📜
๓. สฺุตวคฺโค
๑. จูฬสฺุตสุตฺตวณฺณนา
๑๗๖. เอวํ ¶ ¶ เม สุตนฺติ จูฬสฺุตสุตฺตํ. ตตฺถ เอกมิทนฺติ เถโร กิร ภควโต วตฺตํ กตฺวา อตฺตโน ทิวาฏฺานํ คนฺตฺวา กาลปริจฺเฉทํ กตฺวา นิพฺพานารมฺมณํ สฺุตาผลสมาปตฺตึ อปฺเปตฺวา นิสินฺโน ยถาปริจฺเฉเทน วุฏฺาสิ. อถสฺส สงฺขารา สฺุโต อุปฏฺหึสุ. โส สฺุตากถํ โสตุกาโม ชาโต. อถสฺส เอตทโหสิ ¶ – ‘‘น โข ปน สกฺกา ธุเรน ธุรํ ปหรนฺเตน วิย คนฺตฺวา ‘สฺุตากถํ เม, ภนฺเต, กเถถา’ติ ภควนฺตํ วตฺตุํ, หนฺทาหํ ยํ เม ภควา นครกํ อุปนิสฺสาย วิหรนฺโต เอกํ กถํ กเถสิ, ตํ สาเรมิ, เอวํ เม ภควา สฺุตากถํ กเถสฺสตี’’ติ ทสพลํ สาเรนฺโต เอกมิทนฺติอาทิมาห.
ตตฺถ อิทนฺติ นิปาตมตฺตเมว. กจฺจิเมตํ, ภนฺเตติ เถโร เอกปเท ตฺวา สฏฺิปทสหสฺสานิ อุคฺคเหตฺวา ธาเรตุํ สมตฺโถ, กึ โส ‘‘สฺุตาวิหาเรนา’’ติ เอกํ ปทํ ธาเรตุํ น สกฺขิสฺสติ, โสตุกาเมน ปน ชานนฺเตน วิย ปุจฺฉิตุํ น วฏฺฏติ, ปากฏํ กตฺวา วิตฺถาริยมานํ สฺุตากถํ โสตุกาโม อชานนฺโต วิย เอวมาห. เอโก อชานนฺโตปิ ชานนฺโต วิย โหติ, เถโร เอวรูปํ โกหฺํ กึ กริสฺสติ, อตฺตโน ชานนฏฺาเนปิ ภควโต อปจิตึ ทสฺเสตฺวา ‘‘กจฺจิเมต’’นฺติอาทิมาห.
ปุพฺเพปีติ ปมโพธิยํ นครกํ อุปนิสฺสาย วิหรณกาเลปิ. เอตรหิปีติ อิทานิปิ. เอวํ ปน วตฺวา จินฺเตสิ – ‘‘อานนฺโท สฺุตากถํ โสตุกาโม, เอโก ปน โสตุํ สกฺโกติ, น อุคฺคเหตุํ, เอโก โสตุมฺปิ อุคฺคเหตุมฺปิ สกฺโกติ, น กเถตุํ, อานนฺโท ปน โสตุมฺปิ สกฺโกติ ¶ อุคฺคเหตุมฺปิ กเถตุมฺปิ, (กเถมิสฺส) สฺุตากถ’’นฺติ. อิติ ตํ กเถนฺโต เสยฺยถาปีติอาทิมาห. ตตฺถ สฺุโ หตฺถิควาสฺสวฬเวนาติ ตตฺถ กฏฺรูปโปตฺถกรูปจิตฺตรูปวเสน กตา หตฺถิอาทโย อตฺถิ, เวสฺสวณมนฺธาตาทีนํ ิตฏฺาเน จิตฺตกมฺมวเสน กตมฺปิ, รตนปริกฺขตานํ วาตปานทฺวารพนฺธมฺจปีาทีนํ วเสน สณฺิตมฺปิ, ชิณฺณปฏิสงฺขรณตฺถํ ¶ ปิตมฺปิ ชาตรูปรชตํ อตฺถิ, กฏฺรูปาทิวเสน กตา ธมฺมสวนปฺหปุจฺฉนาทิวเสน อาคจฺฉนฺตา ¶ จ อิตฺถิปุริสาปิ อตฺถิ, ตสฺมา น โส เตหิ สฺุโ. อินฺทฺริยพทฺธานํ สวิฺาณกานํ หตฺถิอาทีนํ, อิจฺฉิติจฺฉิตกฺขเณ ปริภฺุชิตพฺพสฺส ชาตรูปรชตสฺส, นิพทฺธวาสํ วสนฺตานํ อิตฺถิปุริสานฺจ อภาวํ สนฺธาเยตํ วุตฺตํ.
ภิกฺขุสงฺฆํ ปฏิจฺจาติ ภิกฺขูสุ หิ ปิณฺฑาย ปวิฏฺเสุปิ วิหารภตฺตํ สาทิยนฺเตหิ ภิกฺขูหิ เจว คิลานคิลานุปฏฺากอุทฺเทสจีวรกมฺมปสุตาทีหิ จ ภิกฺขูหิ โส อสฺุโว โหติ, อิติ นิจฺจมฺปิ ภิกฺขูนํ อตฺถิตาย เอวมาห. เอกตฺตนฺติ เอกภาวํ, เอกํ อสฺุตํ อตฺถีติ อตฺโถ. เอโก อสฺุภาโว อตฺถีติ วุตฺตํ โหติ. อมนสิกริตฺวาติ จิตฺเต อกตฺวา อนาวชฺชิตฺวา อปจฺจเวกฺขิตฺวา. คามสฺนฺติ คาโมติ ปวตฺตวเสน วา กิเลสวเสน วา อุปฺปนฺนํ คามสฺํ. มนุสฺสสฺายปิ เอเสว นโย. อรฺสฺํ ปฏิจฺจ มนสิ กโรติ เอกตฺตนฺติ อิทํ อรฺํ, อยํ รุกฺโข, อยํ ปพฺพโต, อยํ นีโลภาโส วนสณฺโฑติ เอวํ เอกํ อรฺํเยว ปฏิจฺจ อรฺสฺํ มนสิ กโรติ. ปกฺขนฺทตีติ โอตรติ. อธิมุจฺจตีติ เอวนฺติ อธิมุจฺจติ. เย อสฺสุ ทรถาติ เย จ ปวตฺตทรถา วา กิเลสทรถา วา คามสฺํ ปฏิจฺจ ภเวยฺยุํ, เต อิธ อรฺสฺาย น สนฺติ. ทุติยปเทปิ เอเสว นโย. อตฺถิ เจวายนฺติ อยํ ปน เอกํ อรฺสฺํ ปฏิจฺจ อุปฺปชฺชมานา ปวตฺตทรถมตฺตา อตฺถิ.
ยฺหิ ¶ โข ตตฺถ น โหตีติ ยํ มิคารมาตุปาสาเท หตฺถิอาทโย วิย อิมิสฺสา อรฺสฺาย คามสฺามนุสฺสสฺาวเสน อุปฺปชฺชมานํ ปวตฺตทรถกิเลสทรถชาตํ, ตํ น โหติ. ยํ ปน ตตฺถ อวสิฏฺนฺติ ยํ มิคารมาตุปาสาเท ภิกฺขุสงฺโฆ วิย ตตฺถ อรฺสฺาย ปวตฺตทรถมตฺตํ อวสิฏฺํ โหติ. ตํ สนฺตมิทํ อตฺถีติ ปชานาตีติ ตํ วิชฺชมานเมว ‘‘อตฺถิ อิท’’นฺติ ปชานาติ, สฺุตาวกฺกนฺตีติ สฺุตานิพฺพตฺติ.
๑๗๗. อมนสิกริตฺวา ¶ มนุสฺสสฺนฺติ อิธ คามสฺํ น คณฺหาติ. กสฺมา? เอวํ กิรสฺส อโหสิ – ‘‘มนุสฺสสฺาย คามสฺํ นิวตฺเตตฺวา, อรฺสฺาย มนุสฺสสฺํ, ปถวีสฺาย อรฺสฺํ, อากาสานฺจายตนสฺาย ปถวีสฺํ…เป… เนวสฺานาสฺายตนสฺาย อากิฺจฺายตนสฺํ ¶ , วิปสฺสนาย เนวสฺานาสฺายตนสฺํ, มคฺเคน วิปสฺสนํ นิวตฺเตตฺวา อนุปุพฺเพน อจฺจนฺตสฺุตํ นาม ทสฺเสสฺสามี’’ติ. ตสฺมา เอวํ เทสนํ อารภิ. ตตฺถ ปถวีสฺนฺติ กสฺมา อรฺสฺํ ปหาย ปถวีสฺํ มนสิ กโรติ? อรฺสฺาย วิเสสานธิคมนโต. ยถา หิ ปุริสสฺส รมณียํ เขตฺตฏฺานํ ทิสฺวา – ‘‘อิธ วุตฺตา สาลิอาทโย สุฏฺุ สมฺปชฺชิสฺสนฺติ, มหาลาภํ ลภิสฺสามี’’ติ สตฺตกฺขตฺตุมฺปิ เขตฺตฏฺานํ โอโลเกนฺตสฺส สาลิอาทโย น สมฺปชฺชนฺเตว, สเจ ปน ตํ านํ วิหตขาณุกกณฺฏกํ กตฺวา กสิตฺวา วปติ, เอวํ สนฺเต สมฺปชฺชนฺติ, เอวเมว – ‘‘อิทํ อรฺํ, อยํ รุกฺโข, อยํ ปพฺพโต, อยํ นีโลภาโส วนสณฺโฑ’’ติ สเจปิ สตฺตกฺขตฺตุํ อรฺสฺํ มนสิ กโรติ, เนวูปจารํ น สมาธึ ปาปุณาติ, ปถวีสฺาย ปนสฺส ธุวเสวนํ กมฺมฏฺานํ ปถวีกสิณํ ปริกมฺมํ กตฺวา ฌานานิ นิพฺพตฺเตตฺวา ¶ ฌานปทฏฺานมฺปิ วิปสฺสนํ วฑฺเฒตฺวา สกฺกา อรหตฺตํ ปาปุณิตุํ. ตสฺมา อรฺสฺํ ปหาย ปถวีสฺํ มนสิ กโรติ. ปฏิจฺจาติ ปฏิจฺจ สมฺภูตํ.
อิทานิ ยสฺมึ ปถวีกสิเณ โส ปถวีสฺี โหติ, ตสฺส โอปมฺมทสฺสนตฺถํ เสยฺยถาปีติอาทิมาห. ตตฺถ อุสภสฺส เอตนฺติ อาสภํ. อฺเสํ ปน คุนฺนํ คณฺฑาปิ โหนฺติ ปหาราปิ. เตสฺหิ จมฺมํ ปสาริยมานํ นิพฺพลิกํ น โหติ, อุสภสฺส ลกฺขณสมฺปนฺนตาย เต โทสา นตฺถิ. ตสฺมา ตสฺส จมฺมํ คหิตํ. สงฺกุสเตนาติ ขิลสเตน. สุวิหตนฺติ ปสาเรตฺวา สุฏฺุ วิหตํ. อูนกสตสงฺกุวิหตฺหิ นิพฺพลิกํ น โหติ, สงฺกุสเตน วิหตํ เภริตลํ วิย นิพฺพลิกํ โหติ. ตสฺมา เอวมาห. อุกฺกูลวิกฺกูลนฺติ อุจฺจนีจํ ถลฏฺานํ นินฺนฏฺานํ. นทีวิทุคฺคนฺติ นทิโย เจว ทุคฺคมฏฺานฺจ. ปถวีสฺํ ปฏิจฺจ มนสิ กโรติ เอกตฺตนฺติ กสิณปถวิยํเยว ปฏิจฺจ สมฺภูตํ เอกํ สฺํ มนสิ กโรติ. ทรถมตฺตาติ อิโต ปฏฺาย สพฺพวาเรสุ ปวตฺตทรถวเสน ทรถมตฺตา เวทิตพฺพา.
๑๘๒. อนิมิตฺตํ เจโตสมาธินฺติ วิปสฺสนาจิตฺตสมาธึ. โส หิ นิจฺจนิมิตฺตาทิวิรหิโต ¶ อนิมิตฺโตติ วุจฺจติ. อิมเมว กายนฺติ วิปสฺสนาย วตฺถุํ ทสฺเสติ. ตตฺถ อิมเมวาติ อิมํ เอว จตุมหาภูติกํ. สฬายตนิกนฺติ ¶ ¶ สฬายตนปฏิสํยุตฺตํ. ชีวิตปจฺจยาติ ยาว ชีวิตินฺทฺริยานํ ปวตฺติ, ตาว ชีวิตปจฺจยา ปวตฺตทรถมตฺตา อตฺถีติ วุตฺตํ โหติ.
๑๘๓. ปุน อนิมิตฺตนฺติ วิปสฺสนาย ปฏิวิปสฺสนํ ทสฺเสตุํ วุตฺตํ. กามาสวํ ปฏิจฺจาติ กามาสวํ ปฏิจฺจ อุปฺปชฺชนปวตฺตทรถา อิธ น สนฺติ, อริยมคฺเค เจว อริยผเล จ นตฺถีติ วุตฺตํ โหติ. อิมเมว กายนฺติ อิมํ อุปาทิเสสทรถทสฺสนตฺถํ วุตฺตํ. อิติ มนุสฺสสฺาย คามสฺํ นิวตฺเตตฺวา…เป… มคฺเคน วิปสฺสนํ นิวตฺเตตฺวา อนุปุพฺเพน อจฺจนฺตสฺุตา นาม ทสฺสิตา โหติ.
๑๘๔. ปริสุทฺธนฺติ นิรุปกฺกิเลสํ. อนุตฺตรนฺติ อุตฺตรวิรหิตํ สพฺพเสฏฺํ. สฺุตนฺติ สฺุตผลสมาปตฺตึ. ตสฺมาติ ยสฺมา อตีเตปิ, พุทฺธปจฺเจกพุทฺธพุทฺธสาวกสงฺขาตา สมณพฺราหฺมณา. อนาคเตปิ, เอตรหิปิ พุทฺธพุทฺธสาวกสงฺขาตา สมณพฺราหฺมณา อิมํเยว ปริสุทฺธํ ปรมํ อนุตฺตรํ สฺุตํ อุปสมฺปชฺช วิหรึสุ วิหริสฺสนฺติ วิหรนฺติ จ, ตสฺมา. เสสํ สพฺพตฺถ อุตฺตานเมวาติ.
ปปฺจสูทนิยา มชฺฌิมนิกายฏฺกถาย
จูฬสฺุตสุตฺตวณฺณนา นิฏฺิตา.
๒. มหาสฺุตสุตฺตวณฺณนา
๑๘๕. เอวํ ¶ ¶ เม สุตนฺติ มหาสฺุตสุตฺตํ. ตตฺถ กาฬเขมกสฺสาติ ฉวิวณฺเณน โส กาโฬ, เขมโกติ ปนสฺส นามํ. วิหาโรติ ตสฺมึเยว นิคฺโรธาราเม เอกสฺมึ ปเทเส ปากาเรน ปริกฺขิปิตฺวา ทฺวารโกฏฺกํ มาเปตฺวา หํสวฏฺฏกาทิเสนาสนานิ เจว มณฺฑลมาฬโภชนสาลาทีนิ จ ปติฏฺเปตฺวา กโต วิหาโร. สมฺพหุลานิ เสนาสนานีติ มฺโจ ปีํ ภิสิพิมฺโพหนํ ตฏฺฏิกา จมฺมขณฺโฑ ติณสนฺถาโร ปณฺณสนฺถาโร ปลาลสนฺถาโรติอาทีนิ ปฺตฺตานิ โหนฺติ, มฺเจน มฺจํ…เป… ปลาลสนฺถาเรเนว ปลาลสนฺถารํ อาหจฺจ ปิตานิ, คณภิกฺขูนํ วสนฏฺานสทิสํ อโหสิ.
สมฺพหุลา ¶ นุ โขติ ภควโต โพธิปลฺลงฺเกเยว สพฺพกิเลสานํ สมุคฺฆาฏิตตฺตา สํสโย นาม นตฺถิ, วิตกฺกปุพฺพภาคา ปุจฺฉา, วิตกฺกปุพฺพภาเค จายํ นุกาโร นิปาตมตฺโต. ปาฏิมตฺถกํ คจฺฉนฺเต อวินิจฺฉิโต นาม น โหติ. อิโต กิร ปุพฺเพ ภควตา ทส ทฺวาทส ภิกฺขู เอกฏฺาเน วสนฺตา น ทิฏฺปุพฺพา.
อถสฺส เอตทโหสิ – คณวาโส นามายํ วฏฺเฏ อาจิณฺณสมาจิณฺโณ นทีโอติณฺณอุทกสทิโส, นิรยติรจฺฉานโยนิเปตฺติวิสยาสุรกาเยสุปิ, มนุสฺสโลก-เทวโลกพฺรหฺมโลเกสุปิ คณวาโสว อาจิณฺโณ. ทสโยชนสหสฺโส หิ นิรโย ติปุจุณฺณภริตา นาฬิ วิย ¶ สตฺเตหิ นิรนฺตโร, ปฺจวิธพนฺธนกมฺมการณกรณฏฺาเน สตฺตานํ ปมาณํ วา ปริจฺเฉโท วา นตฺถิ, ตถา วาสีหิ ตจฺฉนาทิาเนสุ, อิติ คณภูตาว ปจฺจนฺติ. ติรจฺฉานโยนิยํ เอกสฺมึ วมฺมิเก อุปสิกานํ ปมาณํ วา ปริจฺเฉโท วา นตฺถิ, ตถา เอเกกพิลาทีสุปิ กิปิลฺลิกาทีนํ. ติรจฺฉานโยนิยมฺปิ คณวาโสว. เปตนครานิ จ คาวุติกานิ อฑฺฒโยชนิกานิปิ เปตภริตานิ โหนฺติ. เอวํ เปตฺติวิสเยปิ คณวาโสว. อสุรภวนํ ทสโยชนสหสฺสํ กณฺเณ ปกฺขิตฺตสูจิยา กณฺณพิลํ วิย โหติ. อิติ อสุรกาเยปิ คณวาโสว. มนุสฺสโลเก สาวตฺถิยํ สตฺตปณฺณาส กุลสตสหสฺสานิ, ราชคเห อนฺโต ¶ จ พหิ จ อฏฺารส มนุสฺสโกฏิโย วสึสุ. เอวํ อฺเสุปิ าเนสูติ มนุสฺสโลเกปิ คณวาโสว. ภุมฺมเทวตา อาทึ กตฺวา เทวโลกพฺรหฺมโลเกสุปิ คณวาโสว. เอเกกสฺส หิ เทวปุตฺตสฺส อฑฺฒติยา นาฏกโกฏิโย โหนฺติ, นวปิ โกฏิโย โหนฺติ, เอกฏฺาเน ทสสหสฺสาปิ พฺรหฺมาโน วสนฺติ.
ตโต จินฺเตสิ – ‘‘มยา สตสหสฺสกปฺปาธิกานิ จตฺตาริ อสงฺขฺเยยฺยานิ คณวาสวิทฺธํสนตฺถํ ทส ปารมิโย ปูริตา, อิเม จ ภิกฺขู อิโต ปฏฺาเยว คณํ พนฺธิตฺวา คณาภิรตา ชาตา อนนุจฺฉวิกํ กโรนฺตี’’ติ. โส ธมฺมสํเวคํ อุปฺปาเทตฺวา ปุน จินฺเตสิ – ‘‘สเจ ‘เอกฏฺาเน ทฺวีหิ ภิกฺขูหิ น วสิตพฺพ’นฺติ สกฺกา ภเวยฺย สิกฺขาปทํ ปฺเปตุํ, สิกฺขาปทํ ปฺาเปยฺยํ, น โข ปเนตํ สกฺกา. หนฺทาหํ มหาสฺุตาปฏิปตฺตึ นาม สุตฺตนฺตํ ¶ เทเสมิ, ยํ สิกฺขากามานํ กุลปุตฺตานํ สิกฺขาปทปฺตฺติ วิย นครทฺวาเร ¶ นิกฺขิตฺตสพฺพกายิกอาทาโส วิย จ ภวิสฺสติ. ตโต ยถา นาเมกสฺมึ อาทาเส ขตฺติยาทโย อตฺตโน วชฺชํ ทิสฺวา ตํ ปหาย อนวชฺชา โหนฺติ, เอวเมวํ มยิ ปรินิพฺพุเตปิ ปฺจวสฺสสหสฺสานิ อิมํ สุตฺตํ อาวชฺชิตฺวา คณํ วิโนเทตฺวา เอกีภาวาภิรตา กุลปุตฺตา วฏฺฏทุกฺขสฺส อนฺตํ กริสฺสนฺตี’’ติ. ภควโต จ มโนรถํ ปูเรนฺตา วิย อิมํ สุตฺตํ อาวชฺชิตฺวา คณํ วิโนเทตฺวา วฏฺฏทุกฺขํ เขเปตฺวา ปรินิพฺพุตา กุลปุตฺตา คณนปถํ วีติวตฺตา. วาลิกปิฏฺิวิหาเรปิ หิ อาภิธมฺมิกอภยตฺเถโร นาม วสฺสูปนายิกสมเย สมฺพหุเลหิ ภิกฺขูหิ สทฺธึ อิมํ สุตฺตํ สฺฌายิตฺวา ‘‘สมฺมาสมฺพุทฺโธ เอวํ กาเรติ, มยํ กึ กโรมา’’ติ อาห. เต สพฺเพปิ อนฺโตวสฺเส คณํ วิโนเทตฺวา เอกีภาวาภิรตา อรหตฺตํ ปาปุณึสุ. คณเภทนํ นาม อิทํ สุตฺตนฺติ.
๑๘๖. ฆฏายาติ เอวํนามกสฺส สกฺกสฺส. วิหาเรติ อยมฺปิ วิหาโร นิคฺโรธารามสฺเสว เอกเทเส กาฬเขมกสฺส วิหาโร วิย กโตติ เวทิตพฺโพ. จีวรกมฺมนฺติ ชิณฺณมลินานํ อคฺคฬฏฺานุปฺปาทนโธวนาทีหิ กตปริภณฺฑมฺปิ, จีวรตฺถาย อุปฺปนฺนวตฺถานํ วิจารณสิพฺพนาทีหิ อกตํ สํวิธานมฺปิ วฏฺฏติ, อิธ ปน อกตํ สํวิธานํ อธิปฺเปตํ. มนุสฺสา หิ อานนฺทตฺเถรสฺส จีวรสาฏเก อทํสุ. ตสฺมา เถโร สมฺพหุเล ภิกฺขู คเหตฺวา ตตฺถ จีวรกมฺมํ อกาสิ. เตปิ ภิกฺขู ปาโตว สูจิปาสกสฺส ปฺายนกาลโต ปฏฺาย นิสินฺนา อปฺายนกาเล อุฏฺหนฺติ. สูจิกมฺเม ¶ นิฏฺิเตเยว เสนาสนานิ สํวิทหิสฺสามาติ น สํวิทหึสุ. จีวรการสมโย โนติ เถโร กิร จินฺเตสิ – ‘‘อทฺธา เอเตหิ ภิกฺขูหิ น ปฏิสามิตานิ เสนาสนานิ, ภควตา จ ทิฏฺานิ ภวิสฺสนฺติ. อิติ อนตฺตมโน สตฺถา สุฏฺุ นิคฺคเหตุกาโม, อิเมสํ ภิกฺขูนํ อุปตฺถมฺโภ ภวิสฺสามี’’ติ; ตสฺมา เอวมาห. อยํ ปเนตฺถ ¶ อธิปฺปาโย – ‘‘น, ภนฺเต, อิเม ภิกฺขู กมฺมารามา เอว, จีวรกิจฺจวเสน ปน เอวํ วสนฺตี’’ติ.
น โข, อานนฺทาติ, อานนฺท, กมฺมสมโย วา โหตุ อกมฺมสมโย วา, จีวรการสมโย วา โหตุ อจีวรการสมโย วา, อถ โข สงฺคณิการาโม ภิกฺขุ น โสภติเยว. มา ตฺวํ อนุปตฺถมฺภฏฺาเน อุปตฺถมฺโภ อโหสีติ. ตตฺถ สงฺคณิกาติ สกปริสสโมธานํ. คโณติ นานาชนสโมธานํ. อิติ สงฺคณิการาโม วา โหตุ คณาราโม ¶ วา, สพฺพถาปิ คณพาหุลฺลาภิรโต คณพนฺธนพทฺโธ ภิกฺขุ น โสภติ. ปจฺฉาภตฺเต ปน ทิวาฏฺานํ สมฺมชฺชิตฺวา สุโธตหตฺถปาโท มูลกมฺมฏฺานํ คเหตฺวา เอการามตมนุยุตฺโต ภิกฺขุ พุทฺธสาสเน โสภติ. เนกฺขมฺมสุขนฺติ กามโต นิกฺขนฺตสฺส สุขํ. ปวิเวกสุขมฺปิ กามปวิเวกสุขเมว. ราคาทีนํ ปน วูปสมตฺถาย สํวตฺตตีติ อุปสมสุขํ. มคฺคสมฺโพธตฺถาย สํวตฺตตีติ สมฺโพธิสุขํ. นิกามลาภีติ กามลาภี อิจฺฉิตลาภี. อกิจฺฉลาภีติ อทุกฺขลาภี. อกสิรลาภีติ วิปุลลาภี.
สามายิกนฺติ อปฺปิตปฺปิตสมเย กิเลเสหิ วิมุตฺตํ. กนฺตนฺติ มนาปํ. เจโตวิมุตฺตินฺติ รูปารูปาวจรจิตฺตวิมุตฺตึ. วุตฺตฺเหตํ – ‘‘จตฺตาริ จ ฌานานิ จตสฺโส จ อรูปสมาปตฺติโย, อยํ สามายิโก วิโมกฺโข’’ติ (ปฏิ. ม. ๑.๒๑๓). อสามายิกนฺติ ¶ น สมยวเสน กิเลเสหิ วิมุตฺตํ, อถ โข อจฺจนฺตวิมุตฺตํ โลกุตฺตรํ วุตฺตํ. วุตฺตฺเหตํ – ‘‘จตฺตาโร จ อริยมคฺคา จตฺตาริ จ สามฺผลานิ, อยํ อสามายิโก วิโมกฺโข’’ติ. อกุปฺปนฺติ กิเลเสหิ อโกเปตพฺพํ.
เอตฺตาวตา กึ กถิตํ โหติ? สงฺคณิการาโม ภิกฺขุ คณพนฺธนพทฺโธ เนว โลกิยคุณํ, น จ โลกุตฺตรคุณํ นิพฺพตฺเตตุํ สกฺโกติ, คณํ วิโนเทตฺวา ปน เอกาภิรโต สกฺโกติ. ตถา หิ วิปสฺสี โพธิสตฺโต จตุราสีติยา ปพฺพชิตสหสฺเสหิ ปริวุโต สตฺต วสฺสานิ วิจรนฺโต สพฺพฺุคุณํ ¶ นิพฺพตฺเตตุํ นาสกฺขิ, คณํ วิโนเทตฺวา สตฺตทิวเส เอกีภาวาภิรโต โพธิมณฺฑํ อารุยฺห สพฺพฺุคุณํ นิพฺพตฺเตสิ. อมฺหากํ โพธิสตฺโต ปฺจวคฺคิเยหิ สทฺธึ ฉพฺพสฺสานิ วิจรนฺโต สพฺพฺุคุณํ นิพฺพตฺเตตุํ นาสกฺขิ, เตสุ ปกฺกนฺเตสุ เอกีภาวาภิรโต โพธิมณฺฑํ อารุยฺห สพฺพฺุคุณํ นิพฺพตฺเตสิ.
เอวํ สงฺคณิการามสฺส คุณาธิคมาภาวํ ทสฺเสตฺวา อิทานิ โทสุปฺปตฺตึ ทสฺเสนฺโต นาหํ อานนฺทาติอาทิมาห. ตตฺถ รูปนฺติ สรีรํ. ยตฺถ รตฺตสฺสาติ ยสฺมึ รูเป ราควเสน รตฺตสฺส. น อุปฺปชฺเชยฺยุนฺติ ยสฺมึ รูเป รตฺตสฺส น อุปฺปชฺเชยฺยุํ, ตํ รูปํ น สมนุปสฺสามิ, อถ โข สาริปุตฺตโมคฺคลฺลานานํ ทสพลสาวกตฺตุปคมนสงฺขาเตน อฺถาภาเวน สฺจยสฺส ¶ วิย, อุปาลิคหปติโน อฺถาภาเวน นาฏปุตฺตสฺส วิย, ปิยชาติกสุตฺเต เสฏฺิอาทีนํ วิย จ อุปฺปชฺชนฺติเยว.
๑๘๗. อยํ ¶ โข ปนานนฺทาติ โก อนุสนฺธิ? สเจ หิ โกจิ ทุพฺพุทฺธี นวปพฺพชิโต วเทยฺย – ‘‘สมฺมาสมฺพุทฺโธ เขตฺตํ ปวิฏฺา คาวิโย วิย อมฺเหเยว คณโต นีหรติ, เอกีภาเว นิโยเชติ, สยํ ปน ราชราชมหามตฺตาทีหิ ปริวุโต วิหรตี’’ติ, ตสฺส วจโนกาสุปจฺเฉทนตฺถํ – ‘‘จกฺกวาฬปริยนฺตาย ปริสาย มชฺเฌ นิสินฺโนปิ ตถาคโต เอกโกวา’’ติ ทสฺเสตุํ อิมํ เทสนํ อารภิ. ตตฺถ สพฺพนิมิตฺตานนฺติ รูปาทีนํ สงฺขนิมิตฺตานํ. อชฺฌตฺตนฺติ วิสยชฺฌตฺตํ. สฺุตนฺติ สฺุตผลสมาปตฺตึ. ตตฺร เจติ อุปโยคตฺเถ ภุมฺมํ, ตํ เจติ วุตฺตํ โหติ. ปุน ตตฺราติ ตสฺมึ ปริสมชฺเฌ ิโต. วิเวกนินฺเนนาติ นิพฺพานนินฺเนน. พฺยนฺตีภูเตนาติ อาสวฏฺานียธมฺเมหิ วิคตนฺเตน นิสฺสเฏน วิสํยุตฺเตน. อุยฺโยชนิกปฏิสํยุตฺตนฺติ คจฺฉถ ตุมฺเหติ เอวํ อุยฺโยชนิเกน วจเนน ปฏิสํยุตฺตํ.
