📜
๔. วิภงฺควคฺโค
๑. ภทฺเทกรตฺตสุตฺตวณฺณนา
๒๗๒. เอวํ ¶ ¶ ¶ เม สุตนฺติ ภทฺเทกรตฺตสุตฺตํ. ตตฺถ ภทฺเทกรตฺตสฺสาติ วิปสฺสนานุโยคสมนฺนาคตตฺตา ภทฺทกสฺส เอกรตฺตสฺส. อุทฺเทสนฺติ มาติกํ. วิภงฺคนฺติ วิตฺถารภาชนียํ.
อตีตนฺติ อตีเต ปฺจกฺขนฺเธ. นานฺวาคเมยฺยาติ ตณฺหาทิฏฺีหิ นานุคจฺเฉยฺย. นปฺปฏิกงฺเขติ ตณฺหาทิฏฺีหิ น ปตฺเถยฺย. ยทตีตนฺติ อิทเมตฺถ การณวจนํ. ยสฺมา ยํ อตีตํ, ตํ ปหีนํ นิรุทฺธํ อตฺถงฺคตํ, ตสฺมา ตํ ปุน นานุคจฺเฉยฺย. ยสฺมา จ ยํ อนาคตํ, ตํ อปฺปตฺตํ อชาตํ อนิพฺพตฺตํ, ตสฺมา ตมฺปิ น ปตฺเถยฺย.
ตตฺถ ตตฺถาติ ปจฺจุปฺปนฺนมฺปิ ธมฺมํ ยตฺถ ยตฺเถว อุปฺปนฺโน, ตตฺถ ตตฺเถว จ นํ อนิจฺจานุปสฺสนาทีหิ สตฺตหิ อนุปสฺสนาหิ โย วิปสฺสติ อรฺาทีสุ วา ตตฺถ ตตฺเถว วิปสฺสติ. อสํหีรํ ¶ อสํกุปฺปนฺติ อิทํ วิปสฺสนาปฏิวิปสฺสนาทสฺสนตฺถํ วุตฺตํ. วิปสฺสนา หิ ราคาทีหิ น สํหีรติ น สํกุปฺปตีติ อสํหีรํ อสํกุปฺปํ, ตํ อนุพฺรูหเย วฑฺเฒยฺย, ปฏิวิปสฺเสยฺยาติ วุตฺตํ โหติ. อถ วา นิพฺพานํ ราคาทีหิ น สํหีรติ น สํกุปฺปตีติ อสํหีรํ อสํกุปฺปํ. ตํ วิทฺวา ปณฺฑิโต ภิกฺขุ อนุพฺรูหเย, ปุนปฺปุนํ ตทารมฺมณํ ตํ ตํ ผลสมาปตฺตึ อปฺเปนฺโต วฑฺเฒยฺยาติ อตฺโถ.
ตสฺส ปน อนุพฺรูหนฺตสฺส อตฺถาย – อชฺเชว กิจฺจมาตปฺปนฺติ กิเลสานํ อาตาปนปริตาปเนน อาตปฺปนฺติ ลทฺธนามํ วีริยํ อชฺเชว กาตพฺพํ. โก ชฺา มรณํ สุเวติ ¶ สฺเว ชีวิตํ วา มรณํ วา โก ชานาติ. อชฺเชว ทานํ วา ทสฺสามิ, สีลํ วา รกฺขิสฺสามิ, อฺตรํ วา ปน กุสลํ กริสฺสามีติ หิ ‘‘อชฺช ตาว ปปฺโจ อตฺถิ, สฺเว วา ปุนทิวเส วา กริสฺสามี’’ติ จิตฺตํ อนุปฺปาเทตฺวา อชฺเชว กริสฺสามีติ เอวํ วีริยํ กาตพฺพนฺติ ทสฺเสติ. มหาเสเนนาติ อคฺคิวิสสตฺถาทีนิ อเนกานิ มรณการณานิ ตสฺส เสนา, ตาย มหติยา เสนาย วเสน มหาเสเนน เอวรูเปน มจฺจุนา สทฺธึ ‘‘กติปาหํ ตาว อาคเมหิ ยาวาหํ พุทฺธปูชาทึ อตฺตโน อวสฺสยกมฺมํ กโรมี’’ติ ¶ . เอวํ มิตฺตสนฺถวาการสงฺขาโต วา, ‘‘อิทํ สตํ วา สหสฺสํ วา คเหตฺวา กติปาหํ อาคเมหี’’ติ เอวํ ลฺชานุปฺปทานสงฺขาโต วา, ‘‘อิมินาหํ พลราสินา ปฏิพาหิสฺสามี’’ติ เอวํ พลราสิสงฺขาโต วา สงฺคโร นตฺถิ. สงฺคโรติ หิ มิตฺตสนฺถวาการลฺชานุปฺปทานพลราสีนํ ¶ นามํ, ตสฺมา อยมตฺโถ วุตฺโต.
อตนฺทิตนฺติ อนลสํ อุฏฺาหกํ. เอวํ ปฏิปนฺนตฺตา ภทฺโท เอกรตฺโต อสฺสาติ ภทฺเทกรตฺโต. อิติ ตํ เอวํ ปฏิปนฺนปุคฺคลํ ‘‘ภทฺเทกรตฺโต อย’’นฺติ. ราคาทีนํ สนฺตตาย สนฺโต พุทฺธมุนิ อาจิกฺขติ.
๒๗๓. เอวํรูโปติอาทีสุ กาโฬปิ สมาโน อินฺทนีลมณิวณฺโณ อโหสินฺติ เอวํ มนฺุรูปวเสเนว เอวํรูโป อโหสึ. กุสลสุขโสมนสฺสเวทนาวเสเนว เอวํเวทโน. ตํสมฺปยุตฺตานํเยว สฺาทีนํ วเสน เอวํสฺโ เอวํสงฺขาโร เอวํวิฺาโณ อโหสึ อตีตมทฺธานนฺติ.
ตตฺถ นนฺทึ สมนฺวาเนตีติ เตสุ รูปาทีสุ ตณฺหํ สมนฺวาเนติ อนุปวตฺเตติ. หีนรูปาทิวเสน ปน เอวํรูโป อโหสึ…เป… เอวํวิฺาโณ อโหสินฺติ น มฺติ.
นนฺทึ น สมนฺวาเนตีติ ตณฺหํ วา ตณฺหาสมฺปยุตฺตทิฏฺึ วา นานุปวตฺตยติ.
๒๗๔. เอวํรูโป สิยนฺติอาทีสุปิ ตํมนฺุรูปาทิวเสเนว ตณฺหาทิฏฺิปวตฺตสงฺขาตา นนฺทิสมนฺวานยนาว เวทิตพฺพา.
๒๗๕. กถฺจ ¶ , ภิกฺขเว, ปจฺจุปฺปนฺเนสุ ธมฺเมสุ สํหีรตีติ อิทํ ‘‘ปจฺจุปฺปนฺนฺจ โย ธมฺมํ, ตตฺถ ตตฺถ วิปสฺสติ. อสํหีรํ อสํกุปฺป’’นฺติ อุทฺเทสสฺส นิทฺเทสตฺถํ วุตฺตํ. กามฺเจตฺถ ‘‘กถฺจ, ภิกฺขเว, ปจฺจุปฺปนฺนํ ธมฺมํ ¶ น วิปสฺสตี’’ติอาทิ วตฺตพฺพํ สิยา, ยสฺมา ปน อสํหีราติ จ อสํกุปฺปาติ จ วิปสฺสนา วุตฺตา, ตสฺมา ตสฺสา เอว อภาวฺจ ภาวฺจ ทสฺเสตุํ สํหีรตีติ มาติกํ อุทฺธริตฺวา วิตฺถาโร วุตฺโต. ตตฺถ สํหีรตีติ วิปสฺสนาย อภาวโต ตณฺหาทิฏฺีหิ ¶ อากฑฺฒิยติ. น สํหีรตีติ วิปสฺสนาย ภาเวน ตณฺหาทิฏฺีหิ นากฑฺฒิยติ. เสสํ สพฺพตฺถ อุตฺตานเมวาติ.
ปปฺจสูทนิยา มชฺฌิมนิกายฏฺกถาย
ภทฺเทกรตฺตสุตฺตวณฺณนา นิฏฺิตา.
๒. อานนฺทภทฺเทกรตฺตสุตฺตวณฺณนา
๒๗๖. เอวํ ¶ เม สุตนฺติ อานนฺทภทฺเทกรตฺตสุตฺตํ. ตตฺถ ปฏิสลฺลานา วุฏฺิโตติ ผลสมาปตฺติโต วุฏฺิโต. โก นุ โข, ภิกฺขเวติ ชานนฺโตว กถาสมุฏฺาปนตฺถํ ปุจฺฉิ.
๒๗๘. สาธุ สาธูติ เถรสฺส สาธุการมทาสิ. สาธุ โข ตฺวนฺติ ปริมณฺฑเลหิ ปทพฺยฺชเนหิ ปริสุทฺเธหิ กถิตตฺตา เทสนํ ปสํสนฺโต อาห. เสสํ สพฺพตฺถ อุตฺตานเมวาติ.
ปปฺจสูทนิยา มชฺฌิมนิกายฏฺกถาย
อานนฺทภทฺเทกรตฺตสุตฺตวณฺณนา นิฏฺิตา.
๓. มหากจฺจานภทฺเทกรตฺตสุตฺตวณฺณนา
๒๗๙. เอวํ ¶ เม สุตนฺติ มหากจฺจานภทฺเทกรตฺตสุตฺตํ. ตตฺถ ตโปทาราเมติ ตตฺโตทกสฺส รหทสฺส วเสน เอวํลทฺธนาเม อาราเม. เวภารปพฺพตสฺส ¶ กิร เหฏฺา ภูมฏฺกนาคานํ ปฺจโยชนสติกํ นาคภวนํ เทวโลกสทิสํ มณิมเยน ตเลน อารามอุยฺยาเนหิ จ สมนฺนาคตํ, ตตฺถ นาคานํ กีฬนฏฺาเน มหาอุทกรหโท, ตโต ตโปทา นาม นที สนฺทติ กุถิตา อุณฺโหทกา. กสฺมา ปเนสา เอทิสา ชาตา? ราชคหํ กิร ปริวาเรตฺวา มหา เปตโลโก, ตตฺถ ทฺวินฺนํ มหาโลหกุมฺภินิรยานํ อนฺตเรน อยํ ตโปทา อาคจฺฉติ, ตสฺมา สา กุถิตา สนฺทติ. วุตฺตมฺปิ เจตํ – ‘‘ยตายํ, ภิกฺขเว, ตโปทา สนฺทติ, โส ทโห อจฺโฉทโก สีโตทโก สาโตทโก เสโตทโก สุปฺปติตฺโถ รมณีโย ปหูตมจฺฉกจฺฉโป, จกฺกมตฺตานิ จ ปทุมานิ ปุปฺผนฺติ ¶ . อปิจายํ, ภิกฺขเว, ตโปทา ทฺวินฺนํ มหานิรยานํ อนฺตริกาย อาคจฺฉติ, เตนายํ ตโปทา กุถิตา สนฺทตี’’ติ (ปารา. ๒๓๑). อิมสฺส ปน อารามสฺส อภิสมฺมุขฏฺาเน ตโต มหาอุทกรหโท ชาโต, ตสฺส นามวเสนายํ วิหาโร ตโปทาราโมติ วุจฺจติ.
๒๘๐. สมิทฺธีติ ตสฺส กิร เถรสฺส อตฺตภาโว สมิทฺโธ อภิรูโป ปาสาทิโก, ตสฺมา สมิทฺธิตฺเวว สงฺขํ คโต. อาทิพฺรหฺมจริยโกติ มคฺคพฺรหฺมจริยสฺส อาทิ ปุพฺพภาคปฺปฏิปตฺติภูโต. อิทํ วตฺวาน สุคโต อุฏฺายาสนาติ มธุปิณฺฑิกสุตฺเต (ม. นิ. ๑.๑๙๙ อาทโย) วุตฺตนเยเนว วิตฺถาเรตพฺพํ.
๒๘๒. อิติ เม จกฺขุนฺติ อิมสฺมึ กิร สุตฺเต ภควา ทฺวาทสายตนวเสเนว มาติกํ เปสิ. เถโรปิ ‘‘ภควตา เหฏฺา ¶ ทฺวีสุ, อุปริ จตุตฺเถ จาติ อิเมสุ ตีสุ สุตฺเตสุ ปฺจกฺขนฺธวเสน มาติกา จ วิภงฺโค จ กโต, อิธ ปน ทฺวาทสายตนวเสเนว วิภชนตฺถํ มาติกา ปิตา’’ติ นยํ ปฏิลภิตฺวา เอวมาห. อิมํ ปน นยํ ลภนฺเตน เถเรน ภาริยํ กตํ, อปเท ปทํ ทสฺสิตํ, อากาเส ปทํ กตํ, เตน นํ ภควา อิมเมว สุตฺตํ สนฺธาย – ‘‘เอตทคฺคํ ¶ , ภิกฺขเว, มม สาวกานํ ภิกฺขูนํ สํขิตฺเตน ภาสิตสฺส วิตฺถาเรน อตฺถํ วิภชนฺตานํ ยทิทํ มหากจฺจาโน’’ติ (อ. นิ. ๑.๑๙๗) เอตทคฺเค เปสิ. เอตฺถ ปน จกฺขูติ จกฺขุปสาโท. รูปาติ จตุสมุฏฺานิกรูปา. อิมินา นเยน เสสายตนานิปิ เวทิตพฺพานิ. วิฺาณนฺติ นิกนฺติวิฺาณํ. ตทภินนฺทตีติ ตํ จกฺขฺุเจว รูปฺจ ตณฺหาทิฏฺิวเสน อภินนฺทติ. อนฺวาคเมตีติ ตณฺหาทิฏฺีหิ อนุคจฺฉติ.
อิติ เม มโน อโหสิ อตีตมทฺธานํ อิติ ธมฺมาติ เอตฺถ ปน มโนติ ภวงฺคจิตฺตํ. ธมฺมาติ เตภูมกธมฺมารมฺมณํ.
๒๘๓. ปณิทหตีติ ปตฺถนาวเสน เปสิ. ปณิธานปจฺจยาติ ปตฺถนาฏฺปนการณา. เสสํ สพฺพตฺถ อุตฺตานเมวาติ.
ปปฺจสูทนิยา มชฺฌิมนิกายฏฺกถาย
มหากจฺจานภทฺเทกรตฺตสุตฺตวณฺณนา นิฏฺิตา.
๔. โลมสกงฺคิยภทฺเทกรตฺตสุตฺตวณฺณนา
๒๘๖. เอวํ ¶ ¶ เม สุตนฺติ โลมสกงฺคิยภทฺเทกรตฺตสุตฺตํ. ตตฺถ โลมสกงฺคิโยติ องฺคเถโร กิร นาเมส, กายสฺส ปน อีสกโลมสาการตาย โลมสกงฺคิโยติ ปากโฏ ชาโต. จนฺทโน ¶ เทวปุตฺโตติ กสฺสปสมฺมาสมฺพุทฺธกาเล กิเรส จนฺทโน นาม อุปาสโก อฑฺโฒ มหทฺธโน ตีณิ รตนานิ จตูหิ ปจฺจเยหิ ปูเชตฺวา เทวโลเก นิพฺพตฺโต, ปุริมนาเมน จนฺทโน เทวปุตฺโตตฺเวว สงฺขํ คโต. ปณฺฑุกมฺพลสิลายนฺติ รตฺตกมฺพลสิลายํ. ตสฺสา กิร รตฺตกมฺพลสฺเสว ชยสุมนปุปฺผราสิ วิย วณฺโณ, ตสฺมา ‘‘ปณฺฑุกมฺพลสิลา’’ติ วุจฺจติ.
กทา ปน ตตฺถ ภควา วิหาสีติ? โพธิปตฺติโต สตฺตเม สํวจฺฉเร สาวตฺถิยํ อาสาฬฺหีมาสปุณฺณมาย ทฺวาทสโยชนาย ปริสาย มชฺเฌ ยมกปาฏิหาริยํ กตฺวา โอรุยฺห กณฺฑมฺพมูเล ปฺตฺตวรพุทฺธาสเน นิสีทิตฺวา ธมฺมเทสนาย มหาชนํ มหาวิทุคฺคโต อุทฺธริตฺวา พุทฺธา นาม ยสฺมา ปาฏิหาริยํ กตฺวา มนุสฺสปเถ น วสนฺติ, ตสฺมา ปสฺสมานสฺเสว ตสฺส ชนสฺส ปทวีกฺกมํ กตฺวา ตาวตึสภวเน ปาริจฺฉตฺตกมูเล ปณฺฑุกมฺพลสิลายํ วสฺสํ อุปคโต, ตสฺมึ สมเย วิหาสิ.
ตตฺร ภควาติ ตตฺร วิหรนฺโต ภควา เยภุยฺเยน ทสหิ จกฺกวาฬสหสฺเสหิ สนฺนิปติตาหิ เทวตาหิ ปริวุโต มาตรํ กายสกฺขึ กตฺวา อภิธมฺมปิฏกํ กเถนฺโต คมฺภีรํ นิปุณํ ติลกฺขณาหตํ รูปารูปปริจฺเฉทกถํ ปฏิวิชฺฌิตุํ อสกฺโกนฺตานํ เทวานํ สํเวคชนนตฺถํ อนฺตรนฺตรา ภทฺเทกรตฺตสฺส อุทฺเทสฺจ วิภงฺคฺจ อภาสิ. ตตฺรายํ เทวปุตฺโต อุคฺคณฺหนฺโต อิมา คาถา สทฺธึ วิภงฺเคน อุคฺคณฺหิ, เทวตฺตสฺส ปน ปมาทาธิฏฺานตฺตา ทิพฺเพหิ อารมฺมเณหิ นิปฺปีฬิยมาโน อนุปุพฺเพน สุตฺตํ สมฺมุฏฺโ คาถามตฺตเมว ธาเรสิ. เตนาห ¶ ‘‘เอวํ โข อหํ ภิกฺขุ ธาเรมิ ภทฺเทกรตฺติโย คาถา’’ติ.
อุคฺคณฺหาหิ ¶ ¶ ตฺวนฺติอาทีสุ ตุณฺหีภูโต นิสีทิตฺวา สุณนฺโต อุคฺคณฺหาติ นาม, วาจาย สชฺฌายํ กโรนฺโต ปริยาปุณาติ นาม, อฺเสํ วาเจนฺโต ธาเรติ นาม. เสสเมตฺถ อุตฺตานเมวาติ.
ปปฺจสูทนิยา มชฺฌิมนิกายฏฺกถาย
โลมสกงฺคิยภทฺเทกรตฺตสุตฺตวณฺณนา นิฏฺิตา.
๕. จูฬกมฺมวิภงฺคสุตฺตวณฺณนา
๒๘๙. เอวํ ¶ เม สุตนฺติ จูฬกมฺมวิภงฺคสุตฺตํ. ตตฺถ สุโภติ โส กิร ทสฺสนีโย อโหสิ ปาสาทิโก, เตนสฺส องฺคสุภตาย สุโภตฺเวว นามํ อกํสุ. มาณโวติ ปน ตํ ตรุณกาเล โวหรึสุ, โส มหลฺลกกาเลปิ เตเนว โวหาเรน โวหริยติ. โตเทยฺยปุตฺโตติ โตเทยฺยสฺส นาม ปเสนทิรฺโ ปุโรหิตพฺราหฺมณสฺส ปุตฺโต. โส กิร สาวตฺถิยา อวิทูเร ตุทิคาโม นาม อตฺถิ, ตสฺส อธิปติตฺตา โตเทยฺโยติ สงฺขํ คโต. มหาธโน ปน โหติ สตฺตาสีติโกฏิวิภโว ปรมมจฺฉรี, ‘‘ททโต โภคานํ อปริกฺขโย นาม นตฺถี’’ติ จินฺเตตฺวา กสฺสจิ กิฺจิ น เทติ. วุตฺตมฺปิ เจตํ –
‘‘อฺชนานํ ขยํ ทิสฺวา, วมฺมิกานฺจ สฺจยํ;
มธูนฺจ สมาหารํ, ปณฺฑิโต ฆรมาวเส’’ติ.
เอวํ อทานเมว สิกฺขาเปสิ. ธุรวิหาเร วสโต สมฺมาสมฺพุทฺธสฺส ยาคุอุฬุงฺคมตฺตํ วา ภตฺตกฏจฺฉุมตฺตํ วา อทตฺวา ธนโลเภน กาลํ กตฺวา ตสฺมึเยว ฆเร สุนโข หุตฺวา นิพฺพตฺโต. สุโภ ตํ สุนขํ อติวิย ปิยายติ ¶ , อตฺตโน ภฺุชนกภตฺตํเยว โภเชติ, อุกฺขิปิตฺวา วรสยเน สยาเปติ. อถ ภควา เอกทิวสํ ปจฺจูสสมเย โลกํ โวโลเกนฺโต ตํ สุนขํ ทิสฺวา – ‘‘โตเทยฺยพฺราหฺมโณ ธนโลเภน อตฺตโนว ฆเร สุนโข หุตฺวา นิพฺพตฺโต, อชฺช มยิ สุภสฺส ฆรํ คเต มํ ทิสฺวา สุนโข ภุกฺการํ กริสฺสติ, อถสฺสาหํ เอกํ วจนํ วกฺขามิ, โส ‘ชานาติ มํ สมโณ โคตโม’ติ คนฺตฺวา อุทฺธนฏฺาเน ¶ นิปชฺชิสฺสติ. ตโตนิทานํ สุภสฺส มยา สทฺธึ เอโก กถาสลฺลาโป ภวิสฺสติ, โส ธมฺมํ สุตฺวา สรเณสุ ปติฏฺหิสฺสติ, สุนโข ปน กาลํ กตฺวา นิรเย นิพฺพตฺติสฺสตี’’ติ อิมํ มาณวสฺส สรเณสุ ปติฏฺานภาวํ ตฺวา ภควา ตํ ทิวสํ สรีรปฏิชคฺคนํ กตฺวา เอกโกว คามํ ปวิสิตฺวา นิกฺขนฺเต มาณเว ตํ ฆรํ ปิณฺฑาย ปาวิสิ.
สุนโข ¶ ภควนฺตํ ทิสฺวา ภุกฺการํ กโรนฺโต ภควโต สมีปํ คโต. ตโต นํ ภควา เอตทโวจ – ‘‘โตเทยฺย ตฺวํ ปุพฺเพปิ มํ โภ โภติ ปริภวิตฺวา สุนโข ชาโต, อิทานิปิ ภุกฺการํ กตฺวา อวีจึ คมิสฺสสี’’ติ. สุนโข ตํ สุตฺวา – ‘‘ชานาติ มํ สมโณ โคตโม’’ติ วิปฺปฏิสารี หุตฺวา คีวํ โอนาเมตฺวา อุทฺธนนฺตเร ฉาริกายํ นิปนฺโน. มนุสฺสา อุกฺขิปิตฺวา สยเน สยาเปตุํ นาสกฺขึสุ. สุโภ อาคนฺตฺวา – ‘‘เกนายํ สุนโข สยนา โอโรปิโต’’ติ อาห. มนุสฺสา น เกนจีติ วตฺวา ตํ ปวตฺตึ อาโรเจสุํ. มาณโว สุตฺวา – ‘‘มม ปิตา พฺรหฺมโลเก นิพฺพตฺโต, โตเทยฺโย นาม สุนโข นตฺถิ. สมโณ ปน โคตโม ปิตรํ สุนขํ กโรติ, ยํกิฺจิ เอส มุขารุฬฺหํ ภาสตี’’ติ กุชฺฌิตฺวา ภควนฺตํ มุสาวาเทน นิคฺคเหตุกาโม วิหารํ คนฺตฺวา ตํ ปวตฺตึ ปุจฺฉิ.
