺวา คณฺหิ. เอวํ ปํสุปิสาจกา เอกํ มูลํ คเหตฺวา อทิสฺสมานกายา โหนฺติ. ตํ สนฺธาเยส ‘‘ปํสุปิสาจกมฺปิ ¶ น ปสฺสามี’’ติ อาห. น ปกฺขายตีติ น ทิสฺสติ น อุปฏฺาติ.
๒๗๒. ทีฆาปิ โข เต เอสาติ อุทายิ เอสา ตว วาจา ทีฆาปิ ภเวยฺย, เอวํ วทนฺตสฺส วสฺสสตมฺปิ วสฺสสหสฺสมฺปิ ปวตฺเตยฺย, น จ อตฺถํ ทีเปยฺยาติ อธิปฺปาโย. อปฺปาฏิหีรกตนฺติ อนิยฺยานิกํ อมูลกํ นิรตฺถกํ สมฺปชฺชตีติ อตฺโถ.
อิทานิ ตํ วณฺณํ ทสฺเสนฺโต เสยฺยถาปิ, ภนฺเตติอาทิมาห. ตตฺถ ปณฺฑุกมฺพเล นิกฺขิตฺโตติ วิสภาควณฺเณ รตฺตกมฺพเล ปิโต. เอวํวณฺโณ อตฺตา โหตีติ อิทํ โส สุภกิณฺหเทวโลเก นิพฺพตฺตกฺขนฺเธ สนฺธาย – ‘‘อมฺหากํ มตกาเล อตฺตา สุภกิณฺหเทวโลเก ขนฺธา วิย โชเตตี’’ติ วทติ.
๒๗๓. อยํ ¶ อิเมสํ อุภินฺนนฺติ โส กิร ยสฺมา มณิสฺส พหิ อาภา น นิจฺฉรติ, ขชฺโชปนกสฺส องฺคุลทฺวงฺคุลจตุรงฺคุลมตฺตํ นิจฺฉรติ, มหาขชฺโชปนกสฺส ปน ขฬมณฺฑลมตฺตมฺปิ นิจฺฉรติเยว, ตสฺมา เอวมาห.
วิทฺเธติ อุพฺพิทฺเธ, เมฆวิคเมน ทูรีภูเตติ อตฺโถ. วิคตวลาหเกติ อปคตเมเฆ. เทเวติ อากาเส. โอสธิตารกาติ ¶ สุกฺกตารกา. สา หิ ยสฺมา ตสฺสา อุทยโต ปฏฺาย เตน สฺาเณน โอสธานิ คณฺหนฺติปิ ปิวนฺติปิ, ตสฺมา ‘‘โอสธิตารกา’’ติ วุจฺจติ. อภิโท อฑฺฒรตฺตสมยนฺติ อภินฺเน อฑฺฒรตฺตสมเย. อิมินา คคนมชฺเฌ ิตจนฺทํ ทสฺเสติ. อภิโท มชฺฌนฺหิเกปิ เอเสว นโย.
อโต โขติ เย อนุโภนฺติ, เตหิ พหุตรา, พหู เจว พหุตรา จาติ อตฺโถ. อาภา นานุโภนฺตีติ โอภาสํ น วฬฺชนฺติ, อตฺตโน สรีโรภาเสเนว อาโลกํ ผริตฺวา วิหรนฺติ.
๒๗๔. อิทานิ ยสฺมา โส ‘‘เอกนฺตสุขํ โลกํ ปุจฺฉิสฺสามี’’ติ นิสินฺโน, ปุจฺฉามูฬฺโห ปน ชาโต, ตสฺมา นํ ภควา ตํ ปุจฺฉํ สราเปนฺโต กึ ปน, อุทายิ, อตฺถิ เอกนฺตสุโข โลโกติอาทิมาห. ตตฺถ ¶ อาการวตีติ การณวตี. อฺตรํ วา ปน ตโปคุณนฺติ อเจลกปาฬึ สนฺธายาห, สุราปานวิรตีติ อตฺโถ.