กาย ปน เวลาย ภควา เอวํ กเถติ? ปจฺฉาภตฺตกิจฺจเวลาย, วา ปุริมยามกิจฺจเวลาย วา. ภควา หิ ปจฺฉาภตฺเต คนฺธกุฏิยํ สีหเสยฺยํ กปฺเปตฺวา วุฏฺาย ผลสมาปตฺตึ อปฺเปตฺวา นิสีทติ. ตสฺมึ สมเย ธมฺมสฺสวนตฺถาย ปริสา สนฺนิปตนฺติ. อถ ภควา กาลํ วิทิตฺวา คนฺธกุฏิโต นิกฺขมิตฺวา พุทฺธาสนวรคโต ธมฺมํ เทเสตฺวา เภสชฺชเตลปากํ คณฺหนฺโต วิย กาลํ อนติกฺกมิตฺวา วิเวกนินฺเนน จิตฺเตน ปริสํ อุยฺโยเชติ ¶ . ปุริมยาเมปิ ‘‘อภิกฺกนฺตา โข วาเสฏฺา รตฺติ, ยสฺส ทานิ กาลํ มฺถา’’ติ (ที. นิ. ๓.๒๙๙) เอวํ อุยฺโยเชติ ¶ . พุทฺธานฺหิ โพธิปตฺติโต ปฏฺาย ทฺเว ปฺจวิฺาณานิปิ นิพฺพานนินฺนาเนว. ตสฺมาติหานนฺทาติ ยสฺมา สฺุตาวิหาโร สนฺโต ปณีโต, ตสฺมา.
๑๘๘. อชฺฌตฺตเมวาติ โคจรชฺฌตฺตเมว. อชฺฌตฺตํ สฺุตนฺติ อิธ นิยกชฺฌตฺตํ, อตฺตโน ปฺจสุ ขนฺเธสุ นิสฺสิตนฺติ อตฺโถ. สมฺปชาโน โหตีติ กมฺมฏฺานสฺส อสมฺปชฺชนภาวชานเนน สมฺปชาโน. พหิทฺธาติ ปรสฺส ปฺจสุ ขนฺเธสุ. อชฺฌตฺตพหิทฺธาติ กาเลน อชฺฌตฺตํ กาเลน พหิทฺธา ¶ . อาเนฺชนฺติ อุภโตภาควิมุตฺโต ภวิสฺสามาติ อาเนฺชํ อรูปสมาปตฺตึ มนสิ กโรติ.
ตสฺมึเยว ปุริมสฺมินฺติ ปาทกชฺฌานํ สนฺธาย วุตฺตํ. อปคุณปาทกชฺฌานโต วุฏฺิตสฺส หิ อชฺฌตฺตํ สฺุตํ มนสิกโรโต ตตฺถ จิตฺตํ น ปกฺขนฺทติ. ตโต ‘‘ปรสฺส สนฺตาเน นุ โข กถ’’นฺติ พหิทฺธา มนสิ กโรติ, ตตฺถปิ น ปกฺขนฺทติ. ตโต – ‘‘กาเลน อตฺตโน สนฺตาเน, กาเลน ปรสฺส สนฺตาเน นุ โข กถ’’นฺติ อชฺฌตฺตพหิทฺธา มนสิ กโรติ, ตตฺถปิ น ปกฺขนฺทติ. ตโต อุภโตภาควิมุตฺโต โหตุกาโม ‘‘อรูปสมาปตฺติยํ นุ โข กถ’’นฺติ อาเนฺชํ มนสิ กโรติ, ตตฺถปิ น ปกฺขนฺทติ. อิทานิ – ‘‘น เม จิตฺตํ ปกฺขนฺทตีติ วิสฺสฏฺวีริเยน อุปฏฺากาทีนํ ปจฺฉโต น จริตพฺพํ, ปาทกชฺฌานเมว ปน สาธุกํ ปุนปฺปุนํ มนสิกาตพฺพํ. เอวมสฺส รุกฺเข ฉินฺทโต ผรสุมฺหิ อวหนฺเต ปุน นิสิตํ กาเรตฺวา ¶ ฉินฺทนฺตสฺส ฉิชฺเชสุ ผรสุ วิย กมฺมฏฺาเน มนสิกาโร วหตี’’ติ ทสฺเสตุํ ตสฺมึเยวาติอาทิมาห. อิทานิสฺส เอวํ ปฏิปนฺนสฺส ยํ ยํ มนสิ กโรติ, ตตฺถ ตตฺถ มนสิกาโร สมฺปชฺชตีติ ทสฺเสนฺโต ปกฺขนฺทตีติ อาห.
๑๘๙. อิมินา วิหาเรนาติ อิมินา สมถวิปสฺสนาวิหาเรน. อิติห ตตฺถ สมฺปชาโนติ อิติ จงฺกมนฺโตปิ ตสฺมึ กมฺมฏฺาเน สมฺปชฺชมาเน ‘‘สมฺปชฺชติ เม กมฺมฏฺาน’’นฺติ ชานเนน สมฺปชาโน โหติ. สยตีติ นิปชฺชติ. เอตฺถ กฺจิ กาลํ จงฺกมิตฺวา – ‘‘อิทานิ เอตฺตกํ กาลํ จงฺกมิตุํ สกฺขิสฺสามี’’ติ ตฺวา อิริยาปถํ อหาเปตฺวา าตพฺพํ. เอส นโย สพฺพวาเรสุ ¶ . น กเถสฺสามีติ, อิติห ตตฺถาติ เอวํ น กเถสฺสามีติ ชานเนน ตตฺถ สมฺปชานการี โหติ.
ปุน ทุติยวาเร เอวรูปึ กถํ กเถสฺสามีติ ชานเนน สมฺปชานการี โหติ, อิมสฺส ภิกฺขุโน สมถวิปสฺสนา ตรุณาว, ตาสํ อนุรกฺขณตฺถํ –
‘‘อาวาโส โคจโร ภสฺสํ, ปุคฺคโล อถ โภชนํ;
อุตุ อิริยาปโถ เจว, สปฺปาโย เสวิตพฺพโก’’ติ.
สตฺต สปฺปายานิ อิจฺฉิตพฺพานิ. เตสํ ทสฺสนตฺถมิทํ วุตฺตํ. วิตกฺกวาเรสุ อวิตกฺกนสฺส จ วิตกฺกนสฺส จ ชานเนน สมฺปชานตา เวทิตพฺพา.
๑๙๐. อิติ ¶ วิตกฺกปหาเนน ทฺเว มคฺเค กเถตฺวา อิทานิ ตติยมคฺคสฺส วิปสฺสนํ อาจิกฺขนฺโต ปฺจ โข อิเม, อานนฺท, กามคุณาติอาทิมาห. อายตเนติ เตสุเยว กามคุเณสุ กิสฺมิฺจิเทว กิเลสุปฺปตฺติการเณ. สมุทาจาโรติ สมุทาจรณโต อปฺปหีนกิเลโส. เอวํ ¶ สนฺตนฺติ เอวํ วิชฺชมานเมว. สมฺปชาโนติ กมฺมฏฺานสฺส อสมฺปตฺติชานเนน สมฺปชาโน. ทุติยวาเร เอวํ สนฺตเมตนฺติ เอวํ สนฺเต เอตํ. สมฺปชาโนติ กมฺมฏฺานสมฺปตฺติชานเนน สมฺปชาโน. อยฺหิ ‘‘ปหีโน นุ โข เม ปฺจสุ กามคุเณสุ ฉนฺทราโค โน’’ติ ปจฺจเวกฺขมาโน อปหีนภาวํ ตฺวา วีริยํ ปคฺคเหตฺวา ตํ อนาคามิมคฺเคน สมุคฺฆาเฏติ, ตโต มคฺคานนฺตรํ ผลํ, ผลโต วุฏฺาย ปจฺจเวกฺขมาโน ปหีนภาวํ ชานาติ, ตสฺส ชานเนน ‘‘สมฺปชาโน โหตี’’ติ วุตฺตํ.
๑๙๑. อิทานิ อรหตฺตมคฺคสฺส วิปสฺสนํ อาจิกฺขนฺโต ปฺจ โข อิเม, อานนฺท, อุปาทานกฺขนฺธาติอาทิมาห. ตตฺถ โส ปหียตีติ รูเป อสฺมีติ มาโน อสฺมีติ ฉนฺโท อสฺมีติ อนุสโย ปหียติ. ตถา เวทนาทีสุ สมฺปชานตา วุตฺตนาเยเนว เวทิตพฺพา.
อิเม โข เต, อานนฺท, ธมฺมาติ เหฏฺา กถิเต สมถวิปสฺสนามคฺคผลธมฺเม สนฺธายาห. กุสลายติกาติ ¶ กุสลโต อาคตา. กุสลา หิ กุสลาปิ โหนฺติ กุสลายติกาปิ, เสยฺยถิทํ, ปมชฺฌานํ กุสลํ, ทุติยชฺฌานํ กุสลฺเจว กุสลายติกฺจ…เป… อากิฺจฺายตนํ กุสลํ, เนวสฺานาสฺายตนํ กุสลฺเจว กุสลายติกฺจ, เนวสฺานาสฺายตนํ กุสลํ, โสตาปตฺติมคฺโค กุสโล เจว กุสลายติโก จ…เป… อนาคามิมคฺโค กุสโล, อรหตฺตมคฺโค กุสโล เจว กุสลายติโก จ. ตถา ปมชฺฌานํ กุสลํ, ตํสมฺปยุตฺตกา ธมฺมา กุสลา เจว กุสลายติกา จ…เป… อรหตฺตมคฺโค กุสโล, ตํสมฺปยุตฺตกา ธมฺมา กุสลา เจว กุสลายติกา จ.
อริยาติ นิกฺกิเลสา วิสุทฺธา. โลกุตฺตราติ โลเก อุตฺตรา วิสิฏฺา. อนวกฺกนฺตา ¶ ปาปิมตาติ ปาปิมนฺเตน มาเรน อโนกฺกนฺตา. วิปสฺสนาปาทกา ¶ อฏฺ สมาปตฺติโย อปฺเปตฺวา นิสินฺนสฺส หิ ภิกฺขุโน จิตฺตํ มาโร น ปสฺสติ, ‘‘อิทํ นาม อารมฺมณํ นิสฺสาย สํวตฺตตี’’ติ ชาติตุํ น สกฺโกติ. ตสฺมา ‘‘อนวกฺกนฺตา’’ติ วุตฺตํ.
ตํ กึ มฺสีติ อิทํ กสฺมา อาห? คเณปิ เอโก อานิสํโส อตฺถิ, ตํ ทสฺเสตุํ อิทมาห. อนุพนฺธิตุนฺติ อนุคจฺฉิตุํ ปริจริตุํ.
น โข, อานนฺทาติ เอตฺถ กิฺจาปิ ภควตา – ‘‘สุตาวุโธ, ภิกฺขเว, อริยสาวโก อกุสลํ ปชหติ, กุสลํ ภาเวติ, สาวชฺชํ ปชหติ, อนวชฺชํ ภาเวติ, สุทฺธํ อตฺตานํ ปริหรตี’’ติ (อ. นิ. ๗.๖๗) พหุสฺสุโต ปฺจาวุธสมฺปนฺโน โยโธ วิย กโต. ยสฺมา ปน โส สุตปริยตฺตึ อุคฺคเหตฺวาปิ ตทนุจฺฉวิกํ อนุโลมปฏิปทํ น ปฏิปชฺชติ, น ตสฺส ตํ อาวุธํ โหติ. โย ปฏิปชฺชติ, ตสฺเสว โหติ. ตสฺมา เอตทตฺถํ อนุพนฺธิตุํ นารหตีติ ทสฺเสนฺโต น โข, อานนฺทาติ อาห.
อิทานิ ยทตฺถํ อนุพนฺธิตพฺโพ, ตํ ทสฺเสตุํ ยา จ โขติอาทิมาห. อิติ อิมสฺมึ สุตฺเต ตีสุ าเนสุ ทส กถาวตฺถูนิ อาคตานิ. ‘‘อิติ เอวรูปํ กถํ กเถสฺสามี’’ติ สปฺปายาสปฺปายวเสน อาคตานิ, ‘‘ยทิทํ สุตฺตํ เคยฺย’’นฺติ เอตฺถ สุตปริยตฺติวเสน อาคตานิ, อิมสฺมึ ¶ าเน ปริปูรณวเสน อาคตานิ. ตสฺมา อิมสฺมึ สุตฺเต ทส กถาวตฺถูนิ กเถนฺเตน อิมสฺมึ าเน ตฺวา กเถตพฺพานิ.
อิทานิ ยสฺมา เอกจฺจสฺส เอกกสฺส วิหรโตปิ อตฺโถ น สมฺปชฺชติ, ตสฺมา ตํ สนฺธาย เอกีภาเว อาทีนวํ ทสฺเสนฺโต เอวํ สนฺเต โข, อานนฺทาติอาทิมาห. ตตฺถ ¶ เอวํ สนฺเตติ เอวํ เอกีภาเว สนฺเต.
๑๙๓. สตฺถาติ พาหิรโก ติตฺถกรสตฺถา. อนฺวาวตฺตนฺตีติ อนุอาวตฺตนฺติ อุปสงฺกมนฺติ. มุจฺฉํ กามยตีติ มุจฺฉนตณฺหํ ปตฺเถติ, ปวตฺเตตีติ อตฺโถ. อาจริยูปทฺทเวนาติ อพฺภนฺตเร อุปฺปนฺเนน กิเลสูปทฺทเวน อาจริยสฺสุปทฺทโว. เสสุปทฺทเวสุปิ เอเสว นโย. อวธึสุ นนฺติ มารยึสุ นํ. เอเตน หิ คุณมรณํ กถิตํ.
วินิปาตายาติ ¶ สุฏฺุ นิปตนาย. กสฺมา ปน พฺรหฺมจารุปทฺทโวว – ‘‘ทุกฺขวิปากตโร จ กฏุกวิปากตโร จ วินิปาตาย จ สํวตฺตตี’’ติ วุตฺโตติ. พาหิรปพฺพชฺชา หิ อปฺปลาภา, ตตฺถ มหนฺโต นิพฺพตฺเตตพฺพคุโณ นตฺถิ, อฏฺสมาปตฺติปฺจาภิฺามตฺตกเมว โหติ. อิติ ยถา คทฺรภปิฏฺิโต ปติตสฺส มหนฺตํ ทุกฺขํ น โหติ, สรีรสฺส ปํสุมกฺขนมตฺตเมว โหติ, เอวํ พาหิรสมเย โลกิยคุณมตฺตโตว ปริหายติ, เตน ปุริมํ อุปทฺทวทฺวยํ น เอวํ วุตฺตํ. สาสเน ปน ปพฺพชฺชา มหาลาภา, ตตฺถ จตฺตาโร มคฺคา จตฺตาริ ผลานิ นิพฺพานนฺติ มหนฺตา อธิคนฺตพฺพคุณา. อิติ ยถา อุภโต สุชาโต ขตฺติยกุมาโร หตฺถิกฺขนฺธวรคโต นครํ อนุสฺจรนฺโต หตฺถิกฺขนฺธโต ปติโต มหาทุกฺขํ นิคจฺฉติ, เอวํ สาสนโต ปริหายมาโน นวหิ โลกุตฺตรคุเณหิ ปริหายติ. เตนายํ พฺรหฺมจารุปทฺทโว เอวํ วุตฺโต.
๑๙๖. ตสฺมาติ ยสฺมา เสสุปทฺทเวหิ พฺรหฺมจารุปทฺทโว ทุกฺขวิปากตโร, ยสฺมา วา สปตฺตปฏิปตฺตึ วีติกฺกมนฺโต ทีฆรตฺตํ อหิตาย ทุกฺขาย ¶ สํวตฺตติ, มิตฺตปฏิปตฺติ หิตาย, ตสฺมา. เอวํ อุปริเมนปิ เหฏฺิเมนปิ อตฺเถน โยเชตพฺพํ. มิตฺตวตายาติ มิตฺตปฏิปตฺติยา. สปตฺตวตายาติ เวรปฏิปตฺติยา.
โวกฺกมฺม ¶ จ สตฺถุสาสนาติ ทุกฺกฏทุพฺภาสิตมตฺตมฺปิ หิ สฺจิจฺจ วีติกฺกมนฺโต โวกฺกมฺม วตฺตติ นาม. ตเทว อวีติกฺกมนฺโต น โวกฺกมฺม วตฺตติ นาม.
น โว อหํ, อานนฺท, ตถา ปรกฺกมิสฺสามีติ อหํ ตุมฺเหสุ ตถา น ปฏิปชฺชิสฺสามิ. อามเกติ อปกฺเก. อามกมตฺเตติ อามเก นาติสุกฺเข ภาชเน. กุมฺภกาโร หิ อามกํ นาติสุกฺขํ อปกฺกํ อุโภหิ หตฺเถหิ สณฺหิกํ คณฺหาติ ‘‘มา ภิชฺชตู’’ติ. อิติ ยถา กุมฺภกาโร ตตฺถ ปฏิปชฺชติ, นาหํ ตุมฺเหสุ ตถา ปฏิปชฺชิสฺสามิ. นิคฺคยฺห นิคฺคยฺหาติ สกึ โอวทิตฺวา ตุณฺหี น ภวิสฺสามิ, นิคฺคณฺหิตฺวา นิคฺคณฺหิตฺวา ปุนปฺปุนํ โอวทิสฺสามิ อนุสาสิสฺสามิ. ปวยฺห ปวยฺหาติ โทเส ปวาเหตฺวา ปวาเหตฺวา. ยถา ปกฺกภาชเนสุ กุมฺภกาโร ภินฺนฉินฺนชชฺชรานิ ปวาเหตฺวา ¶ เอกโต กตฺวา สุปกฺกาเนว อาโกเฏตฺวา อาโกเฏตฺวา คณฺหาติ, เอวเมว อหมฺปิ ปวาเหตฺวา ปวาเหตฺวา ปุนปฺปุนํ โอวทิสฺสามิ อนุสาสิสฺสามิ. โย ¶ สาโร โส สฺสตีติ เอวํ โว มยา โอวทิยมานานํ โย มคฺคผลสาโร, โส สฺสติ. อปิจ โลกิยคุณาปิ อิธ สาโรตฺเวว อธิปฺเปตา. เสสํ สพฺพตฺถ อุตฺตานเมวาติ.
ปปฺจสูทนิยา มชฺฌิมนิกายฏฺกถาย
มหาสฺุตสุตฺตวณฺณนา นิฏฺิตา.
๓. อจฺฉริยอพฺภุตสุตฺตวณฺณนา
๑๙๗. เอวํ ¶ เม สุตนฺติ อจฺฉริยอพฺภุตสุตฺตํ. ตตฺถ ยตฺร หิ นามาติ อจฺฉริยตฺเถ นิปาโต. โย นาม ตถาคโตติ อตฺโถ. ฉินฺนปปฺเจติ เอตฺถ ปปฺจา นาม ตณฺหา มาโน ทิฏฺีติ อิเม ตโย กิเลสา. ฉินฺนวฏุเมติ เอตฺถ วฏุมนฺติ กุสลากุสลกมฺมวฏฺฏํ วุจฺจติ. ปริยาทินฺนวฏฺเฏติ ตสฺเสว เววจนํ. สพฺพทุกฺขวีติวตฺเตติ สพฺพํ วิปากวฏฺฏสงฺขาตํ ทุกฺขํ วีติวตฺเต. อนุสฺสริสฺสตีติ อิทํ ยตฺราติ นิปาตวเสน อนาคตวจนํ, อตฺโถ ปเนตฺถ อตีตวเสน เวทิตพฺโพ. ภควา หิ เต พุทฺเธ อนุสฺสริ, น อิทานิ อนุสฺสริสฺสติ. เอวํชจฺจาติ วิปสฺสีอาทโย ขตฺติยชจฺจา, กกุสนฺธาทโย พฺราหฺมณชจฺจาติ. เอวํโคตฺตาติ วิปสฺสีอาทโย โกณฺฑฺโคตฺตา, กกุสนฺธาทโย กสฺสปโคตฺตาติ. เอวํสีลาติ โลกิยโลกุตฺตรสีเลน เอวํสีลา. เอวํธมฺมาติ เอตฺถ สมาธิปกฺขา ธมฺมา อธิปฺเปตา ¶ . โลกิยโลกุตฺตเรน สมาธินา เอวํสมาธิโนติ อตฺโถ. เอวํปฺาติ โลกิยโลกุตฺตรปฺาย เอวํปฺา. เอวํวิหารีติ เอตฺถ ปน เหฏฺา สมาธิปกฺขานํ ธมฺมานํ คหิตตฺตา วิหาโร คหิโตว, ปุน กสฺมา คหิตเมว คณฺหาตีติ เจ, น อิทํ คหิตเมว. อิทฺหิ นิโรธสมาปตฺติทีปนตฺถํ, ตสฺมา เอวํนิโรธสมาปตฺติวิหารีติ อยเมตฺถ อตฺโถ.
เอวํวิมุตฺตาติ ¶ เอตฺถ วิกฺขมฺภนวิมุตฺติ ตทงฺควิมุตฺติ สมุจฺเฉทวิมุตฺติ ปฏิปฺปสฺสทฺธิวิมุตฺติ นิสฺสรณวิมุตฺตีติ ปฺจวิธา วิมุตฺติโย. ตตฺถ อฏฺ สมาปตฺติโย สยํ วิกฺขมฺภิเตหิ นีวรณาทีหิ วิมุตฺตตฺตา วิกฺขมฺภนวิมุตฺตีติ สงฺขํ คจฺฉนฺติ. อนิจฺจานุปสฺสนาทิกา สตฺต อนุปสฺสนา สยํ ตสฺส ตสฺส ปจฺจนีกงฺควเสน ปริจตฺตาหิ นิจฺจสฺาทีหิ วิมุตฺตตฺตา ตทงฺควิมุตฺตีติ สงฺขํ คจฺฉนฺติ. จตฺตาโร อริยมคฺคา สยํ สมุจฺฉินฺเนหิ กิเลเสหิ วิมุตฺตตฺตา สมุจฺเฉทวิมุตฺตีติ สงฺขํ คจฺฉนฺติ. จตฺตาริ สามฺผลานิ มคฺคานุภาเวน กิเลสานํ ปฏิปฺปสฺสทฺธนฺเต อุปฺปนฺนตฺตา ปฏิปฺปสฺสทฺธิวิมุตฺตีติ สงฺขํ คจฺฉนฺติ. นิพฺพานํ สพฺพกิเลเสหิ นิสฺสฏตฺตา อปคตตฺตา ทูเร ิตตฺตา นิสฺสรณวิมุตฺตีติ สงฺขํ คตํ. อิติ อิมาสํ ปฺจนฺนํ วิมุตฺตีนํ วเสน เอวํวิมุตฺตาติ เอวเมตฺถ อตฺโถ เวทิตพฺโพ.
๑๙๙. ตสฺมาติหาติ ¶ ยสฺมา ตฺวํ ‘‘ตถาคตา อจฺฉริยา’’ติ วทสิ, ตสฺมา ตํ ภิยฺโยโส มตฺตาย ปฏิภนฺตุ ตถาคตสฺส อจฺฉริยา อพฺภุตธมฺมาติ. สโต สมฺปชาโนติ เอตฺถ ทฺเวสมฺปชฺานิ มนุสฺสโลเก เทวโลเก จ. ตตฺถ เวสฺสนฺตรชาตเก พฺราหฺมณสฺส ¶ ทฺเว ปุตฺเต ทตฺวา ปุนทิวเส สกฺกสฺส เทวึ ทตฺวา สกฺเกน ปสีทิตฺวา ทินฺเน อฏฺ วเร คณฺหนฺโต –
‘‘อิโต วิมุจฺจมานาหํ, สคฺคคามี วิเสสคู;
อนิวตฺตี ตโต อสฺสํ, อฏฺเมตํ วรํ วเร’’ติ. (ชา. ๒.๒๒.๒๓๐๐) –
เอวํ ตุสิตภวเน เม ปฏิสนฺธิ โหตูติ วรํ อคฺคเหสิ, ตโต ปฏฺาย ตุสิตภวเน อุปฺปชฺชิสฺสามีติ ชานาติ, อิทํ มนุสฺสโลเก สมฺปชฺํ. เวสฺสนฺตรตฺตภาวโต ปน จุโต ปุน ตุสิตภวเน นิพฺพตฺติตฺวา นิพฺพตฺโตสฺมีติ อฺาสิ, อิทํ เทวโลเก สมฺปชฺํ.
กึ ปน เสสเทวตา น ชานนฺตีติ? โน น ชานนฺติ. ตา ปน อุยฺยานวิมานกปฺปรุกฺเข โอโลเกตฺวา เทวนาฏเกหิ ตูริยสทฺเทน ปโพธิตา ‘‘มาริส อยํ เทวโลโก ตุมฺเห อิธ นิพฺพตฺตา’’ติ สาริตา ชานนฺติ. โพธิสตฺโต ปมชวนวาเร น ชานาติ, ทุติยชวนโต ปฏฺาย ชานาติ. อิจฺจสฺส อฺเหิ อสาธารณชานนํ โหติ.
อฏฺาสีติ ¶ เอตฺถ กิฺจาปิ อฺเปิ เทวา ตตฺถ ิตา ิตมฺหาติ ชานนฺติ, เต ปน ฉสุ ทฺวาเรสุ พลวตา อิฏฺารมฺมเณน อภิภุยฺยมานา สตึ วิสฺสชฺเชตฺวา อตฺตโน ภุตฺตปีตภาวมฺปิ อชานนฺตา อาหารูปจฺเฉเทน กาลํ กโรนฺติ. โพธิสตฺตสฺส กึ ตถารูปํ อารมฺมณํ นตฺถีติ? โน นตฺถิ. โส หิ เสสเทเว ทสหิ าเนหิ อธิคฺคณฺหาติ, อารมฺมเณน ปน อตฺตานํ มทฺทิตุํ น เทติ, ตํ อารมฺมณํ อภิภวิตฺวา ติฏฺติ. เตน วุตฺตํ – ‘‘สโต สมฺปชาโน, อานนฺท, โพธิสตฺโต ตุสิเต กาเย อฏฺาสี’’ติ.
๒๐๐. ยาวตายุกนฺติ เสสตฺตภาเวสุ กึ ยาวตายุกํ น ติฏฺตฺตีติ? อาม น ติฏฺติ. อฺทา หิ ทีฆายุกเทวโลเก นิพฺพตฺโต ตตฺถ ปารมิโย น สกฺกา ปูเรตุนฺติ อกฺขีนิ นิมีเลตฺวา อธิมุตฺติกาลํกิริยํ นาม กตฺวา มนุสฺสโลเก นิพฺพตฺตติ ¶ . อยํ กาลงฺกิริยา ¶ อฺเสํ น โหติ. ตทา ปน อทินฺนทานํ นาม นตฺถิ, อรกฺขิตสีลํ นาม นตฺถิ, สพฺพปารมีนํ ปูริตตฺตา ยาวตายุกํ อฏฺาสิ.
สโต สมฺปชาโน ตุสิตา กายา จวิตฺวา มาตุกุจฺฉึ โอกฺกมตีติ เอวํ ตาว สพฺพปารมิโย ปูเรตฺวา ตทา โพธิสตฺโต ยาวตายุกํ อฏฺาสิ. เทวตานํ ปน – ‘‘มนุสฺสคณนาวเสน อิทานิ สตฺตหิ ทิวเสหิ จุติ ภวิสฺสตี’’ติ ปฺจ ปุพฺพนิมิตฺตานิ อุปฺปชฺชนฺติ – มาลา มิลายนฺติ, วตฺถานิ กิลิสฺสนฺติ, กจฺเฉหิ เสทา มุจฺจนฺติ, กาเย ทุพฺพณฺณิยํ โอกฺกมติ, เทโว เทวาสเน น สณฺาติ.
ตตฺถ มาลาติ ปฏิสนฺธิคฺคหณทิวเส ปิฬนฺธนมาลา. ตา กิร สฏฺิสตสหสฺสาธิกา สตฺตปณฺณาส-วสฺสโกฏิโย อมิลายิตฺวา ตทา มิลายนฺติ. วตฺเถสุปิ เอเสว นโย. เอตฺตกํ ปน กาลํ เทวานํ เนว สีตํ น อุณฺหํ โหติ, ตสฺมึ กาเล สรีรโต พินฺทุพินฺทุวเสน เสทา มุจฺจนฺติ. เอตฺตกฺจ กาลํ เตสํ สรีเร ขณฺฑิจฺจปาลิจฺจาทิวเสน วิวณฺณตา น ปฺายติ, เทวธีตา โสฬสวสฺสุทฺเทสิกา วิย, เทวปุตฺตา วีสติวสฺสุทฺเทสิกา วิย ขายนฺติ. มรณกาเล ปน เนสํ กิลนฺตรูโป อตฺตภาโว โหติ. เอตฺตกฺจ เนสํ กาลํ เทวโลเก อุกฺกณฺิตา ¶ นาม นตฺถิ, มรณกาเล ปน นิสฺสสนฺติ วิชมฺภนฺติ, สเก อาสเน นาภิรมนฺติ.
อิมานิ ปน ปุพฺพนิมิตฺตานิ, ยถา โลเก มหาปฺุานํ ราชราชมหามตฺตาทีนํเยว อุกฺกาปาตภูมิจาลจนฺทคฺคาหาทีนิ ¶ นิมิตฺตานิ ปฺายนฺติ, น สพฺเพสํ, เอวเมว มเหสกฺขานํ เทวตานํเยว ปฺายนฺติ, น สพฺเพสํ. ยถา จ มนุสฺเสสุ ปุพฺพนิมิตฺตานิ นกฺขตฺตปากาทโยว ชานนฺติ, น สพฺเพ, เอวเมว ตานิปิ สพฺเพ เทวา น ชานนฺติ, ปณฺฑิตา เอว ปน ชานนฺติ. ตตฺถ เย จ มนฺเทน กุสลกมฺเมน นิพฺพตฺตา เทวปุตฺตา, เต เตสุ อุปฺปนฺเนสุ – ‘‘อิทานิ โก ชานาติ, กุหึ นิพฺพตฺติสฺสามา’’ติ ภายนฺติ. เย มหาปฺุา, เต – ‘‘อมฺเหหิ ทินฺนํ ทานํ รกฺขิตํ สีลํ ภาวิตํ ภาวนํ อาคมฺม อุปริเทวโลเกสุ สมฺปตฺตึ อนุภวิสฺสามา’’ติ น ภายนฺติ. โพธิสตฺโตปิ ตานิ ปุพฺพนิมิตฺตานิ ทิสฺวา ‘‘อิทานิ อนนฺตเร อตฺตภาเว พุทฺโธ ภวิสฺสามี’’ติ น ภายิ. อถสฺส เตสุ นิมิตฺเตสุ ปาตุภูเตสุ ทสสหสฺสจกฺกวาฬเทวตา สนฺนิปติตฺวา – ‘‘มาริส ตุมฺเหหิ ทส ปารมิโย ปูเรนฺเตหิ น สกฺกสมฺปตฺตึ น มารพฺรหฺมจกฺกวตฺติสมฺปตฺตึ ¶ ปตฺเถนฺเตหิ ปูริตา, โลกนิตฺถรณตฺถาย ปน พุทฺธตฺตํ ปตฺถยมาเนหิ ปูริตา. โส โว อิทานิ กาโล มาริส พุทฺธตฺตาย, สมโย มาริส พุทฺธตฺตายา’’ติ ยาจนฺติ.