ภควาปิ ตสฺส ตเถว วตฺวา อวิสํวาทนตฺถํ อาห – ‘‘อตฺถิ ปน เต มาณว ปิตรา อนกฺขาตํ ธน’’นฺติ ¶ . อตฺถิ, โภ โคตม, สตสหสฺสคฺฆนิกา สุวณฺณมาลา สตสหสฺสคฺฆนิกา สุวณฺณปาทุกา สตสหสฺสคฺฆนิกา สุวณฺณปาติ สตสหสฺสฺจ กหาปณนฺติ. คจฺฉ ตํ สุนขํ อปฺโปทกปายาสํ โภชาเปตฺวา สยเน อาโรเปตฺวา อีสกํ นิทฺทํ โอกฺกนฺตกาเล ปุจฺฉ, สพฺพํ เต อาจิกฺขิสฺสติ. อถ นํ ชาเนยฺยาสิ ‘‘ปิตา เม เอโส’’ติ. มาณโว – ‘‘สเจ สจฺจํ ภวิสฺสติ, ธนํ ลจฺฉามิ, โน เจ, สมณํ โคตมํ มุสาวาเทน นิคฺคณฺหิสฺสามี’’ติ ทฺวีหิปิ การเณหิ ตุฏฺโ คนฺตฺวา ตถา อกาสิ. สุนโข – ‘‘าโตมฺหิ อิมินา’’ติ โรทิตฺวา หุํ หุนฺติ กโรนฺโต ธนนิธานฏฺานํ คนฺตฺวา ปาเทน ปถวึ ขณิตฺวา สฺํ อทาสิ, มาณโว ธนํ คเหตฺวา – ‘‘ภวปฏิจฺฉนฺนํ นาม เอวํ สุขุมํ ปฏิสนฺธิอนฺตรํ ปากฏํ สมณสฺส โคตมสฺส, อทฺธา เอส สพฺพฺู’’ติ ภควติ ปสนฺนจิตฺโต จุทฺทส ปฺเห อภิสงฺขริ. องฺควิชฺชาปาโก กิเรส, เตนสฺส ¶ เอตทโหสิ – ‘‘อิทํ ธมฺมปณฺณาการํ คเหตฺวา สมณํ โคตมํ ปฺเห ปุจฺฉิสฺสามี’’ติ ทุติยคมเนน เยน ภควา เตนุปสงฺกมิ, เตน ปุฏฺปฺเห ปน ภควา เอกปฺปหาเรเนว วิสฺสชฺเชนฺโต กมฺมสฺสกาติอาทิมาห.
ตตฺถ กมฺมํ เอเตสํ สกํ อตฺตโน ภณฺฑกนฺติ กมฺมสฺสกา. กมฺมสฺส ทายาทาติ กมฺมทายาทา, กมฺมํ เอเตสํ ทายชฺชํ ภณฺฑกนฺติ อตฺโถ. กมฺมํ เอเตสํ โยนิ การณนฺติ กมฺมโยนี. กมฺมํ เอเตสํ พนฺธูติ กมฺมพนฺธู, กมฺมาตกาติ อตฺโถ. กมฺมํ เอเตสํ ปฏิสรณํ ปติฏฺาติ ¶ กมฺมปฏิสรณา. ยทิทํ ¶ หีนปฺปณีตตายาติ ยํ อิทํ ‘‘ตฺวํ หีโน ภว, ตฺวํ ปณีโต, ตฺวํ อปฺปายุโก, ตฺวํ ทีฆายุโก…เป… ตฺวํ ทุปฺปฺโ ภว, ตฺวํ ปฺวา’’ติ เอวํ หีนปฺปณีตตาย วิภชนํ, ตํ น อฺโ โกจิ กโรติ, กมฺมเมว เอวํ สตฺเต วิภชตีติ อตฺโถ. น มาณโว กถิตสฺส อตฺถํ สฺชานาสิ, ฆนทุสฺสปฏฺเฏนสฺส มุขํ พนฺธิตฺวา มธุรํ ปุรโต ปิตํ วิย อโหสิ. มานนิสฺสิโต กิเรส ปณฺฑิตมานี, อตฺตนา สมํ น ปสฺสติ. อถสฺส ‘‘กึ สมโณ โคตโม กเถติ, ยมหํ ชานามิ, ตเทว กเถตีติ อยํ มาโน มา อโหสี’’ติ มานภฺชนตฺถํ ภควา ‘‘อาทิโตว ทุปฺปฏิวิชฺฌํ กตฺวา กเถสฺสามิ, ตโต ‘นาหํ โภ โคตม ชานามิ, วิตฺถาเรน เม ปากฏํ กตฺวา กเถถา’ติ มํ ยาจิสฺสติ, อถสฺสาหํ ยาจิตกาเล กเถสฺสามิ, เอวฺจสฺส สาตฺถกํ ภวิสฺสตี’’ติ ทุปฺปฏิวิชฺฌํ กตฺวา กเถสิ.
อิทานิ โส อตฺตโน อปฺปฏิวิทฺธภาวํ ปกาเสนฺโต น โข อหนฺติอาทิมาห.
๒๙๐. สมตฺเตนาติ ปริปุณฺเณน. สมาทินฺเนนาติ คหิเตน ปรามฏฺเน. อปฺปายุกสํวตฺตนิกา เอสา, มาณว, ปฏิปทา ยทิทํ ปาณาติปาตีติ ยํ อิทํ ปาณาติปาตกมฺมํ, เอสา อปฺปายุกสํวตฺตนิกา ปฏิปทาติ.
กถํ ปเนสา อปฺปายุกตํ กโรติ? จตฺตาริ หิ กมฺมานิ อุปปีฬกํ อุปจฺเฉทกํ ชนกํ อุปตฺถมฺภกนฺติ. พลวกมฺเมน หิ นิพฺพตฺตํ ปวตฺเต อุปปีฬกํ อาคนฺตฺวา ¶ อตฺถโต เอวํ วทติ นาม – ‘‘สจาหํ ปมตรํ ชาเนยฺยํ, น เต อิธ นิพฺพตฺติตุํ ทเทยฺยํ, จตูสุเยว ตํ อปาเยสุ นิพฺพตฺตาเปยฺยํ. โหตุ, ตฺวํ ยตฺถ ¶ กตฺถจิ นิพฺพตฺต, อหํ อุปปีฬกกมฺมํ นาม ตํ ปีเฬตฺวา นิโรชํ นิยูสํ กสฏํ กริสฺสามี’’ติ. ตโต ปฏฺาย ตํ ตาทิสํ กโรติ. กึ กโรติ? ปริสฺสยํ อุปเนติ, โภเค วินาเสติ.
ตตฺถ ทารกสฺส มาตุกุจฺฉิยํ นิพฺพตฺตกาลโต ปฏฺาย มาตุ อสฺสาโท วา สุขํ วา น โหติ, มาตาปิตูนํ ปีฬาว อุปฺปชฺชติ. เอวํ ปริสฺสยํ อุปเนติ. ทารกสฺส ปน มาตุกุจฺฉิมฺหิ นิพฺพตฺตกาลโต ปฏฺาย เคเห โภคา อุทกํ ปตฺวา โลณํ วิย ราชาทีนํ วเสน นสฺสนฺติ, กุมฺภโทหนเธนุโย ขีรํ น เทนฺติ, สูรตา โคณา จณฺฑา โหนฺติ, กาณา โหนฺติ, ขุชฺชา ¶ โหนฺติ, โคมณฺฑเล โรโค ปตติ, ทาสาทโย วจนํ น กโรนฺติ, วาปิตํ สสฺสํ น ชายติ, เคหคตํ เคเห, อรฺคตํ อรฺเ นสฺสติ, อนุปุพฺเพน ฆาสจฺฉาทนมตฺตํ ทุลฺลภํ โหติ, คพฺภปริหาโร น โหติ, วิชาตกาเล มาตุถฺํ ฉิชฺชติ, ทารโก ปริหารํ อลภนฺโต ปีฬิโต นิโรโช นิยูโส กสโฏ โหติ, อิทํ อุปปีฬกกมฺมํ นาม.
ทีฆายุกกมฺเมน ปน นิพฺพตฺตสฺส อุปจฺเฉทกกมฺมํ อาคนฺตฺวา อายุํ ฉินฺทติ. ยถา หิ ปุริโส อฏฺุสภคมนํ กตฺวา สรํ ขิเปยฺย ตมฺโ ธนุโต วิมุตฺตมตฺตํ มุคฺคเรน ปหริตฺวา ตตฺเถว ปาเตยฺย, เอวํ ทีฆายุกกมฺเมน นิพฺพตฺตสฺส อุปจฺเฉทกกมฺมํ อายุํ ฉินฺทติ. กึ กโรติ? โจรานํ อฏวึ ปเวเสติ, วาฬมจฺโฉทกํ โอตาเรติ, อฺตรํ วา ปน สปริสฺสยฏฺานํ อุปเนติ, อิทํ อุปจฺเฉทกกมฺมํ นาม, ‘‘อุปฆาตก’’นฺติปิ เอตสฺเสว นามํ.
ปฏิสนฺธินิพฺพตฺตกํ ปน กมฺมํ ชนกกมฺมํ นาม. อปฺปโภคกุลาทีสุ นิพฺพตฺตสฺส โภคสมฺปทาทิกรเณน อุปตฺถมฺภกกมฺมํ อุปตฺถมฺภกกมฺมํ ¶ นาม.
อิเมสุ จตูสุ ปุริมานิ ทฺเว อกุสลาเนว, ชนกํ กุสลมฺปิ อกุสลมฺปิ, อุปตฺถมฺภกํ กุสลเมว. ตตฺถ ปาณาติปาตกมฺมํ อุปจฺเฉทกกมฺเมน อปฺปายุกสํวตฺตนิกํ โหติ. ปาณาติปาตินา วา กตํ กุสลกมฺมํ ¶ อุฬารํ น โหติ, ทีฆายุกปฏิสนฺธึ ชเนตุํ น สกฺโกติ. เอวํ ปาณาติปาโต อปฺปายุกสํวตฺตนิโก โหติ. ปฏิสนฺธิเมว วา นิยาเมตฺวา อปฺปายุกํ กโรติ, สนฺนิฏฺานเจตนาย วา นิรเย นิพฺพตฺตติ, ปุพฺพาปรเจตนาหิ วุตฺตนเยน อปฺปายุโก โหติ.
ทีฆายุกสํวตฺตนิกา เอสา มาณว ปฏิปทาติ เอตฺถ ปริตฺตกมฺเมนปิ นิพฺพตฺตํ ปวตฺเต เอตํ ปาณาติปาตา วิรติกมฺมํ อาคนฺตฺวา อตฺถโต เอวํ วทติ นาม – ‘‘สจาหํ ปมตรํ ชาเนยฺยํ, น เต อิธ นิพฺพตฺติตุํ ทเทยฺยํ, เทวโลเกเยว ตํ นิพฺพตฺตาเปยฺยํ. โหตุ, ตฺวํ ยตฺถ กตฺถจิ นิพฺพตฺติ, อหํ อุปตฺถมฺภกกมฺมํ นาม ถมฺภํ เต กริสฺสามี’’ติ อุปตฺถมฺภํ กโรติ. กึ กโรติ? ปริสฺสยํ นาเสติ, โภเค อุปฺปาเทติ.
ตตฺถ ¶ ทารกสฺส มาตุกุจฺฉิยํ นิพฺพตฺตกาลโต ปฏฺาย มาตาปิตูนํ สุขเมว สาตเมว โหติ. เยปิ ปกติยา มนุสฺสามนุสฺสปริสฺสยา โหนฺติ, เต สพฺเพ อปคจฺฉนฺติ. เอวํ ปริสฺสยํ นาเสติ. ทารกสฺส ปน มาตุกุจฺฉิมฺหิ นิพฺพตฺตกาลโต ปฏฺาย เคเห โภคานํ ปมาณํ น โหติ, นิธิกุมฺภิโย ปุรโตปิ ปจฺฉโตปิ เคหํ ปวฏฺฏมานา ปวิสนฺติ. มาตาปิตโร ปเรหิ ปิตธนสฺสาปิ สมฺมุขีภาวํ คจฺฉนฺติ. เธนุโย พหุขีรา โหนฺติ, โคณา สุขสีลา โหนฺติ, วปฺปฏฺาเน สสฺสานิ สมฺปชฺชนฺติ. วฑฺฒิยา วา สมฺปยุตฺตํ, ตาวกาลิกํ วา ทินฺนํ ธนํ อโจทิตา สยเมว อาหริตฺวา เทนฺติ, ทาสาทโย สุวจา โหนฺติ, กมฺมนฺตา น ปริหายนฺติ. ทารโก ¶ คพฺภโต ปฏฺาย ปริหารํ ลภติ, โกมาริกเวชฺชา สนฺนิหิตาว โหนฺติ. คหปติกุเล ชาโต เสฏฺิฏฺานํ, อมจฺจกุลาทีสุ ชาโต เสนาปติฏฺานาทีนิ ลภติ. เอวํ โภเค อุปฺปาเทติ. โส อปริสฺสโย สโภโค จิรํ ชีวตีติ. เอวํ อปาณาติปาตกมฺมํ ทีฆายุกสํวตฺตนิกํ โหติ.
อปาณาติปาตินา วา กตํ อฺมฺปิ กุสลํ อุฬารํ โหติ, ทีฆายุกปฏิสนฺธึ ชเนตุํ สกฺโกติ, เอวมฺปิ ทีฆายุกสํวตฺตนิกํ โหติ. ปฏิสนฺธิเมว วา นิยาเมตฺวา ทีฆายุกํ กโรติ. สนฺนิฏฺานเจตนาย วา เทวโลเก นิพฺพตฺตติ, ปุพฺพาปรเจตนาหิ วุตฺตนเยน ทีฆายุโก โหติ. อิมินา นเยน สพฺพปฺหวิสฺสชฺชเนสุ อตฺโถ เวทิตพฺโพ.
วิเหนกมฺมาทีนิปิ ¶ หิ ปวตฺเต อาคนฺตฺวา อตฺถโต ตเถว วทมานานิ วิย อุปปีฬเนน นิพฺโภคตํ อาปาเทตฺวา ปฏิชคฺคนํ อลภนฺตสฺส โรคุปฺปาทนาทีหิ วา, วิเหกาทีหิ กตสฺส กุสลสฺส อนุฬารตาย วา, อาทิโตว ปฏิสนฺธินิยามเนน วา, วุตฺตนเยเนว ปุพฺพาปรเจตนาวเสน วา พหฺวาพาธตาทีนิ กโรนฺติ, อปาณาติปาโต วิย จ อวิเหนาทีนิปิ อปฺปาพาธตาทีนีติ.
๒๙๓. เอตฺถ ปน อิสฺสามนโกติ อิสฺสาสมฺปยุตฺตจิตฺโต. อุปทุสฺสตีติ อิสฺสาวเสเนว อุปกฺโกสนฺโต ทุสฺสติ. อิสฺสํ พนฺธตีติ ยวกลาปํ พนฺธนฺโต วิย ยถา น นสฺสติ เอวํ พนฺธิตฺวา วิย เปติ. อปฺเปสกฺโขติ อปฺปปริวาโร, รตฺตึ ขิตฺโต วิย สโร น ปฺายติ, อุจฺฉิฏฺหตฺโถ นิสีทิตฺวา อุทกทายกมฺปิ น ลภติ.
๒๙๔. น ¶ ทาตา โหตีติ มจฺฉริยวเสน น ทาตา โหติ. เตน กมฺเมนาติ เตน มจฺฉริยกมฺเมน.
๒๙๕. อภิวาเทตพฺพนฺติ ¶ อภิวาทนารหํ พุทฺธํ วา ปจฺเจกพุทฺธํ วา อริยสาวกํ วา. ปจฺจุฏฺาตพฺพาทีสุปิ เอเสว นโย. อิมสฺมึ ปน ปฺหวิสฺสชฺชเน อุปปีฬกอุปตฺถมฺภกกมฺมานิ น คเหตพฺพานิ. น หิ ปวตฺเต นีจกุลินํ วา อุจฺจากุลินํ วา สกฺกา กาตุํ, ปฏิสนฺธิเมว ปน นิยาเมตฺวา นีจกุลิยํ กมฺมํ นีจกุเล นิพฺพตฺเตติ, อุจฺจากุลิยํ กมฺมํ อุจฺจากุเล.
๒๙๖. น ปริปุจฺฉิตา โหตีติ เอตฺถ ปน อปริปุจฺฉเนน นิรเย น นิพฺพตฺตติ. อปริปุจฺฉโก ปน ‘‘อิทํ กาตพฺพํ, อิทํ น กาตพฺพ’’นฺติ น ชานาติ, อชานนฺโต กาตพฺพํ น กโรติ, อกาตพฺพํ กโรติ. เตน นิรเย นิพฺพตฺตติ, อิตโร สคฺเค. อิติ โข, มาณว…เป… ยทิทํ หีนปฺปณีตตายาติ สตฺถา เทสนํ ยถานุสนฺธึ ปาเปสิ. เสสํ สพฺพตฺถ อุตฺตานเมวาติ.
ปปฺจสูทนิยา มชฺฌิมนิกายฏฺกถาย
จูฬกมฺมวิภงฺคสุตฺตวณฺณนา นิฏฺิตา.
สุภสุตฺตนฺติปิ วุจฺจติ.
๖. มหากมฺมวิภงฺคสุตฺตวณฺณนา
๒๙๘. เอวํ ¶ ¶ เม สุตนฺติ มหากมฺมวิภงฺคสุตฺตํ. ตตฺถ โมฆนฺติ ตุจฺฉํ อผลํ. สจฺจนฺติ ตถํ ภูตํ. อิทฺจ เอเตน น สมฺมุขา สุตํ, อุปาลิสุตฺเต (ม. นิ. ๒.๕๖) ปน – ‘‘มโนกมฺมํ มหาสาวชฺชตรํ ปฺเปมิ ปาปสฺส กมฺมสฺส กิริยาย ปาปสฺส กมฺมสฺส ¶ ปวตฺติยา, โน ตถา กายกมฺมํ โน ตถา วจีกมฺม’’นฺติ ภควตา วุตฺตํ อตฺถิ, สา กถา ติตฺถิยานํ อนฺตเร ปากฏา ชาตา, ตํ คเหตฺวา เอส วทติ. อตฺถิ จ สา สมาปตฺตีติ อิทํ – ‘‘กถํ นุ โข, โภ, อภิสฺานิโรโธ โหตี’’ติ โปฏฺปาทสุตฺเต (ที. นิ. ๑.๔๐๖ อาทโย) อุปฺปนฺนํ อภิสฺานิโรธกถํ สนฺธาย วทติ. น กิฺจิ เวทิยตีติ เอกเวทนมฺปิ น เวทิยติ. อตฺถิ จ โขติ เถโร นิโรธสมาปตฺตึ สนฺธาย อนุชานาติ. ปริรกฺขิตพฺพนฺติ ครหโต โมจเนน รกฺขิตพฺพํ. สฺเจตนา อสฺส อตฺถีติ สฺเจตนิกํ, สาภิสนฺธิกํ สฺเจตนิกกมฺมํ กตฺวาติ อตฺโถ. ทุกฺขํ โสติ เถโร ‘‘อกุสลเมว สนฺธาย ปริพฺพาชโก ปุจฺฉตี’’ติ สฺาย เอวํ วทติ.
ทสฺสนมฺปิ โข อหนฺติ ภควา จตุรงฺเคปิ อนฺธกาเร สมนฺตา โยชนฏฺาเน ติลมตฺตมฺปิ สงฺขารํ มํสจกฺขุนาว ปสฺสติ, อยฺจ ปริพฺพาชโก น ทูเร คาวุตมตฺตพฺภนฺตเร วสติ, กสฺมา ภควา เอวมาหาติ? สมาคมทสฺสนํ สนฺธาเยวมาห.
๒๙๙. อุทายีติ ลาลุทายี. ตํ ทุกฺขสฺมินฺติ สพฺพํ ตํ ทุกฺขเมว. อิติ อิมํ วฏฺฏทุกฺขํ กิเลสทุกฺขํ สงฺขารทุกฺขํ สนฺธาย ‘‘สเจ ภาสิตํ ภเวยฺย ภควา’’ติ ปุจฺฉติ.
๓๐๐. อุมฺมงฺคนฺติ ปฺหาอุมฺมงฺคํ. อุมฺมุชฺชมาโนติ สีสํ นีหรมาโน. อโยนิโส อุมฺมุชฺชิสฺสตีติ อนุปาเยน สีสํ นีหริสฺสติ. อิทฺจ ปน ภควา ชานนฺโต เนว ทิพฺพจกฺขุนา น เจโตปริยาเณน น สพฺพฺุตาเณน ชานิ, อธิปฺปาเยเนว ¶ ปน อฺาสิ. กเถนฺตสฺส หิ อธิปฺปาโย นาม สุวิชาโน โหติ, กเถตุกาโม คีวํ ปคฺคณฺหาติ, หนุกํ ¶ จาเลติ, มุขมสฺส ผนฺทติ, สนฺนิสีทิตุํ น สกฺโกติ. ภควา ตสฺส ตํ อาการํ ¶ ทิสฺวา ‘‘อยํ อุทายี สนฺนิสีทิตุํ น สกฺโกติ, ยํ อภูตํ, ตเทว กเถสฺสตี’’ติ โอโลเกตฺวาว อฺาสิ. อาทึ เยวาติอาทิมฺหิเยว. ติสฺโส เวทนาติ ‘‘กึ โส เวทิยตี’’ติ? ปุจฺฉนฺเตน ‘‘ติสฺโส เวทนา ปุจฺฉามี’’ติ เอวํ ววตฺถเปตฺวาว ติสฺโส เวทนา ปุจฺฉิตา. สุขเวทนิยนฺติ สุขเวทนาย ปจฺจยภูตํ. เสเสสุปิ เอเสว นโย.
เอตฺถ จ กามาวจรกุสลโต โสมนสฺสสหคตจิตฺตสมฺปยุตฺตา จตสฺโส เจตนา, เหฏฺา ติกชฺฌานเจตนาติ เอวํ ปฏิสนฺธิปวตฺเตสุ สุขเวทนาย ชนนโต สุขเวทนิยํ กมฺมํ นาม. กามาวจรฺเจตฺถ ปฏิสนฺธิยํเยว เอกนฺเตน สุขํ ชเนติ, ปวตฺเต อิฏฺมชฺฌตฺตารมฺมเณ อทุกฺขมสุขมฺปิ.
อกุสลเจตนา ปฏิสนฺธิปวตฺเตสุ ทุกฺขสฺเสว ชนนโต ทุกฺขเวทนิยํ กมฺมํ นาม. กายทฺวาเร ปวตฺเตเยว เจตํ เอกนฺเตน ทุกฺขํ ชเนติ, อฺตฺถ อทุกฺขมสุขมฺปิ, สา ปน เวทนา อนิฏฺานิฏฺมชฺฌตฺเตสุเยว อารมฺมเณสุ อุปฺปชฺชนโต ทุกฺขาตฺเวว สงฺขํ คตา.
กามาวจรกุสลโต ปน อุเปกฺขาสหคตจิตฺตสมฺปยุตฺตา จตสฺโส เจตนา, รูปาวจรกุสลโต จตุตฺถชฺฌานเจตนาติ เอวํ ปฏิสนฺธิปวตฺเตสุ ตติยเวทนาย ชนนโต อทุกฺขมสุขเวทนิยํ กมฺมํ นาม. เอตฺถ จ กามาวจรํ ปฏิสนฺธิยํเยว เอกนฺเตน อทุกฺขมสุขํ ชเนติ, ปวตฺเต อิฏฺารมฺมเณ สุขมฺปิ. อปิจ สุขเวทนิยกมฺมํ ปฏิสนฺธิปวตฺติวเสน วฏฺฏติ, ตถา อทุกฺขมสุขเวทนิยํ, ¶ ทุกฺขเวทนิยํ ปวตฺติวเสเนว วฏฺฏติ. เอตสฺส ปน วเสน สพฺพํ ปวตฺติวเสเนว วฏฺฏติ.