๒๗๕. กตมา ปน สา, ภนฺเต, อาการวตี ปฏิปทา เอกนฺตสุขสฺสาติ กสฺมา ปุจฺฉติ? เอวํ กิรสฺส อโหสิ – ‘‘มยํ สตฺตานํ เอกนฺตสุขํ วทาม, ปฏิปทํ ปน กาเลน สุขํ กาเลน ทุกฺขํ วทาม. เอกนฺตสุขสฺส โข ปน อตฺตโน ปฏิปทายปิ เอกนฺตสุขาย ภวิตพฺพํ. อมฺหากํ กถา อนิยฺยานิกา, สตฺถุ กถาว นิยฺยานิกา’’ติ. อิทานิ สตฺถารํเยว ปุจฺฉิตฺวา ชานิสฺสามีติ ตสฺมา ปุจฺฉติ.
เอตฺถ ¶ มยํ อนสฺสามาติ เอตสฺมึ การเณ มยํ อนสฺสาม. กสฺมา ปน เอวมาหํสุ? เต กิร ปุพฺเพ ปฺจสุ ธมฺเมสุ ปติฏฺาย กสิณปริกมฺมํ กตฺวา ตติยชฺฌานํ นิพฺพตฺเตตฺวา อปริหีนชฺฌานา กาลํ กตฺวา สุภกิณฺเหสุ นิพฺพตฺตนฺตีติ ชานนฺติ, คจฺฉนฺเต คจฺฉนฺเต ปน กาเล ¶ กสิณปริกมฺมมฺปิ น ชานึสุ, ตติยชฺฌานมฺปิ นิพฺพตฺเตตุํ นาสกฺขึสุ. ปฺจ ปุพฺพภาคธมฺเม ปน ‘‘อาการวตี ปฏิปทา’’ติ อุคฺคเหตฺวา ตติยชฺฌานํ ‘‘เอกนฺตสุโข โลโก’’ติ อุคฺคณฺหึสุ. ตสฺมา เอวมาหํสุ. อุตฺตริตรนฺติ อิโต ปฺจหิ ธมฺเมหิ อุตฺตริตรํ ปฏิปทํ วา ตติยชฺฌานโต อุตฺตริตรํ เอกนฺตสุขํ โลกํ วา น ชานามาติ วุตฺตํ โหติ. อปฺปสทฺเท กตฺวาติ เอกปฺปหาเรเนว มหาสทฺทํ กาตุํ อารทฺเธ นิสฺสทฺเท กตฺวา.
๒๗๖. สจฺฉิกิริยาเหตูติ เอตฺถ ทฺเว สจฺฉิกิริยา ปฏิลาภสจฺฉิกิริยา จ ปจฺจกฺขสจฺฉิกิริยา จ. ตตฺถ ตติยชฺฌานํ นิพฺพตฺเตตฺวา อปริหีนชฺฌาโน กาลํ กตฺวา สุภกิณฺหโลเก เตสํ เทวานํ สมานายุวณฺโณ หุตฺวา นิพฺพตฺตติ, อยํ ปฏิลาภสจฺฉิกิริยา นาม. จตุตฺถชฺฌานํ นิพฺพตฺเตตฺวา อิทฺธิวิกุพฺพเนน สุภกิณฺหโลกํ คนฺตฺวา เตหิ เทเวหิ สทฺธึ สนฺติฏฺติ สลฺลปติ สากจฺฉํ อาปชฺชติ, อยํ ปจฺจกฺขสจฺฉิกิริยา นาม. ตาสํ ทฺวินฺนมฺปิ ตติยชฺฌานํ อาการวตี ปฏิปทา นาม. ตฺหิ อนุปฺปาเทตฺวา เนว สกฺกา สุภกิณฺหโลเก นิพฺพตฺติตุํ, น จตุตฺถชฺฌานํ อุปฺปาเทตุํ. อิติ ทุวิธมฺเปตํ สจฺฉิกิริยํ สนฺธาย – ‘‘เอตสฺส นูน, ภนฺเต, เอกนฺตสุขสฺส โลกสฺส สจฺฉิกิริยาเหตู’’ติ อาห.