อถ มหาสตฺโต เทวตานํ ปฏิฺํ อทตฺวาว กาลทีปเทสกุลชเนตฺติอายุปริจฺเฉทวเสน ปฺจมหาวิโลกนํ นาม วิโลเกสิ. ตตฺถ ‘‘กาโล นุ โข, น กาโล’’ติ ปมํ กาลํ วิโลเกสิ. ตตฺถ วสฺสสตสหสฺสโต อุทฺธํ วฑฺฒิตอายุกาโล กาโล นาม น โหติ. กสฺมา? ตทา หิ สตฺตานํ ชาติชรามรณานิ น ปฺายนฺติ, พุทฺธานฺจ ธมฺมเทสนา นาม ติลกฺขณมุตฺตา นตฺถิ, เตสํ อนิจฺจํ ทุกฺขํ อนตฺตาติ กเถนฺตานํ ‘‘กึ นาเมตํ กเถนฺตี’’ติ เนว โสตุํ น สทฺธาตุํ ¶ มฺนฺติ, ตโต อภิสมโย น โหติ, ตสฺมึ อสติ อนิยฺยานิกํ สาสนํ โหติ. ตสฺมา โส อกาโล. วสฺสสตโต อูนอายุกาโลปิ กาโล นาม น โหติ. กสฺมา? ตทา หิ สตฺตา อุสฺสนฺนกิเลสา โหนฺติ, อุสฺสนฺนกิเลสานฺจ ทินฺโนวาโท โอวาทฏฺาเน น ติฏฺติ. อุทเก ทณฺฑราชิ วิย ขิปฺปํ วิคจฺฉติ. ตสฺมา โสปิ อกาโล. สตสหสฺสโต ¶ ปน ปฏฺาย เหฏฺา วสฺสสตโต ปฏฺาย อุทฺธํ อายุกาโล กาโล นาม. ตทา จ วสฺสสตกาโล โหติ. อถ มหาสตฺโต ‘‘นิพฺพตฺติตพฺพกาโล’’ติ กาลํ ปสฺสิ.
ตโต ทีปํ วิโลเกนฺโต สปริวาเร จตฺตาโร ทีเป โอโลเกตฺวา – ‘‘ตีสุ ทีเปสุ พุทฺธา น นิพฺพตฺตนฺติ, ชมฺพุทีเปเยว นิพฺพตฺตนฺตี’’ติ ทีปํ ปสฺสิ.
ตโต – ‘‘ชมฺพุทีโป นาม มหา, ทสโยชนสหสฺสปริมาโณ, กตรสฺมึ นุ โข ปเทเส พุทฺธา นิพฺพตฺตนฺตี’’ติ เทสํ วิโลเกนฺโต มชฺฌิมเทสํ ปสฺสิ. มชฺฌิมเทโส นาม ‘‘ปุรตฺถิมาย ทิสาย คชงฺคลํ นาม นิคโม’’ติอาทินา นเยน วินเย (มหาว. ๒๕๙) วุตฺโตว. โส ปน อายามโต ตีณิ โยชนสตานิ. วิตฺถารโต อฑฺฒติยานิ, ปริกฺเขปโต นวโยชนสตานีติ. เอตสฺมิฺหิ ปเทเส จตฺตาริ อฏฺ โสฬส วา อสงฺขฺเยยฺยานิ, กปฺปสตสหสฺสฺจ ปารมิโย ปูเรตฺวา สมฺมาสมฺพุทฺธา อุปฺปชฺชนฺติ. ทฺเว อสงฺขฺเยยฺยานิ, กปฺปสตสหสฺสฺจ ปารมิโย ปูเรตฺวา ปจฺเจกพุทฺธา อุปฺปชฺชนฺติ, เอกํ ¶ อสงฺขฺเยยฺยํ, กปฺปสตสหสฺสฺจ ปารมิโย ปูเรตฺวา สาริปุตฺตโมคฺคลฺลานาทโย มหาสาวกา อุปฺปชฺชนฺติ, จตุนฺนํ มหาทีปานํ ทฺวิสหสฺสานํ ปริตฺตทีปานฺจ อิสฺสริยาธิปจฺจการกจกฺกวตฺติราชาโน อุปฺปชฺชนฺติ, อฺเ จ มเหสกฺขา ขตฺติยพฺราหฺมณคหปติมหาสาลา ¶ อุปฺปชฺชนฺติ. อิทฺเจตฺถ กปิลวตฺถุ นาม นครํ, ตตฺถ มยา นิพฺพตฺติตพฺพนฺติ นิฏฺมคมาสิ.
ตโต กุลํ วิโลเกนฺโต – ‘‘พุทฺธา นาม โลกสมฺมเต กุเล นิพฺพตฺตนฺติ, อิทานิ จ ขตฺติยกุลํ โลกสมฺมตํ, ตตฺถ นิพฺพตฺติสฺสามิ, สุทฺโธทโน นาม ราชา เม ปิตา ภวิสฺสตี’’ติ กุลํ ปสฺสิ.
ตโต มาตรํ วิโลเกนฺโต – ‘‘พุทฺธมาตา นาม โลลา สุราธุตฺตา น โหติ, กปฺปสตสหสฺสํ ปูริตปารมี ชาติโต ปฏฺาย อขณฺฑปฺจสีลา โหติ, อยฺจ มหามายา นาม เทวี เอทิสา. อยํ เม มาตา ภวิสฺสติ. กิตฺตกํ ปนสฺสา อายู’’ติ อาวชฺชนฺโต – ‘‘ทสนฺนํ มาสานํ อุปริ สตฺต ทิวสานี’’ติ ปสฺสิ.
อิติ ¶ อิมํ ปฺจมหาวิโลกนํ วิโลเกตฺวา – ‘‘กาโล เม มาริสา พุทฺธภาวายา’’ติ เทวตานํ สงฺคหํ กโรนฺโต ปฏิฺํ ทตฺวา ‘‘คจฺฉถ ตุมฺเห’’ติ ตา เทวตา อุยฺโยเชตฺวา ตุสิตเทวตาหิ ปริวุโต ตุสิตปุเร นนฺทนวนํ ปาวิสิ. สพฺพเทวโลเกสุ หิ นนฺทนวนํ อตฺถิเยว. ตตฺถ นํ เทวตา – ‘‘อิโต จุโต สุคตึ คจฺฉ, อิโต จุโต สุคตึ คจฺฉา’’ติ ปุพฺเพกตกุสลกมฺโมกาสํ สารยมานา วิจรนฺติ. โส เอวํ เทวตาหิ กุสลํ สารยมานาหิ ปริวุโต ตตฺถ วิจรนฺโตว จวิ.
เอวํ จุโต จวามีติ ปชานาติ, จุติจิตฺตํ น ¶ ชานาติ. ปฏิสนฺธึ คเหตฺวาปิ ปฏิสนฺธิจิตฺตํ น ชานาติ, อิมสฺมึ เม าเน ปฏิสนฺธิ คหิตาติ เอวํ ปน ชานาติ. เกจิ ปน เถรา ‘‘อาวชฺชนปริยาโย นาม ลทฺธุํ วฏฺฏติ, ทุติยตติยจิตฺตวาเรเยว ชานิสฺสตี’’ติ วทนฺติ. ติปิฏกมหาสีวตฺเถโร ปนาห – ‘‘มหาสตฺตานํ ปฏิสนฺธิ น อฺเสํ ปฏิสนฺธิสทิสา, โกฏิปฺปตฺตํ เตสํ สติสมฺปชฺํ. ยสฺมา ปน เตเนว จิตฺเตน ตํ จิตฺตํ าตุํ น สกฺกา, ตสฺมา จุติจิตฺตํ น ชานาติ. จุติกฺขเณปิ จวามีติ ปชานาติ, ปฏิสนฺธึ คเหตฺวาปิ ปฏิสนฺธิจิตฺตํ น ชานาติ, อสุกสฺมึ าเน ปฏิสนฺธิ คหิตาติ ปชานาติ, ตสฺมึ กาเล ทสสหสฺสี กมฺปตี’’ติ. เอวํ สโต สมฺปชาโน มาตุกุจฺฉึ โอกฺกมนฺโต ปน เอกูนวีสติยา ปฏิสนฺธิจิตฺเตสุ ¶ เมตฺตาปุพฺพภาคสฺส โสมนสฺส-สหคต-าณสมฺปยุตฺต-อสงฺขาริก-กุสลจิตฺตสฺส สทิสมหาวิปากจิตฺเตน ปฏิสนฺธึ คณฺหิ. มหาสีวตฺเถโร ปน ‘‘อุเปกฺขาสหคเตนา’’ติ อาห.
ปฏิสนฺธึ คณฺหนฺโต ปน อาสาฬฺหีปุณฺณมายํ อุตฺตราสาฬฺหนกฺขตฺเตน อคฺคเหสิ. ตทา กิร มหามายา ปุเร ปุณฺณมาย สตฺตมทิวสโต ปฏฺาย วิคตสุราปานํ มาลาคนฺธวิภูสนสมฺปนฺนํ นกฺขตฺตกีฬํ อนุภวมานา สตฺตเม ทิวเส ปาโต วุฏฺาย คนฺโธทเกน นฺหายิตฺวา สพฺพาลงฺการวิภูสิตา วรโภชนํ ภฺุชิตฺวา อุโปสถงฺคานิ อธิฏฺาย สิรีคพฺภํ ¶ ปวิสิตฺวา สิรีสยเน นิปนฺนา นิทฺทํ โอกฺกมมานา อิทํ สุปินํ อทฺทส – ‘‘จตฺตาโร กิร นํ มหาราชาโน สยเนเนว สทฺธึ อุกฺขิปิตฺวา อโนตตฺตทหํ เนตฺวา เอกมนฺตํ อฏฺํสุ. อถ เนสํ เทวิโย อาคนฺตฺวา มนุสฺสมลหรณตฺถํ นฺหาเปตฺวา ทิพฺพวตฺถํ นิวาเสตฺวา คนฺเธหิ วิลิมฺเปตฺวา ทิพฺพปุปฺผานิ ปิฬนฺธิตฺวา ตโต อวิทูเร รชตปพฺพโต, ตสฺส อนฺโต กนกวิมานํ อตฺถิ, ตสฺมึ ปาจีนโต ¶ สีสํ กตฺวา นิปชฺชาเปสุํ. อถ โพธิสตฺโต เสตวรวารโณ หุตฺวา ตโต อวิทูเร เอโก สุวณฺณปพฺพโต, ตตฺถ จริตฺวา ตโต โอรุยฺห รชตปพฺพตํ อภิรุหิตฺวา อุตฺตรทิสโต อาคมฺม กนกวิมานํ ปวิสิตฺวา มาตรํ ปทกฺขิณํ กตฺวา ทกฺขิณปสฺสํ ผาเลตฺวา กุจฺฉึ ปวิฏฺสทิโส อโหสิ.
อถ ปพุทฺธา เทวี ตํ สุปินํ รฺโ อาโรเจสิ. ราชา ปภาตาย รตฺติยา จตุสฏฺิมตฺเต พฺราหฺมณปาโมกฺเข ปกฺโกสาเปตฺวา หริตูปลิตฺตาย ลาชาทีหิ กตมงฺคลสกฺการาย ภูมิยา มหารหานิ อาสนานิ ปฺาเปตฺวา ตตฺถ นิสินฺนานํ พฺราหฺมณานํ สปฺปิมธุสกฺกราภิสงฺขารสฺส วรปายาสสฺส สุวณฺณรชตปาติโย ปูเรตฺวา สุวณฺณรชตปาตีติเหว ปฏิกุชฺชิตฺวา อทาสิ, อฺเหิ จ อหตวตฺถกปิลคาวีทานาทีหิ เต สนฺตปฺเปสิ. อถ เนสํ สพฺพกามสนฺตปฺปิตานํ สุปินํ อาโรจาเปตฺวา – ‘‘กึ ภวิสฺสตี’’ติ ปุจฺฉิ. พฺราหฺมณา อาหํสุ – ‘‘มา จินฺตยิ มหาราช, เทวิยา เต กุจฺฉิมฺหิ คพฺโภ ปติฏฺิโต, โส จ โข ปุริสคพฺโภ, น อิตฺถิคพฺโภ, ปุตฺโต เต ภวิสฺสติ. โส สเจ อคารํ อชฺฌาวสิสฺสติ, ราชา ภวิสฺสติ จกฺกวตฺตี. สเจ อคารา นิกฺขมฺม ปพฺพชิสฺสติ, พุทฺโธ ภวิสฺสติ ¶ โลเก วิวฏฺฏจฺฉโท’’ติ. เอวํ สโต สมฺปชาโน โพธิสตฺโต ตุสิตกายา จวิตฺวา มาตุกุจฺฉึ โอกฺกมติ.
ตตฺถ ¶ สโต สมฺปชาโนติ อิมินา จตุตฺถาย คพฺภาวกฺกนฺติยา โอกฺกมตีติ ทสฺเสติ. จตสฺโส หิ คพฺภาวกฺกนฺติโย.
‘‘จตสฺโส อิมา, ภนฺเต, คพฺภาวกฺกนฺติโย. อิธ, ภนฺเต, เอกจฺโจ อสมฺปชาโน มาตุกุจฺฉึ โอกฺกมติ, อสมฺปชาโน มาตุกุจฺฉิสฺมึ าติ, อสมฺปชาโน มาตุกุจฺฉิมฺหา นิกฺขมติ, อยํ ปมา คพฺภาวกฺกนฺติ.
ปุน จปรํ, ภนฺเต, อิเธกจฺโจ สมฺปชาโน มาตุกุจฺฉึ โอกฺกมติ, อสมฺปชาโน มาตุกุจฺฉิสฺมึ าติ, อสมฺปชาโน มาตุกุจฺฉิมฺหา นิกฺขมติ, อยํ ทุติยา คพฺภาวกฺกนฺติ.
ปุน จปรํ, ภนฺเต, อิเธกจฺโจ สมฺปชาโน มาตุกุจฺฉึ โอกฺกมติ, สมฺปชาโน มาตุกุจฺฉิสฺมึ าติ, อสมฺปชาโน มาตุกุจฺฉิมฺหา นิกฺขมติ, อยํ ตติยา คพฺภาวกฺกนฺติ.
ปุน ¶ จปรํ, ภนฺเต, อิเธกจฺโจ สมฺปชาโน มาตุกุจฺฉึ โอกฺกมติ, สมฺปชาโน มาตุกุจฺฉิสฺมึ าติ, สมฺปชาโน มาตุกุจฺฉิมฺหา นิกฺขมติ, อยํ จตุตฺถา คพฺภาวกฺกนฺตี’’ติ (ที. นิ. ๓.๑๔๗).
เอตาสุ ปมา โลกิยมนุสฺสานํ โหติ, ทุติยา อสีติมหาสาวกานํ, ตติยา ทฺวินฺนํ อคฺคสาวกานํ ปจฺเจกโพธิสตฺตานฺจ. เต กิร กมฺมชวาเตหิ อุทฺธํปาทา อโธสิรา อเนกสตโปริเส ปปาเต วิย โยนิมุเข ตาฬจฺฉิคฺคเลน หตฺถี วิย อติวิย สมฺพาเธน โยนิมุเขน นิกฺขมมานา อนนฺตํ ทุกฺขํ ปาปุณนฺติ. เตน เนสํ ‘‘มยํ นิกฺขมามา’’ติ สมฺปชานตา น โหติ. จตุตฺถา สพฺพฺุโพธิสตฺตานํ. เต หิ มาตุกุจฺฉิสฺมึ ปฏิสนฺธึ คณฺหนฺตาปิ ชานนฺติ, ตตฺถ วสนฺตาปิ ชานนฺติ. นิกฺขมนกาเลปิ ¶ เนสํ กมฺมชวาตา อุทฺธํปาเท อโธสิเร กตฺวา ขิปิตุํ น สกฺโกนฺติ, ทฺเว หตฺเถ ปสาเรตฺวา อกฺขีนิ อุมฺมีเลตฺวา ิตกาว นิกฺขมนฺติ.
๒๐๑. มาตุกุจฺฉึ โอกฺกมตีติ เอตฺถ มาตุกุจฺฉึ โอกฺกนฺโต โหตีติ อตฺโถ. โอกฺกนฺเต ¶ หิ ตสฺมึ เอวํ โหติ, น โอกฺกมมาเน. อปฺปมาโณติ พุทฺธปฺปมาโณ, วิปุโลติ อตฺโถ. อุฬาโรติ ตสฺเสว เววจนํ. เทวานุภาวนฺติ เอตฺถ เทวานํ อยมานุภาโว – นิวตฺถวตฺถสฺส ปภา ทฺวาทส โยชนานิ ผรติ, ตถา สรีรสฺส, ตถา อลงฺการสฺส, ตถา วิมานสฺส, ตํ อติกฺกมิตฺวาติ อตฺโถ.
โลกนฺตริกาติ ติณฺณํ ติณฺณํ จกฺกวาฬานํ อนฺตรา เอเกโก โลกนฺตริกา โหติ, ติณฺณํ สกฏจกฺกานํ ปตฺตานํ วา อฺมฺํ อาหจฺจ ปิตานํ มชฺเฌ โอกาโส วิย. โส ปน โลกนฺตริกนิรโย ปริมาณโต อฏฺโยชนสหสฺโส โหติ. อฆาติ นิจฺจวิวฏา. อสํวุตาติ เหฏฺาปิ อปฺปติฏฺา. อนฺธการาติ ตมภูตา. อนฺธการติมิสาติ จกฺขุวิฺาณุปฺปตฺตินิวารณโต อนฺธภาวกรณติมิเสน สมนฺนาคตา. ตตฺถ กิร จกฺขุวิฺาณํ น ชายติ. เอวํมหิทฺธิกาติ จนฺทิมสูริยา กิร เอกปฺปหาเรเนว ตีสุ ทีเปสุ ปฺายนฺติ, เอวํมหิทฺธิกา. เอเกกาย ทิสาย นวนวโยชนสตสหสฺสานิ อนฺธการํ วิธมิตฺวา อาโลกํ ทสฺเสนฺติ, เอวํ มหานุภาวา. อาภาย ¶ นานุโภนฺตีติ อตฺตโน ¶ ปภาย นปฺปโหนฺติ. เต กิร จกฺกวาฬปพฺพตสฺส เวมชฺเฌน จรนฺติ, จกฺกวาฬปพฺพตฺจ อติกฺกมฺม โลกนฺตริกนิรโย, ตสฺมา เต ตตฺถ อาภาย นปฺปโหนฺติ.
เยปิ ตตฺถ สตฺตาติ เยปิ ตสฺมึ โลกนฺตรมหานิรเย สตฺตา อุปปนฺนา. กึ ปน กมฺมํ กตฺวา เต ตตฺถ อุปฺปชฺชนฺตีติ? ภาริยํ ทารุณํ มาตาปิตูนํ ธมฺมิกสมณพฺราหฺมณานฺจ อุปริ อปราธํ อฺฺจ ทิวเส ทิวเส ปาณวธาทิสาหสิกกมฺมํ กตฺวา อุปฺปชฺชนฺติ ตมฺพปณฺณิทีเป อภยโจรนาคโจราทโย วิย. เตสํ อตฺตภาโว ติคาวุติโก โหติ, วคฺคุลีนํ วิย ทีฆนขา โหนฺติ. เต รุกฺเข วคฺคุลิโย วิย นเขหิ จกฺกวาฬปาเท ลคฺคนฺติ. ยทา ปน สํสปฺปนฺตา อฺมฺสฺส หตฺถปาสํ คตา โหนฺติ, อถ ‘‘ภกฺโข โน ลทฺโธ’’ติ มฺมานา ตตฺถ วาวฏา วิปริวตฺติตฺวา โลกสนฺธารกอุทเก ปตนฺติ. วาเต ปหรนฺเต มธุกผลานิ วิย ฉิชฺชิตฺวา อุทเก ปตนฺติ. ปติตมตฺตา จ อจฺจนฺตขาเร อุทเก ปิฏฺปิณฺฑิ วิย วิลียนฺติ.
อฺเปิ กิร โภ สนฺติ สตฺตาติ – ‘‘ยถา มยํ มหาทุกฺขํ อนุภวาม, เอวํ อฺเปิ กิร สตฺตา อิทํ ทุกฺขํ อนุภวนฺตา อิธูปปนฺนา’’ติ ตํ ทิวสํ ปสฺสนฺติ. อยํ ปน โอภาโส เอกยาคุปานมตฺตมฺปิ ¶ น ติฏฺติ, ยาวตา นิทฺทายิตฺวา ปพุทฺโธ อารมฺมณํ วิภาเวติ, ตตฺตกํ กาลํ โหติ. ทีฆภาณกา ปน ‘‘อจฺฉราสงฺฆาฏมตฺตเมว วิชฺชุภาโส วิย นิจฺฉริตฺวา กึ อิทนฺติ ภณนฺตานํเยว อนฺตรธายตี’’ติ วทนฺติ. สงฺกมฺปตีติ ¶ สมนฺตโต กมฺปติ. อิตรทฺวยํ ปุริมปสฺเสว เววจนํ. ปุน อปฺปมาโณ จาติอาทิ นิคมนตฺถํ วุตฺตํ.
๒๐๒. จตฺตาโร เทวปุตฺตา จตุทฺทิสํ อารกฺขาย อุปคจฺฉนฺตีติ เอตฺถ จตฺตาโรติ จตุนฺนํ มหาราชูนํ วเสน วุตฺตํ, ทสสหสฺสจกฺกวาเฬ ปน จตฺตาโร จตฺตาโร กตฺวา จตฺตาลีสทสสหสฺสา โหนฺติ. ตตฺถ อิมสฺมึ จกฺกวาเฬ มหาราชาโน ขคฺคหตฺถา อาคนฺตฺวา โพธิสตฺตสฺส อารกฺขณตฺถาย อุปคนฺตฺวา สิรีคพฺภํ ปวิฏฺา, อิตเร คพฺภทฺวารโต ปฏฺาย อวรุทฺธปํสุปิสาจกาทิยกฺขคเณ ¶ ปฏิกฺกมาเปตฺวา ยาว จกฺกวาฬา อารกฺขํ คณฺหึสุ.
กิมตฺถํ ปนายํ รกฺขา อาคตา? นนุ ปฏิสนฺธิกฺขเณ กลลกาลโต ปฏฺาย สเจปิ โกฏิสตสหสฺสา มารา โกฏิสตสหสฺสํ สิเนรุํ อุกฺขิปิตฺวา โพธิสตฺตสฺส วา โพธิสตฺตมาตุยา วา อนฺตรายกรณตฺถํ อาคจฺเฉยฺยุํ, สพฺเพ อนฺตราว อนฺตรธาเยยฺยุํ. วุตฺตมฺปิ เจตํ ภควตา รุหิรุปฺปาทวตฺถุสฺมึ – ‘‘อฏฺานเมตํ, ภิกฺขเว, อนวกาโส, ยํ ปรูปกฺกเมน ตถาคตํ ชีวิตา โวโรเปยฺย. อนุปกฺกเมน, ภิกฺขเว, ตถาคตา ปรินิพฺพายนฺติ. คจฺฉถ ตุมฺเห, ภิกฺขเว, ยถาวิหารํ, อรกฺขิยา, ภิกฺขเว, ตถาคตา’’ติ (จูฬว. ๓๔๑). เอวเมตํ, น ปรูปกฺกเมน เตสํ ชีวิตนฺตราโย อตฺถิ. สนฺติ โข ปน อมนุสฺสา วิรูปา ทุทฺทสิกา, เภรวรุปา ปกฺขิโน, เยสํ รูปํ ทิสฺวา สทฺทํ วา สุตฺวา โพธิสตฺตมาตุ ภยํ วา สนฺตาโส วา อุปฺปชฺเชยฺย, เตสํ นิวารณตฺถาย ¶ รกฺขํ อคฺคเหสุํ. อปิจ โข โพธิสตฺตสฺส ปฺุเตเชน สฺชาตคารวา อตฺตโน คารวโจทิตาปิ เต เอวมกํสุ.
กึ ปน เต อนฺโตคพฺภํ ปวิสิตฺวา ิตา จตฺตาโร มหาราชาโน โพธิสตฺตมาตุยา อตฺตานํ ทสฺเสนฺติ น ทสฺเสนฺตีติ? นหานมณฺฑนโภชนาทิสรีรกิจฺจกาเล น ทสฺเสนฺติ, สิรีคพฺภํ ปวิสิตฺวา วรสยเน นิปนฺนกาเล ปน ทสฺเสนฺติ. ตตฺถ กิฺจาปิ อมนุสฺสทสฺสนํ นาม มนุสฺสานํ สปฺปฏิภยํ โหติ, โพธิสตฺตมาตา ปน อตฺตโน เจว ปุตฺตสฺส จ ปฺุานุภาเวน เต ทิสฺวา น ภายติ, ปกติอนฺเตปุรปาลเกสุ วิย อสฺสา เตสุ จิตฺตํ อุปฺปชฺชติ.
๒๐๓. ปกติยา ¶ สีลวตีติ สภาเวเนว สีลสมฺปนฺนา. อนุปฺปนฺเน กิร พุทฺเธ มนุสฺสา ตาปสปริพฺพาชกานํ สนฺติเก วนฺทิตฺวา อุกฺกุฏิกํ นิสีทิตฺวา สีลํ คณฺหนฺติ, โพธิสตฺตมาตาปิ กาลเทวิลสฺส อิสิโน สนฺติเก คณฺหาติ. โพธิสตฺเต ปน กุจฺฉิคเต อฺสฺส ปาทมูเล นิสีทิตุํ นาม น สกฺกา, สมาสเน นิสีทิตฺวา คหิตสีลมฺปิ อวฺา การณมตฺตํ โหติ. ตสฺมา สยเมว สีลํ อคฺคเหสีติ วุตฺตํ โหติ.
ปุริเสสูติ ¶ โพธิสตฺตสฺส ปิตรํ อาทึ กตฺวา เกสุจิ มนุสฺเสสุ ปุริสาธิปฺปายจิตฺตํ นุปฺปชฺชติ. ตฺจ โข โพธิสตฺเต คารเวน, น ปหีนกิเลสตาย. โพธิสตฺตมาตุ รูปํ ปน สุกุสลาปิ สิปฺปิกา โปตฺถกมฺมาทีสุปิ กาตุํ น สกฺโกนฺติ, ตํ ทิสฺวา ปุริสสฺส ราโค นุปฺปชฺชตีติ น สกฺกา วตฺตุํ. สเจ ปน ตํ รตฺตจิตฺโต อุปสงฺกมิตุกาโม โหติ, ปาทา น วหนฺติ, ทิพฺพสงฺขลิกา วิย พชฺฌนฺติ. ตสฺมา ‘‘อนติกฺกมนียา’’ติอาทิ วุตฺตํ.
ปฺจนฺนํ กามคุณานนฺติ ปุพฺเพ ‘‘กามคุณูปสํหิต’’นฺติ ¶ ปุริสาธิปฺปายวเสน วตฺถุปฏิกฺเขโป กถิโต, อิธ อารมฺมณปฺปฏิลาโภ ทสฺสิโต. ตทา กิร ‘‘เทวิยา เอวรูโป ปุตฺโต กุจฺฉิสฺมึ อุปฺปนฺโน’’ติ, สุตฺวา สมนฺตโต ราชาโน มหคฺฆอาภรณตูริยาทิวเสน ปฺจทฺวารารมฺมณวตฺถุภูตํ ปณฺณาการํ เปเสนฺติ, โพธิสตฺตสฺส จ โพธิสตฺตมาตุยา จ กตกมฺมสฺส อุสฺสนฺนตฺตา ลาภสกฺการสฺส ปมาณปริจฺเฉโท นาม นตฺถิ.
๒๐๔. อกิลนฺตกายาติ ยถา อฺา อิตฺถิโย คพฺภภาเรน กิลมนฺติ, หตฺถปาทา อุทฺธุมาตกาทีนิ ปาปุณนฺติ, น เอวํ ตสฺสา โกจิ กิลมโถ อโหสิ. ติโรกุจฺฉิคตนฺติ อนฺโตกุจฺฉิคตํ. กลลาทิกาลํ อติกฺกมิตฺวา สฺชาตองฺคปจฺจงฺคํ อหีนินฺทฺริยภาวํ อุปคตํเยว ปสฺสติ. กิมตฺถํ ปสฺสติ? สุขวาสตฺถํ. ยเถว หิ มาตา ปุตฺเตน สทฺธึ นิสินฺนา วา นิปนฺนา วา ‘‘หตฺถํ วา ปาทํ วา โอลมฺพนฺตํ อุกฺขิปิตฺวา สณฺเปสฺสามี’’ติ สุขวาสตฺถํ ปุตฺตํ โอโลเกติ, เอวํ โพธิสตฺตมาตาปิ ยํ ตํ มาตุ อุฏฺานคมนปริวตฺตนนิสชฺชาทีสุ อุณฺหสีตโลณิกติตฺตกกฏุกาหารอชฺโฌหรณกาเลสุ จ คพฺภสฺส ทุกฺขํ อุปฺปชฺชติ, อตฺถิ นุ โข เม ตํ ปุตฺตสฺสาติ สุขวาสตฺถํ โพธิสตฺตํ โอโลกยมานา ปลฺลงฺกํ อาภุชิตฺวา นิสินฺนํ โพธิสตฺตํ ปสฺสติ. ยถา หิ อฺเ อนฺโตกุจฺฉิคตา ปกฺกาสยํ อชฺโฌตฺถริตฺวา อามาสยํ อุกฺขิปิตฺวา ¶ อุทรปฏลํ ปิฏฺิโต กตฺวา ปิฏฺิกณฺฏกํ นิสฺสาย อุกฺกุฏิกา ทฺวีสุ มุฏฺีสุ หนุกํ เปตฺวา เทเว วสฺสนฺเต รุกฺขสุสิเร มกฺกฏา วิย นิสีทนฺติ, น เอวํ โพธิสตฺโต. โพธิสตฺโต ปน ปิฏฺิกณฺฏกํ ปิฏฺิโต กตฺวา ธมฺมาสเน ธมฺมกถิโก วิย ปลฺลงฺกํ อาภุชิตฺวา ปุรตฺถาภิมุโข นิสีทติ. ปุพฺเพ กตกมฺมํ ปนสฺสา วตฺถุํ โสเธติ, สุทฺเธ วตฺถุมฺหิ สุขุมจฺฉวิลกฺขณํ นิพฺพตฺตติ ¶ . อถ นํ กุจฺฉิคตํ ตโจ ปฏิจฺฉาเทตุํ น สกฺโกติ, โอโลเกนฺติยา พหิ ิโต วิย ปฺายติ. ตมตฺถํ อุปมาย วิภาเวนฺโต เสยฺยถาปีติอาทิมาห. โพธิสตฺโต ปน อนฺโตกุจฺฉิคโต มาตรํ น ปสฺสติ. น หิ อนฺโตกุจฺฉิยํ จกฺขุวิฺาณํ อุปฺปชฺชติ.