เอตสฺส ภควาติ เถโร ตถาคเตน มหากมฺมวิภงฺคกถนตฺถํ อาลโย ทสฺสิโต, ตถาคตํ ยาจิตฺวา มหากมฺมวิภงฺคาณํ ภิกฺขุสงฺฆสฺส ปากฏํ กริสฺสามีติ จินฺเตตฺวา อนุสนฺธิกุสลตาย เอวมาห. ตตฺถ มหากมฺมวิภงฺคนฺติ มหากมฺมวิภชนํ. กตเม จตฺตาโร…เป… อิธานนฺท, เอกจฺโจ ปุคฺคโล…เป… นิรยํ อุปปชฺชตีติ อิทํ น มหากมฺมวิภงฺคาณภาชนํ, มหากมฺมวิภงฺคาณภาชนตฺถาย ปน มาติกาฏฺปนํ.
๓๐๑. อิธานนฺท ¶ ¶ , เอกจฺโจ สมโณ วาติ ปาฏิเยกฺโก อนุสนฺธิ. อิทฺหิ ภควา – ‘‘ทิพฺพจกฺขุกา สมณพฺราหฺมณา อิทํ อารมฺมณํ กตฺวา อิมํ ปจฺจยํ ลภิตฺวา อิทํ ทสฺสนํ คณฺหนฺตี’’ติ ปกาสนตฺถํ อารภิ. ตตฺถ อาตปฺปนฺติอาทีนิ ปฺจปิ วีริยสฺเสว นามานิ. เจโตสมาธินฺติ ทิพฺพจกฺขุสมาธึ. ปสฺสตีติ ‘‘โส สตฺโต กุหึ นิพฺพตฺโต’’ติ โอโลเกนฺโต ปสฺสติ. เย อฺถาติ เย ‘‘ทสนฺนํ กุสลานํ กมฺมปถานํ ปูริตตฺตา นิรยํ อุปปชฺชตี’’ติ ชานนฺติ, มิจฺฉา เตสํ าณนฺติ วทติ. อิมินา นเยน สพฺพวาเรสุ อตฺโถ เวทิตพฺโพ. วิทิตนฺติ ปากฏํ. ถามสาติ ทิฏฺิถาเมน. ปรามาสาติ ทิฏฺิปรามาเสน. อภินิวิสฺส โวหรตีติ อธิฏฺหิตฺวา อาทิยิตฺวา โวหรติ.
๓๐๒. ตตฺรานนฺทาติ ¶ อิทมฺปิ น มหากมฺมวิภงฺคาณสฺส ภาชนํ, อถ ขฺวาสฺส มาติกาฏฺปนเมว. เอตฺถ ปน เอเตสํ ทิพฺพจกฺขุกานํ วจเน เอตฺตกา อนฺุาตา, เอตฺตกา อนนฺุาตาติ อิทํ ทสฺสิตํ. ตตฺถ ตตฺราติ เตสุ จตูสุ สมณพฺราหฺมเณสุ. อิทมสฺสาติ อิทํ วจนํ อสฺส. อฺถาติ อฺเนากาเรน. อิติ อิเมสํ สมณพฺราหฺมณานํ วาเท ทฺวีสุ าเนสุ อนฺุาตา, ตีสุ อนนฺุาตาติ เอวํ สพฺพตฺถ อนฺุา นานฺุา เวทิตพฺพา.
๓๐๓. เอวํ ทิพฺพจกฺขุกานํ วจเน อนฺุา จ อนนฺุา จ ทสฺเสตฺวา อิทานิ มหากมฺมวิภงฺคาณํ วิภชนฺโต ตตฺรานนฺท, ยฺวายํ ปุคฺคโลติอาทิมาห.
ปุพฺเพ วาสฺส ตํ กตํ โหตีติ ยํ อิมินา ทิพฺพจกฺขุเกน กมฺมํ กโรนฺโต ทิฏฺโ, ตโต ปุพฺเพ กตํ. ปุพฺเพ กเตนปิ หิ นิรเย นิพฺพตฺตติ, ปจฺฉา กเตนปิ นิพฺพตฺตติ, มรณกาเล วา ปน – ‘‘ขนฺโท เสฏฺโ สิโว เสฏฺโ, ปิตามโห เสฏฺโ, อิสฺสราทีหิ วา โลโก วิสฏฺโ’’ติอาทินา มิจฺฉาทสฺสเนนปิ นิพฺพตฺตเตว. ทิฏฺเว ธมฺเมติ ยํ ตตฺถ ทิฏฺธมฺมเวทนียํ โหติ, ตสฺส ทิฏฺเว ธมฺเม, ยํ อุปปชฺชเวทนียํ, ตสฺส อุปปชฺชิตฺวา, ยํ อปราปริยเวทนียํ, ตสฺส อปรสฺมึ ปริยาเย วิปากํ ปฏิสํเวเทติ.
อิติ ¶ อยํ สมโณ วา พฺราหฺมโณ วา เอกํ กมฺมราสึ เอกฺจ วิปากราสึ อทฺทส, สมฺมาสมฺพุทฺโธ อิมินา อทิฏฺเ ตโย กมฺมราสี, ทฺเว จ วิปากราสี อทฺทส. อิมินา ปน ทิฏฺเ ¶ อทิฏฺเ จ จตฺตาโร กมฺมราสี ตโย จ วิปากราสี อทฺทส. อิมานิ สตฺต านานิ ชานนาณํ ตถาคตสฺส มหากมฺมวิภงฺคาณํ นาม. ทุติยวาเร ทิพฺพจกฺขุเกน กิฺจิ น ทิฏฺํ ¶ , ตถาคเตน ปน ตโย กมฺมราสี, ทฺเว จ วิปากราสี ทิฏฺาติ. อิมานิปิ ปฺจ ปจฺจตฺตฏฺานานิ ชานนาณํ ตถาคตสฺส มหากมฺมวิภงฺคาณํ นาม. เสสวารทฺวเยปิ เอเสว นโย.
อภพฺพนฺติ ภูตวิรหิตํ อกุสลํ. อภพฺพาภาสนฺติ อภพฺพํ อาภาสติ อภิภวติ ปฏิพาหตีติ อตฺโถ. พหุกสฺมิฺหิ อกุสลกมฺเม อายูหิเต พลวกมฺมํ ทุพฺพลกมฺมสฺส วิปากํ ปฏิพาหิตฺวา อตฺตโน วิปากสฺส โอกาสํ กโรติ อิทํ อภพฺพฺเจว อภพฺพาภาสฺจ. กุสลํ ปน อายูหิตฺวา อาสนฺเน อกุสลํ กตํ โหติ, ตํ กุสลสฺส วิปากํ ปฏิพาหิตฺวา อตฺตโน วิปากสฺส โอกาสํ กโรติ, อิทํ อภพฺพํ ภพฺพาภาสํ. พหุมฺหิ กุสเล อายูหิเตปิ พลวกมฺมํ ทุพฺพลกมฺมสฺส วิปากํ ปฏิพาหิตฺวา อตฺตโน วิปากสฺส โอกาสํ กโรติ, อิทํ ภพฺพฺเจว ภพฺพาภาสฺจ. อกุสลํ ปน อายูหิตฺวา อาสนฺเน กุสลํ กตํ โหติ, ตํ อกุสลสฺส วิปากํ ปฏิพาหิตฺวา อตฺตโน วิปากสฺส โอกาสํ กโรติ, อิทํ ภพฺพํ อภพฺพาภาสํ.
อปิจ อุปฏฺานากาเรนเปตฺถ อตฺโถ เวทิตพฺโพ. อิทฺหิ วุตฺตํ โหติ, อภพฺพโต อาภาสติ อุปฏฺาตีติ อภพฺพาภาสํ. ตตฺถ ‘‘ยฺวายํ ปุคฺคโล อิธ ปาณาติปาตี’’ติอาทินา นเยน จตฺตาโร ปุคฺคลา วุตฺตา, เตสุ ปมสฺส กมฺมํ อภพฺพํ อภพฺพาภาสํ, ตฺหิ อกุสลตฺตา อภพฺพํ, ตสฺส จ นิรเย นิพฺพตฺตตฺตา ตตฺถ นิพฺพตฺติการณภูตํ อกุสลํ หุตฺวา อุปฏฺาติ. ทุติยสฺส กมฺมํ อภพฺพํ ภพฺพาภาสํ, ตฺหิ อกุสลตฺตา อภพฺพํ. ตสฺส ปน สคฺเค นิพฺพตฺตตฺตา ¶ อฺติตฺถิยานํ สคฺเค นิพฺพตฺติการณภูตํ ¶ กุสลํ หุตฺวา อุปฏฺาติ. อิตรสฺมิมฺปิ กมฺมทฺวเย เอเสว นโย. เสสํ สพฺพตฺถ อุตฺตานเมวาติ.
ปปฺจสูทนิยา มชฺฌิมนิกายฏฺกถาย
มหากมฺมวิภงฺคสุตฺตวณฺณนา นิฏฺิตา.
๗. สฬายตนวิภงฺคสุตฺตวณฺณนา
๓๐๔. เอวํ ¶ เม สุตนฺติ สฬายตนวิภงฺคสุตฺตํ. ตตฺถ เวทิตพฺพานีติ สหวิปสฺสเนน มคฺเคน ชานิตพฺพานิ. มโนปวิจาราติ วิตกฺกวิจารา. วิตกฺกุปฺปาทกฺหิ มโน อิธ มโนติ อธิปฺเปตํ, มนสฺส อุปวิจาราติ มโนปวิจารา. สตฺตปทาติ วฏฺฏวิวฏฺฏนิสฺสิตานํ สตฺตานํ ปทา. เอตฺถ หิ อฏฺารส วฏฺฏปทา นาม, อฏฺารส วิวฏฺฏปทา นาม, เตปิ สหวิปสฺสเนน มคฺเคเนว เวทิตพฺพา. โยคฺคาจริยานนฺติ หตฺถิโยคฺคาทิอาจารสิกฺขาปกานํ, ทเมตพฺพทมกานนฺติ อตฺโถ. เสสํ วิภงฺเคเยว อาวิภวิสฺสติ. อยมุทฺเทโสติ อิทํ มาติกาฏฺปนํ.
๓๐๕. จกฺขายตนาทีนิ วิสุทฺธิมคฺเค วิตฺถาริตานิ. จกฺขุวิฺาณนฺติ กุสลากุสลวิปากโต ทฺเว จกฺขุวิฺาณานิ. เสสปสาทวิฺาเณสุปิ เอเสว นโย. อิมานิ ปน ทส เปตฺวา เสสํ อิธ มโนวิฺาณํ นาม.
จกฺขุสมฺผสฺโสติ จกฺขุมฺหิ สมฺผสฺโส. จกฺขุวิฺาณสมฺปยุตฺตสมฺผสฺสสฺเสตํ อธิวจนํ. เสเสสุปิ เอเสว นโย.
จกฺขุนา ¶ รูปํ ทิสฺวาติ จกฺขุวิฺาเณน รูปํ ทิสฺวา. เอเสว นโย สพฺพตฺถ. โสมนสฺสฏฺานิยนฺติ โสมนสฺสสฺส อารมฺมณวเสน การณภูตํ. อุปวิจรตีติ ตตฺถ วิจารปวตฺตเนน อุปวิจรติ, วิตกฺโก ตํสมฺปยุตฺโต จาติ อิมินา นเยน อฏฺารส วิตกฺกวิจารสงฺขาตา มโนปวิจารา เวทิตพฺพา. ฉ โสมนสฺสูปวิจาราติ เอตฺถ ปน โสมนสฺเสน สทฺธึ อุปวิจรนฺตีติ โสมนสฺสูปวิจารา. เสสปททฺวเยปิ เอเสว นโย.
๓๐๖. เคหสิตานีติ ¶ กามคุณนิสฺสิตานิ. เนกฺขมฺมสิตานีติ วิปสฺสนานิสฺสิตานิ. อิฏฺานนฺติ ปริเยสิตานํ. กนฺตานนฺติ กามิตานํ. มโนรมานนฺติ มโน เอเตสุ รมตีติ มโนรมานิ, เตสํ มโนรมานํ. โลกามิสปฏิสํยุตฺตานนฺติ ตณฺหาปฏิสํยุตฺตานํ. อตีตนฺติ ปฏิลทฺธํ ¶ . ปจฺจุปฺปนฺนํ ตาว อารพฺภ โสมนสฺสํ อุปฺปชฺชตุ, อตีเต กถํ อุปฺปชฺชตีติ. อตีเตปิ – ‘‘ยถาหํ เอตรหิ อิฏฺารมฺมณํ อนุภวามิ, เอวํ ปุพฺเพปิ อนุภวิ’’นฺติ อนุสฺสรนฺตสฺส พลวโสมนสฺสํ อุปฺปชฺชติ.
อนิจฺจตนฺติ อนิจฺจาการํ. วิปริณามวิราคนิโรธนฺติ ปกติวิชหเนน วิปริณามํ, วิคจฺฉเนน วิราคํ, นิรุชฺฌเนน นิโรธํ. สมฺมปฺายาติ วิปสฺสนาปฺาย. อิทํ วุจฺจติ เนกฺขมฺมสิตํ โสมนสฺสนฺติ อิทํ รฺโ วิย อตฺตโน สิริสมฺปตฺตึ โอโลเกนฺตสฺส วิปสฺสนํ ปฏฺเปตฺวา นิสินฺนสฺส สงฺขารานํ เภทํ ปสฺสโต สงฺขารคตมฺหิ ¶ ติกฺเข สูเร วิปสฺสนาาเณ วหนฺเต อุปฺปนฺนโสมนสฺสํ ‘‘เนกฺขมฺมสิตํ โสมนสฺส’’นฺติ วุจฺจติ. วุตฺตมฺปิ เจตํ –
‘‘สฺุาคารํ ปวิฏฺสฺส, สนฺตจิตฺตสฺส ภิกฺขุโน;
อมานุสี รตี โหติ, สมฺมา ธมฺมํ วิปสฺสโต.
ยโต ยโต สมฺมสติ, ขนฺธานํ อุทยพฺพยํ;
ลภตี ปีติปาโมชฺชํ, อมตนฺตํ วิชานต’’นฺติ. (ธ. ป. ๓๗๓-๓๗๔);
อิมานีติ อิมานิ ฉสุ ทฺวาเรสุ อิฏฺารมฺมเณ อาปาถคเต อนิจฺจาทิวเสน วิปสฺสนํ ปฏฺเปตฺวา นิสินฺนสฺส อุปฺปนฺนานิ ฉ เนกฺขมฺมสิตานิ โสมนสฺสานิ.
๓๐๗. อตีตนฺติ ปจฺจุปฺปนฺนํ ตาว ปตฺเถตฺวา อลภนฺตสฺส โทมนสฺสํ อุปฺปชฺชตุ, อตีเต กถํ อุปฺปชฺชตีติ. อตีเตปิ ‘‘ยถาหํ เอตรหิ อิฏฺารมฺมณํ ปตฺเถตฺวา น ลภามิ, เอวํ ปุพฺเพปิ ปตฺเถตฺวา น ลภิ’’นฺติ อนุสฺสรนฺตสฺส พลวโทมนสฺสํ อุปฺปชฺชติ.
อนุตฺตเรสุ วิโมกฺเขสูติ อนุตฺตรวิโมกฺโข นาม อรหตฺตํ, อรหตฺเต ปตฺถนํ ปฏฺเปนฺตสฺสาติ อตฺโถ. อายตนนฺติ อรหตฺตายตนํ. ปิหํ อุปฏฺาปยโตติ ปตฺถนํ ปฏฺเปนฺตสฺส. ตํ ปเนตํ ปตฺถนํ ปฏฺเปนฺตสฺส ¶ อุปฺปชฺชติ, อิติ ปตฺถนามูลกตฺตา ‘‘ปิหํ อุปฏฺาปยโต’’ติ วุตฺตํ. อิมานิ ฉ เนกฺขมฺมสิตานิ โทมนสฺสานีติ อิมานิ เอวํ ฉสุ ทฺวาเรสุ อิฏฺารมฺมเณ อาปาถคเต อรหตฺเต ปิหํ ปฏฺเปตฺวา ¶ ตทธิคมาย อนิจฺจาทิวเสน วิปสฺสนํ อุปฏฺเปตฺวา อุสฺสุกฺกาเปตุํ อสกฺโกนฺตสฺส – ‘‘อิมมฺปิ ปกฺขํ อิมมฺปิ มาสํ อิมมฺปิ สํวจฺฉรํ อรหตฺตํ ปาปุณิตุํ นาสกฺขิ’’นฺติ อนุโสจโต คามนฺตปพฺภารวาสิมหาสีวตฺเถรสฺส วิย อสฺสุธาราปวตฺตนวเสน อุปฺปนฺนโทมนสฺสานิ ¶ ฉ เนกฺขมฺมสิตโทมนสฺสานีติ เวทิตพฺพานิ. วตฺถุ ปน สุมงฺคลวิลาสินิยา ทีฆนิกายฏฺกถาย สกฺกปฺหวณฺณนายํ (ที. นิ. อฏฺ. ๒.๓๖๑) วิตฺถาริตํ, อิจฺฉนฺเตน ตโต คเหตพฺพํ.
๓๐๘. อุปฺปชฺชติ อุเปกฺขาติ เอตฺถ อุเปกฺขา นาม อฺาณุเปขา. อโนธิชินสฺสาติ กิเลโสธึ ชินิตฺวา ิตตฺตา ขีณาสโว โอธิชิโน นาม, ตสฺมา อขีณาสวสฺสาติ อตฺโถ. อวิปากชินสฺสาติ เอตฺถปิ อายตึ วิปากํ ชินิตฺวา ิตตฺตา ขีณาสโวว วิปากชิโน นาม, ตสฺมา อขีณาสวสฺเสวาติ อตฺโถ. อนาทีนวทสฺสาวิโนติอาทีนวโต อุปทฺทวโต อปสฺสนฺตสฺส. อิมา ฉ เคหสิตา อุเปกฺขาติ อิมา เอวํ ฉสุ ทฺวาเรสุ อิฏฺารมฺมเณ อาปาถคเต คุฬปิณฺฑเก นิลีนมกฺขิกา วิย รูปาทีนิ อนติวตฺตมานา ตตฺถ ลคฺคา ลคฺคิตา หุตฺวา อุปฺปนฺนา อุเปกฺขา ฉ เคหสิตา อุเปกฺขาติ เวทิตพฺพา.
รูปํ สา อติวตฺตตีติ รูปํ สา อนติกฺกมติ, ตตฺถ นิกนฺติวเสน น ติฏฺติ. อิมา ฉ เนกฺขมฺมสิตา อุเปกฺขาติ อิมา เอวํ ฉสุ ทฺวาเรสุ อิฏฺาทิอารมฺมเณ อาปาถคเต อิฏฺเ อรชฺชนฺตสฺส, อนิฏฺเ อทุสฺสนฺตสฺส, อสมเปกฺขเน อสมฺมุยฺหนฺตสฺส, อุปฺปนฺนวิปสฺสนา-าณสมฺปยุตฺตา ฉ เนกฺขมฺมสิตา อุเปกฺขาติ เวทิตพฺพา.
๓๐๙. ตตฺร อิทํ นิสฺสาย อิทํ ปชหถาติ เตสุ ฉตฺตึสสตฺตปเทสุ อฏฺารส นิสฺสาย อฏฺารส ปชหถาติ อตฺโถ. เตเนว ¶ – ‘‘ตตฺร, ภิกฺขเว, ยานิ ฉ เนกฺขมฺมสิตานี’’ติอาทิมาห. นิสฺสาย อาคมฺมาติ ปวตฺตนวเสน นิสฺสาย เจว อาคมฺม จ. เอวเมเตสํ สมติกฺกโม ¶ โหตีติ เอวํ เนกฺขมฺมสิตานํ ปวตฺตเนน เคหสิตานิ อติกฺกนฺตานิ นาม โหนฺติ.
เอวํ สริกฺขเกเนว สริกฺขกํ ชหาเปตฺวา อิทานิ พลวตา ทุพฺพลํ ชหาเปนฺโต – ‘‘ตตฺร, ภิกฺขเว, ยานิ ฉ เนกฺขมฺมสิตานิ โสมนสฺสานี’’ติอาทิมาห. เอวํ เนกฺขมฺมสิตโสมนสฺเสหิ เนกฺขมฺมสิตโทมนสฺสานิ ¶ , เนกฺขมฺมสิตอุเปกฺขาหิ จ เนกฺขมฺมสิตโสมนสฺสานิ ชหาเปนฺเตน พลวตา ทุพฺพลปฺปหานํ กถิตํ.
เอตฺถ ปน ตฺวา อุเปกฺขากถา เวทิตพฺพา – อฏฺสุ หิ สมาปตฺตีสุ ปมาทีนิ จ ตีณิ ฌานานิ, สุทฺธสงฺขาเร จ ปาทเก กตฺวา วิปสฺสนํ อารทฺธานํ จตุนฺนํ ภิกฺขูนํ ปุพฺพภาควิปสฺสนา โสมนสฺสสหคตา วา โหติ อุเปกฺขาสหคตา วา, วุฏฺานคามินี ปน โสมนสฺสสหคตาว. จตุตฺถชฺฌานาทีนิ ปาทกานิ กตฺวา วิปสฺสนํ อารทฺธานํ ปฺจนฺนํ ปุพฺพภาควิปสฺสนา ปุริมสทิสาว. วุฏฺานคามินี ปน อุเปกฺขาสหคตา โหติ. อิทํ สนฺธาย – ‘‘ยา ฉ เนกฺขมฺมสิตา อุเปกฺขา, ตา นิสฺสาย ตา อาคมฺม, ยานิ ฉ เนกฺขมฺมสิตานิ โสมนสฺสานิ, ตานิ ปชหถา’’ติ วุตฺตํ. น เกวลฺจ เอวํปฏิปนฺนสฺส ภิกฺขุโน อยํ วิปสฺสนาย เวทนาวิเสโสว โหติ, อริยมคฺเคปิ ปน ฌานงฺคโพชฺฌงฺคมคฺคงฺคานมฺปิ วิเสโส โหติ.
โก ปเนตํ วิเสสํ นิยเมติ? เกจิ ตาว เถรา วิปสฺสนาปาทกชฺฌานํ นิยเมตีติ วทนฺติ, เกจิ วิปสฺสนาย อารมฺมณภูตา ขนฺธา นิยเมนฺตีติ วทนฺติ, เกจิ ปุคฺคลชฺฌาสโย นิยเมตีติ วทนฺติ. เตสมฺปิ วาเท อยเมว ปุพฺพภาเค วุฏฺานคามินีวิปสฺสนา นิยเมตีติ เวทิตพฺพา. วินิจฺฉยกถา ¶ ปเนตฺถ วิสุทฺธิมคฺเค สงฺขารุเปกฺขานิทฺเทเส วุตฺตาว.
๓๑๐. นานตฺตาติ นานา พหู อเนกปฺปการา. นานตฺตสิตาติ นานารมฺมณนิสฺสิตา. เอกตฺตาติ เอกา. เอกตฺตสิตาติ เอการมฺมณนิสฺสิตา. กตมา ปนายํ อุเปกฺขาติ? เหฏฺา ตาว อฺาณุเปกฺขา วุตฺตา, อุปริ ฉฬงฺคุเปกฺขา วกฺขติ, อิธ สมถอุเปกฺขา, วิปสฺสนุเปกฺขาติ ทฺเว อุเปกฺขา คหิตา.