๒๗๗. อุทฺจนิโกติ ¶ อุทกวารโก. อนฺตรายมกาสีติ ยถา ปพฺพชฺชํ น ลภติ, เอวํ อุปทฺทุตมกาสิ ยถา ตํ อุปนิสฺสยวิปนฺนํ. อยํ กิร กสฺสปพุทฺธกาเล ปพฺพชิตฺวา สมณธมฺมมกาสิ. อถสฺส เอโก สหายโก ภิกฺขุ สาสเน อนภิรโต, ‘‘อาวุโส, วิพฺภมิสฺสามี’’ติ ¶ อาโรเจสิ. โส ตสฺส ปตฺตจีวเร โลภํ อุปฺปาเทตฺวา คิหิภาวาย วณฺณํ อภาสิ. อิตโร ตสฺส ปตฺตจีวรํ ทตฺวา วิพฺภมิ. เตนสฺส กมฺมุนา อิทานิ ภควโต สมฺมุขา ปพฺพชฺชาย อนฺตราโย ชาโต. ภควตา ปนสฺส ปุริมสุตฺตํ อติเรกภาณวารมตฺตํ, อิทํ ภาณวารมตฺตนฺติ เอตฺตกาย ตนฺติยา ธมฺโม กถิโต, เอกเทสนายปิ มคฺคผลปฏิเวโธ น ชาโต, อนาคเต ปนสฺส ปจฺจโย ภวิสฺสตีติ ภควา ธมฺมํ เทเสติ. อนาคเต ปจฺจยภาวฺจสฺส ทิสฺวา ภควา ธรมาโน เอกํ ภิกฺขุมฺปิ เมตฺตาวิหาริมฺหิ เอตทคฺเค น เปสิ. ปสฺสติ หิ ภควา – ‘‘อนาคเต อยํ มม สาสเน ปพฺพชิตฺวา เมตฺตาวิหารีนํ อคฺโค ภวิสฺสตี’’ติ.
โส ภควติ ปรินิพฺพุเต ธมฺมาโสกราชกาเล ปาฏลิปุตฺเต นิพฺพตฺติตฺวา ปพฺพชิตฺวา อรหตฺตปฺปตฺโต ¶ อสฺสคุตฺตตฺเถโร นาม หุตฺวา เมตฺตาวิหารีนํ อคฺโค อโหสิ. เถรสฺส เมตฺตานุภาเวน ติรจฺฉานคตาปิ เมตฺตจิตฺตํ ปฏิลภึสุ, เถโร สกลชมฺพุทีเป ภิกฺขุสงฺฆสฺส โอวาทาจริโย หุตฺวา วตฺตนิเสนาสเน อาวสิ, ตึสโยชนมตฺตา อฏวี เอกํ ปธานฆรํ อโหสิ. เถโร อากาเส จมฺมขณฺฑํ ปตฺถริตฺวา ตตฺถ นิสินฺโน กมฺมฏฺานํ กเถสิ. คจฺฉนฺเต คจฺฉนฺเต กาเล ภิกฺขาจารมฺปิ อคนฺตฺวา วิหาเร นิสินฺโน กมฺมฏฺานํ กเถสิ, มนุสฺสา วิหารเมว คนฺตฺวา ทานมทํสุ. ธมฺมาโสกราชา เถรสฺส คุณํ สุตฺวา ทฏฺุกาโม ติกฺขตฺตุํ ปหิณิ. เถโร ภิกฺขุสงฺฆสฺส โอวาทํ ทมฺมีติ เอกวารมฺปิ น คโตติ.
ปปฺจสูทนิยา มชฺฌิมนิกายฏฺกถาย
จูฬสกุลุทายิสุตฺตวณฺณนา นิฏฺิตา.