๒๐๕. กาลํ ¶ กโรตีติ น วิชาตภาวปจฺจยา, อายุปริกฺขเยเนว. โพธิสตฺเตน วสิตฏฺานฺหิ เจติยกุฏิสทิสํ โหติ อฺเสํ อปริโภคํ, น จ สกฺกา โพธิสตฺตมาตรํ อปเนตฺวา อฺํ อคฺคมเหสิฏฺาเน เปตุนฺติ ตตฺตกํเยว โพธิสตฺตมาตุ อายุปฺปมาณํ โหติ, ตสฺมา ตทา กาลํ กโรติ. กตรสฺมึ ปน วเย กาลํ กโรตีติ? มชฺฌิมวเย. ปมวยสฺมิฺหิ สตฺตานํ อตฺตภาเว ฉนฺทราโค พลวา โหติ, เตน ตทา สฺชาตคพฺภา อิตฺถี ตํ คพฺภํ อนุรกฺขิตุํ น สกฺโกนฺติ, คพฺโภ พหฺวาพาโธ โหติ. มชฺฌิมวยสฺส ปน ทฺเว โกฏฺาเส อติกฺกมฺม ตติยโกฏฺาเส วตฺถุํ วิสทํ โหติ, วิสเท วตฺถุมฺหิ นิพฺพตฺตา ทารกา อโรคา โหนฺติ. ตสฺมา โพธิสตฺตมาตาปิ ปมวเย สมฺปตฺตึ อนุภวิตฺวา มชฺฌิมวยสฺส ตติยโกฏฺาเส วิชายิตฺวา กาลํ กโรติ.
นว วา ทส วาติ เอตฺถ วา-สทฺเทน วิกปฺปนวเสน สตฺต วา อฏฺ วา เอกาทส วา ทฺวาทส วาติ เอวมาทีนมฺปิ สงฺคโห เวทิตพฺโพ. ตตฺถ สตฺตมาสชาโต ชีวติ, สีตุณฺหกฺขโม ปน น โหติ. อฏฺมาสชาโต น ชีวติ, เสสา ชีวนฺติ.
ิตาวาติ ิตาว หุตฺวา. มหามายาปิ เทวี อุปวิชฺา าติกุลฆรํ คมิสฺสามีติ รฺโ อาโรเจสิ. ราชา กปิลวตฺถุโต เทวทหนครคามิมคฺคํ อลงฺการาเปตฺวา เทวึ สุวณฺณสิวิกาย นิสีทาเปสิ. สกลนครวาสิโน สกฺยา ปริวาเรตฺวา คนฺธมาลาทีหิ ปูชยมานา เทวึ คเหตฺวา ปายึสุ. สา เทวทหนครสฺส อวิทูเร ลุมฺพินิสาลวนุยฺยานํ ทิสฺวา อุยฺยานวิจรณตฺถาย จิตฺตํ อุปฺปาเทตฺวา รฺโ สฺํ อทาสิ. ราชา อุยฺยานํ ปฏิชคฺคาเปตฺวา อารกฺขํ ¶ สํวิทหาเปสิ. เทวิยา อุยฺยานํ ปวิฏฺมตฺตาย กายทุพฺพลฺยํ ¶ อโหสิ, อถสฺสา มงฺคลสาลมูเล สิรีสยนํ ปฺาเปตฺวา สาณิยา ปริกฺขิปึสุ. สา ¶ อนฺโตสาณึ ปวิสิตฺวา สาลสาขํ หตฺเถน คเหตฺวา อฏฺาสิ. อถสฺสา ตาวเทว คพฺภวุฏฺานํ อโหสิ.
เทวา นํ ปมํ ปฏิคฺคณฺหนฺตีติ ขีณาสวา สุทฺธาวาสพฺรหฺมาโน ปฏิคฺคณฺหนฺติ. กถํ? สูติเวสํ คณฺหิตฺวาติ เอเก. ตํ ปน ปฏิกฺขิปิตฺวา อิทํ วุตฺตํ – ตทา โพธิสตฺตมาตา สุวณฺณขจิตํ วตฺถํ นิวาเสตฺวา มจฺฉกฺขิสทิสํ ทุกูลปฏํ ยาว ปาทนฺตาว ปารุปิตฺวา อฏฺาสิ. อถสฺสา สลฺลหุกํ คพฺภวุฏฺานํ อโหสิ ธมฺมกรณโต อุทกนิกฺขมนสทิสํ. อถ เต ปกติพฺรหฺมเวเสเนว อุปสงฺกมิตฺวา ปมํ สุวณฺณชาเลน ปฏิคฺคเหสุํ. เตสํ หตฺถโต มนุสฺสา ทุกูลจุมฺพฏเกน ปฏิคฺคเหสุํ. เตน วุตฺตํ – ‘‘เทวา นํ ปมํ ปฏิคฺคณฺหนฺติ ปจฺฉา มนุสฺสา’’ติ.
๒๐๖. จตฺตาโร นํ เทวปุตฺตาติ จตฺตาโร มหาราชาโน. ปฏิคฺคเหตฺวาติ อชินปฺปเวณิยา ปฏิคฺคเหตฺวา. มเหสกฺโขติ มหาเตโช มหายโส ลกฺขณสมฺปนฺโนติ อตฺโถ.
วิสโทว นิกฺขมตีติ ยถา อฺเ สตฺตา โยนิมคฺเค ลคฺคนฺตา ภคฺควิภคฺคา นิกฺขมนฺติ, น เอวํ นิกฺขมติ, อลคฺโค หุตฺวา นิกฺขมตีติ อตฺโถ. อุเทนาติ อุทเกน. เกนจิ อสุจินาติ ยถา อฺเ สตฺตา กมฺมชวาเตหิ อุทฺธํปาทา อโธสิรา โยนิมคฺเค ปกฺขิตฺตา สตโปริสนรกปปาตํ ปตนฺตา วิย ตาฬจฺฉิทฺเทน นิกฺกฑฺฒิยมานา หตฺถี วิย มหาทุกฺขํ อนุภวนฺตา นานาอสุจิมกฺขิตาว ¶ นิกฺขมนฺติ, น เอวํ โพธิสตฺโต. โพธิสตฺตฺหิ กมฺมชวาตา อุทฺธํปาทํ อโธสิรํ กาตุํ น สกฺโกนฺติ. โส ธมฺมาสนโต โอตรนฺโต ธมฺมกถิโก วิย นิสฺเสณิโต โอตรนฺโต ปุริโส วิย จ ทฺเว หตฺเถ จ ปาเท จ ปสาเรตฺวา ิตโกว มาตุกุจฺฉิสมฺภเวน เกนจิ อสุจินา อมกฺขิโตว นิกฺขมติ.
อุทกสฺส ธาราติ อุทกวฏฺฏิโย. ตาสุ สีตา สุวณฺณกฏาเห ปตติ, อุณฺหา รชตกฏาเห. อิทฺจ ปถวีตเล เกนจิ อสุจินา อสมฺมิสฺสํ เตสํ ปานียปริโภชนียอุทกฺเจว อฺเหิ อสาธารณํ ¶ กีฬนอุทกฺจ ทสฺเสตุํ วุตฺตํ. อฺสฺส ปน สุวณฺณรชตฆเฏหิ อาหริยมานอุทกสฺส เจว หํสวฏฺฏกาทิโปกฺขรณิคตสฺส จ อุทกสฺส ปริจฺเฉโท นตฺถิ.
๒๐๗. สมฺปติชาโตติ ¶ มุหุตฺตชาโต. ปาฬิยํ ปน มาตุกุจฺฉิโต นิกฺขนฺตมตฺโต วิย ทสฺสิโต, น ปน เอวํ ทฏฺพฺพํ. นิกฺขนฺตมตฺตฺหิ ตํ ปมํ พฺรหฺมาโน สุวณฺณชาเลน ปฏิคฺคณฺหึสุ, เตสํ หตฺถโต จตฺตาโร มหาราชาโน มงฺคลสมฺมตาย สุขสมฺผสฺสาย อชินปฺปเวณิยา, เตสํ หตฺถโต มนุสฺสา ทุกูลจุมฺพฏเกน, มนุสฺสานํ หตฺถโต มุจฺจิตฺวา ปถวิยํ ปติฏฺิโต.
เสตมฺหิ ฉตฺเต อนุธาริยมาเนติ ทิพฺพเสตจฺฉตฺเต อนุธาริยมาเน. เอตฺถ จ ฉตฺตสฺส ปริวารานิ ขคฺคาทีนิ ¶ ปฺจ ราชกกุธภณฺฑานิปิ อาคตาเนว. ปาฬิยํ ปน ราชคมเน ราชา วิย ฉตฺตเมว วุตฺตํ. เตสุ ฉตฺตเมว ปฺายติ, น ฉตฺตคฺคาหกา. ตถา ขคฺค-ตาลวณฺฏ-โมรหตฺถก-วาฬพีชนิ-อุณฺหีสมตฺตาเยว ปฺายนฺติ, น เตสํ คาหกา. สพฺพานิ กิร ตานิ อทิสฺสมานรูปา เทวตา คณฺหึสุ. วุตฺตมฺปิ เจตํ –
‘‘อเนกสาขฺจ สหสฺสมณฺฑลํ,
ฉตฺตํ มรู ธารยุมนฺตลิกฺเข;
สุวณฺณทณฺฑา วิปตนฺติ จามรา,
น ทิสฺสเร จามรฉตฺตคาหกา’’ติ. (สุ. นิ. ๖๙๓);
สพฺพา จ ทิสาติ อิทํ สตฺตปทวีติหารูปริ ิตสฺส วิย สพฺพทิสานุวิโลกนํ วุตฺตํ, น โข ปเนวํ ทฏฺพฺพํ. มหาสตฺโต หิ มนุสฺสานํ หตฺถโต มุจฺจิตฺวา ปุรตฺถิมทิสํ โอโลเกสิ, อเนกจกฺกวาฬสหสฺสานิ เอกงฺคณานิ อเหสุํ. ตตฺถ เทวมนุสฺสา คนฺธมาลาทีหิ ปูชยมานา – ‘‘มหาปุริส อิธ ตุมฺเหหิ สทิโสปิ นตฺถิ, กุโต อุตฺตริตโร’’ติ อาหํสุ. เอวํ จตสฺโส ทิสา, จตสฺโส อนุทิสา, เหฏฺา, อุปรีติ ทสปิ ทิสา อนุวิโลเกตฺวา อตฺตนา สทิสํ อทิสฺวา อยํ อุตฺตรา ทิสาติ สตฺตปทวีติหาเรน อคมาสีติ เอวเมตฺถ อตฺโถ ทฏฺพฺโพ. อาสภินฺติ อุตฺตมํ. อคฺโคติ ¶ คุเณหิ สพฺพปโม. อิตรานิ ทฺเว ปทานิ เอตสฺเสว เววจนานิ. อยมนฺติมา ชาติ, นตฺถิ ทานิ ปุนพฺภโวติ ปททฺวเยน อิมสฺมึ อตฺตภาเว ปตฺตพฺพํ อรหตฺตํ พฺยากาสิ.
เอตฺถ ¶ จ สเมหิ ปาเทหิ ปถวิยํ ปติฏฺานํ จตุอิทฺธิปาทปฏิลาภสฺส ปุพฺพนิมิตฺตํ, อุตฺตราภิมุขภาโว มหาชนํ อชฺโฌตฺถริตฺวา อภิภวิตฺวา คมนสฺส ปุพฺพนิมิตฺตํ ¶ , สตฺตปทคมนํ สตฺตโพชฺฌงฺครตนปฏิลาภสฺส ปุพฺพนิมิตฺตํ, ทิพฺพเสตจฺฉตฺตธารณํ วิมุตฺติจฺฉตฺตปฏิลาภสฺส ปุพฺพนิมิตฺตํ, ปฺจราชกกุธภณฺฑานิ ปฺจหิ วิมุตฺตีหิ วิมุจฺจนสฺส ปุพฺพนิมิตฺตํ, ทิสานุวิโลกนํ อนาวรณาณปฏิลาภสฺส ปุพฺพนิมิตฺตํ, อาสภีวาจาภาสนํ อปฺปฏิวตฺติยธมฺมจกฺกปฺปวตฺตนสฺส ปุพฺพนิมิตฺตํ. ‘‘อยมนฺติมา ชาตี’’ติ สีหนาโท อนุปาทิเสสาย นิพฺพานธาตุยา ปรินิพฺพานสฺส ปุพฺพนิมิตฺตนฺติ เวทิตพฺพํ. อิเม วารา ปาฬิยํ อาคตา, สมฺพหุลวาโร ปน อาคโต, อาหริตฺวา ทีเปตพฺโพ.
มหาปุริสสฺส หิ ชาตทิวเส ทสสหสฺสิโลกธาตุ กมฺปิ. ทสสหสฺสิโลกธาตุมฺหิ เทวตา เอกจกฺกวาเฬ สนฺนิปตึสุ. ปมํ เทวา ปฏิคฺคหึสุ, ปจฺฉา มนุสฺสา. ตนฺติพทฺธา วีณา จมฺมพทฺธา เภริโย จ เกนจิ อวาทิตา สยเมว วชฺชึสุ, มนุสฺสานํ อนฺทุพนฺธนาทีนิ ขณฺฑาขณฺฑํ ภิชฺชึสุ. สพฺพโรคา อมฺพิเลน โธตตมฺพมลํ วิย วิคจฺฉึสุ, ชจฺจนฺธา รูปานิ ปสฺสึสุ. ชจฺจพธิรา สทฺทํ สุณึสุ, ปีสปฺปี ชวนสมฺปนฺนา อเหสุํ, ชาติชฬานมฺปิ เอฬมูคานํ สติ ปติฏฺาสิ, วิเทเส ปกฺขนฺทนาวา สุปฏฺฏนํ ปาปุณึสุ, อากาสฏฺกภูมฏฺกรตนานิ สกเตโชภาสิตานิ อเหสุํ, เวริโน เมตฺตจิตฺตํ ปฏิลภึสุ, อวีจิมฺหิ อคฺคิ นิพฺพายิ. โลกนฺตเร อาโลโก อุทปาทิ, นทีสุ ชลํ น ปวตฺติ, มหาสมุทฺเทสุ มธุรสทิสํ อุทกํ อโหสิ, วาโต น วายิ, อากาสปพฺพตรุกฺขคตา สกุณา ภสฺสิตฺวา ปถวีคตา ¶ อเหสุํ, จนฺโท อติโรจิ, สูริโย น อุณฺโห น สีตโล นิมฺมโล อุตุสมฺปนฺโน อโหสิ, เทวตา อตฺตโน อตฺตโน วิมานทฺวาเร ตฺวา อปฺโผฏนเสฬนเจลุกฺเขปาทีหิ มหากีฬํ กีฬึสุ, จาตุทฺทีปิกมหาเมโฆ วสฺสิ, มหาชนํ เนว ขุทา น ปิปาสา ปีเฬสิ, ทฺวารกวาฏานิ สยเมว วิวรึสุ, ปุปฺผูปคผลูปคา รุกฺขา ปุปฺผผลานิ คณฺหึสุ, ทสสหสฺสิโลกธาตุ เอกทฺธชมาลา อโหสีติ.
ตตฺราปิสฺส ¶ ทสสหสฺสิโลกธาตุกมฺโป สพฺพฺุตาณปฏิลาภสฺส ปุพฺพนิมิตฺตํ, เทวตานํ เอกจกฺกวาเฬ สนฺนิปาโต ธมฺมจกฺกปฺปวตฺตนกาเล เอกปฺปหาเรน สนฺนิปติตฺวา ธมฺมปฏิคฺคณฺหนสฺส ปุพฺพนิมิตฺตํ, ปมํ เทวตานํ ¶ ปฏิคฺคหณํ จตุนฺนํ รูปาวจรชฺฌานานํ ปฏิลาภสฺส ปุพฺพนิมิตฺตํ. ปจฺฉา มนุสฺสานํ ปฏิคฺคหณํ จตุนฺนํ อรูปชฺฌานานํ ปฏิลาภสฺส ปุพฺพนิมิตฺตํ, ตนฺติพทฺธวีณานํ สยํ วชฺชนํ อนุปุพฺพวิหารปฏิลาภสฺส ปุพฺพนิมิตฺตํ, จมฺมพทฺธเภรีนํ วชฺชนํ มหติยา ธมฺมเภริยา อนุสฺสาวนสฺส ปุพฺพนิมิตฺตํ, อนฺทุพนฺธนาทีนํ เฉโท อสฺมิมานสมุจฺเฉทสฺส ปุพฺพนิมิตฺตํ, สพฺพโรควิคโม สพฺพกิเลสวิคมสฺส ปุพฺพนิมิตฺตํ, ชจฺจนฺธานํ รูปทสฺสนํ ทิพฺพจกฺขุปฏิลาภสฺส ปุพฺพนิมิตฺตํ, ชจฺจพธิรานํ สทฺทสฺสวนํ ทิพฺพโสตธาตุปฏิลาภสฺส ปุพฺพนิมิตฺตํ ¶ , ปีสปฺปีนํ ชวนสมฺปทา จตุอิทฺธิปาทาธิคมสฺส ปุพฺพนิมิตฺตํ, ชฬานํ สติปติฏฺานํ จตุสติปฏฺานปฏิลาภสฺส ปุพฺพนิมิตฺตํ, วิเทสปกฺขนฺทนาวานํ สุปฏฺฏนสมฺปาปุณนํ จตุปฏิสมฺภิทาธิคมสฺส ปุพฺพนิมิตฺตํ, รตนานํ สกเตโชภาสิตตฺตํ ยํ โลกสฺส ธมฺโมภาสํ ทสฺเสสฺสติ ตสฺส ปุพฺพนิมิตฺตํ.
เวรีนํ เมตฺตจิตฺตปฏิลาโภ จตุพฺรหฺมวิหารปฏิลาภสฺส ปุพฺพนิมิตฺตํ, อวีจิมฺหิ อคฺคินิพฺพานํ เอกาทสอคฺคินิพฺพานสฺส ปุพฺพนิมิตฺตํ, โลกนฺตราโลโก อวิชฺชนฺธการํ วิธมิตฺวา าณาโลกทสฺสนสฺส ปุพฺพนิมิตฺตํ, มหาสมุทฺทสฺส มธุรตา นิพฺพานรเสน เอกรสภาวสฺส ปุพฺพนิมิตฺตํ, วาตสฺส อวายนํ ทฺวาสฏฺิทิฏฺิคตภินฺทนสฺส ปุพฺพนิมิตฺตํ, สกุณานํ ปถวีคมนํ มหาชนสฺส โอวาทํ สุตฺวา ปาเณหิ สรณคมนสฺส ปุพฺพนิมิตฺตํ, จนฺทสฺส อติวิโรจนํ พหุชนกนฺตตาย ปุพฺพนิมิตฺตํ, สูริยสฺส อุณฺหสีตวิวชฺชนอุตุสุขตา กายิกเจตสิกสุขุปฺปตฺติยา ปุพฺพนิมิตฺตํ, เทวตานํ วิมานทฺวาเรสุ อปฺโผฏนาทีหิ กีฬนํ พุทฺธภาวํ ปตฺวา อุทานํ อุทานสฺส ปุพฺพนิมิตฺตํ, จาตุทฺทีปิกมหาเมฆวสฺสนํ มหโต ธมฺมเมฆวสฺสนสฺส ปุพฺพนิมิตฺตํ, ขุทาปีฬนสฺส อภาโว กายคตาสติอมตปฏิลาภสฺส ปุพฺพนิมิตฺตํ, ปิปาสาปีฬนสฺส อภาโว วิมุตฺติสุเขน สุขิตภาวสฺส ปุพฺพนิมิตฺตํ, ทฺวารกวาฏานํ สยเมว วิวรณํ อฏฺงฺคิกมคฺคทฺวารวิวรณสฺส ปุพฺพนิมิตฺตํ, รุกฺขานํ ปุปฺผผลคหณํ วิมุตฺติปุปฺเผหิ ปุปฺผิตสฺส จ สามฺผลภารภริตภาวสฺส จ ปุพฺพนิมิตฺตํ, ทสสหสฺสิโลกธาตุยา ¶ เอกทฺธชมาลตา อริยทฺธชมาลามาลิตาย ปุพฺพนิมิตฺตนฺติ เวทิตพฺพํ. อยํ สมฺพหุลวาโร นาม.
เอตฺถ ¶ ปฺเห ปุจฺฉนฺติ – ‘‘ยทา มหาปุริโส ปถวิยํ ปติฏฺหิตฺวา อุตฺตราภิมุโข คนฺตฺวา อาสภึ วาจํ ภาสติ, ตทา กึ ปถวิยา คโต ¶ , อุทาหุ อากาเสน? ทิสฺสมาโน คโต, อุทาหุ อทิสฺสมาโน? อเจลโก คโต, อุทาหุ อลงฺกตปฺปฏิยตฺโต? ทหโร หุตฺวา คโต, อุทาหุ มหลฺลโก? ปจฺฉาปิ กึ ตาทิโสว อโหสิ, อุทาหุ ปุน พาลทารโก’’ติ? อยํ ปน ปฺโห เหฏฺา โลหปาสาเท สงฺฆสนฺนิปาเต ติปิฏกจูฬาภยตฺเถเรน วิสฺสชฺชิโตว. เถโร กิเรตฺถ นิยติ ปุพฺเพกตกมฺม-อิสฺสรนิมฺมานวาทวเสน ตํ ตํ พหุํ วตฺวา อวสาเน เอวํ พฺยากาสิ – ‘‘มหาปุริโส ปถวิยํ คโต, มหาชนสฺส ปน อากาเส คจฺฉนฺโต วิย อโหสิ. ทิสฺสมาโน คโต, มหาชนสฺส ปน อทิสฺสมาโน วิย อโหสิ. อเจลโก คโต, มหาชนสฺส ปน อลงฺกตปฺปฏิยตฺโตว อุปฏฺาสิ. ทหโรว คโต, มหาชนสฺส ปน โสฬสวสฺสุทฺเทสิโก วิย อโหสิ. ปจฺฉา ปน พาลทารโกว อโหสิ, น ตาทิโส’’ติ. เอวํ วุตฺเต ปริสา จสฺส ‘‘พุทฺเธน วิย หุตฺวา โภ เถเรน ปฺโห กถิโต’’ติ อตฺตมนา อโหสิ. โลกนฺตริกวาโร วุตฺตนโย เอว.
วิทิตาติ ปากฏา หุตฺวา. ยถา หิ สาวกา นหานมุขโธวนขาทนปิวนาทิกาเล อโนกาสคเต อตีตสงฺขาเร ¶ นิปฺปเทเส สมฺมสิตุํ น สกฺโกนฺติ, โอกาสปตฺตเยว สมฺมสนฺติ, น เอวํ พุทฺธา. พุทฺธา หิ สตฺตทิวสพฺภนฺตเร ววตฺถิตสงฺขาเร อาทิโต ปฏฺาย สมฺมสิตฺวา ติลกฺขณํ อาโรเปตฺวาว วิสฺสชฺเชนฺติ, เตสํ อวิปสฺสิตธมฺโม นาม นตฺถิ, ตสฺมา ‘‘วิทิตา’’ติ อาห. เสสํ สพฺพตฺถ อุตฺตานเมวาติ.
ปปฺจสูทนิยา มชฺฌิมนิกายฏฺกถาย
อจฺฉริยอพฺภุตสุตฺตวณฺณนา นิฏฺิตา.
๔. พากุลสุตฺตวณฺณนา
๒๐๙. เอวํ ¶ เม สุตนฺติ พากุลสุตฺตํ. ตตฺถ พากุโลติ ยถา ทฺวาวีสติ ทฺวตฺตึสาติอาทิมฺหิ วตฺตพฺเพ พาวีสติ พาตฺตึสาติอาทีนิ วุจฺจนฺติ, เอวเมว ทฺวิกุโลติ วตฺตพฺเพ พากุโลติ วุตฺตํ. ตสฺส หิ เถรสฺส ทฺเว กุลานิ อเหสุํ. โส กิร เทวโลโก จวิตฺวา โกสมฺพินคเร นาม ¶ มหาเสฏฺิกุเล นิพฺพตฺโต, ตเมนํ ปฺจเม ทิวเส สีสํ นฺหาเปตฺวา คงฺคากีฬํ อกํสุ. ธาติยา ทารกํ อุทเก นิมุชฺชนุมฺมุชฺชนวเสน กีฬาเปนฺติยา เอโก มจฺโฉ ทารกํ ทิสฺวา ‘‘ภกฺโข เม อย’’นฺติ มฺมาโน มุขํ วิวริตฺวา อุปคโต. ธาตี ทารกํ ¶ ฉฑฺเฑตฺวา ปลาตา. มจฺโฉ ตํ คิลิ. ปฺุวา สตฺโต ทุกฺขํ น ปาปุณิ, สยนคพฺภํ ปวิสิตฺวา นิปนฺโน วิย อโหสิ. มจฺโฉ ทารกสฺส เตเชน ตตฺตกปลฺลํ คิลิตฺวา ทยฺหมาโน วิย เวเคน ตึสโยชนมคฺคํ คนฺตฺวา พาราณสินครวาสิโน มจฺฉพนฺธสฺส ชาลํ ปาวิสิ, มหามจฺฉา นาม ชาลพทฺธา ปหริยมานา มรนฺติ. อยํ ปน ทารกสฺส เตเชน ชาลโต นีหฏมตฺโตว มโต. มจฺฉพนฺธา จ มหนฺตํ มจฺฉํ ลภิตฺวา ผาเลตฺวา วิกฺกิณนฺติ. ตํ ปน ทารกสฺส อานุภาเวน อผาเลตฺวา สกลเมว กาเชน หริตฺวา สหสฺเสน เทมาติ วทนฺตา นคเร วิจรึสุ. โกจิ น คณฺหาติ.
ตสฺมึ ปน นคเร อปุตฺตกํ อสีติโกฏิวิภวํ เสฏฺิกุลํ อตฺถิ, ตสฺส ทฺวารมูลํ ปตฺวา ‘‘กึ คเหตฺวา เทถา’’ติ วุตฺตา กหาปณนฺติ อาหํสุ. เตหิ กหาปณํ ทตฺวา คหิโต. เสฏฺิภริยาปิ อฺเสุ ทิวเสสุ มจฺเฉ น เกลายติ, ตํ ทิวสํ ปน มจฺฉํ ผลเก เปตฺวา สยเมว ผาเลสิ. มจฺฉฺจ นาม กุจฺฉิโต ผาเลนฺติ, สา ปน ปิฏฺิโต ผาเลนฺตี มจฺฉกุจฺฉิยํ สุวณฺณวณฺณํ ทารกํ ทิสฺวา – ‘‘มจฺฉกุจฺฉิยํ เม ปุตฺโต ลทฺโธ’’ติ นาทํ นทิตฺวา ทารกํ อาทาย สามิกสฺส สนฺติกํ อคมาสิ. เสฏฺิ ตาวเทว เภรึ จราเปตฺวา ทารกํ อาทาย รฺโ สนฺติกํ คนฺตฺวา – ‘‘มจฺฉกุจฺฉิยํ เม เทว ทารโก ลทฺโธ, กึ กโรมี’’ติ อาห. ปฺุวา เอส, โย มจฺฉกุจฺฉิยํ อโรโค วสิ, โปเสหิ นนฺติ.
อสฺโสสิ ¶ โข อิตรํ กุลํ – ‘‘พาราณสิยํ กิร เอกํ เสฏฺิกุลํ มจฺฉกุจฺฉิยํ ทารกํ ลภตี’’ติ, เต ตตฺถ อคมํสุ. อถสฺส มาตา ทารกํ อลงฺกริตฺวา กีฬาปิยมานํ ทิสฺวาว ‘‘มนาโป วตายํ ¶ ทารโก’’ติ คนฺตฺวา ปวตึ อาจิกฺขิ. อิตรา มยฺหํ ปุตฺโตติอาทิมาห. กหํ เต ลทฺโธติ? มจฺฉกุจฺฉิยนฺติ. โน ตุยฺหํ ปุตฺโต, มยฺหํ ปุตฺโตติ. กหํ เต ลทฺโธติ? มยา ทสมาเส กุจฺฉิยา ธาริโต, อถ นํ นทิยา กีฬาปิยมานํ ¶ มจฺโฉ คิลีติ. ตุยฺหํ ปุตฺโต อฺเน มจฺเฉน คิลิโต ภวิสฺสติ, อยํ ปน มยา มจฺฉกุจฺฉิยํ ลทฺโธติ, อุโภปิ ราชกุลํ อคมํสุ. ราชา อาห – ‘‘อยํ ทส มาเส กุจฺฉิยา ธาริตตฺตา อมาตา กาตุํ น สกฺกา, มจฺฉํ คณฺหนฺตาปิ วกฺกยกนาทีนิ พหิ กตฺวา คณฺหนฺตา นาม นตฺถีติ มจฺฉกุจฺฉิยํ ลทฺธตฺตา อยมฺปิ อมาตา กาตุํ น สกฺกา, ทารโก อุภินฺนมฺปิ กุลานํ ทายาโท โหตุ, อุโภปิ นํ ชคฺคถา’’ติ อุโภปิ ชคฺคึสุ.