ตตฺถ ยสฺมา อฺาว รูเปสุ อุเปกฺขา, อฺาว สทฺทาทีสุ, น หิ ยา รูเป อุเปกฺขา, สา สทฺทาทีสุ โหติ. รูเป อุเปกฺขา จ รูปเมว อารมฺมณํ กโรติ ¶ , น สทฺทาทโย. รูเป อุเปกฺขาภาวฺจ อฺา สมถอุเปกฺขา ปถวีกสิณํ อารมฺมณํ กตฺวา อุปฺปชฺชติ, อฺา อาโปกสิณาทีนิ. ตสฺมา นานตฺตํ นานตฺตสิตํ วิภชนฺโต อตฺถิ, ภิกฺขเว, อุเปกฺขา รูเปสูติอาทิมาห ¶ . ยสฺมา ปน ทฺเว วา ตีณิ วา อากาสานฺจายตนานิ วา วิฺาณฺจายตนาทีนิ วา นตฺถิ, ตสฺมา เอกตฺตํ เอกตฺตสิตํ วิภชนฺโต อตฺถิ, ภิกฺขเว, อุเปกฺขา อากาสานฺจายตนนิสฺสิตาติอาทิมาห.
ตตฺถ อากาสานฺจายตนอุเปกฺขา สมฺปยุตฺตวเสน อากาสานฺจายตนนิสฺสิตา, อากาสานฺจายตนขนฺเธ วิปสฺสนฺตสฺส วิปสฺสนุเปกฺขา อารมฺมณวเสน อากาสานฺจายตนนิสฺสิตา. เสสาสุปิ เอเสว นโย.
ตํ ปชหถาติ เอตฺถ อรูปาวจรสมาปตฺติอุเปกฺขาย รูปาวจรสมาปตฺติอุเปกฺขํ ปชหาเปติ, อรูปาวจรวิปสฺสนุเปกฺขาย รูปาวจรวิปสฺสนุเปกฺขํ.
อตมฺมยตนฺติ ¶ เอตฺถ ตมฺมยตา นาม ตณฺหา, ตสฺสา ปริยาทานโต วุฏฺานคามินีวิปสฺสนา อตมฺมยตาติ วุจฺจติ. ตํ ปชหถาติ อิธ วุฏฺานคามินีวิปสฺสนาย อรูปาวจรสมาปตฺติอุเปกฺขฺจ วิปสฺสนุเปกฺขฺจ ปชหาเปติ.
๓๑๑. ยทริโยติ เย สติปฏฺาเน อริโย สมฺมาสมฺพุทฺโธ เสวติ. ตตฺถ ตีสุ าเนสุ สตึ ปฏฺเปนฺโต สติปฏฺาเน เสวตีติ เวทิตพฺโพ. น สุสฺสูสนฺตีติ สทฺทหิตฺวา โสตุํ น อิจฺฉนฺติ. น อฺาติ ชานนตฺถาย จิตฺตํ น อุปฏฺเปนฺติ. โวกฺกมฺมาติ อติกฺกมิตฺวา. สตฺถุ สาสนาติ สตฺถุ โอวาทํ คเหตพฺพํ ปูเรตพฺพํ น มฺนฺตีติ อตฺโถ. น จ อตฺตมโนติ น สกมโน. เอตฺถ จ เคหสิตโทมนสฺสวเสน อปฺปตีโต โหตีติ น เอวมตฺโถ ทฏฺพฺโพ, อปฺปฏิปนฺนเกสุ ปน อตฺตมนตาการณสฺส อภาเวเนตํ วุตฺตํ. อนวสฺสุโตติ ปฏิฆอวสฺสเวน อนวสฺสุโต. สโต สมฺปชาโนติ สติยา จ าเณน จ สมนฺนาคโต ¶ . อุเปกฺขโกติ ฉฬงฺคุเปกฺขาย อุเปกฺขโก. อตฺตมโนติ อิธาปิ เคหสิตโสมนสฺสวเสน อุปฺปิลาวิโตติ น เอวมตฺโถ ทฏฺพฺโพ, ปฏิปนฺนเกสุ ปน อนตฺตมนตาการณสฺส อภาเวเนตํ วุตฺตํ. อนวสฺสุโตติ ราคาวสฺสเวน อนวสฺสุโต.
๓๑๒. สาริโตติ ¶ ทมิโต. เอกเมว ทิสํ ธาวตีติ อนิวตฺติตฺวา ธาวนฺโต เอกํเยว ทิสํ ธาวติ, นิวตฺติตฺวา ปน อปรํ ธาวิตุํ สกฺโกติ. อฏฺ ¶ ทิสา วิธาวตีติ เอกปลฺลงฺเกน นิสินฺโน กาเยน อนิวตฺติตฺวาว วิโมกฺขวเสน เอกปฺปหาเรเนว อฏฺ ทิสา วิธาวติ, ปุรตฺถาภิมุโข วา ทกฺขิณาทีสุ อฺตรทิสาภิมุโข วา นิสีทิตฺวา อฏฺ สมาปตฺติโย สมาปชฺชติเยวาติ อตฺโถ. เสสํ สพฺพตฺถ อุตฺตานเมวาติ.
ปปฺจสูทนิยา มชฺฌิมนิกายฏฺกถาย
สฬายตนวิภงฺคสุตฺตวณฺณนา นิฏฺิตา.
๘. อุทฺเทสวิภงฺคสุตฺตวณฺณนา
๓๑๓. เอวํ ¶ เม สุตนฺติ อุทฺเทสวิภงฺคสุตฺตํ. ตตฺถ อุทฺเทสวิภงฺคนฺติ อุทฺเทสฺจ วิภงฺคฺจ, มาติกฺจ วิภชนฺจาติ อตฺโถ. อุปปริกฺเขยฺยาติ ตุเลยฺย ตีเรยฺย ปริคฺคณฺเหยฺย ปริจฺฉินฺเทยฺย. พหิทฺธาติ พหิทฺธาอารมฺมเณสุ. อวิกฺขิตฺตํ อวิสฏนฺติ นิกนฺติวเสน อารมฺมเณ ติฏฺมานํ วิกฺขิตฺตํ วิสฏํ นาม โหติ, ตํ ปฏิเสเธนฺโต เอวมาห. อชฺฌตฺตํ อสณฺิตนฺติ โคจรชฺฌตฺเต นิกนฺติวเสน อสณฺิตํ. อนุปาทาย น ปริตสฺเสยฺยาติ อนุปาทิยิตฺวา อคฺคเหตฺวา ตํ วิฺาณํ น ปริตสฺเสยฺย. ยถา วิฺาณํ พหิทฺธา อวิกฺขิตฺตํ อวิสฏํ, อชฺฌตฺตํ อสณฺิตํ อนุปาทาย น ปริตสฺเสยฺย, เอวํ ภิกฺขุ อุปปริกฺเขยฺยาติ วุตฺตํ โหติ. ชาติชรามรณทุกฺขสมุทยสมฺภโวติ ชาติชรามรณสฺส เจว อวเสสสฺส จ ทุกฺขสฺส นิพฺพตฺติ น โหตีติ อตฺโถ.
๓๑๖. รูปนิมิตฺตานุสารีติ ¶ รูปนิมิตฺตํ อนุสฺสรติ อนุธาวตีติ รูปนิมิตฺตานุสารี.
๓๑๘. เอวํ โข, อาวุโส, อชฺฌตฺตํ อสณฺิตนฺติ นิกนฺติวเสน ¶ อสณฺิตํ. นิกนฺติวเสน หิ อติฏฺมานํ หานภาคิยํ น โหติ, วิเสสภาคิยเมว โหติ.
๓๒๐. อนุปาทา ปริตสฺสนาติ สตฺถารา ขนฺธิยวคฺเค ‘‘อุปาทาปริตสฺสนฺจ โว, ภิกฺขเว, เทเสสฺสามิ อนุปาทาอปริตสฺสนฺจา’’ติ (สํ. นิ. ๓.๗) เอวํ คเหตฺวา ปริตสฺสนา, อคฺคเหตฺวาว อปริตสฺสนา จ กถิตา, ตํ มหาเถโร อุปาทาปริตสฺสนเมว อนุปาทาปริตสฺสนนฺติ กตฺวา ทสฺเสนฺโต เอวมาห. กถํ ปเนสา อนุปาทาปริตสฺสนา โหตีติ. อุปาทาตพฺพสฺส อภาวโต. ยทิ หิ โกจิ สงฺขาโร นิจฺโจ วา ธุโว วา อตฺตา วา อตฺตนิโย วาติ คเหตพฺพยุตฺตโก อภวิสฺส, อยํ ปริตสฺสนา อุปาทาปริตสฺสนาว อสฺส. ยสฺมา ปน เอวํ อุปาทาตพฺโพ สงฺขาโร นาม นตฺถิ, ตสฺมา รูปํ อตฺตาติอาทินา นเยน รูปาทโย ¶ อุปาทินฺนาปิ อนุปาทินฺนาว โหนฺติ. เอวเมสา ทิฏฺิวเสน อุปาทาปริตสฺสนาปิ สมานา อตฺถโต อนุปาทาปริตสฺสนาเยว นาม โหตีติ เวทิตพฺพา.
อฺถา โหตีติ ปริวตฺตติ ปกติชหเนน นสฺสติ, รูปวิปริณามานุปริวตฺตีติ ‘‘มม รูปํ วิปริณต’’นฺติ วา, ‘‘ยํ อหุ, ตํ วต เม นตฺถี’’ติ วา อาทินา (ม. นิ. ๑.๒๔๒) นเยน กมฺมวิฺาณํ รูปสฺส เภทานุปริวตฺติ โหติ. วิปริณามานุปริวตฺตชาติ วิปริณามสฺส อนุปริวตฺตนโต วิปริณามารมฺมณจิตฺตโต ชาตา. ปริตสฺสนา ธมฺมสมุปฺปาทาติ ตณฺหาปริตสฺสนา จ อกุสลธมฺมสมุปฺปาทา จ. จิตฺตํ ปริยาทาย ติฏฺนฺตีติ กุสลจิตฺตํ ปริยาทิยิตฺวา คเหตฺวา เขเปตฺวา ติฏฺนฺติ. อุตฺตาสวาติ ภยตาเสนปิ สอุตฺตาโส ตณฺหาตาเสนปิ สอุตฺตาโส. วิฆาตวาติ ¶ สวิฆาโต สทุกฺโข. อเปกฺขวาติ สาลโย สสิเนโห. เอวํ โข, อาวุโส, อนุปาทา ปริตสฺสนา โหตีติ เอวํ มณิกรณฺฑกสฺาย ตุจฺฉกรณฺฑกํ คเหตฺวา ตสฺมึ นฏฺเ ปจฺฉา วิฆาตํ อาปชฺชนฺตสฺส วิย ปจฺฉา อคฺคเหตฺวา ปริตสฺสนา โหติ.
๓๒๑. น ¶ จ รูปวิปริณามานุปริวตฺตีติ ขีณาสวสฺส กมฺมวิฺาณเมว นตฺถิ, ตสฺมา รูปเภทานุปริวตฺติ น โหติ. เสสํ สพฺพตฺถ อุตฺตานเมวาติ.
ปปฺจสูทนิยา มชฺฌิมนิกายฏฺกถาย
อุทฺเทสวิภงฺคสุตฺตวณฺณนา นิฏฺิตา.
๙. อรณวิภงฺคสุตฺตวณฺณนา
๓๒๓. เอวํ ¶ เม สุตนฺติ อรณวิภงฺคสุตฺตํ. ตตฺถ เนวุสฺสาเทยฺย น อปสาเทยฺยาติ เคหสิตวเสน กฺจิ ปุคฺคลํ เนว อุกฺขิเปยฺย น อวกฺขิเปยฺย. ธมฺมเมว เทเสยฺยาติ สภาวเมว กเถยฺย. สุขวินิจฺฉยนฺติ วินิจฺฉิตสุขํ. รโห วาทนฺติ ปรมฺมุขา อวณฺณํ, ปิสุณวาจนฺติ อตฺโถ. สมฺมุขา น ขีณนฺติ สมฺมุขาปิ ขีณํ อากิณฺณํ สํกิลิฏฺํ วาจํ น ภเณยฺย. นาภินิเวเสยฺยาติ น อธิฏฺหิตฺวา อาทาย โวหเรยฺย. สมฺนฺติ โลกสมฺํ โลกปณฺณตฺตึ. นาติธาเวยฺยาติ นาติกฺกเมยฺย.
๓๒๔. กามปฏิสนฺธิสุขิโนติ ¶ กามปฏิสนฺธินา กามูปสํหิเตน สุเขน สุขิตสฺส. สทุกฺโขติ วิปากทุกฺเขน สํกิเลสทุกฺเขนปิ สทุกฺโข. สอุปฆาโตติ วิปากูปฆาตกิเลสูปฆาเตเหว สอุปฆาโต. ตถา สปริฬาโห. มิจฺฉาปฏิปทาติ อยาถาวปฏิปทา อกุสลปฏิปทา.
๓๒๖. อิตฺเถเก อปสาเทตีติ เอวํ เคหสิตวเสน เอกจฺเจ ปุคฺคเล อปสาเทติ. อุสฺสาทเนปิ เอเสว นโย. ภวสํโยชนนฺติ ภวพนฺธนํ, ตณฺหาเยตํ นามํ.
สุภูติตฺเถโร กิร อิมํ จตุกฺกํ นิสฺสาย เอตทคฺเค ปิโต. ภควโต หิ ธมฺมํ เทเสนฺตสฺส ปุคฺคลานํ อุสฺสาทนาอปสาทนา ปฺายนฺติ, ตถา สาริปุตฺตตฺเถราทีนํ. สุภูติตฺเถรสฺส ปน ธมฺมเทสนาย ‘‘อยํ ปุคฺคโล อปฺปฏิปนฺนโก อนาราธโก’’ติ วา, ‘‘อยํ สีลวา คุณวา ลชฺชิเปสโล อาจารสมฺปนฺโน’’ติ วา นตฺถิ, ธมฺมเทสนาย ปนสฺส ‘‘อยํ มิจฺฉาปฏิปทา, อยํ ¶ สมฺมาปฏิปทา’’ตฺเวว ปฺายติ. ตสฺมา ภควา ‘‘เอตทคฺคํ, ภิกฺขเว, มม สาวกานํ ภิกฺขูนํ อรณวิหารีนํ ยทิทํ สุภูตี’’ติ อาห.
๓๒๙. กาลฺู ¶ อสฺสาติ อสมฺปตฺเต จ อติกฺกนฺเต จ กาเล อกเถตฺวา ‘‘อิทานิ วุจฺจมานํ มหาชโน คณฺหิสฺสตี’’ติ ยุตฺตปตฺตกาลํ ตฺวาว ปรมฺมุขา อวณฺณํ ภาเสยฺย. ขีณวาเทปิ เอเสว นโย.
๓๓๐. อุปหฺตีติ ฆาติยติ. สโรปิ อุปหฺตีติ สทฺโทปิ ภิชฺชติ. อาตุรียตีติ อาตุโร โหติ เคลฺปฺปตฺโต สาพาโธ. อวิสฺสฏฺนฺติ วิสฺสฏฺํ อปลิพุทฺธํ น โหติ.
๓๓๑. ตเทวาติ ¶ ตํเยว ภาชนํ. อภินิวิสฺส โวหรตีติ ปตฺตนฺติ สฺชานนชนปทํ คนฺตฺวา ‘‘ปตฺตํ อาหรถ โธวถา’’ติ สุตฺวา ‘‘อนฺธพาลปุถุชฺชโน, นยิทํ ปตฺตํ, ปาติ นเมสา, เอวํ วทาหี’’ติ อภินิวิสฺส โวหรติ. เอวํ สพฺพปเทหิ โยเชตพฺพํ. อติสาโรติ อติธาวนํ.
๓๓๒. ตถา ตถา โวหรติ อปรามสนฺติ อมฺหากํ ชนปเท ภาชนํ ปาตีติ วุจฺจติ, อิเม ปน นํ ปตฺตนฺติ วทนฺตีติ ตโต ปฏฺาย ชนปทโวหารํ มฺุจิตฺวา ปตฺตํ ปตฺตนฺเตว อปรามสนฺโต โวหรติ. เสสปเทสุปิ เอเสว นโย.
๓๓๓. อิทานิ มริยาทภาชนียํ กโรนฺโต ตตฺร, ภิกฺขเวติอาทิมาห. ตตฺถ สรโณติ สรโช สกิเลโส. อรโณติ อรโช นิกฺกิเลโส. สุภูติ จ ปน, ภิกฺขเวติ อยํ เถโร ทฺวีสุ าเนสุ เอตทคฺคํ อารุฬฺโห ‘‘อรณวิหารีนํ ยทิทํ สุภูติ, ทกฺขิเณยฺยานํ ยทิทํ สุภูตี’’ติ (อ. นิ. ๑.๒๐๒).
ธมฺมเสนาปติ กิร วตฺถุํ โสเธติ, สุภูติตฺเถโร ทกฺขิณํ โสเธติ. ตถา หิ ธมฺมเสนาปติ ปิณฺฑาย จรนฺโต เคหทฺวาเร ิโต ยาว ภิกฺขํ อาหรนฺติ, ตาว ปุพฺพภาเค ปริจฺฉินฺทิตฺวา นิโรธํ สมาปชฺชติ, นิโรธา วุฏฺาย เทยฺยธมฺมํ ปฏิคฺคณฺหาติ. สุภูติตฺเถโร จ ตเถว เมตฺตาฌานํ สมาปชฺชติ, เมตฺตาฌานา วุฏฺาย เทยฺยธมฺมํ ปฏิคฺคณฺหาติ. เอวํ ปน กาตุํ สกฺกาติ. อาม สกฺกา, เนว อจฺฉริยฺเจตํ, ยํ ¶ มหาภิฺปฺปตฺตา สาวกา เอวํ กเรยฺยุํ. อิมสฺมิมฺปิ ¶ หิ ตมฺพปณฺณิทีเป ¶ โปราณกราชกาเล ปิงฺคลพุทฺธรกฺขิตตฺเถโร นาม อุตฺตรคามํ นิสฺสาย วิหาสิ. ตตฺถ สตฺต กุลสตานิ โหนฺติ, เอกมฺปิ ตํ กุลทฺวารํ นตฺถิ, ยตฺถ เถโร สมาปตฺตึ น สมาปชฺชิ. เสสํ สพฺพตฺถ อุตฺตานเมวาติ.
ปปฺจสูทนิยา มชฺฌิมนิกายฏฺกถาย
อรณวิภงฺคสุตฺตวณฺณนา นิฏฺิตา.
๑๐. ธาตุวิภงฺคสุตฺตวณฺณนา
๓๔๒. เอวํ ¶ เม สุตนฺติ ธาตุวิภงฺคสุตฺตํ. ตตฺถ จาริกนฺติ ตุริตคมนจาริกํ. สเจ เต ภคฺคว อครูติ สเจ ตุยฺหํ ภาริยํ อผาสุกํ กิฺจิ นตฺถิ. สเจ โส อนุชานาตีติ ภคฺควสฺส กิร เอตทโหสิ – ‘‘ปพฺพชิตา นาม นานาอชฺฌาสยา, เอโก คณาภิรโต โหติ, เอโก เอกาภิรโต. สเจ โส เอกาภิรโต ภวิสฺสติ, ‘อาวุโส, มา ปาวิสิ, มยา สาลา ลทฺธา’ติ วกฺขติ. สเจ อยํ เอกาภิรโต ภวิสฺสติ, ‘อาวุโส, นิกฺขม, มยา สาลา ลทฺธา’ติ วกฺขติ. เอวํ สนฺเต อหํ อุภินฺนํ วิวาทกาเรตา นาม ภวิสฺสามิ, ทินฺนํ นาม ทินฺนเมว วฏฺฏติ, กตํ กตเมวา’’ติ. ตสฺมา เอวมาห.
กุลปุตฺโตติ ชาติกุลปุตฺโตปิ อาจารกุลปุตฺโตปิ. วาสูปคโตติ วาสํ อุปคโต. กุโต อาคนฺตฺวาติ? ตกฺกสีลนครโต.
ตตฺรายํ อนุปุพฺพิกถา – มชฺฌิมปฺปเทเส กิร ราชคหนคเร พิมฺพิสาเร รชฺชํ กาเรนฺเต ปจฺจนฺเต ตกฺกสีลนคเร ปุกฺกุสาติ ราชา รชฺชํ กาเรสิ. อถ ตกฺกสีลโต ภณฺฑํ คเหตฺวา วาณิชา ราชคหํ อาคตา ปณฺณาการํ คเหตฺวา ราชานํ อทฺทสํสุ. ราชา ¶ เต วนฺทิตฺวา ิเต ‘‘กตฺถวาสิโน ตุมฺเห’’ติ ปุจฺฉิ. ตกฺกสีลวาสิโน เทวาติ. อถ เน ราชา ชนปทสฺส เขมสุภิกฺขตาทีนิ นครสฺส จ ปวตฺตึ ปุจฺฉิตฺวา ‘‘โก นาม ตุมฺหากํ ราชา’’ติ ปุจฺฉิ. ปุกฺกุสาติ นาม เทวาติ. ธมฺมิโกติ? อาม เทว ธมฺมิโก. จตูหิ สงฺคหวตฺถูหิ ชนํ สงฺคณฺหาติ, โลกสฺส มาตาปิติฏฺาเน ¶ ิโต, องฺเค นิปนฺนทารกํ วิย ชนํ โตเสตีติ. กตรสฺมึ วเย วตฺตตีติ? อถสฺส วยํ อาจิกฺขึสุ. วเยสุปิ พิมฺพิสาเรน สมวโย ชาโต. อถ เต ราชา อาห – ‘‘ตาตา ตุมฺหากํ ราชา ธมฺมิโก, วเยน จ เม สมาโน, สกฺกุเณยฺยาถ ตุมฺหากํ ราชานํ มม มิตฺตํ กาตุ’’นฺติ. สกฺโกม เทวาติ. ราชา เตสํ สุงฺกํ วิสฺสชฺเชตฺวา เคหฺจ ทาเปตฺวา – ‘‘คจฺฉถ ภณฺฑํ วิกฺกิณิตฺวา คมนกาเล มํ ทิสฺวา คจฺเฉยฺยาถา’’ติ อาห. เต ตถา กตฺวา คมนกาเล ราชานํ อทฺทสํสุ. ‘‘คจฺฉถ ตุมฺหากํ ราชานํ ¶ มม วจเนน ปุนปฺปุนํ อาโรคฺยํ ปุจฺฉิตฺวา ‘ราชา ตุมฺเหหิ สทฺธึ มิตฺตภาวํ อิจฺฉตี’ติ วทถา’’ติ อาห.
เต สาธูติ ปฏิสฺสุณิตฺวา คนฺตฺวา ภณฺฑํ ปฏิสาเมตฺวา ภุตฺตปาตราสา ราชานํ อุปสงฺกมิตฺวา วนฺทึสุ. ราชา ‘‘กหํ ภเณ ตุมฺเห เอตฺตเก อิเม ทิวเส น ทิสฺสถา’’ติ ปุจฺฉิ. เต สพฺพํ ปวตฺตึ อาโรเจสุํ. ราชา – ‘‘สาธุ, ตาตา, ตุมฺเห นิสฺสาย มยา มชฺฌิมปฺปเทเส ราชา มิตฺโต ลทฺโธ’’ติ อตฺตมโน อโหสิ. อปรภาเค ราชคหวาสิโนปิ วาณิชา ตกฺกสีลํ อคมํสุ. เต ปณฺณาการํ คเหตฺวา อาคเต ปุกฺกุสาติ ราชา ‘‘กุโต อาคตตฺถา’’ติ ปุจฺฉิตฺวา ‘‘ราชคหโต’’ติ สุตฺวา ‘‘มยฺหํ สหายสฺส นครโต อาคตา ตุมฺเห’’ติ. อาม เทวาติ. อาโรคฺยํ เม สหายสฺสาติ อาโรคฺยํ ปุจฺฉิตฺวา ‘‘อชฺช ปฏฺาย เย มยฺหํ สหายสฺส นครโต ชงฺฆสตฺเถน วา สกฏสตฺเถน วา วาณิชา อาคจฺฉนฺติ, สพฺเพสํ มม วิสยํ ปวิฏฺกาลโต ¶ ปฏฺาย วสนเคหานิ, ราชโกฏฺาคารโต นิวาปฺจ เทนฺตุ, สุงฺกํ วิสฺสชฺเชนฺตุ, กิฺจิ อุปทฺทวํ มา กโรนฺตู’’ติ เภรึ จราเปสิ. พิมฺพิสาโรปิ อตฺตโน นคเร ตเถว เภรึ จราเปสิ.