๑๐. เวขนสสุตฺตวณฺณนา
๒๗๘. เอวํ ¶ ¶ ¶ เม สุตนฺติ เวขนสสุตฺตํ. ตตฺถ เวขนโสติ อยํ กิร สกุลุทายิสฺส อาจริโย, โส ‘‘สกุลุทายี ปริพฺพาชโก ปรมวณฺณปฺเห ปราชิโต’’ติ สุตฺวา ‘‘มยา โส สาธุกํ อุคฺคหาปิโต, เตนาปิ สาธุกํ อุคฺคหิตํ, กถํ นุ โข ปราชิโต, หนฺทาหํ สยํ คนฺตฺวา สมณํ โคตมํ ปรมวณฺณปฺหํ ปุจฺฉิตฺวา ชานิสฺสามี’’ติ ราชคหโต ปฺจจตฺตาลีสโยชนํ สาวตฺถึ คนฺตฺวา เยน ภควา, เตนุปสงฺกมิ, อุปสงฺกมิตฺวา ปน ิตโกว ภควโต สนฺติเก อุทานํ อุทาเนสิ. ตตฺถ ปุริมสทิสํ วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺพํ.
๒๘๐. ปฺจ โข อิเมติ กสฺมา อารภิ? อคาริโยปิ เอกจฺโจ กามครุโก กามาธิมุตฺโต โหติ, เอกจฺโจ เนกฺขมฺมครุโก เนกฺขมฺมาธิมุตฺโต โหติ. ปพฺพชิโตปิ จ เอกจฺโจ กามครุโก กามาธิมุตฺโต โหติ, เอกจฺโจ เนกฺขมฺมครุโก เนกฺขมฺมาธิมุตฺโต โหติ. อยํ ปน กามครุโก กามาธิมุตฺโต โหติ. โส อิมาย กถาย กถิยมานาย อตฺตโน กามาธิมุตฺตตฺตํ สลฺลกฺเขสฺสติ, เอวมสฺสายํ เทสนา สปฺปายา ภวิสฺสตีติ อิมํ เทสนํ อารภิ. กามคฺคสุขนฺติ นิพฺพานํ อธิปฺเปตํ.
๒๘๑. ปาปิโต ¶ ภวิสฺสตีติ อชานนภาวํ ปาปิโต ภวิสฺสติ. นามกํเยว สมฺปชฺชตีติ นิรตฺถกวจนมตฺตเมว สมฺปชฺชติ. ติฏฺตุ ปุพฺพนฺโต ติฏฺตุ อปรนฺโตติ ยสฺมา ตุยฺหํ อตีตกถาย อนุจฺฉวิกํ ปุพฺเพนิวาสาณํ นตฺถิ, อนาคตกถาย อนุจฺฉวิกํ ทิพฺพจกฺขุาณํ นตฺถิ, ตสฺมา อุภยมฺเปตํ ติฏฺตูติ อาห. สุตฺตพนฺธเนหีติ สุตฺตมยพนฺธเนหิ. ตสฺส หิ อารกฺขตฺถาย หตฺถปาเทสุ เจว คีวาย จ สุตฺตกานิ พนฺธนฺติ. ตานิ สนฺธาเยตํ วุตฺตํ. มหลฺลกกาเล ปนสฺส ตานิ สยํ วา ปูตีนิ หุตฺวา มฺุจนฺติ, ฉินฺทิตฺวา วา หรนฺติ.
เอวเมว ¶ โขติ อิมินา อิทํ ทสฺเสติ – ทหรสฺส กุมารสฺส สุตฺตพนฺธนานํ อชานนกาโล วิย อวิชฺชาย ปุริมาย โกฏิยา อชานนํ, น หิ สกฺกา อวิชฺชาย ปุริมโกฏิ าตุํ, โมจนกาเล ชานนสทิสํ ปน ¶ อรหตฺตมคฺเคน อวิชฺชาพนฺธนสฺส ปโมกฺโข ชาโตติ ชานนํ. เสสํ สพฺพตฺถ อุตฺตานเมวาติ.
ปปฺจสูทนิยา มชฺฌิมนิกายฏฺกถาย
เวขนสสุตฺตวณฺณนา นิฏฺิตา.
ตติยวคฺควณฺณนา นิฏฺิตา.