วิฺุตํ ปตฺตสฺส ทฺวีสุปิ นคเรสุ ปาสาทํ กาเรตฺวา นาฏกานิ ปจฺจุปฏฺาเปสุํ. เอเกกสฺมึ นคเร จตฺตาโร จตฺตาโร มาเส วสติ, เอกสฺมึ นคเร จตฺตาโร มาเส วุฏฺสฺส สงฺฆาฏนาวาย มณฺฑปํ กาเรตฺวา ตตฺถ นํ สทฺธึ นาฏกาหิ อาโรเปนฺติ. โส สมฺปตฺตึ อนุภวมาโน อิตรํ นครํ คจฺฉติ. ตํนครวาสิโน นาฏกานิ อุปฑฺฒมคฺคํ อคมํสุ. เต ปจฺจุคฺคนฺตฺวา ตํ ปริวาเรตฺวา อตฺตโน ปาสาทํ นยนฺติ. อิตรานิ นาฏกานิ นิวตฺติตฺวา อตฺตโน นครเมว คจฺฉนฺติ. ตตฺถ จตฺตาโร มาเส วสิตฺวา เตเนว นิยาเมน ปุน อิตรํ นครํ คจฺฉติ. เอวมสฺส สมฺปตฺตึ อนุภวนฺตสฺส อสีติ วสฺสานิ ปริปุณฺณานิ.
อถ ภควา จาริกํ จรมาโน พาราณสึ ปตฺโต. โส ภควโต สนฺติเก ธมฺมํ สุตฺวา ปฏิลทฺธสทฺโธ ปพฺพชิโต. ปพฺพชิตฺวา สตฺตาหเมว ปุถุชฺชโน อโหสิ, อฏฺเม ปน โส ¶ สห ปฏิสมฺภิทาหิ อรหตฺตํ ปาปุณีติ เอวมสฺส ทฺเว กุลานิ อเหสุํ. ตสฺมา พากุโลติ สงฺขํ อคมาสีติ.
ปุราณคิหิสหาโยติ ปุพฺเพ คิหิกาเล สหาโย. อยมฺปิ ทีฆายุโกว เถรํ ปพฺพชิตํ ปสฺสิตุํ คจฺฉนฺโต อสีติเม วสฺเส คโต. เมถุโน ธมฺโมติ พาโล นคฺคสมณโก พาลปุจฺฉํ ปุจฺฉติ, น สาสนวจนํ, อิทานิ เถเรน ทินฺนนเย ิโต อิเมหิ ปน เตติ ปุจฺฉิ.
๒๑๐. ยํปายสฺมาติอาทีนิ ¶ ปทานิ สพฺพวาเรสุ ธมฺมสงฺคาหกตฺเถเรหิ นิยเมตฺวา ปิตานิ. ตตฺถ สฺา อุปฺปนฺนมตฺตาว, วิตกฺโก กมฺมปถเภทโกติ ¶ . เถโร ปนาห – ‘‘กสฺมา วิสุํ กโรถ, อุภยมฺเปตํ กมฺมปถเภทกเมวา’’ติ.
๒๑๑. คหปติจีวรนฺติ วสฺสาวาสิกํ จีวรํ. สตฺเถนาติ ปิปฺผลเกน. สูจิยาติ สูจึ คเหตฺวา สิพฺพิตภาวํ น สรามีติ อตฺโถ. กถิเน จีวรนฺติ กถินจีวรํ, กถินจีวรมฺปิ หิ วสฺสาวาสิกคติกเมว. ตสฺมา ตตฺถ ‘‘สิพฺพิตา นาภิชานามี’’ติ อาห.
เอตฺตกํ ปนสฺส กาลํ คหปติจีวรํ อสาทิยนฺตสฺส ฉินฺทนสิพฺพนาทีนิ อกโรนฺตสฺส กุโต จีวรํ อุปฺปชฺชตีติ. ทฺวีหิ นคเรหิ. เถโร หิ มหายสสฺสี, ตสฺส ปุตฺตธีตโร นตฺตปนตฺตกา สุขุมสาฏเกหิ จีวรานิ กาเรตฺวา รชาเปตฺวา สมุคฺเค ปกฺขิปิตฺวา ปหิณนฺติ. เถรสฺส นฺหานกาเล นฺหานโกฏฺเก เปนฺติ. เถโร ตานิ นิวาเสติ เจว ปารุปติ จ, ปุราณจีวรานิ ¶ สมฺปตฺตปพฺพชิตานํ เทติ. เถโร ตานิ นิวาเสตฺวา จ ปารุปิตฺวา จ นวกมฺมํ น กโรติ, กิฺจิ อายูหนกมฺมํ นตฺถิ. ผลสมาปตฺตึ อปฺเปตฺวา อปฺเปตฺวา นิสีทติ. จตูสุ มาเสสุ ปตฺเตสุ โลมกิลิฏฺานิ โหนฺติ, อถสฺส ปุน เตเนว นิยาเมน ปหิณิตฺวา เทนฺติ. อฑฺฒมาเส อฑฺฒมาเส ปริวตฺตตีติปิ วทนฺติเยว.
อนจฺฉริยฺเจตํ เถรสฺส มหาปฺุสฺส มหาภิฺสฺส สตสหสฺสกปฺเป ปูริตปารมิสฺส, อโสกธมฺมรฺโ กุลูปโก นิคฺโรธตฺเถโร ทิวสสฺส นิกฺขตฺตุํ จีวรํ ปริวตฺเตสิ. ตสฺส หิ ติจีวรํ หตฺถิกฺขนฺเธ เปตฺวา ปฺจหิ จ คนฺธสมุคฺคสเตหิ ปฺจหิ จ มาลาสมุคฺคสเตหิ สทฺธึ ปาโตว อาหริยิตฺถ, ตถา ทิวา เจว สายฺจ. ราชา กิร ทิวสสฺส นิกฺขตฺตุํ สาฏเก ปริวตฺเตนฺโต ‘‘เถรสฺส จีวรํ นีต’’นฺติ ปุจฺฉิตฺวา ‘‘อาม นีต’’นฺติ สุตฺวาว ปริวตฺเตสิ. เถโรปิ น ภณฺฑิกํ พนฺธิตฺวา เปสิ, สมฺปตฺตสพฺรหฺมจารีนํ อทาสิ. ตทา กิร ชมฺพุทีเป ภิกฺขุสงฺฆสฺส เยภุยฺเยน นิคฺโรธสฺเสว สนฺตกํ จีวรํ อโหสิ.
อโห วต มํ โกจิ นิมนฺเตยฺยาติ กึ ปน จิตฺตสฺส อนุปฺปาทนํ ภาริยํ, อุปฺปนฺนสฺส ปหานนฺติ. จิตฺตํ นาม ลหุกปริวตฺตํ, ตสฺมา อนุปฺปาทนํ ภาริยํ ¶ , อุปฺปนฺนสฺส ปหานมฺปิ ภาริยเมว ¶ . อนฺตรฆเรติ มหาสกุลุทายิสุตฺเต (ม. นิ. ๒.๒๓๗) อินฺทขีลโต ปฏฺาย ¶ อนฺตรฆรํ นาม อิธ นิมฺโพทกปตนฏฺานํ อธิปฺเปตํ. กุโต ปนสฺส ภิกฺขา อุปฺปชฺชิตฺถาติ. เถโร ทฺวีสุ นคเรสุ อภิฺาโต, เคหทฺวารํ อาคตสฺเสวสฺส ปตฺตํ คเหตฺวา นานารสโภชนสฺส ปูเรตฺวา เทนฺติ. โส ลทฺธฏฺานโต นิวตฺตติ, ภตฺตกิจฺจกรณฏฺานํ ปนสฺส นิพทฺธเมว อโหสิ. อนุพฺยฺชนโสติ เถเรน กิร รูเป นิมิตฺตํ คเหตฺวา มาตุคาโม น โอโลกิตปุพฺโพ. มาตุคามสฺส ธมฺมนฺติ มาตุคามสฺส ฉปฺปฺจวาจาหิ ธมฺมํ เทเสตุํ วฏฺฏติ, ปฺหํ ปุฏฺเน คาถาสหสฺสมฺปิ วตฺตุํ วฏฺฏติเยว. เถโร ปน กปฺปิยเมว น อกาสิ. เยภุยฺเยน หิ กุลูปกเถรานเมตํ กมฺมํ โหติ. ภิกฺขุนุปสฺสยนฺติ ภิกฺขุนิอุปสฺสยํ. ตํ ปน คิลานปุจฺฉเกน คนฺตุํ วฏฺฏติ, เถโร ปน กปฺปิยเมว น อกาสิ. เอส นโย สพฺพตฺถ. จุณฺเณนาติ โกสมฺพจุณฺณาทินา. คตฺตปริกมฺเมติ สรีรสมฺพาหนกมฺเม. วิจาริตาติ ปโยชยิตา. คทฺทูหนมตฺตนฺติ คาวึ ถเน คเหตฺวา เอกํ ขีรพินฺทุํ ทูหนกาลมตฺตมฺปิ.
เกน ปน การเณน เถโร นิราพาโธ อโหสิ. ปทุมุตฺตเร กิร ภควติ สตสหสฺสภิกฺขุปริวาเร ¶ จาริกํ จรมาเน หิมวติ วิสรุกฺขา ปุปฺผึสุ. ภิกฺขุสตสหสฺสานมฺปิ ติณปุปฺผกโรโค อุปฺปชฺชติ. เถโร ตสฺมึ สมเย อิทฺธิมา ตาปโส โหติ, โส อากาเสน คจฺฉนฺโต ภิกฺขุสงฺฆํ ทิสฺวา โอตริตฺวา โรคํ ปุจฺฉิตฺวา หิมวนฺตโต โอสธํ อาหริตฺวา อทาสิ. อุปสิงฺฆนมตฺเตเนว โรโค วูปสมิ. กสฺสปสมฺมาสมฺพุทฺธกาเลปิ ปมวปฺปทิวเส วปฺปํ เปตฺวา ภิกฺขุสงฺฆสฺส ปริโภคํ อคฺคิสาลฺเจว วจฺจกุฏิฺจ กาเรตฺวา ภิกฺขุสงฺฆสฺส เภสชฺชวตฺตํ นิพนฺธิ, อิมินา กมฺเมน นิราพาโธ อโหสิ. อุกฺกฏฺเนสชฺชิโก ปเนส อุกฺกฏฺารฺโก จ ตสฺมา ‘‘นาภิชานามิ อปสฺเสนกํ อปสฺสยิตา’’ติอาทิมาห.
สรโณติ สกิเลโส. อฺา อุทปาทีติ อนุปสมฺปนฺนสฺส อฺํ พฺยากาตุํ น วฏฺฏติ. เถโร กสฺมา พฺยากาสิ? น เถโร อหํ อรหาติ อาห, อฺา อุทปาทีติ ปนาห. อปิจ เถโร อรหาติ ปากโฏ, ตสฺมา เอวมาห.
๒๑๒. ปพฺพชฺชนฺติ ¶ เถโร สยํ เนว ปพฺพาเชสิ, น อุปสมฺปาเทสิ อฺเหิ ปน ภิกฺขูหิ เอวํ การาเปสิ. อวาปุรณํ อาทายาติ กฺุจิกํ คเหตฺวา.
นิสินฺนโกว ¶ ปรินิพฺพายีติ อหํ ธรมาโนปิ น อฺสฺส ภิกฺขุสฺส ภาโร อโหสึ, ปรินิพฺพุตสฺสาปิ เม สรีรํ ภิกฺขุสงฺฆสฺส ปลิโพโธ มา อโหสีติ เตโชธาตุํ สมาปชฺชิตฺวา ปรินิพฺพายิ. สรีรโต ชาลา อุฏฺหิ, ฉวิมํสโลหิตํ สปฺปิ วิย ฌายมานํ ปริกฺขยํ คตํ, สุมนมกุลสทิสา ¶ ธาตุโยว อวเสสึสุ. เสสํ สพฺพตฺถ ปากฏเมว. อิทํ ปน สุตฺตํ ทุติยสงฺคเห สงฺคีตนฺติ.
ปปฺจสูทนิยา มชฺฌิมนิกายฏฺกถาย
พากุลสุตฺตวณฺณนา นิฏฺิตา.
๕. ทนฺตภูมิสุตฺตวณฺณนา
๒๑๓. เอวํ ¶ เม สุตนฺติ ทนฺตภูมิสุตฺตํ. ตตฺถ อรฺกุฏิกายนฺติ ตสฺเสว เวฬุวนสฺส เอกสฺมึ วิวิตฺตฏฺาเน ปธานกมฺมิกานํ ภิกฺขูนํ อตฺถาย กตเสนาสเน. ราชกุมาโรติ พิมฺพิสารสฺส ปุตฺโต โอรสโก.
ผุเสยฺยาติ ลเภยฺย. เอกคฺคตนฺติ เอวํ ปฏิปนฺโน สมาปตฺตึ นาม ลภติ, ฌานํ นาม ลภตีติ อิทํ มยา สุตนฺติ วทติ. กิลมโถติ กายกิลมโถ. วิเหสาติ สฺเวว กิลมโถ วุตฺโต. ยถาสเก ติฏฺเยฺยาสีติ อตฺตโน อชานนโกฏฺาเสเยว ติฏฺเยฺยาสีติ.
๒๑๔. เทเสสีติ จิตฺเตกคฺคตํ นาม เอวํ ลภติ, สมาปตฺตึ เอวํ นิพฺพตฺเตตีติ อปฺปนาอุปจารํ ปาเปตฺวา เอกกสิณปริกมฺมํ กเถสิ. ปเวเทตฺวาติ ปกาเสตฺวา.
เนกฺขมฺเมน าตพฺพนฺติ กามโต นิสฺสฏคุเณน าตพฺพํ. กามโต นิสฺสฏคุเณ ิเตน ปุคฺคเลน เอกคฺคํ นาม ชานิตพฺพนฺติ อธิปฺปาเยเนตํ วุตฺตํ ¶ . เสสานิ ตสฺเสว เววจนานิ. กาเม ¶ ปริภฺุชนฺโตติ ทุวิเธปิ กาเม ภฺุชมาโน.
๒๑๕. หตฺถิทมฺมา วา อสฺสทมฺมา วา โคทมฺมา วาติ เอตฺถ อทนฺตหตฺถิทมฺมาทโย วิย จิตฺเตกคฺครหิตา ปุคฺคลา ทฏฺพฺพา. ทนฺตหตฺถิอาทโย วิย จิตฺเตกคฺคสมฺปนฺนา. ยถา อทนฺตหตฺถิทมฺมาทโย กูฏาการํ อกตฺวา ธุรํ อฉฑฺเฑตฺวา ทนฺตคมนํ วา คนฺตุํ, ทนฺเตหิ วา ปตฺตพฺพํ ภูมึ ปาปุณิตุํ น สกฺโกนฺติ, เอวเมว จิตฺเตกคฺครหิตา สมฺปนฺนจิตฺเตกคฺเคหิ นิพฺพตฺติตคุณํ วา นิพฺพตฺเตตุํ ปตฺตภูมึ วา ปาปุณิตุํ น สกฺโกนฺติ.
๒๑๖. หตฺถวิลงฺฆเกนาติ หตฺเถน หตฺถํ คเหตฺวา.
ทฏฺเยฺยนฺติ ¶ ปสฺสิตพฺพยุตฺตกํ. อาวุโตติ อาวริโต. นิวุโตติ นิวาริโต. โอผุโฏติ โอนทฺโธ.
๒๑๗. นาควนิกนฺติ หตฺถิปโทปเม (ม. นิ. ๑.๒๘๘ อาทโย) นาควนจรโก ปุริโส ‘‘นาควนิโก’’ติ วุตฺโต, อิธ หตฺถิสิกฺขาย กุสโล หตฺถึ คเหตุํ สมตฺโถ. อติปสฺสิตฺวาติ ทิสฺวา. เอตฺถเคธาติ เอตสฺมึ ปวตฺตเคธา. สรสงฺกปฺปานนฺติ ธาวนสงฺกปฺปานํ. มนุสฺสกนฺเตสุ สีเลสุ สมาทปนายาติ เอตฺถ ยทา นาโค อิตฺถิปุริเสหิ กุมารกุมาริกาหิ โสณฺฑาทีสุ ¶ คเหตฺวา อุปเกฬยมาโน วิการํ น กโรติ สุขายติ, ตทาเนน มนุสฺสกนฺตานิ สีลานิ สมาทินฺนานิ นาม โหนฺติ.
เปมนียาติ ตาต ราชา เต ปสนฺโน มงฺคลหตฺถิฏฺาเนว เปสฺสติ, ราชารหานิ โภชนาทีนิ ลภิสฺสสีติ เอวรูปี นาเคหิ ปิยาปิตพฺพา กถา. สุสฺสูสตีติ ตํ เปมนียกถํ โสตุกาโม โหติ. ติณฆาโสทกนฺติ ติณฆาสฺเจว อุทกฺจ, ติณฆาสนฺติ ฆาสิตพฺพํ ติณํ, ขาทิตพฺพนฺติ อตฺโถ.
ปณโวติ ฑิณฺฑิโม. สพฺพวงฺกโทสนิหิตนินฺนีตกสาโวติ นิหิตสพฺพวงฺกโทโส เจว อปนีตกสาโว จ. องฺคนฺเตว สงฺขํ คจฺฉตีติ องฺคสโม โหติ.
๒๑๙. เคหสิตสีลานนฺติ ¶ ปฺจกามคุณนิสฺสิตสีลานํ. ายสฺสาติ อฏฺงฺคิกมคฺคสฺส.
๒๒๒. อทนฺตมรณํ มหลฺลโก รฺโ นาโค กาลงฺกโตติ รฺโ มหลฺลโก นาโค อทนฺตมรณํ มโต กาลํ กโต โหติ, อทนฺตมรณํ กาลํกิริยํ นาม กริยตีติ อยเมตฺถ อตฺโถ. เอส นโย สพฺพตฺถ. เสสํ อุตฺตานเมวาติ.
ปปฺจสูทนิยา มชฺฌิมนิกายฏฺกถาย
ทนฺตภูมิสุตฺตวณฺณนา นิฏฺิตา.
๖. ภูมิชสุตฺตวณฺณนา
๒๒๓. เอวํ ¶ เม สุตนฺติ ภูมิชสุตฺตํ. ตตฺถ ภูมิโชติ อยํ เถโร ชยเสนราชกุมารสฺส มาตุโล. อาสฺจ อนาสฺจาติ กาเลน อาสํ กาเลน อนาสํ. สเกน ¶ ถาลิปาเกนาติ ปกติปวตฺตาย ภิกฺขาย อตฺตโน นิฏฺิตภตฺตโตปิ ภตฺเตน ปริวิสิ. เสสํ สพฺพตฺถ อุตฺตานเมวาติ.
ปปฺจสูทนิยา มชฺฌิมนิกายฏฺกถาย
ภูมิชสุตฺตวณฺณนา นิฏฺิตา.
๗. อนุรุทฺธสุตฺตวณฺณนา
๒๓๐. เอวํ ¶ เม สุตนฺติ อนุรุทฺธสุตฺตํ. ตตฺถ เอวมาหํสูติ ตสฺส อุปาสกสฺส อผาสุกกาโล อโหสิ, ตทา อุปสงฺกมิตฺวา เอวมาหํสุ. อปณฺณกนฺติ อวิราธิตํ. เอกตฺถาติ อปฺปมาณาติ วา มหคฺคตาติ วา ฌานเมว จิตฺเตกคฺคตาเยว เอวํ วุจฺจตีติ อิมํ สนฺธาย เอวมาห.
๒๓๑. ยาวตา ¶ เอกํ รุกฺขมูลํ มหคฺคตนฺติ ผริตฺวา อธิมุจฺจิตฺวา วิหรตีติ เอกรุกฺขมูลปมาณฏฺานํ กสิณนิมิตฺเตน โอตฺถริตฺวา ตสฺมึ กสิณนิมิตฺเต มหคฺคตชฺฌานํ ผริตฺวา อธิมุจฺจิตฺวา วิหรติ. มหคฺคตนฺติ ปนสฺส อาโภโค นตฺถิ, เกวลํ มหคฺคตชฺฌานปวตฺติวเสน ปเนตํ วุตฺตํ. เอส นโย สพฺพตฺถ. อิมินา โข เอตํ คหปติ ปริยาเยนาติ อิมินา การเณน. เอตฺถ หิ อปฺปมาณาติ วุตฺตานํ พฺรหฺมวิหารานํ นิมิตฺตํ น วฑฺฒติ, อุคฺฆาฏนํ น ชายติ, ตานิ ฌานานิ อภิฺานํ วา นิโรธสฺส วา ปาทกานิ น โหนฺติ, วิปสฺสนาปาทกานิ ปน วฏฺฏปาทกานิ ภโวกฺกมนานิ จ โหนฺติ. ‘‘มหคฺคตา’’ติ วุตฺตานํ ปน กสิณชฺฌานานํ นิมิตฺตํ วฑฺฒติ, อุคฺฆาฏนํ ชายติ, สมติกฺกมา โหนฺติ, อภิฺาปาทกานิ ¶ นิโรธปาทกานิ วฏฺฏปาทกานิ ภโวกฺกมนานิ จ โหนฺติ. เอวมิเม ธมฺมา นานตฺถา, อปฺปมาณา มหคฺคตาติ เอวํ นานาพฺยฺชนา จ.
๒๓๒. อิทานิ มหคฺคตสมาปตฺติโต นีหริตฺวา ภวูปปตฺติการณํ ทสฺเสนฺโต จตสฺโส โข อิมาติอาทิมาห. ปริตฺตาภาติ ผริตฺวา ชานนฺตสฺส อยมาโภโค อตฺถิ, ปริตฺตาเภสุ ปน เทเวสุ นิพฺพตฺติการณํ ฌานํ ภาเวนฺโต เอวํ วุตฺโต. เอส นโย สพฺพตฺถ. ปริตฺตาภา สิยา สํกิลิฏฺาภา โหนฺติ สิยา ปริสุทฺธาภา, อปฺปมาณาภา สิยา สํกิลิฏฺาภา โหนฺติ สิยา ปริสุทฺธาภา. กถํ? สุปฺปมตฺเต วา สราวมตฺเต วา กสิณปริกมฺมํ กตฺวา สมาปตฺตึ นิพฺพตฺเตตฺวา ปฺจหากาเรหิ อาจิณฺณวสิภาโว ปจฺจนีกธมฺมานํ สุฏฺุ อปริโสธิตตฺตา ทุพฺพลเมว สมาปตฺตึ วฬฺชิตฺวา อปฺปคุณชฺฌาเน ิโต กาลํ กตฺวา ปริตฺตาเภสุ นิพฺพตฺตติ, วณฺโณ ปนสฺส ปริตฺโต เจว โหติ สํกิลิฏฺโ จ. ปฺจหิ ปนากาเรหิ อาจิณฺณวสิภาโว ปจฺจนีกธมฺมานํ สุฏฺุ ปริโสธิตตฺตา สุวิสุทฺธํ สมาปตฺตึ วฬฺชิตฺวา ปคุณชฺฌาเน ิโต กาลํ กตฺวา ปริตฺตาเภสุ นิพฺพตฺตติ, วณฺโณ ¶ ปนสฺส ปริตฺโต เจว โหติ ปริสุทฺโธ จ. เอวํ ปริตฺตาภา สิยา สํกิลิฏฺาภา โหนฺติ สิยา ปริสุทฺธาภา. กสิเณ ปน วิปุลปริกมฺมํ กตฺวา สมาปตฺตึ นิพฺพตฺเตตฺวา ปฺจหากาเรหิ อาจิณฺณวสิภาโวติ สพฺพํ ปุริมสทิสเมว เวทิตพฺพํ. เอวํ อปฺปมาณาภา สิยา สํกิลิฏฺาภา โหนฺติ สิยา ปริสุทฺธาภาติ.
วณฺณนานตฺตนฺติ ¶ สรีรวณฺณสฺส นานตฺตํ. โน จ อาภานานตฺตนฺติ อาโลเก นานตฺตํ น ปฺายติ. อจฺจินานตฺตนฺติ ¶ ทีฆรสฺสอณุถูลวเสน อจฺจิยา นานตฺตํ.
ยตฺถ ยตฺถาติ อุยฺยานวิมานกปฺปรุกฺขนทีตีรโปกฺขรณีตีเรสุ ยตฺถ ยตฺถ. อภินิวิสนฺตีติ วสนฺติ. อภิรมนฺตีติ รมนฺติ น อุกฺกณฺนฺติ. กาเชนาติ ยาคุภตฺตเตลผาณิตมจฺฉมํสกาเชสุ เยน เกนจิ กาเชน. ‘‘กาเจนาติ’’ปิ ปาโ, อยเมว อตฺโถ. ปิฏเกนาติ ปจฺฉิยา. ตตฺถ ตตฺเถวาติ สปฺปิมธุผาณิตาทีนํ สุลภฏฺานโต โลณปูติมจฺฉาทีนํ อุสฺสนฺนฏฺานํ นีตา ‘‘ปุพฺเพ อมฺหากํ วสนฏฺานํ ผาสุกํ, ตตฺถ สุขํ วสิมฺหา, อิธ โลณํ วา โน พาธติ ปูติมจฺฉคนฺโธ วา สีสโรคํ อุปฺปาเทตี’’ติ เอวํ จิตฺตํ อนุปฺปาเทตฺวา ตตฺถ ตตฺเถว รมนฺติ.
๒๓๔. อาภาติ อาภาสมฺปนฺนา. ตทงฺเคนาติ ตสฺสา ภวูปปตฺติยา องฺเคน, ภวูปปตฺติการเณนาติ อตฺโถ. อิทานิ ตํ การณํ ปุจฺฉนฺโต โก นุ โข, ภนฺเตติอาทิมาห.
กายทุฏฺุลฺลนฺติ กายาลสิยภาโว. ฌายโตติ ชลโต.
๒๓๕. ทีฆรตฺตํ โข เมติ เถโร กิร ปารมิโย ปูเรนฺโต อิสิปพฺพชฺชํ ปพฺพชิตฺวา สมาปตฺตึ นิพฺพตฺเตตฺวา นิรนฺตรํ ตีณิ อตฺตภาวสตานิ พฺรหฺมโลเก ปฏิลภิ, ตํ สนฺธาเยตํ อาห. วุตฺตมฺปิ เจตํ –
‘‘อโวกิณฺณํ ¶ ตีณิ สตํ, ยํ ปพฺพชึ อิสิปพฺพชฺชํ;
อสงฺขตํ คเวสนฺโต, ปุพฺเพ สฺจริตํ มม’’นฺติ.
เสสํ สพฺพตฺถ อุตฺตานเมวาติ.
ปปฺจสูทนิยา มชฺฌิมนิกายฏฺกถาย
อนุรุทฺธสุตฺตวณฺณนา นิฏฺิตา.
๘. อุปกฺกิเลสสุตฺตวณฺณนา
๒๓๖. เอวํ ¶ ¶ เม สุตนฺติ อุปกฺกิเลสสุตฺตํ. ตตฺถ เอตทโวจาติ เนว เภทาธิปฺปาเยน น ปิยกมฺยตาย, อถ ขฺวาสฺส เอตทโหสิ – ‘‘อิเม ภิกฺขู ¶ มม วจนํ คเหตฺวา น โอรมิสฺสนฺติ, พุทฺธา จ นาม หิตานุกมฺปกา, อทฺธา เนสํ ภควา เอกํ การณํ กเถสฺสติ, ตํ สุตฺวา เอเต โอรมิสฺสนฺติ, ตโต เตสํ ผาสุวิหาโร ภวิสฺสตี’’ติ. ตสฺมา เอตํ ‘‘อิธ, ภนฺเต’’ติอาทิวจนมโวจ. มา ภณฺฑนนฺติอาทีสุ ‘‘อกตฺถา’’ติ ปาเสสํ คเหตฺวา ‘‘มา ภณฺฑนํ อกตฺถา’’ติ เอวํ อตฺโถ ทฏฺพฺโพ. อฺตโรติ โส กิร ภิกฺขุ ภควโต อตฺถกาโม, อยํ กิรสฺส อธิปฺปาโย – ‘‘อิเม ภิกฺขู โกธาภิภูตา สตฺถุ วจนํ น คณฺหนฺติ, มา ภควา เอเต โอวทนฺโต กิลมี’’ติ, ตสฺมา เอวมาห.
ปิณฺฑาย ปาวิสีติ น เกวลํ ปาวิสิ, เยนปิ ชเนน น ทิฏฺโ, โส มํ ปสฺสตูติปิ อธิฏฺาสิ. กิมตฺถํ อธิฏฺาสีติ? เตสํ ภิกฺขูนํ ทมนตฺถํ. ภควา หิ ตทา ปิณฺฑปาตปฺปฏิกฺกนฺโต ‘‘ปุถุสทฺโท สมชโน’’ติอาทิคาถา ภาสิตฺวา โกสมฺพิโต พาลกโลณการคามํ คโต. ตโต ปาจีนวํสทายํ, ตโต ปาลิเลยฺยกวนสณฺฑํ คนฺตฺวา ปาลิเลยฺยหตฺถินาเคน อุปฏฺหิยมาโน เตมาสํ วสิ. นครวาสิโนปิ – ‘‘สตฺถา วิหารํ คโต, คจฺฉาม ธมฺมสฺสวนายา’’ติ คนฺธปุปฺผหตฺถา วิหารํ คนฺตฺวา ‘‘กหํ, ภนฺเต, สตฺถา’’ติ ปุจฺฉึสุ. ‘‘กหํ ตุมฺเห สตฺถารํ ทกฺขถ, สตฺถา ‘อิเม ภิกฺขู สมคฺเค ¶ กริสฺสามี’ติ อาคโต, สมคฺเค กาตุํ อสกฺโกนฺโต นิกฺขมิตฺวา คโต’’ติ. ‘‘มยํ สตมฺปิ สหสฺสมฺปิ ทตฺวา สตฺถารํ อาเนตุํ น สกฺโกม, โส โน อยาจิโต สยเมว อาคโต, มยํ อิเม ภิกฺขู นิสฺสาย สตฺถุ สมฺมุขา ธมฺมกถํ โสตุํ น ลภิมฺหา. อิเม สตฺถารํ อุทฺทิสฺส ปพฺพชิตา, ตสฺมิมฺปิ สามคฺคึ กโรนฺเต สมคฺคา น ชาตา, กสฺสาฺสฺส วจนํ กริสฺสนฺติ. อลํ น อิเมสํ ภิกฺขา ทาตพฺพา’’ติ สกลนคเร ทณฺฑํ ปยึสุ. เต ปุนทิวเส สกลนครํ ปิณฺฑาย จริตฺวา กฏจฺฉุมตฺตมฺปิ ภิกฺขํ อลภิตฺวา วิหารํ อาคมํสุ. อุปาสกาปิ เต ปุน อาหํสุ – ‘‘ยาว สตฺถารํ น ขมาเปถ, ตาว โว ตเมว ทณฺฑกมฺม’’นฺติ. เต ‘‘สตฺถารํ ขมาเปสฺสามา’’ติ ภควติ สาวตฺถิยํ อนุปฺปตฺเต ¶ ตตฺถ อคมํสุ. สตฺถา เตสํ อฏฺารส เภทกรวตฺถูนิ เทเสสีติ อยเมตฺถ ปาฬิมุตฺตกกถา.