อถ พิมฺพิสาโร ปุกฺกุสาติสฺส ปณฺณํ ปหิณิ – ‘‘ปจฺจนฺตเทเส นาม มณิมุตฺตาทีนิ รตนานิ อุปฺปชฺชนฺติ, ยํ มยฺหํ สหายสฺส รชฺเช ทสฺสนียํ วา สวนียํ วา รตนํ อุปฺปชฺชติ, ตตฺถ เม มา มจฺฉรายตู’’ติ. ปุกฺกุสาติปิ – ‘‘มชฺฌิมเทโส นาม มหาชนปโท, ยํ ตตฺถ เอวรูปํ รตนํ อุปฺปชฺชติ, ตตฺถ เม สหาโย มา มจฺฉรายตู’’ติ ปฏิปณฺณํ ปหิณิ. เอวํ เต คจฺฉนฺเต คจฺฉนฺเต กาเล อฺมฺํ อทิสฺวาปิ ทฬฺหมิตฺตา อเหสุํ.
เอวํ ¶ เตสํ กติกํ กตฺวา วสนฺตานํ ปมตรํ ปุกฺกุสาติสฺส ปณฺณากาโร อุปฺปชฺชิ. ราชา กิร อฏฺ ปฺจวณฺเณ อนคฺฆกมฺพเล ลภิ. โส – ‘‘อติสุนฺทรา อิเม กมฺพลา, อหํ สหายสฺส เปสิสฺสามี’’ติ ลาขาคุฬมตฺเต อฏฺ สารกรณฺฑเก ลิขาเปตฺวา เตสุ เต กมฺพเล ปกฺขิปิตฺวา ลาขาย วฏฺฏาเปตฺวา เสตวตฺเถน เวเตฺวา สมุคฺเค ปกฺขิปิตฺวา วตฺเถน เวเตฺวา ราชมุทฺทิกาย ลฺเฉตฺวา ‘‘มยฺหํ สหายสฺส เทถา’’ติ อมจฺเจ เปเสสิ. สาสนฺจ อทาสิ – ‘‘อยํ ปณฺณากาโร นครมชฺเฌ อมจฺจาทิปริวุเตน ทฏฺพฺโพ’’ติ. เต คนฺตฺวา พิมฺพิสารสฺส อทํสุ.
โส ¶ สาสนํ สุตฺวา อมจฺจาทโย สนฺนิปตนฺตูติ เภรึ จราเปตฺวา นครมชฺเฌ อมจฺจาทิปริวุโต เสตจฺฉตฺเตน ธาริยมาเนน ปลฺลงฺกวเร นิสินฺโน ลฺฉนํ ภินฺทิตฺวา วตฺถํ อปเนตฺวา สมุคฺคํ วิวริตฺวา อนฺโต ภณฺฑิกํ มฺุจิตฺวา ลาขาคุเฬ ทิสฺวา ‘‘มยฺหํ สหาโย ปุกฺกุสาติ ‘ชุตวิตฺตโก เม สหาโย’ติ มฺมาโน มฺเ อิมํ ปณฺณาการํ ปหิณี’’ติ เอกํ คุฬํ คเหตฺวา หตฺเถน ¶ วฏฺเฏตฺวา ตุลยนฺโตว อนฺโต ทุสฺสภณฺฑิกํ อตฺถีติ อฺาสิ. อถ นํ ปลฺลงฺกปาเท ปหริตฺวา ตาวเทว ลาขา ปริปติ, โส นเขน กรณฺฑกํ วิวริตฺวา อนฺโต กมฺพลรตนํ ทิสฺวา อิตเรปิ วิวราเปสิ, สพฺเพปิ กมฺพลา อเหสุํ. อถ เน ปตฺถราเปสิ, เต วณฺณสมฺปนฺนา ผสฺสสมฺปนฺนา ทีฆโต โสฬสหตฺถา ติริยํ อฏฺหตฺถา อเหสุํ. มหาชโน ทิสฺวา องฺคุลิโย โปเสิ, เจลุกฺเขปํ อกาสิ, – ‘‘อมฺหากํ รฺโ อทิฏฺสหาโย ปุกฺกุสาติ อทิสฺวาว เอวรูปํ ปณฺณาการํ เปเสสิ, ยุตฺตํ เอวรูปํ มิตฺตํ กาตุ’’นฺติ อตฺตมโน อโหสิ. ราชา เอกเมกํ กมฺพลํ อคฺฆาเปสิ, สพฺเพ อนคฺฆา อเหสุํ. เตสุ จตฺตาโร สมฺมาสมฺพุทฺธสฺส เปเสสิ, จตฺตาโร อตฺตโน ฆเร อกาสิ. ตโต จินฺเตสิ – ‘‘ปจฺฉา เปเสนฺเตน ปมํ เปสิตปณฺณาการโต อติเรกํ เปเสตุํ วฏฺฏติ, สหาเยน จ เม อนคฺโฆ ปณฺณากาโร เปสิโต, กึ นุ โข เปเสมี’’ติ?
กึ ปน ราชคเห ตโต อธิกํ รตนํ นตฺถีติ? โน นตฺถิ, มหาปฺุโ ราชา, อปิจ โข ปนสฺส โสตาปนฺนกาลโต ปฏฺาย เปตฺวา ตีณิ รตนานิ อฺํ รตนํ โสมนสฺสํ ชเนตุํ สมตฺถํ นาม นตฺถิ ¶ . โส รตนํ วิจินิตุํ อารทฺโธ – รตนํ นาม สวิฺาณกํ อวิฺาณกนฺติ ทุวิธํ. ตตฺถ อวิฺาณกํ สุวณฺณรชตาทิ, สวิฺาณกํ อินฺทฺริยพทฺธํ. อวิฺาณกํ สวิฺาณกสฺเสว อลงฺการาทิวเสน ปริโภคํ โหติ, อิติ อิเมสุ ทฺวีสุ รตเนสุ สวิฺาณกํ เสฏฺํ. สวิฺาณกมฺปิ ทุวิธํ ติรจฺฉานรตนํ มนุสฺสรตนนฺติ. ตตฺถ ติรจฺฉานรตนํ หตฺถิอสฺสรตนํ, ตมฺปิ มนุสฺสานํ อุปโภคตฺถเมว นิพฺพตฺตติ ¶ , อิติ อิเมสุปิ ทฺวีสุ มนุสฺสรตนํ เสฏฺํ. มนุสฺสรตนมฺปิ ทุวิธํ อิตฺถิรตนํ ปุริสรตนนฺติ. ตตฺถ จกฺกวตฺติโน รฺโ อุปฺปนฺนํ อิตฺถิรตนมฺปิ ปุริสสฺเสว อุปโภคํ. อิติ อิเมสุปิ ทฺวีสุ ปุริสรตนเมว เสฏฺํ.
ปุริสรตนมฺปิ ทุวิธํ อคาริยรตนํ อนคาริยรตนฺจ. ตตฺถ อคาริยรตเนสุปิ จกฺกวตฺติราชา อชฺช ปพฺพชิตสามเณรํ ปฺจปติฏฺิเตน วนฺทติ, อิติ อิเมสุปิ ทฺวีสุ อนคาริยรตนเมว ¶ เสฏฺํ. อนคาริยรตนมฺปิ ทุวิธํ เสกฺขรตนฺจ อเสกฺขรตนฺจ. ตตฺถ สตสหสฺสมฺปิ เสกฺขานํ อเสกฺขสฺส ปเทสํ น ปาปุณาติ, อิติ อิเมสุปิ ทฺวีสุ อเสกฺขรตนเมว เสฏฺํ. ตมฺปิ ทุวิธํ พุทฺธรตนํ สาวกรตนนฺติ. ตตฺถ สตสหสฺสมฺปิ สาวกรตนานํ พุทฺธรตนสฺส ปเทสํ น ปาปุณาติ, อิติ อิเมสุปิ ทฺวีสู พุทฺธรตนเมว เสฏฺํ.
พุทฺธรตนมฺปิ ทุวิธํ ปจฺเจกพุทฺธรตนํ สพฺพฺุพุทฺธรตนนฺติ. ตตฺถ สตสหสฺสมฺปิ ปจฺเจกพุทฺธานํ สพฺพฺุพุทฺธสฺส ปเทสํ น ปาปุณาติ, อิติ อิเมสุปิ ทฺวีสุ สพฺพฺุพุทฺธรตนํเยว เสฏฺํ. สเทวกสฺมิฺหิ โลเก พุทฺธรตนสมํ รตนํ นาม นตฺถิ. ตสฺมา อสทิสเมว รตนํ มยฺหํ สหายสฺส เปเสสฺสามีติ จินฺเตตฺวา ตกฺกสีลวาสิโน ปุจฺฉิ – ‘‘ตาตา ตุมฺหากํ ชนปเท พุทฺโธ ธมฺโม สงฺโฆติ อิมานิ ตีณิ รตนานิ ทิสฺสนฺตี’’ติ. โฆโสปิ โส มหาราช ตาว ตตฺถ นตฺถิ, ทสฺสนํ ปน กุโตติ.
‘‘สุนฺทรํ ตาตา’’ติ ราชา ตุฏฺโ จินฺเตสิ – ‘‘สกฺกา ภเวยฺย ชนสงฺคหตฺถาย มยฺหํ สหายสฺส วสนฏฺานํ สมฺมาสมฺพุทฺธํ เปเสตุํ, พุทฺธา ปน ¶ ปจฺจนฺติเมสุ ชนปเทสุ น อรุณํ อุฏฺเปนฺติ. ตสฺมา สตฺถารา คนฺตุํ น สกฺกา. สาริปุตฺตโมคฺคลฺลานาทโย มหาสาวเก เปเสตุํ สกฺกา ภเวยฺย. มยา ¶ ปน ‘เถรา ปจฺจนฺเต วสนฺตี’ติ สุตฺวาปิ มนุสฺเส เปเสตฺวา เต อตฺตโน สมีปํ อาณาเปตฺวา อุปฏฺาตุเมว ยุตฺตํ. ตสฺมา น เถเรหิปิ สกฺกา คนฺตุํ. เยน ปนากาเรน สาสเน เปสิเต สตฺถา จ มหาสาวกา จ คตา วิย โหนฺติ, เตนากาเรน สาสนํ ปหิณิสฺสามี’’ติ. จินฺเตตฺวา จตุรตนายามํ วิทตฺถิมตฺตปุถุลํ นาติตนุํ นาติพหลํ สุวณฺณปฏฺฏํ การาเปตฺวา ‘‘ตตฺถ อชฺช อกฺขรานิ ลิขิสฺสามี’’ติ. ปาโตว สีสํ นฺหายิตฺวา อุโปสถงฺคานิ อธิฏฺาย ภุตฺตปาตราโส อปนีตคนฺธมาลาภรโณ สุวณฺณสรเกน ชาติหิงฺคุลิกํ อาทาย เหฏฺโต ปฏฺาย ทฺวารานิ ปิทหนฺโต ปาสาทมารุยฺห ปุพฺพทิสามุขํ สีหปฺชรํ วิวริตฺวา อากาสตเล นิสีทิตฺวา สุวณฺณปฏฺเฏ อกฺขรานิ ลิขนฺโต – ‘‘อิธ ตถาคโต โลเก อุปฺปนฺโน อรหํ สมฺมาสมฺพุทฺโธ วิชฺชาจรณสมฺปนฺโน สุคโต โลกวิทู อนุตฺตโร ปุริสทมฺมสารถิ สตฺถา เทวมนุสฺสานํ พุทฺโธ ภควา’’ติ. พุทฺธคุเณ ตาว เอกเทเสน ลิขิ.
ตโต ‘‘เอวํ ทส ปารมิโย ปูเรตฺวา ตุสิตภวนโต จวิตฺวา มาตุกุจฺฉิมฺหิ ปฏิสนฺธึ คณฺหิ ¶ , เอวํ โลกวิวรณํ อโหสิ, มาตุกุจฺฉิยํ วสมาเน อิทํ นาม อโหสิ, อคารมชฺเฌ วสมาเน อิทํ นาม อโหสิ, เอวํ มหาภินิกฺขมนํ นิกฺขนฺโต เอวํ มหาปธานํ ปทหิ. เอวํ ทุกฺกรการิกํ กตฺวา มหาโพธิมณฺฑํ อารุยฺห อปราชิตปลฺลงฺเก นิสินฺโน สพฺพฺุตฺาณํ ปฏิวิชฺฌิ, สพฺพฺุตฺาณํ ปฏิวิชฺฌนฺตสฺส ¶ เอวํ โลกวิวรณํ อโหสิ. สเทวเก โลเก อฺํ เอวรูปํ รตนํ นาม นตฺถีติ.
ยํกิฺจิ วิตฺตํ อิธ วา หุรํ วา,
สคฺเคสุ วา ยํ รตนํ ปณีตํ;
น โน สมํ อตฺถิ ตถาคเตน,
อิทมฺปิ พุทฺเธ รตนํ ปณีตํ;
เอเตน สจฺเจน สุวตฺถิ โหตู’’ติ. (ขุ. ปา. ๖.๓; สุ. นิ. ๒๒๖) –
เอวํ เอกเทเสน พุทฺธคุเณปิ ลิขิตฺวา ทุติยํ ธมฺมรตนํ โถเมนฺโต – ‘‘สฺวากฺขาโต ภควตา ธมฺโม…เป… ปจฺจตฺตํ เวทิตพฺโพ วิฺูหี’’ติ. ‘‘จตฺตาโร สติปฏฺานา…เป… อริโย อฏฺงฺคิโก มคฺโค’’ติ. ‘‘สตฺถารา เทสิตธมฺโม นาม เอวรูโป จ เอวรูโป จา’’ติ สตฺตตึส โพธิปกฺขิเย เอกเทเสน ลิขิตฺวา –
‘‘ยํ ¶ พุทฺธเสฏฺโ ปริวณฺณยี สุจึ,
สมาธิมานนฺตริกฺมาหุ;
สมาธินา เตน สโม น วิชฺชติ,
อิทมฺปิ ธมฺเม รตนํ ปณีตํ;
เอเตน สจฺเจน สุวตฺถิ โหตู’’ติ. (ขุ. ปา. ๖.๕; สุ. นิ. ๒๒๘) –
เอวํ เอกเทเสน ธมฺมคุเณ ลิขิตฺวา ตติยํ สงฺฆรตนํ โถเมนฺโต – ‘‘สุปฺปฏิปนฺโน ภควโต สาวกสงฺโฆ…เป… ปฺุกฺเขตฺตํ โลกสฺสา’’ติ. ‘‘กุลปุตฺตา นาม สตฺถุ ธมฺมกถํ สุตฺวา เอวํ นิกฺขมิตฺวา ปพฺพชนฺติ, เกจิ เสตจฺฉตฺตํ ปหาย ปพฺพชนฺติ, เกจิ อุปรชฺชํ, เกจิ เสนาปติฏฺานาทีนิ ปหาย ปพฺพชนฺติ. ปพฺพชิตฺวา จ ปน อิมฺจ ปฏิปตฺตึ ปูเรนฺตี’’ติ จูฬสีลมชฺฌิมสีลมหาสีลาทีนิ ¶ เอกเทเสน ลิขิตฺวา ฉทฺวารสํวรํ สติสมฺปชฺํ จตุปจฺจยสนฺโตสํ นววิธํ ¶ เสนาสนํ, นีวรณปฺปหานํ ปริกมฺมํ ฌานาภิฺา อฏฺตึส กมฺมฏฺานานิ ยาว อาสวกฺขยา เอกเทเสน ลิขิ, โสฬสวิธํ อานาปานสฺสติกมฺมฏฺานํ วิตฺถาเรเนว ลิขิตฺวา ‘‘สตฺถุ สาวกสงฺโฆ นาม เอวรูเปหิ จ คุเณหิ สมนฺนาคโต.
เย ปุคฺคลา อฏฺสตํ ปสฏฺา,
จตฺตาริ เอตานิ ยุคานิ โหนฺติ;
เต ทกฺขิเณยฺยา สุคตสฺส สาวกา,
เอเตสุ ทินฺนานิ มหปฺผลานิ;
อิทมฺปิ สงฺเฆ รตนํ ปณีตํ,
เอเตน สจฺเจน สุวตฺถิ โหตู’’ติ. (ขุ. ปา. ๖.๖; สุ. นิ. ๒๒๙) –
เอวํ เอกเทเสน สงฺฆคุเณ ลิขิตฺวา – ‘‘ภควโต สาสนํ สฺวากฺขาตํ นิยฺยานิกํ, สเจ มยฺหํ สหาโย สกฺโกติ, นิกฺขมิตฺวา ปพฺพชตู’’ติ ลิขิตฺวา สุวณฺณปฏฺฏํ สํหริตฺวา สุขุมกมฺพเลน เวเตฺวา สารสมุคฺเค ปกฺขิปิตฺวา ตํ สมุคฺคํ สุวณฺณมเย, สุวณฺณมยํ, รชตมเย รชตมยํ มณิมเย, มณิมยํ ปวาฬมเย, ปวาฬมยํ โลหิตงฺกมเย, โลหิตงฺกมยํ มสารคลฺลมเย, มสารคลฺลมยํ ผลิกมเย, ผลิกมยํ ทนฺตมเย, ทนฺตมยํ สพฺพรตนมเย, สพฺพรตนมยํ กิลฺชมเย, กิลฺชมยํ สมุคฺคํ สารกรณฺฑเก เปสิ.
ปุน ¶ สารกรณฺฑกํ สุวณฺณกรณฺฑเกติ ปุริมนเยเนว หริตฺวา สพฺพรตนมยํ กรณฺฑกํ กิลฺชมเย กรณฺฑเก เปสิ. ตโต กิลฺชมยํ กรณฺฑกํ สารมยเปฬายาติ ปุน วุตฺตนเยเนว หริตฺวา สพฺพรตนมยํ เปฬํ กิลฺชมยเปฬาย เปตฺวา พหิ วตฺเถน เวเตฺวา ราชมุทฺทิกาย ลฺเฉตฺวา อมจฺเจ อาณาเปสิ – ‘‘มม อาณาปวตฺติฏฺาเน มคฺคํ อลงฺการาเปถ มคฺโค อฏฺุสภวิตฺถโต โหตุ, จตุอุสภฏฺานํ โสธิตมตฺตกเมว ¶ โหตุ, มชฺเฌ จตุอุสภํ ราชานุภาเวน ปฏิยาเทถา’’ติ. ตโต มงฺคลหตฺถึ อลงฺการาเปตฺวา ตสฺส อุปริ ปลฺลงฺกํ ปฺเปตฺวา เสตจฺฉตฺตํ อุสฺสาเปตฺวา นครวีถิโย สิตฺตสมฺมฏฺา สมุสฺสิตทฺธชปฏากา กทลิปุณฺณฆฏคนฺธธูมปุปฺผาทีหิ ¶ สุปฺปฏิมณฺฑิตา กาเรตฺวา ‘‘อตฺตโน อตฺตโน วิสยปฺปเทเส เอวรูปํ ปูชํ กาเรนฺตู’’ติ อนฺตรโภคิกานํ ชวนทูเต เปเสตฺวา สยํ สพฺพาลงฺกาเรน อลงฺกริตฺวา – ‘‘สพฺพตาฬาวจรสมฺมิสฺสพลกายปริวุโต ปณฺณาการํ เปเสมี’’ติ อตฺตโน วิสยปริยนฺตํ คนฺตฺวา อมจฺจสฺส มุขสาสนํ อทาสิ – ‘‘ตาต มยฺหํ สหาโย ปุกฺกุสาติ อิมํ ปณฺณาการํ ปฏิจฺฉนฺโต โอโรธมชฺเฌ อปฏิจฺฉิตฺวา ปาสาทํ อารุยฺห ปฏิจฺฉตู’’ติ. เอวํ สาสนํ ทตฺวา ปจฺจนฺตเทสํ สตฺถา คจฺฉตีติ ปฺจปติฏฺิเตน วนฺทิตฺวา นิวตฺติ. อนฺตรโภคิกา เตเนว นิยาเมน มคฺคํ ปฏิยาเทตฺวา ปณฺณาการํ นยึสุ.
ปุกฺกุสาติปิ อตฺตโน รชฺชสีมโต ปฏฺาย เตเนว นิยาเมน มคฺคํ ปฏิยาเทตฺวา นครํ อลงฺการาเปตฺวา ปณฺณาการสฺส ปจฺจุคฺคมนํ อกาสิ. ปณฺณากาโร ตกฺกสีลํ ปาปุณนฺโต อุโปสถทิวเส ปาปุณิ, ปณฺณาการํ คเหตฺวา คตอมจฺโจปิ รฺโ วุตฺตสาสนํ อาโรเจสิ. ราชา ตํ สุตฺวา ปณฺณากาเรน สทฺธึ อาคตานํ กตฺตพฺพกิจฺจํ วิจาเรตฺวา ปณฺณาการํ อาทาย ปาสาทํ อารุยฺห ‘‘มา อิธ โกจิ ปวิสตู’’ติ ทฺวาเร อารกฺขํ กาเรตฺวา สีหปฺชรํ วิวริตฺวา ปณฺณาการํ อุจฺจาสเน เปตฺวา สยํ นีจาสเน นิสินฺโน ลฺฉนํ ภินฺทิตฺวา นิวาสนํ อปเนตฺวา กิลฺชเปฬโต ปฏฺาย อนุปุพฺเพน วิวรนฺโต สารมยํ สมุคฺคํ ทิสฺวา จินฺเตสิ – ‘‘มหาปริหาโร นายํ อฺสฺส รตนสฺส ภวิสฺสติ, อทฺธา มชฺฌิมเทเส โสตพฺพยุตฺตกํ รตนํ อุปฺปนฺน’’นฺติ. อถ ตํ สมุคฺคํ วิวริตฺวา ราชลฺฉนํ ภินฺทิตฺวา สุขุมกมฺพลํ อุภโต วิยูหิตฺวา สุวณฺณปฏฺฏํ อทฺทส.
โส ¶ ตํ ปสาเรตฺวา – ‘‘มนาปานิ ¶ วต อกฺขรานิ สมสีสานิ สมปนฺตีนิ จตุรสฺสานี’’ติอาทิโต ปฏฺาย วาเจตุํ อารภิ. ตสฺส – ‘‘อิธ ตถาคโต โลเก อุปฺปนฺโน’’ติ พุทฺธคุเณ วาเจนฺตสฺส พลวโสมนสฺสํ อุปฺปชฺชิ, นวนวุติโลมกูปสหสฺสานิ อุทฺธคฺคโลมานิ อเหสุํ. อตฺตโน ิตภาวํ วา นิสินฺนภาวํ วา น ชานาติ. อถสฺส – ‘‘กปฺปโกฏิสตสหสฺเสหิปิ เอตํ ทุลฺลภสาสนํ สหายํ นิสฺสาย โสตุํ ลภามี’’ติ ภิยฺโย พลวปีติ อุทปาทิ. โส หิ อุปริ วาเจตุํ อสกฺโกนฺโต ยาว ปีติเวคปสฺสทฺธิยา นิสีทิตฺวา ปรโต – ‘‘สฺวากฺขาโต ภควตา ธมฺโม’’ติ ธมฺมคุเณ อารภิ. ตตฺราปิสฺส ตเถว อโหสิ. โส ปุน ยาว ปีติเวคปสฺสทฺธิยา นิสีทิตฺวา ปรโต ‘‘สุปฺปฏิปนฺโน’’ติ สงฺฆคุเณ อารภิ ¶ . ตตฺราปิสฺส ตเถว อโหสิ. อถ สพฺพปริยนฺเต อานาปานสฺสติกมฺมฏฺานํ วาเจตฺวา จตุกฺกปฺจกชฺฌานานิ นิพฺพตฺเตสิ, โส ฌานสุเขเนว วีตินาเมสิ. อฺโ โกจิ ทฏฺุํ น ลภติ, เอโกว จูฬุปฏฺาโก ปวิสติ. เอวํ อทฺธมาสมตฺตํ วีตินาเมสิ.