๒๓๗. อิทานิ ปุถุสทฺโทติอาทิคาถาสุ ปุถุ มหาสทฺโท อสฺสาติ ปุถุสทฺโท. สมชโนติ สมาโน เอกสทิโส ชโน, สพฺโพวายํ ภณฺฑนการกชโน ¶ สมนฺตโต สทฺทนิจฺฉรเณน ปุถุสทฺโท เจว สทิโส จาติ วุตฺตํ โหติ. น พาโล โกจิ มฺถาติ ตตฺร โกจิ เอโกปิ อหํ พาโลติ น มฺติ, สพฺเพปิ ปณฺฑิตมานิโนเยว. นาฺํ ภิยฺโย อมฺรุนฺติ โกจิ เอโกปิ อหํ พาโลติ น จ มฺิ, ภิยฺโย จ สงฺฆสฺมึ ภิชฺชมาเน อฺมฺปิ เอกํ ‘‘มยฺหํ การณา สงฺโฆ ภิชฺชตี’’ติ อิทํ การณํ น มฺีติ อตฺโถ.
ปริมุฏฺาติ มุฏฺสฺสติโน. วาจาโคจรภาณิโนติ ราการสฺส รสฺสาเทโส กโต; วาจาโคจราว ¶ , น สติปฏฺานโคจรา, ภาณิโน จ, กถํ ภาณิโน? ยาวิจฺฉนฺติ มุขายามํ, ยาว มุขํ ปสาเรตุํ อิจฺฉนฺติ, ตาว ปสาเรตฺวา ภาณิโน, เอโกปิ สงฺฆคารเวน มุขสงฺโกจนํ น กโรตีติ อตฺโถ. เยน นีตาติ เยน กลเหน อิมํ นิลฺลชฺชภาวํ นีตา. น ตํ วิทู น ตํ ชานนฺติ ‘‘เอวํ สาทีนโว อย’’นฺติ.
เย จ ตํ อุปนยฺหนฺตีติ ตํ อกฺโกจฺฉิ มนฺติอาทิกํ อาการํ เย อุปนยฺหนฺติ. สนนฺตโนติ โปราโณ.
ปเรติ ปณฺฑิเต เปตฺวา ตโต อฺเ ภณฺฑนการกา ปเร นาม. เต เอตฺถ สงฺฆมชฺเฌ กลหํ กโรนฺตา ‘‘มยํ ยมามเส อุปยมาม นสฺสาม สตตํ สมิตํ มจฺจุสนฺติกํ คจฺฉามา’’ติ น ชานนฺติ. เย จ ตตฺถ วิชานนฺตีติ เย จ ตตฺถ ปณฺฑิตา ‘‘มยํ มจฺจุโน สมีปํ คจฺฉามา’’ติ วิชานนฺติ. ตโต สมฺมนฺติ เมธคาติ เอวฺหิ เต ชานนฺตา โยนิโสมนสิการํ อุปฺปาเทตฺวา เมธคานํ กลหานํ วูปสมาย ปฏิปชฺชนฺติ.
อฏฺิจฺฉินฺนาติ อยํ คาถา ชาตเก (ชา. ๑.๙.๑๖) อาคตา, พฺรหฺมทตฺตฺจ ทีฆาวุกุมารฺจ สนฺธาย ¶ วุตฺตา. อยฺเหตฺถ อตฺโถ – เตสมฺปิ ตถา ปวตฺตเวรานํ โหติ สงฺคติ, กสฺมา ¶ ตุมฺหากํ น โหติ, เยสํ โว เนว มาตาปิตูนํ อฏฺีนิ ฉินฺนานิ, น ปาณา หฏา น ควาสฺสธนานิ หฏานีติ.
สเจ ¶ ลเภถาติอาทิคาถา ปณฺฑิตสหายสฺส จ พาลสหายสฺส จ วณฺณาวณฺณทีปนตฺถํ วุตฺตา. อภิภุยฺย สพฺพานิ ปริสฺสยานีติ ปากฏปริสฺสเย จ ปฏิจฺฉนฺนปริสฺสเย จ อภิภวิตฺวา เตน สทฺธึ อตฺตมโน สติมา จเรยฺยาติ.
ราชาว รฏฺํ วิชิตนฺติ ยถา อตฺตโน วิชิตรฏฺํ มหาชนกราชา จ อรินฺทมมหาราชา จ ปหาย เอกกา วิจรึสุ, เอวํ วิจเรยฺยาติ อตฺโถ. มาตงฺครฺเว นาโคติ มาตงฺโค อรฺเ นาโคว. มาตงฺโคติ หตฺถิ วุจฺจติ. นาโคติ มหนฺตาธิวจนเมตํ. ยถา หิ มาตุโปสโก มาตงฺคนาโค อรฺเ เอโก จริ, น จ ปาปานิ อกาสิ, ยถา จ ปาลิเลยฺยโก, เอวํ เอโก จเร, น จ ปาปานิ กยิราติ วุตฺตํ โหติ.
๒๓๘. พาลกโลณการคาโมติ อุปาลิคหปติสฺส โภคคาโม. เตนุปสงฺกมีติ กสฺมา อุปสงฺกมิ? คเณ กิรสฺส อาทีนวํ ทิสฺวา เอกวิหารึ ภิกฺขุํ ปสฺสิตุกามตา อุทปาทิ, ตสฺมา สีตาทีหิ ปีฬิโต อุณฺหาทีนิ ปตฺถยมาโน วิย อุปสงฺกมิ. ธมฺมิยา กถายาติ เอกีภาเว อานิสํสปฺปฏิสํยุตฺตาย. เยน ¶ ปาจีนวํสทาโย, ตตฺถ กสฺมา อุปสงฺกมิ? กลหการเก กิรสฺส ทิฏฺาทีนวตฺตา สมคฺควาสิโน ภิกฺขู ปสฺสิตุกามตา อุทปาทิ, ตสฺมา สีตาทีหิ ปีฬิโต อุณฺหาทีนิ ปตฺถยมาโน วิย ตตฺถ อุปสงฺกมิ. อายสฺมา จ อนุรุทฺโธติอาทิ วุตฺตนยเมว.
๒๔๑. อตฺถิ ปน โวติ ปจฺฉิมปุจฺฉาย โลกุตฺตรธมฺมํ ปุจฺเฉยฺย. โส ปน เถรานํ นตฺถิ, ตสฺมา ตํ ปุจฺฉิตุํ น ยุตฺตนฺติ ปริกมฺโมภาสํ ปุจฺฉติ. โอภาสฺเจว สฺชานามาติ ปริกมฺโมภาสํ สฺชานาม. ทสฺสนฺจ รูปานนฺติ ทิพฺพจกฺขุนา รูปทสฺสนฺจ สฺชานาม. ตฺจ นิมิตฺตํ นปฺปฏิวิชฺฌามาติ ตฺจ การณํ น ชานาม, เยน โน โอภาโส จ รูปทสฺสนฺจ อนฺตรธายติ.
ตํ โข ปน โว อนุรุทฺธา นิมิตฺตํ ปฏิวิชฺฌิตพฺพนฺติ ตํ โว การณํ ชานิตพฺพํ. อหมฺปิ สุทนฺติ อนุรุทฺธา ตุมฺเห กึ น อาฬุเลสฺสนฺติ, อหมฺปิ อิเมหิ เอกาทสหิ อุปกฺกิเลเสหิ ¶ อาฬุลิตปุพฺโพติ ทสฺเสตุํ อิมํ เทสนํ ¶ อารภิ. วิจิกิจฺฉา โข เมติอาทีสุ มหาสตฺตสฺส อาโลกํ วฑฺเฒตฺวา ทิพฺพจกฺขุนา นานาวิธานิ รูปานิ ทิสฺวา ‘‘อิทํ โข กิ’’นฺติ วิจิกิจฺฉา อุทปาทิ. สมาธิ จวีติ ปริกมฺมสมาธิ จวิ. โอภาโสติ ปริกมฺโมภาโสปิ อนฺตรธายิ, ทิพฺพจกฺขุนาปิ รูปํ น ปสฺสิ. อมนสิกาโรติ รูปานิ ปสฺสโต วิจิกิจฺฉา อุปฺปชฺชติ, อิทานิ กิฺจิ น มนสิกริสฺสามีติ อมนสิกาโร อุทปาทิ.
ถินมิทฺธนฺติ ¶ กิฺจิ อมนสิกโรนฺตสฺส ถินมิทฺธํ อุทปาทิ.
ฉมฺภิตตฺตนฺติ หิมวนฺตาภิมุขํ อาโลกํ วฑฺเฒตฺวา ทานวรกฺขสอชคราทโย อทฺทส, อถสฺส ฉมฺภิตตฺตํ อุทปาทิ.
อุปฺปิลนฺติ ‘‘มยา ทิฏฺภยํ ปกติยา โอโลกิยมานํ นตฺถิ. อทิฏฺเ กึ นาม ภย’’นฺติ จินฺตยโต อุปฺปิลาวิตตฺตํ อุทปาทิ. สกิเทวาติ เอกปโยเคเนว ปฺจ นิธิกุมฺภิโยปิ ปสฺเสยฺย.
ทุฏฺุลฺลนฺติ มยา วีริยํ คาฬฺหํ ปคฺคหิตํ, เตน เม อุปฺปิลํ อุปฺปนฺนนฺติ วีริยํ สิถิลมกาสิ, ตโต กายทรโถ กายทุฏฺุลฺลํ กายาลสิยํ อุทปาทิ.
อจฺจารทฺธวีริยนฺติ มม วีริยํ สิถิลํ กโรโต ทุฏฺุลฺลํ อุปฺปนฺนนฺติ ปุน วีริยํ ปคฺคณฺหโต อจฺจารทฺธวีริยํ อุทปาทิ. ปตเมยฺยาติ มเรยฺย.
อติลีนวีริยนฺติ มม วีริยํ ปคฺคณฺหโต เอวํ ชาตนฺติ ปุน วีริยํ สิถิลํ กโรโต อติลีนวีริยํ อุทปาทิ.
อภิชปฺปาติ เทวโลกาภิมุขํ อาโลกํ วฑฺเฒตฺวา เทวสงฺฆํ ปสฺสโต ตณฺหา อุทปาทิ.
นานตฺตสฺาติ มยฺหํ เอกชาติกํ รูปํ มนสิกโรนฺตสฺส อภิชปฺปา อุปฺปนฺนา, นานาวิธรูปํ ¶ มนสิ กริสฺสามีติ กาเลน เทวโลกาภิมุขํ กาเลน มนุสฺสโลกาภิมุขํ วฑฺเฒตฺวา นานาวิธานิ รูปานิ มนสิกโรโต นานตฺตสฺา อุทปาทิ.
อตินิชฺฌายิตตฺตนฺติ มยฺหํ นานาวิธานิ รูปานิ มนสิกโรนฺตสฺส นานตฺตสฺา อุทปาทิ, อิฏฺํ วา อนิฏฺํ ¶ วา เอกชาติกเมว มนสิ กริสฺสามีติ ตถา มนสิกโรโต อตินิชฺฌายิตตฺตํ รูปานํ อุทปาทิ.
๒๔๓. โอภาสนิมิตฺตํ ¶ มนสิ กโรมีติ ปริกมฺโมภาสเมว มนสิ กโรมิ. น จ รูปานิ ปสฺสามีติ ทิพฺพจกฺขุนา รูปานิ น ปสฺสามิ. รูปนิมิตฺตํ มนสิ กโรมีติ ทิพฺพจกฺขุนา วิสยรูปเมว มนสิ กโรมิ.
ปริตฺตฺเจว โอภาสนฺติ ปริตฺตกฏฺาเน โอภาสํ. ปริตฺตานิ จ รูปานีติ ปริตฺตกฏฺาเน รูปานิ. วิปริยาเยน ทุติยวาโร เวทิตพฺโพ. ปริตฺโต สมาธีติ ปริตฺตโก ปริกมฺโมภาโส, โอภาสปริตฺตตฺหิ สนฺธาย อิธ ปริกมฺมสมาธิ ‘‘ปริตฺโต’’ติ วุตฺโต. ปริตฺตํ เม ตสฺมึ สมเยติ ตสฺมึ สมเย ทิพฺพจกฺขุปิ ปริตฺตกํ โหติ. อปฺปมาณวาเรปิ เอเสว นโย.
๒๔๕. อวิตกฺกมฺปิ วิจารมตฺตนฺติ ปฺจกนเย ทุติยชฺฌานสมาธึ. อวิตกฺกมฺปิ อวิจารนฺติ จตุกฺกนเยปิ ปฺจกนเยปิ ฌานตฺตยสมาธึ. สปฺปีติกนฺติ ทุกติกชฺฌานสมาธึ. นิปฺปีติกนฺติ ทุกชฺฌานสมาธึ. สาตสหคตนฺติ ติกจตุกฺกชฺฌานสมาธึ. อุเปกฺขาสหคตนฺติ จตุกฺกนเย จตุตฺถชฺฌานสมาธึ ปฺจกนเย ปฺจมชฺฌานสมาธึ.
กทา ปน ภควา อิมํ ติวิธํ สมาธึ ภาเวติ? มหาโพธิมูเล นิสินฺโน ปจฺฉิมยาเม. ภควโต หิ ปมมคฺโค ปมชฺฌานิโก อโหสิ, ทุติยาทโย ทุติยตติยจตุตฺถชฺฌานิกา ¶ . ปฺจกนเย ปฺจมชฺฌานสฺส มคฺโค นตฺถีติ โส โลกิโย อโหสีติ โลกิยโลกุตฺตรมิสฺสกํ สนฺธาเยตํ วุตฺตํ. เสสํ สพฺพตฺถ อุตฺตานเมวาติ.
ปปฺจสูทนิยา มชฺฌิมนิกายฏฺกถาย
อุปกฺกิเลสสุตฺตวณฺณนา นิฏฺิตา.
๙. พาลปณฺฑิตสุตฺตวณฺณนา
๒๔๖. เอวํ ¶ เม สุตนฺติ พาลปณฺฑิตสุตฺตํ. ตตฺถ พาลลกฺขณานีติ พาโล อยนฺติ เอเตหิ ลกฺขิยติ ายตีติ พาลลกฺขณานิ. ตาเนว ตสฺส สฺชานนการณานีติ พาลนิมิตฺตานิ. พาลสฺส อปทานานีติ พาลาปทานานิ ¶ . ทุจฺจินฺติตจินฺตีติ จินฺตยนฺโต อภิชฺฌาพฺยาปาทมิจฺฉาทสฺสนวเสน ทุจฺจินฺติตเมว จินฺเตติ. ทุพฺภาสิตภาสีติ ภาสมาโนปิ มุสาวาทาทิเภทํ ทุพฺภาสิตเมว ภาสติ. ทุกฺกฏกมฺมการีติ กโรนฺโตปิ ปาณาติปาตาทิวเสน ทุกฺกฏกมฺมเมว กโรติ. ตตฺร เจติ ยตฺถ นิสินฺโน, ตสฺสํ ปริสติ. ตชฺชํ ตสฺสารุปฺปนฺติ ตชฺชาติกํ ตทนุจฺฉวิกํ, ปฺจนฺนํ เวรานํ ทิฏฺธมฺมกสมฺปรายิกอาทีนวปฺปฏิสํยุตฺตนฺติ อธิปฺปาโย. ตตฺราติ ¶ ตาย กถาย กจฺฉมานาย. พาลนฺติอาทีนิ สามิอตฺเถ อุปโยควจนํ.
๒๔๘. โอลมฺพนฺตีติ อุปฏฺหนฺติ. เสสปททฺวยํ ตสฺเสว เววจนํ, โอลมฺพนาทิอากาเรน หิ ตานิ อุปฏฺหนฺติ, ตสฺมา เอวํ วุตฺตํ. ปถวิยา โอลมฺพนฺตีติ ปถวิตเล ปตฺถรนฺติ. เสสปททฺวยํ ตสฺเสว เววจนํ. ปตฺถรณากาโรเยว เหส. ตตฺร, ภิกฺขเว, พาลสฺสาติ ตสฺมึ อุปฏฺานากาเร อาปาถคเต พาลสฺส เอวํ โหติ.
๒๔๙. เอตทโวจาติ อนุสนฺธิกุสโล ภิกฺขุ ‘‘นิรยสฺส อุปมา กาตุํ น สกฺกา’’ติ น ภควา วทติ, ‘‘น สุกรา’’ติ ปน วทติ, น สุกรํ ปน สกฺกา โหติ กาตุํ, หนฺทาหํ ทสพลํ อุปมํ การาเปมีติ จินฺเตตฺวา เอตํ ‘‘สกฺกา, ภนฺเต’’ติ วจนํ อโวจ. หเนยฺยุนฺติ วินิวิชฺฌิตฺวา คมนวเสน ยถา เอกสฺมึ าเน ทฺเว ปหารา นิปตนฺติ, เอวํ หเนยฺยุํ. เตนสฺส ทฺเว วณมุขสตานิ โหนฺติ. อิโต อุตฺตริปิ เอเสว นโย.
๒๕๐. ปาณิมตฺตนฺติ อนฺโตมุฏฺิยํ ปนมตฺตํ. สงฺขมฺปิ น อุเปตีติ คณนมตฺตมฺปิ น คจฺฉติ. กลภาคมฺปีติ สติมํ กลํ สหสฺสิมํ กลํ สตสหสฺสิมํ วา กลํ อุปคจฺฉตีติปิ วตฺตพฺพตํ น อุเปติ. อุปนิธมฺปีติ อุปนิกฺเขปนมตฺตมฺปิ น อุเปติ, โอโลเกนฺตสฺส โอโลกิตมตฺตมฺปิ ¶ นตฺถิ. ตตฺตํ ¶ อโยขิลนฺติ ติคาวุตํ อตฺตภาวํ สมฺปชฺชลิตาย โลหปถวิยา อุตฺตานกํ นิปชฺชาเปตฺวา ตสฺส ทกฺขิณหตฺเถ ตาลปฺปมาณํ อยสูลํ ปเวเสนฺติ, ตถา วามหตฺถาทีสุ. ยถา จ อุตฺตานกํ นิปชฺชาเปตฺวา, เอวํ อุเรนปิ ทกฺขิณปสฺเสนปิ วามปสฺเสนปิ นิปชฺชาเปตฺวา ตํ กมฺมการณํ กโรนฺติเยว. สํเวเสตฺวาติ สมฺปชฺชลิตาย โลหปถวิยา ติคาวุตํ อตฺตภาวํ นิปชฺชาเปตฺวา. กุารีหีติ มหตีหิ เคหสฺส เอกปกฺขฉทนมตฺตาหิ กุารีหิ ตจฺฉนฺติ. โลหิตํ นที หุตฺวา สนฺทติ, โลหปถวิโต ชาลา อุฏฺหิตฺวา ตจฺฉิตฏฺานํ คณฺหนฺติ. มหาทุกฺขํ อุปฺปชฺชติ, ตจฺฉนฺตา ¶ ปน สุตฺตาหตํ กริตฺวา ทารู วิย อฏฺํสมฺปิ ฉฬํสมฺปิ กโรนฺติ. วาสีหีติ มหาสุปฺปปมาณาหิ วาสีหิ. ตาหิ ตจฺฉนฺตา ตจโต ยาว อฏฺีนิ สณิกํ ตจฺฉนฺติ, ตจฺฉิตํ ตจฺฉิตํ ปฏิปากติกํ โหติ. รเถ โยเชตฺวาติ สทฺธึ ยุคโยตฺตปฺจรจกฺกกุพฺพรปาจเนหิ สพฺพโต สมฺปชฺชลิเต รเถ โยเชตฺวา. มหนฺตนฺติ มหากูฏาคารปฺปมาณํ. อาโรเปนฺตีติ สมฺปชฺชลิเตหิ อยมุคฺคเรหิ โปเถนฺตา อาโรเปนฺติ. สกิมฺปิ ¶ อุทฺธนฺติ สุปกฺกุถิตาย อุกฺขลิยา ปกฺขิตฺตตณฺฑุลา วิย อุทฺธํ อโธ ติริยฺจ คจฺฉติ.
ภาคโส มิโตติ ภาเค เปตฺวา เปตฺวา วิภตฺโต. ปริยนฺโตติ ปริกฺขิตฺโต. อยสาติ อุปริ อยปฏฺเฏน ฉาทิโต.
สมนฺตา โยชนสตํ ผริตฺวา ติฏฺตีติ เอวํ ผริตฺวา ติฏฺติ, ยถา สมนฺตา โยชนสเต าเน ตฺวา โอโลเกนฺตสฺส อกฺขีนิ ยมกโคฬกา วิย นิกฺขมนฺติ.
น สุกรา อกฺขาเนน ปาปุณิตุนฺติ นิรโย นาม เอวมฺปิ ทุกฺโข เอวมฺปิ ทุกฺโขติ วสฺสสตํ วสฺสสหสฺสํ กเถนฺเตนาปิ มตฺถกํ ปาเปตฺวา กเถตุํ น สุกราติ อตฺโถ.
๒๕๑. ทนฺตุลฺเลหกนฺติ ทนฺเตหิ อุลฺเลหิตฺวา, ลฺุจิตฺวาติ วุตฺตํ โหติ. รสาโทติ รสเคเธน ปริภุตฺตรโส.
๒๕๒. อฺมฺขาทิกาติ อฺมฺขาทนํ.
ทุพฺพณฺโณติ ¶ ทุรูโป. ทุทฺทสิโกติ ทารกานํ ภยาปนตฺถํ กตยกฺโข วิย ทุทฺทโส. โอโกฏิมโกติ ลกุณฺฑโก ปวิฏฺคีโว มโหทโร. กาโณติ เอกกฺขิกาโณ วา อุภยกฺขิกาโณ วา. กุณีติ เอกหตฺถกุณี วา อุภยหตฺถกุณี วา. ปกฺขหโตติ ปีสปฺปี. โส ¶ กาเยนาติ อิทมสฺส ทุกฺขานุปพนฺธทสฺสนตฺถํ อารทฺธํ.
กลิคฺคเหนาติ ปราชเยน. อธิพนฺธํ นิคจฺเฉยฺยาติ ยสฺมา พหุํ ชิโต สพฺพสาปเตยฺยมฺปิสฺส นปฺปโหติ, ตสฺมา อตฺตนาปิ พนฺธํ นิคจฺเฉยฺย. เกวลา ปริปูรา พาลภูมีติ พาโล ตีณิ ทุจฺจริตานิ ปูเรตฺวา ¶ นิรเย นิพฺพตฺตติ, ตตฺถ ปกฺกาวเสเสน มนุสฺสตฺตํ อาคโต ปฺจสุ นีจกุเลสุ นิพฺพตฺติตฺวา ปุน ตีณิ ทุจฺจริตานิ ปูเรตฺวา นิรเย นิพฺพตฺตตีติ อยํ สกลา ปริปุณฺณา พาลภูมิ.
๒๕๓. ปณฺฑิตลกฺขณานีติอาทิ วุตฺตานุสาเรเนว เวทิตพฺพํ. สุจินฺติตจินฺตีติอาทีนิ เจตฺถ มโนสุจริตาทีนํ วเสน โยเชตพฺพานิ.
จกฺกรตนวณฺณนา
๒๕๖. สีสํ นฺหาตสฺสาติ สีเสน สทฺธึ คนฺโธทเกน นฺหาตสฺส. อุโปสถิกสฺสาติ สมาทินฺนอุโปสถงฺคสฺส. อุปริปาสาทวรคตสฺสาติ ปาสาทวรสฺส อุปริ คตสฺส สุโภชนํ ภฺุชิตฺวา ปาสาทวรสฺส อุปริ มหาตเล สิรีคพฺภํ ปวิสิตฺวา สีลานิ อาวชฺชนฺตสฺส. ตทา กิร ราชา ปาโตว สตสหสฺสํ วิสฺสชฺเชตฺวา มหาทานํ ทตฺวา ปุนปิ โสฬสหิ คนฺโธทกฆเฏหิ สีสํ นฺหายิตฺวา กตปาตราโส สุทฺธํ อุตฺตราสงฺคํ เอกํสํ กตฺวา อุปริปาสาทสฺส สิรีสยเน ปลฺลงฺกํ อาภุชิตฺวา นิสินฺโน อตฺตโน ทานมยปฺุสมุทยํ อาวชฺเชตฺวา นิสีทติ, อยํ สพฺพจกฺกวตฺตีนํ ธมฺมตา ¶ .
เตสํ ตํ อาวชฺชนฺตานํเยว วุตฺตปฺปการปฺุกมฺมปจฺจยํ อุตุสมุฏฺานํ นีลมณิสงฺฆาฏสทิสํ ปาจีนสมุทฺทชลตลํ ฉินฺทมานํ วิย อากาสํ อลงฺกุรุมานํ วิย ทิพฺพํ จกฺกรตนํ ปาตุภวติ. ตยิทํ ทิพฺพานุภาวยุตฺตตฺตา ทิพฺพนฺติ วุตฺตํ. สหสฺสํ อสฺส อรานนฺติ สหสฺสารํ. สห ¶ เนมิยา สห นาภิยา จาติ สเนมิกํ สนาภิกํ. สพฺเพหิ อากาเรหิ ปริปูรนฺติ สพฺพาการปริปูรํ.
ตตฺถ จกฺกฺจ ตํ รติชนนฏฺเน รตนฺจาติ จกฺกรตนํ. ยาย ปน ตํ นาภิยา ‘‘สนาภิก’’นฺติ วุตฺตํ, สา อินฺทนีลมณิมยา โหติ. มชฺเฌ ปนสฺสา รชตมยา ปนาฬิ, ยาย สุทฺธสินิทฺธทนฺตปนฺติยา หสมานํ วิย วิโรจติ. มชฺเฌ ฉิทฺเทน วิย จนฺทมณฺฑเลน อุโภสุปิ พาหิรนฺเตสุ รชตปฏฺเฏน กตปริกฺเขโป โหติ. เตสุ ปนสฺสา นาภิปนาฬิ ปริกฺเขปปฏฺเฏสุ ยุตฺตฏฺาเน ปริจฺเฉทเลขา สุวิภตฺตาว หุตฺวา ปฺายนฺติ. อยํ ตาวสฺส นาภิยา สพฺพาการปริปูรตา.
เยหิ ¶ ปน ตํ อเรหิ ‘‘สหสฺสาร’’นฺติ วุตฺตํ, เต สตฺตรตนมยา สูริยรสฺมิโย วิย ปภาสมฺปนฺนา โหนฺติ. เตสมฺปิ ฆฏมณิกปริจฺเฉทเลขาทีนิ สุวิภตฺตาเนว ปฺายนฺติ. อยมสฺส อรานํ สพฺพาการปริปูรตา.
ยาย ปน ตํ เนมิยา สห ‘‘สเนมิก’’นฺติ วุตฺตํ, สา พาลสูริยรสฺมิกลาปสิรึ ¶ อวหสมานา วิย สุรตฺตสุทฺธสินิทฺธปวาฬมยา โหติ. สนฺธีสุ ปนสฺสา สฺฌาราคสสฺสิริกรตฺตชมฺโพนทปฏฺฏา วฏฺฏปริจฺเฉทเลขา จ สุวิภตฺตา ปฺายนฺติ. อยมสฺส เนมิยา สพฺพาการปริปูรตา.
เนมิมณฺฑลปิฏฺิยํ ปนสฺส ทสนฺนํ ทสนฺนํ อรานมนฺตเร ธมนวํโส วิย อนฺโตสุสิโร ฉิทฺทมณฺฑลจิตฺโต วาตคาหี ปวาฬทณฺโฑ โหติ, ยสฺส วาเตน ปหริตสฺส สุกุสลสมนฺนาหตสฺส ปฺจงฺคิกตูริยสฺส วิย สทฺโท วคฺคุ จ รชนีโย จ กมนีโย จ โหติ. ตสฺส โข ปน ปวาฬทณฺฑสฺส อุปริ เสตจฺฉตฺตํ, อุโภสุ ปสฺเสสุ สโมสริตกุสุมทามปนฺติโยติ เอวํ สโมสริตกุสุมทามปนฺติสตทฺวยปริวาเรน เสตจฺฉตฺตสตธารินา ปวาฬทณฺฑสเตน สมุปโสภิตเนมิปริกฺเขปสฺส ทฺวินฺนมฺปิ นาภิปนาฬีนํ อนฺโต ทฺเว สีหมุขานิ โหนฺติ, เยหิ ตาลกฺขนฺธปฺปมาณา ปุณฺณจนฺทกิรณกลาปสสฺสิริกา ตรุณรวิสมานรตฺตกมฺพลเคณฺฑุกปริยนฺตา อากาสคงฺคาคติโสภํ อภิภวมานา วิย ทฺเว มุตฺตกลาปา โอลมฺพนฺติ, เยหิ จกฺกรตเนน สทฺธึ ¶ อากาเส สมฺปริวตฺตมาเนหิ ตีณิ จกฺกานิ เอกโต ปริวตฺตนฺตานิ วิย ขายนฺติ. อยมสฺส สพฺพโส สพฺพาการปริปูรตา.
ตํ ปเนตํ เอวํ สพฺพาการปริปูรํ ปกติยา สายมาสภตฺตํ ภฺุชิตฺวา อตฺตโน อตฺตโน ฆรทฺวาเร ปฺตฺตาสเนสุ ¶ นิสีทิตฺวา ปวตฺตกถาสลฺลาเปสุ มนุสฺเสสุ วีถิจตุกฺกาทีสุ กีฬมาเน ทารกชเน นาติอุจฺเจน นาตินีเจน วนสณฺฑมตฺถกาสนฺเนน อากาสปฺปเทเสน อุปโสภยมานํ วิย รุกฺขสาขคฺคานิ, ทฺวาทสโยชนโต ปฏฺาย สุยฺยมาเนน มธุรสฺสเรน สตฺตานํ โสตานิ โอธาปยมานํ โยชนโต ปฏฺาย นานปฺปภาสมุทยสมุชฺชเลน วณฺเณน นยนานิ สมากฑฺฒนฺตํ ¶ รฺโ จกฺกวตฺติสฺส ปฺุานุภาวํ อุคฺโฆสยนฺตํ วิย ราชธานิอภิมุขํ อาคจฺฉติ.
อถ ตสฺส จกฺกรตนสฺส สทฺทสฺสวเนเนว ‘‘กุโต นุ โข, กสฺส นุ โข อยํ สทฺโท’’ติ อาวชฺชิตหทยานํ ปุรตฺถิมทิสํ โอโลกยมานานํ เตสํ มนุสฺสานํ อฺตโร อฺตรํ เอวมาห – ‘‘ปสฺส โภ อจฺฉริยํ, อยํ ปุณฺณจนฺโท ปุพฺเพ เอโก อุคฺคจฺฉติ, อชฺช ปน อตฺตทุติโย อุคฺคโต, เอตฺหิ ราชหํสมิถุนํ วิย ปุณฺณจนฺทมิถุนํ ปุพฺพาปริเยน คคนตลํ อภิลงฺฆตี’’ติ. ตมฺโ อาห – ‘‘กึ กเถสิ สมฺม กหํ นาม ตยา ทฺเว ปุณฺณจนฺทา เอกโต อุคฺคจฺฉนฺตา ทิฏฺปุพฺพา, นนุ เอส ตปนียรํสิธาโร ปิฺฉรกิรโณ ทิวากโร อุคฺคโต’’ติ. ตมฺโ สิตํ กตฺวา เอวมาห – ‘‘กึ อุมฺมตฺโตสิ, นนุ โข อิทานิเมว ทิวากโร อตฺถงฺคโต, โส กถํ อิมํ ปุณฺณจนฺทํ อนุพนฺธมาโน อุคฺคจฺฉิสฺสติ, อทฺธา ปเนตํ อเนกรตนปฺปภาสมุชฺชลํ เอกสฺส ปฺุวโต วิมานํ ภวิสฺสตี’’ติ. เต สพฺเพปิ อปสาทยนฺตา อฺเ เอวมาหํสุ – ‘‘กึ พหุํ วิปฺปลปถ, เนเวส ปุณฺณจนฺโท, น สูริโย น เทววิมานํ. น เหเตสํ เอวรูปา ¶ สิริสมฺปตฺติ อตฺถิ, จกฺกรตเนน ปเนเตน ภวิตพฺพ’’นฺติ.
เอวํ ปวตฺตสลฺลาปสฺเสว ตสฺส ชนสฺส จนฺทมณฺฑลํ โอหาย ตํ จกฺกรตนํ อภิมุขํ โหติ. ตโต เตหิ ‘‘กสฺส นุ โข อิทํ นิพฺพตฺต’’นฺติ วุตฺเต ภวนฺติ วตฺตาโร – ‘‘น กสฺสจิ อฺสฺส, นนุ อมฺหากํ ราชา ปูริตจกฺกวตฺติวตฺโต, ตสฺเสตํ นิพฺพตฺต’’นฺติ. อถ โส จ มหาชโน, โย จ อฺโ ปสฺสติ, สพฺโพ จกฺกรตนเมว อนุคจฺฉติ. ตมฺปิ จกฺกรตนํ รฺโเยว อตฺถาย อตฺตโน อาคตภาวํ าเปตุกามํ วิย สตฺตกฺขตฺตุํ ปาการมตฺถเกเนว นครํ อนุสํยายิตฺวา ¶ รฺโ อนฺเตปุรํ ปทกฺขิณํ กตฺวา อนฺเตปุรสฺส อุตฺตรสีหปฺชรอาสนฺเน าเน ยถา คนฺธปุปฺผาทีหิ สุเขน สกฺกา โหติ ปูเชตุํ, เอวํ อกฺขาหตํ วิย ติฏฺติ.
เอวํ ิตสฺส ปนสฺส วาตปานจฺฉิทฺทาทีหิ ปวิสิตฺวา นานาวิราครตนปฺปภาสมุชฺชลํ อนฺโต ปาสาทํ อลงฺกุรุมานํ ปภาสมูหํ ทิสฺวา ทสฺสนตฺถาย สฺชาตาภิลาโส ราชา โหติ. ปริชโนปิสฺส ปิยวจนปาภเตน อาคนฺตฺวา ตมตฺถํ นิเวเทติ. อถ ราชา พลวปีติปาโมชฺชผุฏสรีโร ปลฺลงฺกํ ¶ โมเจตฺวา อุฏฺายาสนา สีหปฺชรสมีปํ คนฺตฺวา ตํ จกฺกรตนํ ทิสฺวา ‘‘สุตํ โข ปน เมต’’นฺติอาทิกํ จินฺตนํ จินฺเตสิ. เตน วุตฺตํ – ‘‘ทิสฺวาน รฺโ ขตฺติยสฺส…เป… อสฺสํ นุ โข อหํ ราชา จกฺกวตฺตี’’ติ. ตตฺถ โส โหติ ราชา จกฺกวตฺตีติ กิตฺตาวตา จกฺกวตฺตี โหติ? เอกงฺคุลทฺวงฺคุลมตฺตมฺปิ จกฺกรตเน อากาสํ อพฺภุคฺคนฺตฺวา ปวตฺเต.
อิทานิ ตสฺส ปวตฺตาปนตฺถํ ยํ กาตพฺพํ ตํ ทสฺเสนฺโต อถ โข, ภิกฺขเวติอาทิมาห. ตตฺถ ¶ อุฏฺายาสนาติ นิสินฺนาสนโต อุฏฺหิตฺวา จกฺกรตนสมีปํ อาคนฺตฺวา. ภิงฺการํ คเหตฺวาติ หตฺถิโสณฺฑสทิสปนาฬึ สุวณฺณภิงฺการํ อุกฺขิปิตฺวา วามหตฺเถน อุทกํ คเหตฺวา. ปวตฺตตุ ภวํ จกฺกรตนํ, อภิวิชินาตุ ภวํ จกฺกรตนนฺติ. อนฺวเทว ราชา จกฺกวตฺตี สทฺธึ จตุรงฺคินิยา เสนายาติ สพฺพจกฺกวตฺตีนฺหิ อุทเกน อภิสิฺจิตฺวา ‘‘อภิวิชานาตุ ภวํ จกฺกรตน’’นฺติ วจนสมนนฺตรเมว เวหาสํ อพฺภุคฺคนฺตฺวา จกฺกรตนํ ปวตฺตติ, ยสฺส ปวตฺติสมกาลเมว โส ราชา จกฺกวตฺตี นาม โหติ.
ปวตฺเต ปน จกฺกรตเน ตํ อนุพนฺธมาโนว ราชา จกฺกวตฺตี ยานวรํ อารุยฺห เวหาสํ อพฺภุคฺคจฺฉติ, อถสฺส ฉตฺตจามราทิหตฺโถ ปริชโน เจว อนฺเตปุรชโน จ. ตโต นานปฺปการกฺจุกกวจาทิสนฺนาหวิภูสิเตน วิวิธาหรณปฺปภาสมุชฺชลิเตน สมุสฺสิตทฺธชปฏากปฏิมณฺฑิเตน อตฺตโน อตฺตโน พลกาเยน สทฺธึ อุปราชเสนาปติ ปภูตโยปิ เวหาสํ อพฺภุคฺคนฺตฺวา ราชานเมว ปริวาเรนฺติ. ราชยุตฺตา ปน ชนสงฺคหตฺถํ นครวีถีสุ เภริโย จราเปนฺติ ‘‘ตาตา อมฺหากํ รฺโ จกฺกรตนํ ¶ นิพฺพตฺตํ, อตฺตโน อตฺตโน วิภวานุรูเปน มณฺฑิตปฺปสาธิตา สนฺนิปตถา’’ติ. มหาชโน ปน ปกติยา จกฺกรตนสทฺเทเนว สพฺพกิจฺจานิ ¶ ปหาย คนฺธปุปฺผาทีนิ อาทาย สนฺนิปติโตว, โสปิ สพฺโพ เวหาสํ อพฺภุคฺคนฺตฺวา ราชานเมว ปริวาเรติ. ยสฺส ยสฺส หิ รฺา สทฺธึ คนฺตุกามตา อุปฺปชฺชติ, โส โส อากาสคโตว โหติ. เอวํ ทฺวาทสโยชนายามวิตฺถารา ปริสา โหติ. ตตฺถ เอกปุริโสปิ ฉินฺนภินฺนสรีโร วา กิลิฏฺวตฺโถ วา นตฺถิ. สุจิปริวาโร หิ ราชา จกฺกวตฺตี. จกฺกวตฺติปริสา นาม วิชฺชาธรปริสา วิย อากาเส คจฺฉมานา อินฺทนีลมณิตเล ¶ วิปฺปกิณฺณรตนสทิสา โหติ. เตน วุตฺตํ ‘‘อนฺวเทว ราชา จกฺกวตฺตี สทฺธึ จตุรงฺคินิยา เสนายา’’ติ.
ตมฺปิ จกฺกรตนํ รุกฺขคฺคานํ อุปรูปริ นาติอุจฺเจน คคนปเทเสน ปวตฺตติ, ยถา รุกฺขานํ ปุปฺผผลปลฺลเวหิ อตฺถิกา ตานิ สุเขน คเหตุํ สกฺโกนฺติ, ภูมิยํ ิตา ‘‘เอส ราชา, เอส อุปราชา, เอส เสนาปตี’’ติ สลฺลกฺเขตุํ สกฺโกนฺติ. านาทีสุปิ อิริยาปเถสุ โย เยน อิจฺฉติ, โส เตเนว คจฺฉติ. จิตฺตกมฺมาทิสิปฺปปสุตา เจตฺถ อตฺตโน อตฺตโน กิจฺจํ กโรนฺตาเยว คจฺฉนฺติ. ยเถว หิ ภูมิยํ, ตถา เนสํ สพฺพกิจฺจานิ อากาเส อิชฺฌนฺติ. เอวํ จกฺกวตฺติปริสํ คเหตฺวา ตํ จกฺกรตนํ วามปสฺเสน สิเนรุํ ปหาย สมุทฺทสฺส อุปริภาเคน อฏฺโยชนสหสฺสปฺปมาณํ ปุพฺพวิเทหํ คจฺฉติ.
ตตฺถ โย วินิพฺเพเธน ทฺวาทสโยชนาย ปริกฺเขปโต ฉตฺตึสโยชนปริสาย สนฺนิเวสกฺขโม สุลภาหารูปกรโณ ฉายูทกสมฺปนฺโน สุจิสมตโล รมณีโย ภูมิภาโค, ตสฺส อุปริภาเค ตํ จกฺกรตนํ อากาเส อกฺขาหตํ วิย ติฏฺติ. อถ เตน สฺาเณน โส มหาชโน โอตริตฺวา ยถารุจิ นฺหานโภชนาทีนิ สพฺพกิจฺจานิ กโรนฺโต วาสํ กปฺเปติ, เตน วุตฺตํ ‘‘ยสฺมึ ¶ โข ปน, ภิกฺขเว, ปเทเส ตํ จกฺกรตนํ ปติฏฺาติ, ตตฺถ ราชา จกฺกวตฺตี วาสํ อุเปติ สทฺธึ จตุรงฺคินิยา เสนายา’’ติ.
เอวํ วาสํ อุปคเต จกฺกวตฺติมฺหิ เย ตตฺถ ราชาโน, เต ‘‘ปรจกฺกํ อาคต’’นฺติ สุตฺวาปิ น พลกายํ สนฺนิปาเตตฺวา ยุทฺธสชฺชา โหนฺติ. จกฺกรตนสฺส อุปฺปตฺติสมนนฺตรเมว นตฺถิ โส สตฺโต นาม, โย ปจฺจตฺถิกสฺาย ราชานํ อารพฺภ อาวุธํ อุกฺขิปิตุํ วิสเหยฺย. อยมนุภาโว จกฺกรตนสฺส.
จกฺกานุภาเวน ¶ หิ ตสฺส รฺโ,
อรี อเสสา ทมถํ อุเปนฺติ;
อรินฺทมํ นาม นราธิปสฺส,
เตเนว ตํ วุจฺจติ ตสฺส จกฺกํ.
ตสฺมา ¶ สพฺเพปิ เต ราชาโน อตฺตโน อตฺตโน รชฺชสิริวิภวานุรูปํ ปาภตํ คเหตฺวา ตํ ราชานํ อุปคมฺม โอนตสิรา อตฺตโน โมฬิยมณิปฺปภาภิเสเกนสฺส ปาทปูชํ กโรนฺโต ‘‘เอหิ โข มหาราชา’’ติอาทีหิ วจเนหิ ตสฺส กิงฺการปฺปฏิสฺสาวิตํ อาปชฺชนฺติ. เตน วุตฺตํ เย โข ปน, ภิกฺขเว, ปุรตฺถิมาย…เป… อนุสาส มหาราชาติ.
ตตฺถ สฺวาคตนฺติ สุอาคมนํ. เอกสฺมิฺหิ อาคเต โสจนฺติ, คเต นนฺทนฺติ. เอกสฺมึ อาคเต นนฺทนฺติ, คเต โสจนฺติ. ตาทิโส ตฺวํ อาคตนนฺทโน คมนโสจโน, ตสฺมา ตว อาคมนํ สุอาคมนนฺติ วุตฺตํ โหติ. เอวํ ¶ วุตฺเต ปน จกฺกวตฺตี นาปิ ‘‘เอตฺตกํ นาม เม อนุวสฺสํ พลึ อุปกปฺเปถา’’ติ วทติ, นาปิ อฺสฺส โภคํ อจฺฉินฺทิตฺวา อฺสฺส เทติ. อตฺตโน ปน ธมฺมราชภาวสฺส อนุรูปาย ปฺาย ปาณาติปาตาทีนิ อุปปริกฺขิตฺวา เปมนีเยน มฺชุนา สเรน ‘‘ปสฺสถ ตาตา, ปาณาติปาโต นาเมส อาเสวิโต ภาวิโต พหุลีกโต นิรยสํวตฺตนิโก โหตี’’ติอาทินา นเยน ธมฺมํ เทเสตฺวา ‘‘ปาโณ น หนฺตพฺโพ’’ติอาทิกํ โอวาทํ เทติ. เตน วุตฺตํ ราชา จกฺกวตฺตี เอวมาห ปาโณ น หนฺตพฺโพ…เป… ยถาภุตฺตฺจ ภฺุชถาติ.
กึ ปน สพฺเพปิ รฺโ อิมํ โอวาทํ คณฺหนฺตีติ. พุทฺธสฺสปิ ตาว สพฺเพ น คณฺหนฺติ, รฺโ กึ คณฺหิสฺสนฺติ. ตสฺมา เย ปณฺฑิตา วิภาวิโน, เต คณฺหนฺติ. สพฺเพ ปน อนุยนฺตา ภวนฺติ. ตสฺมา ‘‘เย โข ปน, ภิกฺขเว’’ติอาทิมาห.
อถ ตํ จกฺกรตนํ เอวํ ปุพฺพวิเทหวาสีนํ โอวาเท ทินฺเน กตปาตราเส จกฺกวตฺตีพเลน เวหาสํ อพฺภุคฺคนฺตฺวา ปุรตฺถิมํ สมุทฺทํ อชฺโฌคาหติ. ยถา ยถา จ ตํ อชฺโฌคาหติ, ตถา ตถา อคทคนฺธํ ฆายิตฺวา สํขิตฺตผโณ นาคราชา วิย สํขิตฺตอูมิวิปฺผารํ หุตฺวา โอคจฺฉมานํ ¶ มหาสมุทฺทสลิลํ โยชนมตฺตํ โอคนฺตฺวา อนฺโตสมุทฺเท เวฬุริยภิตฺติ วิย ติฏฺติ. ตงฺขณฺเว จ ตสฺส รฺโ ปฺุสิรึ ทฏฺุกามานิ วิย มหาสมุทฺทตเล วิปฺปกิณฺณานิ นานารตนานิ ตโต ตโต อาคนฺตฺวา ตํ ปเทสํ ปูรยนฺติ. อถ สา ราชปริสา ตํ นานารตนปริปูรํ มหาสมุทฺทตลํ ทิสฺวา ยถารุจิ อุจฺฉงฺคาทีหิ อาทิยติ, ยถารุจิ อาทินฺนรตนาย ¶ ปน ปริสาย ตํ จกฺกรตนํ ปฏินิวตฺตติ. ปฏินิวตฺตมาเน จ ตสฺมึ ปริสา อคฺคโต โหติ, มชฺเฌ ราชา, อนฺเต จกฺกรตนํ. ตมฺปิ ชลนิธิชลํ ปโลภิยมานมิว ¶ จกฺกรตนสิริยา, อสหมานมิว จ เตน วิโยคํ, เนมิมณฺฑลปริยนฺตํ อภิหนนฺตํ นิรนฺตรเมว อุปคจฺฉติ.
๒๕๗. เอวํ ราชา จกฺกวตฺตี ปุรตฺถิมสมุทฺทปริยนฺตํ ปุพฺพวิเทหํ อภิวิชินิตฺวา ทกฺขิณสมุทฺทปริยนฺตํ ชมฺพุทีปํ วิเชตุกาโม จกฺกรตนเทสิเตน มคฺเคน ทกฺขิณสมุทฺทาภิมุโข คจฺฉติ. เตน วุตฺตํ อถ โข ตํ, ภิกฺขเว, จกฺกรตนํ ปุรตฺถิมสมุทฺทํ อชฺโฌคาเหตฺวา ปจฺจุตฺตริตฺวา ทกฺขิณํ ทิสํ ปวตฺตตีติ. เอวํ ปวตฺตมานสฺส ปน ตสฺส ปวตฺตนวิธานํ เสนาสนฺนิเวโส ปฏิราชคมนํ เตสํ อนุสาสนิปฺปทานํ ทกฺขิณสมุทฺทํ อชฺโฌคาหนํ สมุทฺทสลิลสฺส โอคจฺฉนํ รตนาทานนฺติ สพฺพํ ปุริมนเยเนว เวทิตพฺพํ.
วิชินิตฺวา ปน ตํ ทสสหสฺสโยชนปฺปมาณํ ชมฺพุทีปํ ทกฺขิณสมุทฺทโตปิ ปจฺจุตฺตริตฺวา สตฺตโยชนสหสฺสปฺปมาณํ อปรโคยานํ วิเชตุํ ปุพฺเพ วุตฺตนเยเนว คนฺตฺวา ตมฺปิ สมุทฺทปริยนฺตํ ตเถว อภิวิชินิตฺวา ปจฺฉิมสมุทฺทโตปิ ปจฺจุตฺตริตฺวา อฏฺโยชนสหสฺสปฺปมาณํ อุตฺตรกุรุํ วิเชตุํ ตเถว คนฺตฺวา ตมฺปิ สมุทฺทปริยนฺตํ ตเถว อภิวิชิย อุตฺตรสมุทฺทโตปิ ปจฺจุตฺตรติ.
เอตฺตาวตา รฺา จกฺกวตฺตินา จาตุรนฺตาย ปถวิยา อาธิปจฺจํ อธิคตํ โหติ. โส เอวํ วิชิตวิชโย อตฺตโน รชฺชสิริสมฺปตฺติทสฺสนตฺถํ สปริโส อุทฺธํ คคนตลํ อภิลงฺฆิตฺวา สุวิกสิตปทุมุปฺปลปุณฺฑรีกวนวิจิตฺเต จตฺตาโร ชาตสฺสเร วิย ปฺจสตปฺจสตปริตฺตทีปปริวาเร จตฺตาโร มหาทีเป โอโลเกตฺวา จกฺกรตนเทสิเตเนว มคฺเคน ยถานุกฺกมํ อตฺตโน ราชธานิเมว ปจฺจาคจฺฉติ. อถ ตํ จกฺกรตนํ ¶ อนฺเตปุรทฺวารํ โสภยมานํ วิย หุตฺวา ติฏฺติ.
เอวํ ¶ ปติฏฺิเต ปน ตสฺมึ จกฺกรตเน ราชนฺเตปุเร อุกฺกาหิ วา ทีปิกาหิ วา กิฺจิ กรณียํ น โหติ, จกฺกรตโนภาโสเยว รตฺตึ อนฺธการํ วิธมติ. เย จ ปน รตฺตึ อนฺธการตฺถิกา โหนฺติ, เตสํ อนฺธการเมว โหติ. เตน วุตฺตํ ทกฺขิณสมุทฺทํ อชฺโฌคาเหตฺวา…เป… เอวรูปํ จกฺกรตนํ ปาตุภวตีติ.
หตฺถิรตนวณฺณนา
๒๕๘. เอวํ ¶ ปาตุภูตจกฺกรตนสฺส ปนสฺส จกฺกวตฺติโน อมจฺจา ปกติมงฺคลหตฺถิฏฺานํ สุจิภูมิภาคํ กาเรตฺวา หริจนฺทนาทีหิ สุรภิคนฺเธหิ อุปลิมฺปาเปตฺวา เหฏฺา วิจิตฺตวณฺณสุรภิกุสุมสมากิณฺณํ อุปริ สุวณฺณตารกานํ อนฺตรนฺตรา สโมสริตมนฺุ-กุสุมทามปฺปฏิมณฺฑิตวิตานํ เทววิมานํ วิย อภิสงฺขริตฺวา ‘‘เอวรูปสฺส นาม เทว หตฺถิรตนสฺส อาคมนํ จินฺเตถา’’ติ วทนฺติ. โส ปุพฺเพ วุตฺตนเยเนว มหาทานํ ทตฺวา สีลานิ สมาทาย ตํ ปฺุสมฺปตฺตึ อาวชฺชนฺโต นิสีทติ, อถสฺส ปฺุานุภาวโจทิโต ฉทฺทนฺตกุลา วา อุโปสถกุลา วา ตํ สกฺการวิเสสํ อนุภวิตุกาโม ตรุณรวิมณฺฑลาภิรตฺตจรณ-คีวมุขปฺปฏิมณฺฑิตวิสุทฺธเสตสรีโร สตฺตปฺปติฏฺโ สุสณฺิตงฺคปจฺจงฺคสนฺนิเวโส วิกสิตรตฺต-ปทุมจารุโปกฺขโร อิทฺธิมา โยคี วิย เวหาสํ คมนสมตฺโถ มโนสิลาจุณฺณรฺชิตปริยนฺโต วิย รชตปพฺพโต หตฺถิเสฏฺโ ตสฺมึ ปเทเส ปติฏฺาติ. โส ฉทฺทนฺตกุลา อาคจฺฉนฺโต สพฺพกนิฏฺโ อาคจฺฉติ, อุโปสถกุลา สพฺพเชฏฺโ. ปาฬิยํ ปน ‘‘อุโปสโถ นาคราชา’’ อิจฺเจว อาคจฺฉติ. สฺวายํ ¶ ปูริตจกฺกวตฺติวตฺตานํ จกฺกวตฺตีนํ สุตฺเต วุตฺตนเยเนว จินฺตยนฺตานํ อาคจฺฉติ, น อิตเรสํ. สยเมว ปกติมงฺคลหตฺถิฏฺานํ อาคนฺตฺวา มงฺคลหตฺถึ อปเนตฺวา ตตฺถ ติฏฺติ. เตน วุตฺตํ ปุน จปรํ, ภิกฺขเว…เป… นาคราชาติ.
เอวํ ปาตุภูตํ ปน ตํ หตฺถิรตนํ ทิสฺวา หตฺถิโคปกาทโย หฏฺตุฏฺา เวเคน คนฺตฺวา รฺโ อาโรเจนฺติ. ราชา ตุริตตุริตํ อาคนฺตฺวา ตํ ทิสฺวา ปสนฺนจิตฺโต ‘‘ภทฺทกํ วต โภ หตฺถิยานํ, สเจ ทมถํ อุเปยฺยา’’ติ จินฺตยนฺโต หตฺถํ ปสาเรติ. อถ โส ฆรเธนุวจฺฉโก วิย กณฺเณ โอลมฺเพตฺวา สูรตภาวํ ทสฺเสนฺโต ราชานํ อุปสงฺกมติ, ราชา ตํ อภิรุหิตุกาโม โหติ. อถสฺส ¶ ปริชนา อธิปฺปายํ ตฺวา ตํ หตฺถิรตนํ โสวณฺณทฺธชํ โสวณฺณาลงฺการํ เหมชาลปฏิจฺฉนฺนํ กตฺวา อุปเนนฺติ. ราชา ตํ อนิสีทาเปตฺวาว สตฺตรตนมยาย นิสฺเสณิยา อภิรุยฺห อากาสํ คมนนินฺนจิตฺโต โหติ. ตสฺส สห จิตฺตุปฺปาเทเนว โส หตฺถิราชา ราชหํโส วิย อินฺทนีลมณิปฺปภาชาลนีลคคนตลํ อภิลงฺฆติ, ตโต จกฺกจาริกาย วุตฺตนเยเนว ¶ สกลราชปริสา. อิติ สปริโส ราชา อนฺโตปาตราเสเยว สกลปถวึ อนุสํยายิตฺวา ราชธานึ ปจฺจาคจฺฉติ, เอวํ มหิทฺธิกํ จกฺกวตฺติโน หตฺถิรตนํ โหติ. เตน วุตฺตํ ทิสฺวาน รฺโ จกฺกวตฺติสฺส…เป… เอวรูปํ หตฺถิรตนํ ปาตุภวตีติ.
อสฺสรตนวณฺณนา
เอวํ ปาตุภูตหตฺถิรตนสฺส ปน จกฺกวตฺติโน ปริสา ปกติมงฺคลอสฺสฏฺานํ สุจิสมตลํ กาเรตฺวา อลงฺกริตฺวา จ ปุริมนเยเนว รฺโ ตสฺส อาคมนจินฺตนตฺถํ อุสฺสาหํ ชเนนฺติ. โส ปุริมนเยเนว กตทานสกฺกาโร ¶ สมาทินฺนสีโลว ปาสาทตเล นิสินฺโน ปฺุสมฺปตฺตึ สมนุสฺสรติ, อถสฺส ปฺุานุภาวโจทิโต สินฺธวกุลโต วิชฺชุลฺลตาวินทฺธสรทกาลเสตวลาหกราสิสสฺสิริโก รตฺตปาโท รตฺตตุณฺโฑ จนฺทปฺปภาปฺุชสทิสสุทฺธสินิทฺธฆนสงฺฆาตสรีโร กากคีวา วิย อินฺทนีลมณิ วิย จ กาฬวณฺเณน สีเสน สมนฺนาคตตฺตา กาฬสีโส สุฏฺุ กปฺเปตฺวา ปิเตหิ วิย มฺุชสทิเสหิ สณฺหวฏฺฏอุชุคติคเตหิ เกเสหิ สมนฺนาคตตฺตา มฺุชเกโส เวหาสงฺคโม วลาหโก นาม อสฺสราชา อาคนฺตฺวา ตสฺมึ าเน ปติฏฺาติ. เสสํ สพฺพํ หตฺถิรตเน วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺพํ. เอวรูปํ อสฺสรตนํ สนฺธาย ภควา ปุน จปรนฺติอาทิมาห.
มณิรตนวณฺณนา
เอวํ ปาตุภูตอสฺสรตนสฺส ปน รฺโ จกฺกวตฺติสฺส จตุหตฺถายามํ สกฏนาภิสมปฺปมาณํ อุโภสุ อนฺเตสุ กณฺณิกปริยนฺตโต วินิคฺคตสุปริสุทฺธมุตฺตากลาเปหิ ทฺวีหิ กฺจนปทุเมหิ อลงฺกตํ จตุราสีติมณิสหสฺสปริวารํ ตาราคณปริวุตสฺส ปุณฺณจนฺทสฺส สิรึ ปฏิปฺผรมานํ วิย เวปุลฺลปพฺพตโต มณิรตนํ อาคจฺฉติ. ตสฺเสวํ อาคตสฺส มุตฺตาชาลเก ¶ เปตฺวา เวฬุปรมฺปราย สฏฺิหตฺถปฺปมาณํ อากาสํ อาโรปิตสฺส รตฺติภาเค สมนฺตา โยชนปฺปมาณํ โอกาสํ อาภา ผรติ, ยาย สพฺโพ โส โอกาโส อรุณุคฺคมนเวลา วิย สฺชาตาโลโก โหติ. ตโต กสฺสกา กสิกมฺมํ, วาณิชา อาปณุคฺฆาฏนํ ¶ , เต ¶ เต จ สิปฺปิโน ตํ ตํ กมฺมนฺตํ ปโยเชนฺติ ทิวาติ มฺมานา. เตน วุตฺตํ ปุน จปรํ, ภิกฺขเว…เป… มณิรตนํ ปาตุภวตีติ.
อิตฺถิรตนวณฺณนา
เอวํ ปาตุภูตมณิรตนสฺส ปน จกฺกวตฺติสฺส วิสยสุขวิเสสการณํ อิตฺถิรตนํ ปาตุภวติ. มทฺทราชกุลโต วา หิสฺส อคฺคมเหสึ อาเนนฺติ, อุตฺตรกุรุโต วา ปฺุานุภาเวน สยํ อาคจฺฉติ. อวเสสา ปนสฺสา สมฺปตฺติ ‘‘ปุน จปรํ, ภิกฺขเว, รฺโ จกฺกวตฺติสฺส อิตฺถิรตนํ ปาตุภวติ อภิรูปา ทสฺสนียา’’ติอาทินา นเยน ปาฬิยํเยว อาคตา.
ตตฺถ สณฺานปาริปูริยา อธิกํ รูปํ อสฺสาติ อภิรูปา. ทิสฺสมานา จ จกฺขูนิ ปีณยติ, ตสฺมา อฺํ กิจฺจวิกฺเขปํ หิตฺวาปิ ทฏฺพฺพาติ ทสฺสนียา. ทิสฺสมานา จ โสมนสฺสวเสน จิตฺตํ ปสาเทตีติ ปาสาทิกา. ปรมายาติ เอวํ ปสาทาวหตฺตา อุตฺตมาย. วณฺณโปกฺขรตายาติ วณฺณสุนฺทรตาย. สมนฺนาคตาติ อุเปตา. อภิรูปา วา ยสฺมา นาติทีฆา นาติรสฺสา ทสฺสนียา ยสฺมา นาติกิสา นาติถูลา, ปาสาทิกา ยสฺมา นาติกาฬิกา นจฺโจทาตา. ปรมาย วณฺณโปกฺขรตาย สมนฺนาคตา ยสฺมา อติกฺกนฺตา มานุสํ วณฺณํ อปฺปตฺตา ทิพฺพวณฺณํ. มนุสฺสานฺหิ วณฺณาภา พหิ น นิจฺฉรติ, เทวานํ อติทูรํ นิจฺฉรติ, ตสฺสา ปน ทฺวาทสหตฺถปฺปมาณํ ปเทสํ สรีราภา โอภาเสติ.
นาติทีฆาทีสุ จสฺสา ปมยุคเฬน อาโรหสมฺปตฺติ, ทุติยยุคเฬน ปริณาหสมฺปตฺติ, ตติยยุคเฬน วณฺณสมฺปตฺติ วุตฺตา. ฉหิ วาปิ เอเตหิ กายวิปตฺติยา อภาโว, อติกฺกนฺตา มานุสํ วณฺณนฺติ อิมินา กายสมฺปตฺติ วุตฺตา.