นาครา ราชงฺคเณ สนฺนิปติตฺวา อุกฺกุฏฺึ อกํสุ ‘‘ปณฺณาการํ ปฏิจฺฉิตทิวสโต ปฏฺาย พลทสฺสนํ วา นาฏกทสฺสนํ วา นตฺถิ, วินิจฺฉยทานํ นตฺถิ, ราชา สหาเยน ปหิตํ ปณฺณาการํ ยสฺสิจฺฉติ ตสฺส ทสฺเสตุ, ราชาโน นาม เอกจฺจสฺส ปณฺณาการวเสนปิ วฺเจตฺวา รชฺชํ อตฺตโน กาตุํ วายมนฺติ. กึ นาม อมฺหากํ ราชา กโรตี’’ติ? ราชา อุกฺกุฏฺิสทฺทํ สุตฺวา – ‘‘รชฺชํ นุ โข ธาเรมิ, อุทาหุ ¶ สตฺถาร’’นฺติ จินฺเตสิ. อถสฺส เอตทโหสิ – ‘‘รชฺชการิตอตฺตภาโว นาม เนว คณเกน, น คณกมหามตฺเตน คเณตุํ สกฺโก. สตฺถุสาสนํ ธาเรสฺสามี’’ติ สยเน ปิตํ อสึ คเหตฺวา เกเส ฉินฺทิตฺวา สีหปฺชรํ วิวริตฺวา – ‘‘เอตํ คเหตฺวา รชฺชํ กาเรถา’’ติ สทฺธึ จูฬามณินา เกสกลาปํ ปริสมชฺเฌ ปาเตสิ, มหาชโน ตํ อุกฺขิปิตฺวา – ‘‘สหายกสนฺติกา ลทฺธปณฺณาการา นาม ราชาโน ตุมฺหาทิสา โหนฺติ เทวา’’ติ เอกปฺปหาเรเนว วิรวิ. รฺโปิ ทฺวงฺคุลมตฺตํ เกสมสฺสุ อโหสิ. โพธิสตฺตสฺส ปพฺพชฺชาสทิสเมว กิร ชาตํ.
ตโต ¶ จูฬุปฏฺากํ เปเสตฺวา อนฺตราปณา ทฺเว กาสายวตฺถานิ มตฺติกาปตฺตฺจ อาหราเปตฺวา – ‘‘เย โลเก อรหนฺโต, เต อุทฺทิสฺส มยฺหํ ปพฺพชฺชา’’ติ สตฺถารํ อุทฺทิสฺส เอกํ กาสาวํ นิวาเสตฺวา เอกํ ปารุปิตฺวา ปตฺตํ วามอํสกูเฏ กตฺวา กตฺตรทณฺฑํ คเหตฺวา – ‘‘โสภติ นุ โข เม ปพฺพชฺชา โน วา’’ติ มหาตเล กติปยวาเร อปราปรํ จงฺกมิตฺวา – ‘‘โสภติ เม ปพฺพชฺชา’’ติ ทฺวารํ วิวริตฺวา ปาสาทา โอตริ. โอตรนฺตํ ปน นํ ตีสุ ทฺวาเรสุ ิตนาฏกาทีนิ ทิสฺวาปิ น สฺชานึสุ. ‘‘เอโก ปจฺเจกพุทฺโธ อมฺหากํ รฺโ ธมฺมกถํ กเถตุํ อาคโต’’ติ กิร จินฺตยึสุ. อุปริปาสาทํ ปน อารุยฺห รฺโ ิตนิสินฺนฏฺานานิ ทิสฺวา ราชา คโตติ ตฺวา สมุทฺทมชฺเฌ โอสีทมานาย นาวาย ชโน วิย เอกปฺปหาเรเนว วิรวึสุ. กุลปุตฺตํ ภูมิตลํ โอติณฺณมตฺตํ อฏฺารสเสนิโย สพฺเพ นาครา พลกายา จ ปริวาเรตฺวา มหาวิรวํ วิรวึสุ. อมจฺจาปิ ตํ เอตทโวจุํ – ‘‘เทว มชฺฌิมเทสราชาโน นาม พหุมายา, สาสนํ เปเสตฺวา พุทฺธรตนํ นาม โลเก อุปฺปนฺนํ วา โน วาติ ตฺวา คมิสฺสถ ¶ , นิวตฺตถ ¶ เทวา’’ติ. สทฺทหามหํ มยฺหํ สหายกสฺส, ตสฺส มยา สทฺธึ ทฺเวชฺฌวจนํ นาม นตฺถิ, ติฏฺถ ตุมฺเหติ. เต อนุคจฺฉนฺติเยว.
กุลปุตฺโต กตฺตรทณฺเฑน เลขํ กตฺวา – ‘‘อิทํ รชฺชํ กสฺสา’’ติ อาห? ตุมฺหากํ เทวาติ. โย อิมํ เลขํ อนฺตรํ กโรติ, ราชาณาย กาเรตพฺโพติ. มหาชนกชาตเก โพธิสตฺเตน กตเลขํ สีวลิเทวี อนฺตรํ กาตุํ อวิสหนฺตี วิวตฺตมานา อคมาสิ. ตสฺสา คตมคฺเคน มหาชโน อคมาสิ. ตํ ปน เลขํ มหาชโน อนฺตรํ กาตุํ น วิสหิ, เลขํ อุสฺสีสกํ กตฺวา วิวตฺตมานา วิรวึสุ. กุลปุตฺโต ‘‘อยํ เม คตฏฺาเน ทนฺตกฏฺํ วา มุโขทกํ วา ทสฺสตี’’ติ อนฺตมโส เอกเจฏกมฺปิ อคฺคเหตฺวา ปกฺกามิ. เอวํ กิรสฺส อโหสิ ‘‘มม สตฺถา จ มหาภินิกฺขมนํ นิกฺขมิตฺวา เอกโกว ปพฺพชิโต’’ติ เอกโกว อคมาสิ. ‘‘สตฺถุ ลชฺชามี’’ติ จ – ‘‘สตฺถา กิร เม ปพฺพชิตฺวา ยานํ นารุฬฺโห’’ติ จ อนฺตมโส เอกปฏลิกมฺปิ อุปาหนํ นารุหิ, ปณฺณจฺฉตฺตกมฺปิ น ธาเรสิ. มหาชโน รุกฺขปาการฏฺฏาลกาทีนิ อารุยฺห เอส อมฺหากํ ราชา คจฺฉตีติ โอโลเกสิ. กุลปุตฺโต – ‘‘ทูรํ คนฺตพฺพํ, น สกฺกา เอเกน มคฺโค นิตฺถริตุ’’นฺติ เอกํ สตฺถวาหํ อนุพนฺธิ. สุขุมาลสฺส กุลปุตฺตสฺส กินตตฺตาย ¶ ปถวิยา คฉนฺตสฺส ปาทตเลสุ โผฏา อุฏฺหิตฺวา ภิชฺชนฺติ, ทุกฺขา เวทนา อุปฺปชฺชนฺติ. สตฺถวาเห ขนฺธาวารํ พนฺธิตฺวา นิสินฺเน กุลปุตฺโต มคฺคา โอกฺกมฺม เอกสฺมึ รุกฺขมูเล นิสีทติ. นิสินฺนฏฺาเน ปาทปริกมฺมํ วา ปิฏฺิปริกมฺมํ ¶ วา กตฺตา นาม นตฺถิ, กุลปุตฺโต อานาปานจตุตฺถชฺฌานํ สมาปชฺชิตฺวา มคฺคทรถกิลมถปริฬาหํ วิกฺขมฺเภตฺวา ฌานรติยา วีตินาเมติ.
ปุนทิวเส อุฏฺิเต อรุเณ สรีรปฏิชคฺคนํ กตฺวา ปุน สตฺถวาหํ อนุพนฺธติ. ปาตราสกาเล กุลปุตฺตสฺส ปตฺตํ คเหตฺวา ขาทนียํ โภชนียํ ปตฺเต ปกฺขิปิตฺวา เทนฺติ. ตํ อุตฺตณฺฑุลมฺปิ โหติ กิลินฺนมฺปิ สมสกฺขรมฺปิ อโลณาติโลณมฺปิ, กุลปุตฺโต ปวิสนฏฺานํ ปจฺจเวกฺขิตฺวา อมตํ วิย ปริภฺุชิตฺวา เอเตน นิยาเมน อฏฺหิ อูนกานิ ทฺเว โยชนสตานิ คโต. เชตวนทฺวารโกฏฺกสฺส ปน สมีเปน คจฺฉนฺโตปิ – ‘‘กหํ สตฺถา วสตี’’ติ นาปุจฺฉิ. กสฺมา? สตฺถุคารเวน เจว รฺโ เปสิตสาสนวเสน จ. รฺโ หิ – ‘‘อิธ ตถาคโต โลเก อุปฺปชฺชตี’’ติ สตฺถารํ ราชคเห อุปฺปนฺนํ วิย กตฺวา สาสนํ เปสิตํ, ตสฺมา ¶ นํ อปุจฺฉิตฺวาว ปฺจจตฺตาลีสโยชนมตฺตํ มคฺคํ อติกฺกนฺโต. โส สูริยตฺถงฺคมนเวลาย ราชคหํ ปตฺวา สตฺถา กหํ วสตีติ ปุจฺฉิ. กุโต นุ, ภนฺเต, อาคโตติ? อิโต อุตฺตรโตติ. สตฺถา ตุยฺหํ อาคตมคฺเค อิโต ปฺจจตฺตาลีสโยชนมตฺเต สาวตฺถิ นาม อตฺถิ, ตตฺถ วสตีติ. กุลปุตฺโต จินฺเตสิ – ‘‘อิทานิ อกาโล น สกฺกา คนฺตุํ, อชฺช อิเธว วสิตฺวา สฺเว สตฺถุ สนฺติกํ คมิสฺสามี’’ติ. ตโต – ‘‘วิกาเล สมฺปตฺตปพฺพชิตา กหํ วสนฺตี’’ติ ปุจฺฉิ. อิมาย กุมฺภการสาลาย, ภนฺเตติ. อถ โส ตํ กุมฺภการํ ยาจิตฺวา ตตฺถ วาสตฺถาย ปวิสิตฺวา นิสีทิ.
ภควาปิ ตํทิวสํ ปจฺจูสกาเล โลกํ โวโลเกนฺโต ปุกฺกุสาตึ ทิสฺวา จินฺเตสิ – ‘‘อยํ กุลปุตฺโต สหาเยน เปสิตํ สาสนมตฺตกํ ¶ วาเจตฺวา อติเรกติโยชนสติกํ มหารชฺชํ ปหาย มํ อุทฺทิสฺส ปพฺพชิตฺวา อฏฺหิ อูนกานิ ทฺเว โยชนสตานิ อติกฺกมฺม ราชคหํ ปาปุณิสฺสติ, มยิ อคจฺฉนฺเต ปน ตีณิ สามฺผลานิ อปฺปฏิวิชฺฌิตฺวา เอกรตฺติวาเสน อนาถกาลกิริยํ กริสฺสติ, มยิ ปน คเต ¶ ตีณิ สามฺผลานิ ปฏิวิชฺฌิสฺสติ. ชนสงฺคหตฺถาเยว ปน มยา สตสหสฺสกปฺปาธิกานิ จตฺตาริ อสงฺขฺเยยฺยานิ ปารมิโย ปูริตา, กริสฺสามิ ตสฺส สงฺคห’’นฺติ ปาโตว สรีรปฏิชคฺคนํ กตฺวา ภิกฺขุสงฺฆปริวุโต สาวตฺถิยํ ปิณฺฑาย จริตฺวา ปจฺฉาภตฺตํ ปิณฺฑปาตปฺปฏิกฺกนฺโต คนฺธกุฏึ ปวิสิตฺวา มุหุตฺตํ อตฺตทรถกิลมถํ ปฏิปสฺสมฺเภตฺวา – ‘‘กุลปุตฺโต มยิ คารเวน ทุกฺกรํ อกาสิ, อติเรกโยชนสตํ รชฺชํ ปหาย อนฺตมโส มุขโธวนทายกมฺปิ เจฏกํ อคฺคเหตฺวา เอกโกว นิกฺขนฺโต’’ติ สาริปุตฺตมหาโมคฺคลฺลานาทีสุ กฺจิ อนามนฺเตตฺวา สยเมว อตฺตโน ปตฺตจีวรํ คเหตฺวา เอกโกว นิกฺขนฺโต. คจฺฉนฺโต จ เนว อากาเส อุปฺปติ, น ปถวึ สํขิปิ, – ‘‘กุลปุตฺโต มม ลชฺชมาโน หตฺถิอสฺสรถสุวณฺณสิวิกาทีสุ เอกยาเนปิ อนิสีทิตฺวา อนฺตมโส เอกปฏลิกํ อุปาหนมฺปิ อนารุยฺห ปณฺณจฺฉตฺตกมฺปิ อคฺคเหตฺวา นิกฺขนฺโต, มยาปิ ปทสาว คนฺตุํ วฏฺฏตี’’ติ ปน จินฺเตตฺวา ปทสาว อคมาสิ.
โส อสีติ อนุพฺยฺชนานิ พฺยามปฺปภา พาตฺตึส มหาปุริสลกฺขณานีติ อิมํ พุทฺธสิรึ ปฏิจฺฉาเทตฺวา วลาหกปฏิจฺฉนฺโน ปุณฺณจนฺโท วิย อฺตรภิกฺขุเวเสน คจฺฉนฺโต เอกปจฺฉาภตฺเตเนว ปฺจจตฺตาลีส โยชนานิ อติกฺกมฺม สูริยตฺถงฺคมลีเวลาย กุลปุตฺเต ปวิฏฺมตฺเตเยว ¶ ตํ กุมฺภการสาลํ ปาปุณิ. ตํ สนฺธาย วุตฺตํ – ‘‘เตน โข ปน สมเยน, ปุกฺกุสาติ, นาม กุลปุตฺโต ภควนฺตํ อุทฺทิสฺส สทฺธาย ¶ อคารสฺมา อนคาริยํ ปพฺพชิโต, โส ตสฺมึ กุมฺภการาเวสเน ปมํ วาสูปคโต โหตี’’ติ.
เอวํ คนฺตฺวาปิ ปน ภควา – ‘‘อหํ สมฺมาสมฺพุทฺโธ’’ติ ปสยฺห กุมฺภการสาลํ อปวิสิตฺวา ทฺวาเร ิโตว กุลปุตฺตํ โอกาสํ กาเรนฺโต สเจ เต ภิกฺขูติอาทิมาห. อุรุนฺทนฺติ วิวิตฺตํ อสมฺพาธํ. วิหรตายสฺมา ยถาสุขนฺติ เยน เยน อิริยาปเถน ผาสุ โหติ, เตน เตน ยถาสุขํ อายสฺมา วิหรตูติ โอกาสํ อกาสิ. อติเรกติโยชนสตฺหิ รชฺชํ ปหาย ปพฺพชิโต กุลปุตฺโต ปรสฺส ฉฑฺฑิตปติตํ ¶ กุมฺภการสาลํ กึ อฺสฺส สพฺรหฺมจาริโน มจฺฉรายิสฺสติ. เอกจฺเจ ปน โมฆปุริสา สาสเน ปพฺพชิตฺวา อาวาสมจฺฉริยาทีหิ อภิภูตา อตฺตโน วสนฏฺาเน มยฺหํ กุฏิ มยฺหํ ปริเวณนฺติ อฺเสํ อวาสาย ปรกฺกมนฺติ. นิสีทีติ อจฺจนฺตสุขุมาโล โลกนาโถ เทววิมานสทิสํ คนฺธกุฏึ ปหาย ตตฺถ ตตฺถ วิปฺปกิณฺณฉาริกาย ภินฺนภาชนติณปลาสกุกฺกุฏสูกรวจฺจาทิสํกิลิฏฺาย สงฺการฏฺานสทิสาย กุมฺภการสาลาย ติณสนฺถารํ สนฺถริตฺวา ปํสุกูลจีวรํ ปฺเปตฺวา เทววิมานสทิสํ ทิพฺพคนฺธสุคนฺธํ คนฺธกุฏึ ปวิสิตฺวา นิสีทนฺโต วิย นิสีทิ.
อิติ ภควาปิ อสมฺภินฺนมหาสมฺมตวํเส อุปฺปนฺโน, กุลปุตฺโตปิ ขตฺติยคพฺเภ วฑฺฒิโต. ภควาปิ อภินีหารสมฺปนฺโน, กุลปุตฺโตปิ อภินีหารสมฺปนฺโน. ภควาปิ รชฺชํ ปหาย ปพฺพชิโต, กุลปุตฺโตปิ. ภควาปิ ¶ สุวณฺณวณฺโณ, กุลปุตฺโตปิ. ภควาปิ สมาปตฺติลาภี, กุลปุตฺโตปิ. อิติ ทฺเวปิ ขตฺติยา ทฺเวปิ อภินีหารสมฺปนฺนา ทฺเวปิ ราชปพฺพชิตา ทฺเวปิ สุวณฺณวณฺณา ทฺเวปิ สมาปตฺติลาภิโน กุมฺภการสาลํ ปวิสิตฺวา นิสินฺนาติ เตหิ กุมฺภการสาลา อติวิย โสภติ, ทฺวีหิ สีหาทีหิ ปวิฏฺคุหาทีหิ อาหริตฺวา ทีเปตพฺพํ. เตสุ ปน ทฺวีสุ ภควา – ‘‘สุขุมาโล อหํ ปรมสุขุมาโล เอกปจฺฉาภตฺเตน ปฺจจตฺตาลีส โยชนานิ อาคโต, มุหุตฺตํ ตาว สีหเสยฺยํ กปฺเปตฺวา มคฺคทรถํ ปฏิปสฺสมฺเภมี’’ติ จิตฺตมฺปิ อนุปฺปาเทตฺวา นิสีทนฺโตว ผลสมาปตฺตึ สมาปชฺชิ. กุลปุตฺโตปิ – ‘‘ทฺวานวุติโยชนสตํ อาคโตมฺหิ, มุหุตฺตํ ตาว นิปชฺชิตฺวา มคฺคทรถํ วิโนเทมี’’ติ จิตฺตํ อนุปฺปาเทตฺวา นิสีทมาโนว ¶ อานาปานจตุตฺถชฺฌานํ สมาปชฺชิ. อิทํ สนฺธาย อถ โข ภควา พหุเทว รตฺตินฺติอาทิ วุตฺตํ.
นนุ จ ภควา กุลปุตฺตสฺส ธมฺมํ เทเสสฺสามีติ อาคโต, กสฺมา น เทเสสีติ? กุลปุตฺตสฺส มคฺคทรโถ อปฺปฏิปสฺสทฺโธ, น สกฺขิสฺสติ ธมฺมเทสนํ สมฺปฏิจฺฉิตุํ, โส ตาวสฺส ปฏิปสฺสมฺภตูติ น เทเสสิ. อปเร – ‘‘ราชคหํ นาม อากิณฺณมนุสฺสํ อวิวิตฺตํ ทสหิ สทฺเทหิ, โส สทฺโท ทิยฑฺฒยามมตฺเตน สนฺนิสีทติ, ตํ อาคเมนฺโต น เทเสสี’’ติ วทนฺติ. ตํ อการณํ, พฺรหฺมโลกปฺปมาณมฺปิ หิ สทฺทํ ภควา อตฺตโน อานุภาเวน ¶ วูปสเมตุํ สกฺโกติ, มคฺคทรถวูปสมํ อาคเมนฺโตเยว ปน น เทเสสิ.
ตตฺถ พหุเทว รตฺตินฺติ ทิยฑฺฒยามมตฺตํ. เอตทโหสีติ ภควา ผลสมาปตฺติโต วุฏฺาย สุวณฺณวิมาเน มณิสีหปฺชรํ วิวรนฺโต วิย ปฺจปสาทปฺปฏิมณฺฑิตานิ อกฺขีนิ อุมฺมีเลตฺวา โอโลเกสิ, อถสฺส หตฺถกุกฺกุจฺจปาทกุกฺกุจฺจสีสกมฺปนวิรหิตํ สุนิขาตอินฺทขีลํ วิย นิจฺจลํ อวิพฺภนฺตํ สุวณฺณปฏิมํ วิย นิสินฺนํ กุลปุตฺตํ ทิสฺวา เอตํ – ‘‘ปาสาทิกํ โข’’ติอาทิ อโหสิ. ตตฺถ ปาสาทิกนฺติ ปสาทาวหํ. ภาวนปุํสกํ ¶ ปเนตํ, ปาสาทิเกน อิริยาปเถน อิริยติ. ยถา อิริยโต อิริยาปโถ ปาสาทิโก โหติ, เอวํ อิริยตีติ อยเมตฺถ อตฺโถ. จตูสุ หิ อิริยาปเถสุ ตโย อิริยาปถา น โสภนฺติ. คจฺฉนฺตสฺส หิ ภิกฺขุโน หตฺถา จลนฺติ, ปาทา จลนฺติ, สีสํ จลติ, ิตสฺส กาโย ถทฺโธ โหติ, นิปนฺนสฺสาปิ อิริยาปโถ อมนาโป โหติ, ปจฺฉาภตฺเต ปน ทิวาฏฺานํ สมฺมชฺชิตฺวา จมฺมขณฺฑํ ปฺเปตฺวา สุโธตหตฺถปาทสฺส จตุสนฺธิกปลฺลงฺกํ อาภุชิตฺวา นิปนฺนสฺเสว อิริยาปโถ โสภติ. อยฺจ กุลปุตฺโต ปลฺลงฺกํ อาภุชิตฺวา อานาปานจตุตฺถชฺฌานํ อปฺเปตฺวา นิสีทิ. อิติสฺส อิริยาปเถเนว ปสนฺโน ภควา – ‘‘ปาสาทิกํ โข’’ติ ปริวิตกฺเกสิ.
ยํนูนาหํ ปุจฺเฉยฺยนฺติ กสฺมา ปุจฺฉติ? กึ ภควา อตฺตานํ อุทฺทิสฺส ปพฺพชิตภาวํ น ชานาตีติ? โน น ชานาติ, อปุจฺฉิเต ปน กถา น ปติฏฺาติ, อปติฏฺิตาย กถาย กถา น สฺชายตีติ กถาปติฏฺาปนตฺถํ ปุจฺฉิ.
ทิสฺวา ¶ จ ปน ชาเนยฺยาสีติ ตถาคตํ พุทฺธสิริยา วิโรจนฺตํ อยํ พุทฺโธติ สพฺเพ ชานนฺติ. อนจฺฉริยเมตํ ชานนํ, พุทฺธสิรึ ปน ปฏิจฺฉาเทตฺวา อฺตรปิณฺฑปาติกเวเสน จรนฺโต ทุชฺชาโน โหติ. อิจฺจายสฺมา, ปุกฺกุสาติ, ‘‘น ชาเนยฺย’’นฺติ สภาวเมว กเถติ. ตถา หิ นํ เอกกุมฺภการสาลาย นิสินฺนมฺปิ น ชานาติ.
เอตทโหสีติ มคฺคทรถสฺส วูปสมภาวํ ตฺวา อโหสิ. เอวมาวุโสติ กุลปุตฺโต สหาเยน เปสิตํ สาสนมตฺตํ วาเจตฺวา รชฺชํ ¶ ปหาย ปพฺพชมาโน – ‘‘ทสพลสฺส มธุรธมฺมเทสนํ โสตุํ ลภิสฺสามี’’ติ. ปพฺพชิโต, ปพฺพชิตฺวา ¶ เอตฺตกํ อทฺธานํ อาคจฺฉนฺโต – ‘‘ธมฺมํ เต ภิกฺขุ เทเสสฺสามี’’ติ ปทมตฺตสฺส วตฺตารํ นาลตฺถ, โส ‘‘ธมฺมํ เต ภิกฺขุ เทเสสฺสามี’’ติ วุตฺตํ กึ สกฺกจฺจํ น สุณิสฺสติ. ปิปาสิตโสณฺโฑ วิย หิ ปิปาสิตหตฺถี วิย จายํ, ตสฺมา สกฺกจฺจํ สวนํ ปฏิชานนฺโต ‘‘เอวมาวุโส’’ติ อาห.
๓๔๓. ฉธาตุโร อยนฺติ ภควา กุลปุตฺตสฺส ปุพฺพภาคปฏิปทํ อกเถตฺวา อาทิโตว อรหตฺตสฺส ปทฏฺานภูตํ อจฺจนฺตสฺุตํ วิปสฺสนาลกฺขณเมว อาจิกฺขิตุํ อารทฺโธ. ยสฺส หิ ปุพฺพภาคปฏิปทา อปริสุทฺธา โหติ, ตสฺส ปมเมว สีลสํวรํ อินฺทฺริเยสุ คุตฺตทฺวารตํ โภชเน มตฺตฺุตํ ชาคริยานุโยคํ สตฺต สทฺธมฺเม จตฺตาริ ฌานานีติ อิมํ ปุพฺพภาคปฏิปทํ อาจิกฺขติ. ยสฺส ปเนสา ปริสุทฺธา, ตสฺส ตํ อกเถตฺวา อรหตฺตสฺส ปทฏฺานภูตํ วิปสฺสนเมว อาจิกฺขติ. กุลปุตฺตสฺส จ ปุพฺพภาคปฏิปทา ปริสุทฺธา. ตถา หิ อเนน สาสนํ วาเจตฺวา ปาสาทวรคเตเนว อานาปานจตุตฺถชฺฌานํ นิพฺพตฺติตํ, ยทสฺส ทฺวานวุติโยชนสภํ อาคจฺฉนฺตสฺส ยานกิจฺจํ สาเธสิ, สามเณรสีลมฺปิสฺส ปริปุณฺณํ. ตสฺมา ปุพฺพภาคปฏิปทํ อกเถตฺวา อรหตฺตสฺส ปทฏฺานภูตํ อจฺจนฺตสฺุตํ วิปสฺสนาลกฺขณเมวสฺส อาจิกฺขิตุํ อารทฺโธ.
ตตฺถ ฉธาตุโรติ ธาตุโย วิชฺชมานา, ปุริโส อวิชฺชมาโน. ภควา หิ กตฺถจิ วิชฺชมาเนน อวิชฺชมานํ ทสฺเสติ, กตฺถจิ อวิชฺชมาเนน วิชฺชมานํ, กตฺถจิ วิชฺชมาเนน วิชฺชมานํ, กตฺถจิ อวิชฺชมาเนน อวิชฺชมานนฺติ สพฺพาสเว วุตฺตนเยเนว วิตฺถาเรตพฺพํ. อิธ ปน วิชฺชมาเนน อวิชฺชมานํ ทสฺเสนฺโต เอวมาห. สเจ หิ ภควา ¶ ปุริโสติ ปณฺณตฺตึ วิสฺสชฺเชตฺวา ¶ ธาตุโย อิจฺเจว วตฺวา จิตฺตํ อุปฏฺาเปยฺย, กุลปุตฺโต สนฺเทหํ กเรยฺย, สมฺโมหํ อาปชฺเชยฺย, เทสนํ สมฺปฏิจฺฉิตุํ น สกฺกุเณยฺย. ตสฺมา ตถาคโต อนุปุพฺเพน ปุริโสติ ปณฺณตฺตึ ปหาย ‘‘สตฺโตติ วา ปุริโสติ วา ปุคฺคโลติ วา ปณฺณตฺติมตฺตเมว, ปรมตฺถโต สตฺโต นาม นตฺถิ, ธาตุมตฺเตเยว จิตฺตํ ปาเปตฺวา ตีณิ ผลานิ ปฏิวิชฺฌาเปสฺสามี’’ติ ¶ อนงฺคณสุตฺเต (ม. นิ. ๑.๕๗ อาทโย) วุตฺตภาสนฺตรกุสโล ตาย ตาย ภาสาย สิปฺปํ อุคฺคณฺหาเปนฺโต อาจริโย วิย เอวมาห.
ตตฺถ ฉ ธาตุโย อสฺสาติ ฉธาตุโร. อิทํ วุตฺตํ โหติ – ยํ ตฺวํ ปุริโสติ สฺชานาสิ, โส ฉธาตุโก, น เจตฺถ ปรมตฺถโต ปุริโส อตฺถิ, ปุริโสติ ปน ปณฺณตฺติมตฺตเมวาติ. เสสปเทสุปิ เอเสว นโย. จตุราธิฏฺาโนติ เอตฺถ อธิฏฺานํ วุจฺจติ ปติฏฺา, จตุปติฏฺาโนติ อตฺโถ. อิทํ วุตฺตํ โหติ – สฺวายํ ภิกฺขุ ปุริโส ฉธาตุโร ฉผสฺสายตโน อฏฺารสมโนปวิจาโร, โส เอตฺโตว วิวฏฺฏิตฺวา อุตฺตมสิทฺธิภูตํ อรหตฺตํ คณฺหมาโน อิเมสุ จตูสุ าเนสุ ปติฏฺาย คณฺหาตีติ จตุราธิฏฺาโนติ. ยตฺถ ิตนฺติ เยสุ อธิฏฺาเนสุ ปติฏฺิตํ. มฺสฺส วา นปฺปวตฺตนฺตีติ มฺสฺส วา มานสฺส วา นปฺปวตฺตนฺติ. มุนิ สนฺโตติ วุจฺจตีติ ขีณาสวมุนิ อุปสนฺโต นิพฺพุโตติ วุจฺจติ. ปฺํ นปฺปมชฺเชยฺยาติ อรหตฺตผลปฺาย ปฏิวิชฺฌนตฺถํ ¶ อาทิโตว สมาธิวิปสฺสนาปฺํ นปฺปมชฺเชยฺย. สจฺจมนุรกฺเขยฺยาติ ปรมตฺถสจฺจสฺส นิพฺพานสฺส สจฺฉิกิริยตฺถํ อาทิโตว วจีสจฺจํ รกฺเขยฺย. จาคมนุพฺรูเหยฺยาติ อรหตฺตมคฺเคน สพฺพกิเลสปริจฺจาคกรณตฺถํ อาทิโตว กิเลสปริจฺจาคํ พฺรูเหยฺย. สนฺติเมว โส สิกฺเขยฺยาติ อรหตฺตมคฺเคน สพฺพกิเลสวูปสมนตฺถํ อาทิโตว กิเลสวูปสมนํ สิกฺเขยฺย. อิติ ปฺาธิฏฺานาทีนํ อธิคมตฺถาย อิมานิ สมถวิปสฺสนาปฺาทีนิ ปุพฺพภาคาธิฏฺานานิ วุตฺตานิ.
๓๔๕. ผสฺสายตนนฺติ ผสฺสสฺส อายตนํ, อากโรติ อตฺโถ. ปฺาธิฏฺานนฺติอาทีนิ ปุพฺเพ วุตฺตานํ อรหตฺตผลปฺาทีนํ วเสน เวทิตพฺพานิ.
๓๔๘. อิทานิ นิกฺขิตฺตมาติกาวเสน ‘‘ยตฺถ ิตํ มฺสฺส วา นปฺปวตฺตนฺตี’’ติ วตฺตพฺพํ ภเวยฺย, อรหตฺเต ปน ปตฺเต ปุน ‘‘ปฺํ นปฺปมชฺเชยฺยา’’ติอาทีหิ กิจฺจํ นตฺถิ. อิติ ¶ ภควา มาติกํ อุปฺปฏิปาฏิธาตุกํ เปตฺวาปิ ยถาธมฺมวเสเนว วิภงฺคํ วิภชนฺโต ปฺํ นปฺปมชฺเชยฺยาติอาทิมาห. ตตฺถ โก ปฺํ ปมชฺชติ, โก นปฺปมชฺชติ? โย ตาว อิมสฺมึ สาสเน ปพฺพชิตฺวา เวชฺชกมฺมาทิวเสน เอกวีสติวิธาย อเนสนาย ¶ ชีวิกํ กปฺเปนฺโต ปพฺพชฺชานุรูเปน จิตฺตุปฺปาทํ เปตุํ น สกฺโกติ, อยํ ปฺํ ปมชฺชติ นาม. โย ปน สาสเน ปพฺพชิตฺวา สีเล ปติฏฺาย พุทฺธวจนํ อุคฺคณฺหิตฺวา สปฺปายํ ธุตงฺคํ สมาทาย จิตฺตรุจิตํ กมฺมฏฺานํ คเหตฺวา วิวิตฺตํ เสนาสนํ นิสฺสาย กสิณปริกมฺมํ กตฺวา สมาปตฺตึ ปตฺวา อชฺเชว อรหตฺตนฺติ วิปสฺสนํ วฑฺเฒตฺวา วิจรติ, อยํ ปฺํ นปฺปมชฺชติ นาม. อิมสฺมึ ปน สุตฺเต ธาตุกมฺมฏฺานวเสน เอส ปฺาย อปฺปมาโท วุตฺโต. ธาตุกมฺมฏฺาเน ปเนตฺถ ยํ วตฺตพฺพํ, ตํ เหฏฺา หตฺถิปโทปมสุตฺตาทีสุ วุตฺตเมว.
๓๕๔. อถาปรํ ¶ วิฺาณํเยว อวสิสฺสตีติ อยมฺเปตฺถ ปาฏิเยกฺโก อนุสนฺธิ. เหฏฺโต หิ รูปกมฺมฏฺานํ กถิตํ, อิทานิ อรูปกมฺมฏฺานํ เวทนาวเสน นิพฺพตฺเตตฺวา ทสฺเสตุํ อยํ เทสนา อารทฺธา. ยํ วา ปเนตํ อิมสฺส ภิกฺขุโน ปถวีธาตุอาทีสุ อาคมนิยวิปสฺสนาวเสน กมฺมการกวิฺาณํ, ตํ วิฺาณธาตุวเสน ภาเชตฺวา ทสฺเสนฺโตปิ อิมํ เทสนํ อารภิ. ตตฺถ อวสิสฺสตีติ กิมตฺถาย อวสิสฺสติ? สตฺถุ กถนตฺถาย กุลปุตฺตสฺส จ ปฏิวิชฺฌนตฺถาย อวสิสฺสติ. ปริสุทฺธนฺติ นิรุปกฺกิเลสํ. ปริโยทาตนฺติ ปภสฺสรํ. สุขนฺติปิ วิชานาตีติ สุขเวทนํ เวทยมาโน สุขเวทนํ เวทยามีติ ปชานาติ. เสสปททฺวเยสุปิ เอเสว นโย. สเจ ปนายํ เวทนากถา เหฏฺา น กถิตา ภเวยฺย, อิธ ตฺวา กเถตุํ วฏฺเฏยฺย. สติปฏฺาเน ปเนสา กถิตาวาติ ตตฺถ กถิตนเยเนว เวทิตพฺพา. สุขเวทนิยนฺติ เอวมาทิ ปจฺจยวเสน อุทยตฺถงฺคมนทสฺสนตฺถํ วุตฺตํ. ตตฺถ สุขเวทนิยนฺติ สุขเวทนาย ปจฺจยภูตํ. เสสปเทสุปิ เอเสว นโย.
๓๖๐. อุเปกฺขาเยว อวสิสฺสตีติ เอตฺตาวตา หิ ยถา นาม เฉเกน มณิการาจริเยน วชิรสูจิยา วิชฺฌิตฺวา จมฺมขณฺเฑ ปาเตตฺวา ปาเตตฺวา ทินฺนมุตฺตํ อนฺเตวาสิโก คเหตฺวา คเหตฺวา สุตฺตคตํ กโรนฺโต มุตฺโตลมฺพกมุตฺตชาลาทีนิ กโรติ, เอวเมว ภควตา กเถตฺวา กเถตฺวา ทินฺนํ กมฺมฏฺานํ อยํ กุลปุตฺโต มนสิกโรนฺโต มนสิกโรนฺโต ปคุณํ อกาสีติ รูปกมฺมฏฺานมฺปิสฺส อรูปกมฺมฏฺานมฺปิ ปคุณํ ¶ ชาตํ, อถ ภควา ‘‘อถาปรํ อุเปกฺขาเยว อวสิสฺสตี’’ติ อาห.
กิมตฺถํ ¶ ปน อวสิสฺสตีติ? สตฺถุ กถนตฺถํ. กุลปุตฺตสฺส ปฏิวิชฺฌนตฺถนฺติปิ วทนฺติ ¶ , ตํ น คเหตพฺพํ. กุลปุตฺเตน หิ สหายสฺส สาสนํ วาเจตฺวา ปาสาทตเล ิเตเนว อานาปานจตุตฺถชฺฌานํ นิพฺพตฺติตํ, ยทสฺส เอตฺตกํ มคฺคํ อาคจฺฉนฺตสฺส ยานกิจฺจํ สาเธติ. สตฺถุ กถนตฺถํเยว อวสิสฺสติ. อิมสฺมิฺหิ าเน สตฺถา กุลปุตฺตสฺส รูปาวจรชฺฌาเน วณฺณํ กเถสิ. อิทฺหิ วุตฺตํ โหติ ‘‘ภิกฺขุ ปคุณํ ตว อิทํ รูปาวจรจตุตฺถชฺฌาน’’นฺติ. ปริสุทฺธาติอาทิ ตสฺสาเยว อุเปกฺขาย วณฺณภณนํ. อุกฺกํ พนฺเธยฺยาติ องฺคารกปลฺลํ สชฺเชยฺย. อาลิมฺเปยฺยาติ ตตฺถ องฺคาเร ปกฺขิปิตฺวา อคฺคึ ทตฺวา นาฬิกาย ธเมนฺโต อคฺคึ ชาเลยฺย. อุกฺกามุเข ปกฺขิเปยฺยาติ องฺคาเร วิยูหิตฺวา องฺคารมตฺถเก วา เปยฺย, ตตฺตเก วา ปกฺขิเปยฺย. นีหฏนฺติ นีหฏโทสํ. นินฺนีตกสาวนฺติ อปนีตกสาวํ. เอวเมว โขติ ยถา ตํ สุวณฺณํ อิจฺฉิติจฺฉิตาย ปิฬนฺธนวิกติยา สํวตฺตติ, เอวเมว อยํ ตาว จตุตฺถชฺฌานุเปกฺขา วิปสฺสนา อภิฺา นิโรโธ ภโวกฺกนฺตีติ อิเมสุ ยํ อิจฺฉติ, ตสฺสตฺถาย โหตีติ วณฺณํ กเถสิ.
กสฺมา ปน ภควา อิมสฺมึ รูปาวจรจตุตฺถชฺฌาเน นิกนฺติปริยาทานตฺถํ อวณฺณํ อกเถตฺวา วณฺณํ กเถสีติ. กุลปุตฺตสฺส หิ จตุตฺถชฺฌาเน นิกนฺติปริยุฏฺานํ พลวํ. สเจ อวณฺณํ กเถยฺย, – ‘‘มยฺหํ ปพฺพชิตฺวา ¶ ทฺวานวุติโยชนสตํ อาคจฺฉนฺตสฺส อิมํ จตุตฺถชฺฌานํ ยานกิจฺจํ สาเธสิ, อหํ เอตฺตกํ มคฺคํ อาคจฺฉนฺโต ฌานสุเขน ฌานรติยา อาคโต, เอวรูปสฺส นาม ปณีตธมฺมสฺส อวณฺณํ กเถติ, ชานํ นุ โข กเถติ อชาน’’นฺติ กุลปุตฺโต สํสยํ สมฺโมหํ อาปชฺเชยฺย, ตสฺมา ภควา วณฺณํ กเถสิ.
๓๖๑. ตทนุธมฺมนฺติ เอตฺถ อรูปาวจรชฺฌานํ ธมฺโม นาม, ตํ อนุคตตฺตา รูปาวจรชฺฌานํ อนุธมฺโมติ วุตฺตํ. วิปากชฺฌานํ วา ธมฺโม, กุสลชฺฌานํ อนุธมฺโม. ตทุปาทานาติ ตคฺคหณา. จิรํ ทีฆมทฺธานนฺติ วีสติกปฺปสหสฺสานิ. วิปากวเสน เหตํ วุตฺตํ. อิโต อุตฺตริมฺปิ เอเสว นโย.
๓๖๒. เอวํ ¶ จตูหิ วาเรหิ อรูปาวจรชฺฌานสฺส วณฺณํ กเถตฺวา อิทานิ ตสฺเสว อาทีนวํ ทสฺเสนฺโต โส เอวํ ปชานาตีติอาทิมาห. ตตฺถ สงฺขตเมตนฺติ กิฺจาปิ เอตฺถ วีสติกปฺปสหสฺสานิ ¶ อายุ อตฺถิ, เอตํ ปน สงฺขตํ ปกปฺปิตํ อายูหิตํ, กโรนฺเตน กรียติ, อนิจฺจํ อธุวํ อสสฺสตํ ตาวกาลิกํ, จวนปริเภทนวิทฺธํสนธมฺมํ, ชาติยา อนุคตํ, ชราย อนุสฏํ, มรเณน อพฺภาหตํ, ทุกฺเข ปติฏฺิตํ, อตาณํ อเลณํ อสรณํ อสรณีภูตนฺติ. วิฺาณฺจายตนาทีสุปิ เอเสว นโย.
อิทานิ อรหตฺตนิกูเฏน เทสนํ คณฺหนฺโต โส เนว ตํ อภิสงฺขโรตีติอาทิมาห. ยถา หิ เฉโก ภิสกฺโก วิสวิการํ ทิสฺวา วมนํ กาเรตฺวา วิสํ านโต จาเวตฺวา อุปริ อาโรเปตฺวา ขนฺธํ วา สีสํ วา คเหตุํ อทตฺวา วิสํ โอตาเรตฺวา ปถวิยํ ปาเตยฺย, เอวเมว ภควา กุลปุตฺตสฺส ¶ อรูปาวจรชฺฌาเน วณฺณํ กเถสิ. ตํ สุตฺวา กุลปุตฺโต รูปาวจรชฺฌาเน นิกนฺตึ ปริยาทาย อรูปาวจรชฺฌาเน ปตฺถนํ เปสิ.
ภควา ตํ ตฺวา ตํ อสมฺปตฺตสฺส อปฺปฏิลทฺธสฺเสว ภิกฺขุโน ‘‘อตฺเถสา อากาสานฺจายตนาทีสุ สมฺปตฺติ นาม. เตสฺหิ ปมพฺรหฺมโลเก วีสติกปฺปสหสฺสานิ อายุ, ทุติเย จตฺตาลีสํ, ตติเย สฏฺิ, จตุตฺเถ จตุราสีติ กปฺปสหสฺสานิ อายุ. ตํ ปน อนิจฺจํ อธุวํ อสสฺสตํ ตาวกาลิกํ, จวนปริเภทนวิทฺธํสนธมฺมํ, ชาติยา อนุคตํ, ชราย อนุสฏํ, มรเณน อพฺภาหตํ, ทุกฺเข ปติฏฺิตํ, อตาณํ อเลณํ อสรณํ อสรณีภูตํ, เอตฺตกํ กาลํ ตตฺถ สมฺปตฺตึ อนุภวิตฺวาปิ ปุถุชฺชนกาลกิริยํ กตฺวา ปุน จตูสุ อปาเยสุ ปติตพฺพ’’นฺติ สพฺพเมตํ อาทีนวํ เอกปเทเนว ‘‘สงฺขตเมต’’นฺติ กเถสิ. กุลปุตฺโต ตํ สุตฺวา อรูปาวจรชฺฌาเน นิกนฺตึ ปริยาทิยิ, ภควา ตสฺส รูปาวจรารูปาวจเรสุ นิกนฺติยา ปริยาทินฺนภาวํ ตฺวา อรหตฺตนิกูฏํ คณฺหนฺโต ‘‘โส เนว ตํ อภิสงฺขโรตี’’ติอาทิมาห.
ยถา วา ปเนโก มหาโยโธ เอกํ ราชานํ อาราเธตฺวา สตสหสฺสุฏฺานกํ คามวรํ ลเภยฺย, ปุน ราชา ตสฺสานุภาวํ สริตฺวา – ‘‘มหานุภาโว โยโธ, อปฺปกํ เตน ลทฺธ’’นฺติ – ‘‘นายํ ตาต คาโม ¶ ตุยฺหํ อนุจฺฉวิโก, อฺํ จตุสตสหสฺสุฏฺานกํ คณฺหาหี’’ติ ทเทยฺย โส สาธุ เทวาติ ตํ วิสฺสชฺเชตฺวา อิตรํ คามํ คณฺเหยฺย. ราชา อสมฺปตฺตเมว จ นํ ปกฺโกสาเปตฺวา – ‘‘กึ เต เตน, อหิวาตโรโค เอตฺถ อุปฺปชฺชติ? อสุกสฺมึ ปน าเน มหนฺตํ นครํ อตฺถิ, ตตฺถ ฉตฺตํ อุสฺสาเปตฺวา รชฺชํ กาเรหี’’ติ ปหิเณยฺย, โส ตถา กเรยฺย.
ตตฺถ ¶ ราชา วิย สมฺมาสมฺพุทฺโธ ทฏฺพฺโพ, มหาโยโธ วิย ปุกฺกุสาติ กุลปุตฺโต, ปมลทฺธคาโม วิย อานาปานจตุตฺถชฺฌานํ, ตํ วิสฺสชฺเชตฺวา อิตรํ คามํ คณฺหาหีติ วุตฺตกาโล วิย อานาปานจตุตฺถชฺฌาเน นิกนฺติปริยาทานํ กตฺวา อารุปฺปกถนํ, ตํ คามํ อสมฺปตฺตเมว ¶ ปกฺโกสาเปตฺวา ‘‘กึ เต เตน, อหิวาตโรโค เอตฺถ อุปฺปชฺชติ? อสุกสฺมึ าเน นครํ อตฺถิ, ตตฺถ ฉตฺตํ อุสฺสาเปตฺวา รชฺชํ กาเรหี’’ติ วุตฺตกาโล วิย อรูเป สงฺขตเมตนฺติ อาทีนวกถเนน อปฺปตฺตาสุเยว ตาสุ สมาปตฺตีสุ ปตฺถนํ นิวตฺถาเปตฺวา อุปริ อรหตฺตนิกูเฏน เทสนาคหณํ.