ตูลปิจุโน วา กปฺปาสปิจุโน วาติ สปฺปิมณฺเฑ ปกฺขิปิตฺวา ¶ ปิตสฺส สตวิหตสฺส ตูลปิจุโน ¶ วา สตวิหตสฺส กปฺปาสปิจุโน วา กายสมฺผสฺโส โหติ. สีเตติ รฺโ สีตกาเล. อุณฺเหติ รฺโ อุณฺหกาเล. จนฺทนคนฺโธติ นิจฺจกาลเมว สุปิสิตสฺส อภินวสฺส จตุชฺชาติสมาโยชิตสฺส หริจนฺทนสฺส คนฺโธ กายโต วายติ. อุปฺปลคนฺโธติ หสิตกถิตกาเลสุ มุขโต นิกฺขนฺโต ตงฺขณํ วิกสิตสฺเสว นีลุปฺปลสฺส อติสุรภิคนฺโธ วายติ.
เอวํ ¶ รูปสมฺผสฺสคนฺธสมฺปตฺติยุตฺตาย ปนสฺสา สรีรสมฺปตฺติยา อนุรูปํ อาจารํ ทสฺเสตุํ ตํ โข ปนาติอาทิ วุตฺตํ. ตตฺถ ราชานํ ทิสฺวา นิสินฺนาสนโต อคฺคิทฑฺฒา วิย ปมเมว อุฏฺาตีติ ปุพฺพุฏฺายินี. ตสฺมึ นิสินฺเน ตสฺส รฺโ ตาลวณฺเฏน พีชนาทิกิจฺจํ กตฺวา ปจฺฉา นิปตติ นิสีทตีติ ปจฺฉานิปาตินี. กึ กโรมิ เทวาติ ตสฺส กึการํ ปฏิสฺสาเวตีติ กึการปฏิสฺสาวินี. รฺโ มนาปเมว จรติ กโรตีติ มนาปจารินี. ยํ รฺโ ปิยํ, ตเทว วทตีติ ปิยวาทินี.
อิทานิ สฺวาสฺสา อาจาโร ภาวสุทฺธิยา เอว, น สาเยฺเยนาติ ทสฺเสตุํ ตํ โข ปนาติอาทิมาห. ตตฺถ โน อติจรตีติ น อติกฺกมิตฺวา จรติ, อฺํ ปุริสํ จิตฺเตนปิ น ปตฺเถตีติ วุตฺตํ โหติ. ตตฺถ เย ตสฺสา อาทิมฺหิ ‘‘อภิรูปา’’ติอาทโย อนฺเต ‘‘ปุพฺพุฏฺายินี’’ติอาทโย คุณา วุตฺตา, เต ปกติคุณา เอว ‘‘อติกฺกนฺตา ¶ มานุสํ วณฺณ’’นฺติอาทโย ปน จกฺกวตฺติโน ปฺุํ อุปนิสฺสาย จกฺกรตนปาตุภาวโต ปฏฺาย ปุริมกมฺมานุภาเวน นิพฺพตฺตนฺตีติ เวทิตพฺพา. อภิรูปตาทิกาปิ วา จกฺกรตนปาตุภาวโต ปฏฺาย สพฺพาการปาริปูรา ชาตา. เตนาห เอวรูปํ อิตฺถิรตนํ ปาตุภวตีติ.
คหปติรตนวณฺณนา
เอวํ ปาตุภูตอิตฺถิรตนสฺส ปน รฺโ จกฺกวตฺติสฺส ธนกรณียานํ กิจฺจานํ ยถาสุขปฺปวตฺตนตฺถํ คหปติรตนํ ปาตุภวติ. โส ปกติยาว มหาโภโค มหาโภคกุเล ชาโต รฺโ ธนราสิวฑฺฒโก เสฏฺิ คหปติ โหติ, จกฺกรตนานุภาวสหิตํ ปนสฺส กมฺมวิปากชํ ทิพฺพจกฺขุ ปาตุภวติ, เยน อนฺโตปถวิยํ โยชนพฺภนฺตเร นิธึ ปสฺสติ. โส ตํ สมฺปตฺตึ ทิสฺวา ¶ ตุฏฺหทโย คนฺตฺวา ราชานํ ธเนน ปวาเรตฺวา สพฺพานิ ธนกรณียานิ สมฺปาเทติ. เตน วุตฺตํ ปุน จปรํ, ภิกฺขเว…เป… เอวรูปํ คหปติรตนํ ปาตุภวตีติ.
ปริณายกรตนวณฺณนา
เอวํ ปาตุภูตคหปติรตนสฺส ปน รฺโ จกฺกวตฺติสฺส สพฺพกิจฺจสํวิธานสมตฺถํ ปริณายกรตนํ ปาตุภวติ. โส รฺโ เชฏฺปุตฺโตว โหติ ¶ . ปกติยา เอว ปณฺฑิโต พฺยตฺโต เมธาวี, รฺโ ปฺุานุภาวํ นิสฺสาย ปนสฺส อตฺตโน กมฺมานุภาเวน ปรจิตฺตาณํ อุปฺปชฺชติ. เยน ทฺวาทสโยชนาย ราชปริสาย จิตฺตาจารํ ตฺวา รฺโ อหิเต หิเต จ ววตฺถเปตุํ สมตฺโถ โหติ. โสปิ ตํ อตฺตโน อานุภาวํ ทิสฺวา ตุฏฺหทโย ราชานํ สพฺพกิจฺจานุสาสเนน ปวาเรติ. เตน วุตฺตํ ปุน จปรํ…เป… ปริณายกรตนํ ปาตุภวตีติ. ตตฺถ ¶ เปตพฺพํ เปตุนฺติ ตสฺมึ ตสฺมึ านนฺตเร เปตพฺพํ เปตุํ.
๒๕๙. สมเวปากินิยาติอาทิ เหฏฺา วุตฺตเมว.
๒๖๐. กฏคฺคเหนาติ ชยคฺคาเหน. มหนฺตํ โภคกฺขนฺธนฺติ เอกปฺปหาเรเนว ทฺเว วา ตีณิ วา สตสหสฺสานิ. เกวลา ปริปูรา ปณฺฑิตภูมีติ ปณฺฑิโต ตีณิ สุจริตานิ ปูเรตฺวา สคฺเค นิพฺพตฺตติ, ตโต มนุสฺสโลกํ อาคจฺฉนฺโต กุลรูปโภคสมฺปตฺติยํ นิพฺพตฺตติ, ตตฺถ ิโต ตีณิ จ สุจริตานิ ปูเรตฺวา ปุน สคฺเค นิพฺพตฺตตีติ อยํ สกลา ปริปุณฺณา ปณฺฑิตภูมิ. เสสํ สพฺพตฺถ อุตฺตานเมวาติ.
ปปฺจสูทนิยา มชฺฌิมนิกายฏฺกถาย
พาลปณฺฑิตสุตฺตวณฺณนา นิฏฺิตา.
๑๐. เทวทูตสุตฺตวณฺณนา
๒๖๑. เอวํ ¶ เม สุตนฺติ เทวทูตสุตฺตํ. ตตฺถ ทฺเว อคาราติอาทิ อสฺสปุรสุตฺเต วิตฺถาริตเมว.
๒๖๒. นิรยํ อุปปนฺนาติ ภควา กตฺถจิ นิรยโต ปฏฺาย เทสนํ เทวโลเกน โอสาเปติ, กตฺถจิ เทวโลกโต ปฏฺาย นิรเยน โอสาเปติ. สเจ สคฺคสมฺปตฺตึ วิตฺถาเรตฺวา กเถตุกาโม โหติ, นิรยทุกฺขํ เอกเทสโต กเถติ, ติรจฺฉานโยนิทุกฺขํ เปตฺติวิสยทุกฺขํ มนุสฺสโลกสมฺปตฺตึ เอกเทสโต กเถติ, สคฺคสมฺปตฺติเมว วิตฺถาเรติ. สเจ นิรยทุกฺขํ วิตฺถาเรตฺวา กเถตุกาโม โหติ, เทวโลกมนุสฺสโลเกสุ ¶ สมฺปตฺตึ ติรจฺฉานโยนิเปตฺติวิสเยสุ จ ทุกฺขํ เอกเทสโต กเถติ, นิรยทุกฺขเมว วิตฺถาเรติ. โส อิมสฺมึ สุตฺเต นิรยทุกฺขํ วิตฺถาเรตุกาโม, ตสฺมา เทวโลกโต ¶ ปฏฺาย เทสนํ นิรเยน โอสาเปติ. เทวโลกมนุสฺสโลกสมฺปตฺติโย ติรจฺฉานโยนิเปตฺติวิสยทุกฺขานิ จ เอกเทสโต กเถตฺวา นิรยทุกฺขเมว วิตฺถาเรน กเถตุํ ตเมนํ, ภิกฺขเว, นิรยปาลาติอาทิมาห.
ตตฺถ เอกจฺเจ เถรา ‘‘นิรยปาลา นาม นตฺถิ, ยนฺตรูปํ วิย กมฺมเมว การณํ กาเรตี’’ติ วทนฺติ. เตสํ ตํ ‘‘อตฺถิ นิรเย นิรยปาลาติ, อามนฺตา, อตฺถิ จ การณิกา’’ติอาทินา นเยน อภิธมฺเม (กถา. ๘๖๖) ปฏิเสธิตเมว. ยถา หิ มนุสฺสโลเก กมฺมการณการกา อตฺถิ, เอวเมว นิรเย นิรยปาลา อตฺถีติ. ยมสฺส รฺโติ ยมราชา นาม เวมานิกเปตราชา, เอกสฺมึ กาเล ทิพฺพวิมาเน ทิพฺพกปฺปรุกฺขทิพฺพอุยฺยานทิพฺพนาฏกาทิสมฺปตฺตึ อนุภวติ, เอกสฺมึ กาเล กมฺมวิปากํ, ธมฺมิโก ราชา. น เจส เอโกว โหติ, จตูสุ ปน ทฺวาเรสุ จตฺตาโร ชนา โหนฺติ. นาทฺทสนฺติ อตฺตโน สนฺติเก เปสิตสฺส กสฺสจิ เทวทูตสฺส อภาวํ สนฺธาย เอวํ วทติ. อถ นํ ยโม ‘‘นายํ ภาสิตสฺส อตฺถํ สลฺลกฺเขตี’’ติ ตฺวา สลฺลกฺขาเปตุกาโม อมฺโภติอาทิมาห.
ชาติธมฺโมติ ¶ ชาติสภาโว, อปริมุตฺโต ชาติยา, ชาติ นาม มยฺหํ อพฺภนฺตเรเยว อตฺถีติ. ปรโต ชราธมฺโมติอาทีสุปิ เอเสว นโย.
๒๖๓. ปมํ เทวทูตํ สมนุยฺุชิตฺวาติ เอตฺถ ทหรกุมาโร อตฺถโต เอวํ วทติ นาม ‘‘ปสฺสถ, โภ, มยฺหมฺปิ ตุมฺหากํ วิย หตฺถปาทา อตฺถิ, สเก ปนมฺหิ มุตฺตกรีเส ปลิปนฺโน, อตฺตโน ธมฺมตาย อุฏฺหิตฺวา นฺหายิตุํ ¶ น สกฺโกมิ, อหํ กิลิฏฺคตฺโตมฺหิ, นฺหาเปถ มนฺติ วตฺตุมฺปิ น สกฺโกมิ, ชาติโตมฺหิ อปริมุตฺตตาย เอทิโส ชาโต. น โข ปนาหเมว, ตุมฺเหปิ ชาติโต อปริมุตฺตาว. ยเถว หิ มยฺหํ, เอวํ ตุมฺหากมฺปิ ชาติ อาคมิสฺสติ, อิติ ตสฺสา ปุเร อาคมนาว กลฺยาณํ กโรถา’’ติ. เตเนส เทวทูโต นาม ชาโต, วจนตฺโถ ปน มฆเทวสุตฺเต วุตฺโตว.
ทุติยํ ¶ เทวทูตนฺติ เอตฺถาปิ ชราชิณฺณสตฺโต อตฺถโต เอวํ วทติ นาม – ‘‘ปสฺสถ, โภ, อหมฺปิ ตุมฺเห วิย ตรุโณ อโหสึ อูรุพลพาหุพลชวนสมฺปนฺโน, ตสฺส เม ตา พลชวนสมฺปตฺติโย อนฺตรหิตา, วิชฺชมานาปิ เม หตฺถปาทา หตฺถปาทกิจฺจํ น กโรนฺติ, ชรายมฺหิ อปริมุตฺตตาย เอทิโส ชาโต. น โข ปนาหเมว, ตุมฺเหปิ ชราย อปริมุตฺตาว. ยเถว หิ มยฺหํ, เอวํ ตุมฺหากมฺปิ ชรา อาคมิสฺสติ, อิติ ตสฺสา ปุเร อาคมนาว กลฺยาณํ กโรถา’’ติ. เตเนส เทวทูโต นาม ชาโต.
ตติยํ เทวทูตนฺติ เอตฺถาปิ คิลานสตฺโต อตฺถโต เอว วทติ นาม – ‘‘ปสฺสถ, โภ, อหมฺปิ ตุมฺเห วิย นิโรโค อโหสึ, โสมฺหิ เอตรหิ พฺยาธินา อภิหโต สเก มุตฺตกรีเส ปลิปนฺโน, อุฏฺาตุมฺปิ น สกฺโกมิ, วิชฺชมานาปิ เม หตฺถปาทา หตฺถปาทกิจฺจํ น กโรนฺติ, พฺยาธิโตมฺหิ อปริมุตฺตตาย เอทิโส ชาโต. น โข ปนาหเมว, ตุมฺเหปิ พฺยาธิโต อปริมุตฺตาว. ยเถว หิ มยฺหํ, เอวํ ตุมฺหากํ พฺยาธิ อาคมิสฺสติ, อิติ ตสฺส ปุเร อาคมนาว กลฺยาณํ กโรถา’’ติ. เตเนส เทวทูโต นาม ชาโต.
๒๖๕. จตุตฺถํ เทวทูตนฺติ เอตฺถ ปน กมฺมการณา วา ¶ เทวทูตาติ กาตพฺพา กมฺมการณิกา วา. ตตฺถ ปน กมฺมการณปกฺเข พาตฺตึส ตาว กมฺมการณา อตฺถโต เอวํ วทนฺติ ¶ นาม – ‘‘มยํ นิพฺพตฺตมานา น รุกฺเข วา ปาสาเณ วา นิพฺพตฺตาม, ตุมฺหาทิสานํ สรีเร นิพฺพตฺตาม, อิติ อมฺหากํ ปุเร นิพฺพตฺติโตว กลฺยาณํ กโรถา’’ติ. เตเนเต เทวทูตา นาม ชาตา. กมฺมการณิกาปิ อตฺถโต เอวํ วทนฺติ นาม – ‘‘มยํ ทฺวตฺตึส กมฺมการณา กโรนฺตา น รุกฺขาทีสุ กโรม, ตุมฺหาทิเสสุ สตฺเตสุเยว กโรม, อิติ อมฺหากํ ตุมฺเหสุ ปุเร กมฺมการณากรณโตว กลฺยาณํ กโรถา’’ติ. เตเนเตปิ เทวทูตา นาม ชาตา.
๒๖๖. ปฺจมํ เทวทูตนฺติ เอตฺถ มตกสตฺโต อตฺถโต เอวํ วทติ นาม – ‘‘ปสฺสถ โภ มํ อามกสุสาเน ฉฑฺฑิตํ อุทฺธุมาตกาทิภาวํ ปตฺตํ, มรณโตมฺหิ อปริมุตฺตตาย เอทิโส ชาโต. น โข ปนาหเมว, ตุมฺเหปิ ¶ มรณโต อปริมุตฺตาว. ยเถว หิ มยฺหํ, เอวํ ตุมฺหากมฺปิ มรณํ อาคมิสฺสติ, อิติ ตสฺส ปุเร อาคมนาว กลฺยาณํ กโรถา’’ติ. เตเนส เทวทูโต นาม ชาโต.
อิมํ ปน เทวทูตานุโยคํ โก ลภติ, โก น ลภตีติ? เยน ตาว พหุํ ปาปํ กตํ, โส คนฺตฺวา นิรเย นิพฺพตฺตติเยว. เยน ปน ปริตฺตํ ปาปกมฺมํ กตํ, โส ลภติ. ยถา หิ สภณฺฑํ โจรํ คเหตฺวา กตฺตพฺพเมว กโรนฺติ, น วินิจฺฉินนฺติ. อนุวิชฺชิตฺวา คหิตํ ปน วินิจฺฉยฏฺานํ นยนฺติ, โส วินิจฺฉยํ ลภติ. เอวํสมฺปทเมตํ. ปริตฺตปาปกมฺมา ¶ หิ อตฺตโน ธมฺมตายปิ สรนฺติ, สาริยมานาปิ สรนฺติ.
ตตฺถ ทีฆชยนฺตทมิโฬ นาม อตฺตโน ธมฺมตาย สริ. โส กิร ทมิโฬ สุมนคิริวิหาเร อากาสเจติยํ รตฺตปเฏน ปูเชสิ. อถ นิรเย อุสฺสทสามนฺเต นิพฺพตฺโต อคฺคิชาลสทฺทํ สุตฺวาว อตฺตโน ปูชิตปฏํ อนุสฺสริ, โส คนฺตฺวา สคฺเค นิพฺพตฺโต. อปโรปิ ปุตฺตสฺส ทหรภิกฺขุโน ขลิสาฏกํ เทนฺโต ปาทมูเล เปสิ, มรณกาลมฺหิ ปฏปฏาติ สทฺเท นิมิตฺตํ คณฺหิ, โสปิ อุสฺสทสามนฺเต นิพฺพตฺโต ชาลสทฺเทน ตํ สาฏกํ อนุสฺสริตฺวา สคฺเค นิพฺพตฺโต. เอวํ ตาว อตฺตโน ธมฺมตาย กุสลํ กมฺมํ สริตฺวา สคฺเค นิพฺพตฺตตีติ.
อตฺตโน ธมฺมตาย อสรนฺเต ปน ปฺจ เทวทูเต ปุจฺฉติ. ตตฺถ โกจิ ปเมน เทวทูเตน สรติ, โกจิ ทุติยาทีหิ. โย ปน ปฺจหิปิ น สรติ, ตํ ยโม ราชา สยํ สาเรติ. เอโก ¶ กิร อมจฺโจ สุมนปุปฺผกุมฺเภน มหาเจติยํ ปูเชตฺวา ยมสฺส ปตฺตึ อทาสิ, ตํ อกุสลกมฺเมน นิรเย นิพฺพตฺตํ ยมสฺส สนฺติกํ นยึสุ. ตสฺมึ ปฺจหิปิ เทวทูเตหิ กุสเล อสรนฺเต ยโม สยํ โอโลเกนฺโต ทิสฺวา – ‘‘นนุ ตฺวํ มหาเจติยํ สุมนปุปฺผกุมฺเภน ปูเชตฺวา มยฺหํ ปตฺตึ อทาสี’’ติ สาเรสิ, โส ตสฺมึ กาเล สริตฺวา เทวโลกํ คโต. ยโม ปน สยํ โอโลเกตฺวาปิ อปสฺสนฺโต – ‘‘มหาทุกฺขํ นาม อนุภวิสฺสติ อยํ สตฺโต’’ติ ตุณฺหี โหติ.
๒๖๗. มหานิรเยติ อวีจิมหานิรยมฺหิ. กึ ปนสฺส ปมาณํ? อพฺภนฺตรํ อายาเมน จ วิตฺถาเรน จ โยชนสตํ โหติ. โลหปถวี โลหฉทนํ เอเกกา จ ภิตฺติ ¶ นวนวโยชนิกา โหติ. ปุรตฺถิมาย ภิตฺติยา ¶ อจฺจิ อุฏฺิตา ปจฺฉิมํ ภิตฺตึ คเหตฺวา ตํ วินิวิชฺฌิตฺวา ปรโต โยชนสตํ คจฺฉติ. เสสทิสาสุปิ เอเสว นโย. อิติ ชาลปริยนฺตวเสน อายามวิตฺถารโต อฏฺารสโยชนาธิกานิ ตีณิ โยชนสตานิ, ปริกฺเขปโต ปน นวโยชนสตานิ จตุปณฺณาสโยชนานิ, สมนฺตา ปน อุสฺสเทหิ สทฺธึ ทสโยชนสหสฺสํ โหติ.
๒๖๘. อุพฺภตํ ตาทิสเมว โหตีติ เอตฺถ อกฺกนฺตปทํ ยาว อฏฺิโต ทฬฺหํ อุทฺธริตุเมว น สกฺกา. อยํ ปเนตฺถ อตฺโถ – เหฏฺโต ปฏฺาย ฑยฺหติ, อุปริโต ปฏฺาย ฌายติ, อิติ อกฺกมนกาเล ฑยฺหมานํ ปฺายติ, อุทฺธรณกาเล ตาทิสเมว, ตสฺมา เอวํ วุตฺตํ. พหุสมฺปตฺโตติ พหูนิ วสฺสสตวสฺสสหสฺสานิ สมฺปตฺโต.
กสฺมา ปเนส นรโก อวีจีติ สงฺขํ คโตติ. วีจิ นาม อนฺตรํ วุจฺจติ, ตตฺถ จ อคฺคิชาลานํ วา สตฺตานํ วา ทุกฺขสฺส วา อนฺตรํ นตฺถิ. ตสฺมา โส อวีจีติ สงฺขํ คโตติ. ตสฺส หิ ปุรตฺถิมภิตฺติโต ชาลา อุฏฺิตา สํสิพฺพมานา โยชนสตํ คนฺตฺวา ปจฺฉิมภิตฺตึ วินิวิชฺฌิตฺวา ปรโต โยชนสตํ คจฺฉติ. เสสทิสาสุปิ เอเสว นโย.
อิเมสํ ฉนฺนํ ชาลานํ มชฺเฌ นิพฺพตฺโต เทวทตฺโต, ตสฺส โยชนสตปฺปมาโณ อตฺตภาโว, ทฺเว ปาทา ยาว โคปฺผกา โลหปถวึ ปวิฏฺา, ทฺเว หตฺถา ยาว มณิพนฺธา โลหภิตฺติโย ปวิฏฺา, สีสํ ยาว ภมุกฏฺิโต โลหฉทเน ปวิฏฺํ, อโธภาเคน เอกํ โลหสูลํ ปวิสิตฺวา กายํ วินิวิชฺฌนฺตํ ¶ ฉทเน ปวิฏฺํ, ปาจีนภิตฺติโต นิกฺขนฺตสูลํ หทยํ วินิวิชฺฌิตฺวา ปจฺฉิมภิตฺตึ ปวิฏฺํ ¶ , อุตฺตรภิตฺติโต นิกฺขนฺตสูลํ ผาสุกา วินิวิชฺฌิตฺวา ทกฺขิณภิตฺตึ ปวิฏฺํ. นิจฺจเล ตถาคตมฺหิ อปรทฺธตฺตา นิจฺจโลว หุตฺวา ปจฺจตีติ กมฺมสริกฺขตาย เอทิโส ชาโต. เอวํ ชาลานํ นิรนฺตรตาย อวีจิ นาม.
อพฺภนฺตเร ปนสฺส โยชนสติเก าเน นาฬิยํ โกฏฺเฏตฺวา ปูริตปิฏฺํ วิย สตฺตา นิรนฺตรา, ‘‘อิมสฺมึ าเน สตฺโต อตฺถิ, อิมสฺมึ นตฺถี’’ติ น วตฺตพฺพํ, คจฺฉนฺตานํ ิตานํ นิสินฺนานํ นิปนฺนานํ อนฺโต นตฺถิ, คจฺฉนฺเต วา ิเต วา นิสินฺเน วา นิปนฺเน วา อฺมฺํ น พาธนฺติ. เอวํ สตฺตานํ นิรนฺตรตาย อวีจิ.
กายทฺวาเร ¶ ปน ฉ อุเปกฺขาสหคตานิ จิตฺตานิ อุปฺปชฺชนฺติ, เอกํ ทุกฺขสหคตํ. เอวํ สนฺเตปิ ยถา ชิวฺหคฺเค ฉ มธุพินฺทูนิ เปตฺวา เอกสฺมึ ตมฺพโลหพินฺทุมฺหิ ปิเต อนุทหนพลวตาย ตเทว ปฺายติ, อิตรานิ อพฺโพหาริกานิ โหนฺติ, เอวํ อนุทหนพลวตาย ทุกฺขเมเวตฺถ นิรนฺตรํ, อิตรานิ อพฺโพหาริกานีติ. เอวํ ทุกฺขสฺส นิรนฺตรตาย อวีจิ.
๒๖๙. มหนฺโตติ โยชนสติโก. โส ตตฺถ ปตตีติ เอโก ปาโท มหานิรเย โหติ, เอโก คูถนิรเย นิปตติ. สูจิมุขาติ สูจิสทิสมุขา, เต หตฺถิคีวปฺปมาณา เอกโทณิกนาวาปฺปมาณา วา โหนฺติ.
กุกฺกุลนิรโยติ โยชนสตปฺปมาโณว อนฺโต กูฏาคารมตฺตวิตจฺจิตองฺคารปุณฺโณ อาทิตฺตฉาริกนิรโย, ยตฺถ ¶ ปติตปติตา กุทฺรูสกราสิมฺหิ ขิตฺตผาลวาสิสิลาทีนิ วิย เหฏฺิมตลเมว คณฺหนฺติ.
อาโรเปนฺตีติ อยทณฺเฑหิ โปเถนฺตา อาโรเปนฺติ. เตสํ อาโรหนกาเล เต กณฺฏกา อโธมุขา โหนฺติ, โอโรหนกาเล อุทฺธํมุขา.
วาเตริตานีติ ¶ กมฺมมเยน วาเตน จลิตานิ. หตฺถมฺปิ ฉินฺทนฺตีติ ผลเก มํสํ วิย โกฏฺฏยมานานิ ฉินฺทนฺติ. สเจ อุฏฺาย ปลายติ, อโยปากาโร สมุฏฺหิตฺวา ปริกฺขิปติ, เหฏฺา ขุรธารา สมุฏฺาติ.
ขาโรทกา นทีติ เวตรณี นาม ตมฺพโลหนที. ตตฺถ อโยมยานิ ขรวาลิก-โปกฺขรปตฺตานิ, เหฏฺา ขุรธารา อุโภสุ ตีเรสุ เวตฺตลตา จ กุสติณานิ จ. โส ตตฺถ ทุกฺขา ติพฺพา ขราติ โส ตตฺถ อุทฺธฺจ อโธ จ วุยฺหมาโน โปกฺขรปตฺเตสุ ฉิชฺชติ. สิงฺฆาฏกสณฺานาย ขรวาลิกาย กณฺฏเกหิ วิชฺฌิยติ, ขุรธาราหิ ผาลิยติ, อุโภสุ ตีเรสุ กุสติเณหิ วิเลขติ, เวตฺตลตาหิ อากฑฺฒิยติ, ติกฺขสตฺตีหิ ผาลิยติ.
๒๗๐. ตตฺเตน ¶ อโยสงฺกุนาติ เตน ชิคจฺฉิโตมฺหีติ ¶ วุตฺเต มหนฺตํ โลหปจฺฉึ โลหคุฬานํ ปูเรตฺวา ตํ อุปคจฺฉนฺติ, โส โลหคุฬภาวํ ตฺวา ทนฺเต สมฺผุเสติ, อถสฺส เต ตตฺเตน อโยสงฺกุนา มุขํ วิวรนฺติ, ตมฺพโลหธาเรหิ มหนฺเตน โลหกฏาเหน ตมฺพโลหํ อุปเนตฺวา เอวเมวํ กโรนฺติ. ปุน มหานิรเยติ เอวํ ปฺจวิธพนฺธนโต ปฏฺาย ยาว ตมฺพโลหปานา ตมฺพโลหปานโต ปฏฺาย ปุน ปฺจวิธพนฺธนาทีนิ กาเรตฺวา มหานิรเย ปกฺขิปนฺติ. ตตฺถ โกจิ ปฺจวิธพนฺธเนเนว มุจฺจติ, โกจิ ทุติเยน, โกจิ ตติเยน, โกจิ ตมฺพโลหปาเนน มุจฺจติ, กมฺเม ปน อปริกฺขีเณ ปุน มหานิรเย ปกฺขิปนฺติ.
อิทํ ปน สุตฺตํ คณฺหนฺโต เอโก ทหรภิกฺขุ, – ‘‘ภนฺเต, เอตฺตกํ ทุกฺขมนุภวิตสตฺตํ ปุนปิ มหานิรเย ปกฺขิปนฺตี’’ติ อาห. อาม, อาวุโส, กมฺเม อปริกฺขีเณ ปุนปฺปุนํ เอวํ กโรนฺตีติ. ติฏฺตุ, ภนฺเต, อุทฺเทโส, กมฺมฏฺานเมว กเถถาติ กมฺมฏฺานํ กถาเปตฺวา โสตาปนฺโน หุตฺวา อาคมฺม อุทฺเทสํ อคฺคเหสิ. อฺเสมฺปิ อิมสฺมึ ปเทเส อุทฺเทสํ เปตฺวา อรหตฺตํ ปตฺตานํ คณนา นตฺถิ. สพฺพพุทฺธานฺเจตํ สุตฺตํ อวิชหิตเมว โหติ.
๒๗๑. หีนกายูปคาติ หีนกายํ อุปคตา หุตฺวา. อุปาทาเนติ ตณฺหาทิฏฺิคหเณ. ชาติมรณสมฺภเวติ ชาติยา จ มรณสฺส จ การณภูเต. อนุปาทาติ จตูหิ อุปาทาเนหิ อนุปาทิยิตฺวา. ชาติมรณสงฺขเยติ ชาติมรณสงฺขยสงฺขาเต นิพฺพาเน วิมุจฺจนฺติ.
ทิฏฺธมฺมาภินิพฺพุตาติ ¶ ¶ ทิฏฺธมฺเม อิมสฺมึเยว อตฺตภาเว สพฺพกิเลสนิพฺพาเนน นิพฺพุตา. สพฺพทุกฺขํ อุปจฺจคุนฺติ สพฺพทุกฺขาติกฺกนฺตา นาม โหนฺติ.
ปปฺจสูทนิยา มชฺฌิมนิกายฏฺกถาย
เทวทูตสุตฺตวณฺณนา นิฏฺิตา.
ตติยวคฺควณฺณนา นิฏฺิตา.