ตตฺถ เนว อภิสงฺขโรตีติ นายูหติ น ราสึ กโรติ. น อภิสฺเจตยตีติ น กปฺเปติ. ภวาย วา วิภวาย วาติ วุทฺธิยา วา ปริหานิยา วา, สสฺสตุจฺเฉทวเสนปิ โยเชตพฺพํ. น กิฺจิ โลเก อุปาทิยตีติ โลเก รูปาทีสุ กิฺจิ เอกธมฺมมฺปิ ตณฺหาย น คณฺหาติ, น ปรามสติ. นาปรํ อิตฺถตฺตายาติ ปชานาตีติ ภควา อตฺตโน พุทฺธวิสเย ตฺวา เทสนาย อรหตฺตนิกูฏํ คณฺหิ. กุลปุตฺโต ปน อตฺตโน ยโถปนิสฺสเยน ตีณิ สามฺผลานิ ปฏิวิชฺฌิ. ยถา นาม ราชา สุวณฺณภาชเนน นานารสโภชนํ ภฺุชนฺโต อตฺตโน ปมาเณน ปิณฺฑํ วฏฺเฏตฺวา องฺเก นิสินฺเนน ราชกุมาเรน ปิณฺฑมฺหิ อาลเย ทสฺสิเต ตํ ปิณฺฑํ อุปนาเมยฺย, กุมาโร อตฺตโน มุขปฺปมาเณเนว กพฬํ กเรยฺย, เสสํ ราชา สยํ วา ภฺุเชยฺย, ปาติยํ วา ปกฺขิเปยฺย, เอวํ ธมฺมราชา ตถาคโต อตฺตโน ปมาเณน อรหตฺตนิกูฏํ คณฺหนฺโต เทสนํ เทเสสิ, กุลปุตฺโต อตฺตโน ยโถปนิสฺสเยน ตีณิ สามฺผลานิ ปฏิวิชฺฌิ.
อิโต ปุพฺเพ ปนสฺส ขนฺธา ธาตุโย อายตนานีติ เอวรูปํ อจฺจนฺตสฺุตํ ติลกฺขณาหตํ กถํ กเถนฺตสฺส เนว กงฺขา, น วิมติ, นาปิ – ‘‘เอวํ กิร ตํ, เอวํ เม อาจริเยน วุตฺต’’นฺติ อิติ กิร น ทนฺธายิตตฺตํ น วิตฺถายิตตฺตํ ¶ อตฺถิ ¶ . เอกจฺเจสุ จ กิร าเนสุ พุทฺธา อฺาตกเวเสน วิจรนฺติ, สมฺมาสมฺพุทฺโธ นุ โข เอโสติ อหุเทว สํสโย, อหุ วิมติ. ยโต อเนน อนาคามิผลํ ปฏิวิทฺธํ, อถ อยํ เม สตฺถาติ นิฏฺํ คโต. ยทิ เอวํ กสฺมา อจฺจยํ น เทเสสีติ. โอกาสาภาวโต. ภควา หิ ยถานิกฺขิตฺตาย มาติกาย อจฺฉินฺนธารํ กตฺวา อากาสคงฺคํ โอตาเรนฺโต วิย เทสนํ เทเสสิเยว.
๓๖๓. โสติ ¶ อรหา. อนชฺโฌสิตาติ คิลิตฺวา ปรินิฏฺาเปตฺวา คเหตุํ น ยุตฺถาติ ปชานาติ. อนภินนฺทิตาติ ตณฺหาทิฏฺิวเสน อภินนฺทิตุํ น ยุตฺตาติ ปชานาติ.
๓๖๔. วิสํยุตฺโต นํ เวเทตีติ สเจ หิสฺส สุขเวทนํ อารพฺภ ราคานุสโย, ทุกฺขเวทนํ อารพฺภ ปฏิฆานุสโย, อิตรํ อารพฺภ อวิชฺชานุสโย อุปฺปชฺเชยฺย, สํยุตฺโต เวทิเยยฺย นาม. อนุปฺปชฺชนโต ปน วิสํยุตฺโต นํ เวเทติ นิสฺสโฏ วิปฺปมุตฺโต. กายปริยนฺติกนฺติ กายโกฏิกํ. ยาว กายปวตฺตา อุปฺปชฺชิตฺวา ตโต ปรํ อนุปฺปชฺชนเวทนนฺติ อตฺโถ. ทุติยปเทปิ เอเสว นโย. อนภินนฺทิตานิ สีตีภวิสฺสนฺตีติ ทฺวาทสสุ อายตเนสุ กิเลสานํ วิเสวนสฺส นตฺถิตาย อนภินนฺทิตานิ หุตฺวา อิธ ทฺวาทสสุเยว อายตเนสุ นิรุชฺฌิสฺสนฺติ. กิเลสา หิ นิพฺพานํ อาคมฺม นิรุทฺธาปิ ยตฺถ นตฺถิ, ตตฺถ นิรุทฺธาติ วุจฺจนฺติ. สฺวายมตฺโถ – ‘‘เอตฺเถสา ตณฺหา นิรุชฺฌมานา นิรุชฺฌตี’’ติ สมุทยปฺเหน ทีเปตพฺโพ. ตสฺมา ภควา นิพฺพานํ อาคมฺม สีติภูตานิปิ อิเธว สีตีภวิสฺสนฺตีติ อาห. นนุ จ อิธ เวทยิตานิ วุตฺตานิ, น กิเลสาติ. เวทยิตานิปิ กิเลสาภาเวเนว สีตีภวนฺติ. อิตรถา เนสํ สีติภาโว นาม นตฺถีติ สุวุตฺตเมตํ.
๓๖๕. เอวเมว ¶ โขติ เอตฺถ อิทํ โอปมฺมสํสนฺทนํ – ยถา หิ เอโก ปุริโส เตลปทีปสฺส ฌายโต เตเล ขีเณ เตลํ อาสิฺจติ, วฏฺฏิยา ขีณาย วฏฺฏึ ปกฺขิปติ, เอวํ ทีปสิขาย อนุปจฺเฉโทว โหติ, เอวเมว ปุถุชฺชโน เอกสฺมึ ภเว ิโต กุสลากุสลํ กโรติ, โส เตน สุคติยฺจ อปาเยสุ จ นิพฺพตฺตติเยว, เอวํ เวทนานํ อนุปจฺเฉโทว ¶ โหติ. ยถา ปเนโก ทีปสิขาย อุกฺกณฺิโต – ‘‘อิมํ ปุริสํ อาคมฺม ทีปสิขา น อุปจฺฉิชฺชตี’’ติ นิลีโน ตสฺส ปุริสสฺส สีสํ ฉินฺเทยฺย, เอวํ วฏฺฏิยา จ เตลสฺส จ อนุปหารา ทีปสิขา อนาหารา นิพฺพายติ, เอวเมว วฏฺเฏ อุกฺกณฺิโต โยคาวจโร อรหตฺตมคฺเคน กุสลากุสลํ สมุจฺฉินฺทติ, ตสฺส สมุจฺฉินฺนตฺตา ขีณาสวสฺส ภิกฺขุโน กายสฺส เภทา ปุน เวทยิตานิ น อุปฺปชฺชนฺตีติ.
ตสฺมาติ ยสฺมา อาทิมฺหิ สมาธิวิปสฺสนาปฺาหิ อรหตฺตผลปฺา อุตฺตริตรา, ตสฺมา. เอวํ สมนฺนาคโตติ อิมินา อุตฺตเมน อรหตฺตผลปฺาธิฏฺาเนน สมนฺนาคโต. สพฺพทุกฺขกฺขเย ¶ าณํ นาม อรหตฺตมคฺเค าณํ, อิมสฺมึ ปน สุตฺเต อรหตฺตผเล าณํ อธิปฺเปตํ. เตเนวาห ตสฺส สา วิมุตฺติ สจฺเจ ิตา อกุปฺปา โหตีติ.
๓๖๖. เอตฺถ หิ วิมุตฺตีติ อรหตฺตผลวิมุตฺติ, สจฺจนฺติ ปรมตฺถสจฺจํ นิพฺพานํ. อิติ อกุปฺปารมฺมณกรเณน อกุปฺปาติ วุตฺตา. มุสาติ วิตถํ. โมสธมฺมนฺติ นสฺสนสภาวํ. ตํ สจฺจนฺติ ตํ อวิตถํ สภาโว. อโมสธมฺมนฺติ อนสฺสนสภาวํ.
ตสฺมาติ ยสฺมา อาทิโต สมถวิปสฺสนาวเสน วจีสจฺจโต ทุกฺขสจฺจสมุทยสจฺเจหิ จ ปรมตฺถสจฺจํ นิพฺพานเมว อุตฺตริตรํ, ตสฺมา. เอวํ สมนฺนาคโตติ อิมินา อุตฺตเมน ปรมตฺถสจฺจาธิฏฺาเนน สมนฺนาคโต.
๓๖๗. ปุพฺเพติ ปุถุชฺชนกาเล. อุปธี ¶ โหนฺตีติ ขนฺธูปธิ กิเลสูปธิ อภิสงฺขารูปธิ ปฺจกามคุณูปธีติ อิเม อุปธโย โหนฺติ. สมตฺตา สมาทินฺนาติ ปริปูรา คหิตา ปรมฏฺา. ตสฺมาติ ยสฺมา อาทิโต สมถวิปสฺสนาวเสน กิเลสปริจฺจาคโต, โสตาปตฺติมคฺคาทีหิ จ กิเลสปริจฺจาคโต อรหตฺตมคฺเคเนว กิเลสปริจฺจาโค อุตฺตริตโร, ตสฺมา. เอวํ สมนฺนาคโตติ อิมินา อุตฺตเมน จาคาธิฏฺาเนน สมนฺนาคโต.
๓๖๘. อาฆาโตติอาทีสุ อาฆาตกรณวเสน อาฆาโต, พฺยาปชฺชนวเสน พฺยาปาโท, สมฺปทุสฺสนวเสน สมฺปโทโสติ ตีหิ ปเทหิ โทสากุสลมูลเมว วุตฺตํ. ตสฺมาติ ยสฺมา อาทิโต สมถวิปสฺสนาวเสน ¶ กิเลสวูปสมโต, โสตาปตฺติมคฺคาทีหิ กิเลสวูปสมโต จ อรหตฺตมคฺเคเนว กิเลสวูปสโม อุตฺตริตโร, ตสฺมา. เอวํ สมนฺนาคโตติ อิมินา อุตฺตเมน อุปสมาธิฏฺาเนน สมนฺนาคโต.
๓๖๙. มฺิตเมตนฺติ ตณฺหามฺิตํ มานมฺิตํ ทิฏฺิมฺิตนฺติ ติวิธมฺปิ วฏฺฏติ. อยมหมสฺมีติ เอตฺถ ปน อยมหนฺติ เอกํ ตณฺหามฺิตเมว วฏฺฏติ. โรโคติอาทีสุ อาพาธฏฺเน โรโค, อนฺโตโทสฏฺเน คณฺโฑ, อนุปวิฏฺฏฺเน สลฺลํ. มุนิ สนฺโตติ วุจฺจตีติ ขีณาสวมุนิ สนฺโต นิพฺพุโตติ วุจฺจติ. ยตฺถ ิตนฺติ ยสฺมึ าเน ิตํ. สํขิตฺเตนาติ พุทฺธานํ ¶ กิร สพฺพาปิ ธมฺมเทสนา สํขิตฺตาว, วิตฺถารเทสนา นาม นตฺถิ, สมนฺตปฏฺานกถาปิ ¶ สํขิตฺตาเยว. อิติ ภควา เทสนํ ยถานุสนฺธึ ปาเปสิ. อุคฺฆาฏิตฺูติอาทีสุ ปน จตูสุ ปุคฺคเลสุ ปุกฺกุสาติ กุลปุตฺโต วิปฺจิตฺู, อิติ วิปฺจิตฺุวเสน ภควา อิมํ ธาตุวิภงฺคสุตฺตํ กเถสิ.
๓๗๐. น โข เม, ภนฺเต, ปริปุณฺณํ ปตฺตจีวรนฺติ กสฺมา กุลปุตฺตสฺส อิทฺธิมยปตฺตจีวรํ น นิพฺพตฺตนฺติ. ปุพฺเพ อฏฺนฺนํ ปริกฺขารานํ อทินฺนตฺตา. กุลปุตฺโต หิ ทินฺนทาโน กตาภินีหาโร, น ทินฺนตฺตาติ น วตฺตพฺพํ. อิทฺธิมยปตฺตจีวรํ ปน ปจฺฉิมภวิกานํเยว นิพฺพตฺตติ, อยฺจ ปุนปฏิสนฺธิโก, ตสฺมา น นิพฺพตฺตนฺติ. อถ ภควา สยํ ปริเยสิตฺวา กสฺมา น อุปสมฺปาเทสีติ. โอกาสาภาวโต. กุลปุตฺตสฺส อายุ ปริกฺขีณํ, สุทฺธาวาสิโก อนาคามี มหาพฺรหฺมา กุมฺภการสาลํ อาคนฺตฺวา นิสินฺโน วิย อโหสิ. ตสฺมา สยํ น ปริเยสิ.
ปตฺตจีวรปริเยสนํ ปกฺกามีติ กาย เวลาย ปกฺกามิ? อุฏฺิเต อรุเณ. ภควโต กิร ธมฺมเทสนาปรินิฏฺานฺจ อรุณุฏฺานฺจ รสฺมิวิสฺสชฺชนฺจ เอกกฺขเณ อโหสิ. ภควา กิร เทสนํ นิฏฺเปตฺวาว ฉพฺพณฺณรสฺมิโย วิสฺสชฺชิ, สกลกุมฺภการนิเวสนํ เอกปชฺโชตํ อโหสิ, ฉพฺพณฺณรสฺมิโย ชาลชาลา ปฺุชปฺุชา หุตฺวา วิธาวนฺติโย สพฺพทิสาภาเค สุวณฺณปฏปริโยนทฺเธ วิย จ นานาวณฺณกุสุมรตนวิสรสมุชฺชเล วิย จ อกํสุ. ภควา ‘‘นครวาสิโน มํ ปสฺสนฺตู’’ติ อธิฏฺาสิ. นครวาสิโน ภควนฺตํ ¶ ทิสฺวาว ‘‘สตฺถา กิร อาคโต, กุมฺภการสาลาย กิร นิสินฺโน’’ติ อฺมฺสฺส อาโรเจตฺวา รฺโ อาโรเจสุํ.
ราชา ¶ อาคนฺตฺวา สตฺถารํ วนฺทิตฺวา, ‘‘ภนฺเต, กาย เวลาย อาคตตฺถา’’ติ ปุจฺฉิ. หิยฺโย สูริยตฺถงฺคมนเวลาย มหาราชาติ. เกน กมฺเมน ภควาติ? ตุมฺหากํ สหาโย ปุกฺกุสาติ ราชา ตุมฺเหหิ ปหิตํ สาสนํ สุตฺวา นิกฺขมิตฺวา ปพฺพชิตฺวา มํ อุทฺทิสฺส อาคจฺฉนฺโต สาวตฺถึ อติกฺกมฺม ปฺจจตฺตาลีส โยชนานิ อาคนฺตฺวา อิมํ กุมฺภการสาลํ ปวิสิตฺวา นิสีทิ, อหํ ตสฺส สงฺคหตฺถํ อาคนฺตฺวา ธมฺมกถํ กเถสึ, กุลปุตฺโต ตีณิ ผลานิ ปฏิวิชฺฌิ มหาราชาติ. อิทานิ กหํ, ภนฺเตติ? อุปสมฺปทํ ยาจิตฺวา อปริปุณฺณปตฺตจีวรตาย ปตฺตจีวรปริเยสนตฺถํ ¶ คโต มหาราชาติ. ราชา กุลปุตฺตสฺส คตทิสาภาเคน อคมาสิ. ภควาปิ อากาเสนาคนฺตฺวา เชตวนคนฺธกุฏิมฺหิเยว ปาตุรโหสิ.
กุลปุตฺโตปิ ปตฺตจีวรํ ปริเยสมาโน เนว พิมฺพิสารรฺโ น ตกฺกสีลกานํ ชงฺฆวาณิชานํ สนฺติกํ อคมาสิ. เอวํ กิรสฺส อโหสิ – ‘‘น โข เม กุกฺกุฏสฺส วิย ตตฺถ ตตฺถ มนาปามนาปเมว วิจินิตฺวา ปตฺตจีวรํ ปริเยสิตุํ ยุตฺตํ, มหนฺตํ นครํ วชฺชิตฺวา อุทกติตฺถสุสานสงฺการฏฺานอนฺตรวีถีสุ ปริเยสิสฺสามี’’ติ อนฺตรวีถิยํ สงฺการกูเฏสุ ตาว ปิโลติกํ ปริเยสิตุํ อารทฺโธ.
ชีวิตา โวโรเปสีติ เอตสฺมึ สงฺการกูเฏ ปิโลติกํ โอโลเกนฺตํ วิพฺภนฺตา ตรุณวจฺฉา คาวี อุปธาวิตฺวา สิงฺเคน วิชฺฌิตฺวา ฆาเตสิ. ฉาตกชฺฌตฺโต กุลปุตฺโต อากาเสเยว อายุกฺขยํ ปตฺวา ปติโต. สงฺการฏฺาเน อโธมุขฏฺปิตา สุวณฺณปฏิมา วิย อโหสิ, กาลงฺกโต จ ปน อวิหาพฺรหฺมโลเก นิพฺพตฺติ, นิพฺพตฺตมตฺโตว อรหตฺตํ ปาปุณิ. อวิหาพฺรหฺมโลเก กิร นิพฺพตฺตมตฺตาว สตฺต ชนา อรหตฺตํ ปาปุณึสุ. วุตฺตฺเหตํ –
‘‘อวิหํ ¶ อุปปนฺนาเส, วิมุตฺตา สตฺต ภิกฺขโว;
ราคโทสปริกฺขีณา, ติณฺณา โลเก วิสตฺติกํ.
เก จ เต อตรุํ ปงฺกํ, มจฺจุเธยฺยํ สุทุตฺตรํ;
เก หิตฺวา มานุสํ เทหํ, ทิพฺพโยคํ อุปจฺจคุํ.
อุปโก ¶ ปลคณฺโฑ จ, ปุกฺกุสาติ จ เต ตโย;
ภทฺทิโย ขณฺฑเทโว จ, พาหุรคฺคิ จ สิงฺคิโย;
เต หิตฺวา มานุสํ เทหํ, ทิพฺพโยคํ อุปจฺจคุ’’นฺติ. (สํ. นิ. ๑.๕๐, ๑๐๕);
พิมฺพิสาโรปิ ‘‘มยฺหํ สหาโย มยา เปสิตสาสนมตฺตํ วาเจตฺวา หตฺถคตํ รชฺชํ ปหาย เอตฺตกํ ¶ อทฺธานํ อาคโต, ทุกฺกรํ กตํ กุลปุตฺเตน, ปพฺพชิตสกฺกาเรน ตํ สกฺกริสฺสามี’’ติ ‘‘ปริเยสถ เม สหายก’’นฺติ ตตฺถ ตตฺถ เปเสสิ. เปสิตา ตํ อทฺทสํสุ สงฺการฏฺาเน ปติตํ, ทิสฺวา อาคมฺม รฺโ อาโรเจสุํ. ราชา คนฺตฺวา กุลปุตฺตํ ทิสฺวา – ‘‘น วต, โภ, ลภิมฺหา สหายกสฺส สกฺการํ กาตุํ, อนาโถ เม ชาโต สหายโก’’ติ. ปริเทวิตฺวา กุลปุตฺตํ มฺจเกน คณฺหาเปตฺวา ยุตฺโตกาเส เปตฺวา อนุปสมฺปนฺนสฺส สกฺการํ กาตุํ ชานนาภาเวน นฺหาปกกปฺปกาทโย ปกฺโกสาเปตฺวา กุลปุตฺตํ สีสํ นฺหาเปตฺวา สุทฺธวตฺถานิ นิวาสาเปตฺวา ราชเวเสน อลงฺการาเปตฺวา โสวณฺณสิวิกํ อาโรเปตฺวา สพฺพตาฬาวจรคนฺธมาลาทีหิ ปูชํ กโรนฺโต นครา นีหริตฺวา พหูหิ คนฺธกฏฺเหิ มหาจิตกํ กาเรตฺวา กุลปุตฺตสฺส สรีรกิจฺจํ กตฺวา ธาตุโย อาทาย เจติยํ ปติฏฺเปสิ. เสสํ สพฺพตฺถ อุตฺตานเมวาติ.
ปปฺจสูทนิยา มชฺฌิมนิกายฏฺกถาย
ธาตุวิภงฺคสุตฺตวณฺณนา นิฏฺิตา.
๑๑. สจฺจวิภงฺคสุตฺตวณฺณนา
๓๗๑. เอวํ ¶ ¶ เม สุตนฺติ สจฺจวิภงฺคสุตฺตํ. ตตฺถ อาจิกฺขนาติ อิทํ ทุกฺขํ อริยสจฺจํ นาม…เป… อยํ ทุกฺขนิโรธคามินี ปฏิปทา อริยสจฺจํ นามาติ. เสสปเทสุปิ เอเสว นโย. อปิเจตฺถ ปฺาปนา นาม ทุกฺขสจฺจาทีนํ ปนา. อาสนํ เปนฺโต หิ อาสนํ ปฺเปตีติ วุจฺจติ. ปฏฺปนาติ ปฺาปนา. วิวรณาติ วิวฏกรณา. วิภชนาติ วิภาคกิริยา. อุตฺตานีกมฺมนฺติ ปากฏภาวกรณํ.
อนุคฺคาหกาติ ¶ อามิสสงฺคเหน ธมฺมสงฺคเหนาติ ทฺวีหิปิ สงฺคเหหิ อนุคฺคาหกา. ชเนตาติ ชนิกา มาตา. อาปาเทตาติ โปเสตา. โปสิกมาตา วิย โมคฺคลฺลาโนติ ทีเปติ. ชนิกมาตา หิ นว วา ทส วา มาเส โลณมฺพิลาทีนิ ปริหรมานา กุจฺฉิยา ทารกํ ธาเรตฺวา กุจฺฉิโต นิกฺขนฺตํ โปสิกมาตรํ ธาตึ ปฏิจฺฉาเปติ. สา ขีรนวนีตาทีหิ ทารกํ โปเสตฺวา วฑฺเฒติ, โส วุทฺธิมาคมฺม ยถาสุขํ วิจรติ. เอวเมว สาริปุตฺโต อตฺตโน วา ปเรสํ วา สนฺติเก ปพฺพชิเต ทฺวีหิ สงฺคเหหิ สงฺคณฺหนฺโต คิลาเน ปฏิชคฺคนฺโต กมฺมฏฺาเน โยเชตฺวา โสตาปนฺนภาวํ ตฺวา อปายภเยหิ วุฏฺิตกาลโต ปฏฺาย – ‘‘อิทานิ ปจฺจตฺตปุริสกาเรน อุปริมคฺเค นิพฺพตฺเตสฺสนฺตี’’ติ เตสุ อนเปกฺโข หุตฺวา อฺเ นเว นเว โอวทติ. มหาโมคฺคลฺลาโนปิ อตฺตโน วา ปเรสํ วา สนฺติเก ปพฺพชิเต ตเถว สงฺคณฺหิตฺวา กมฺมฏฺาเน โยเชตฺวา เหฏฺา ตีณิ ¶ ผลานิ ปตฺเตสุปิ อนเปกฺขตํ น อาปชฺชติ. กสฺมา? เอวํ กิรสฺส โหติ – วุตฺตํ ภควตา – ‘‘เสยฺยถาปิ, ภิกฺขเว, อปฺปมตฺตโกปิ คูโถ ทุคฺคนฺโธ โหติ…เป… อปฺปมตฺตกมฺปิ มุตฺตํ… เขโฬ… ปุพฺโพ… โลหิตํ ทุคฺคนฺธํ โหติ, เอวเมว โข อหํ, ภิกฺขเว, อปฺปมตฺตกมฺปิ ภวํ น วณฺเณมิ อนฺตมโส อจฺฉราสงฺฆตมตฺตมฺปี’’ติ (อ. นิ. ๑.๓๒๐-๓๒๑). ตสฺมา ยาว อรหตฺตํ น ปาปุณนฺติ, ตาว เตสุ อนเปกฺขตํ อนาปชฺชิตฺวา อรหตฺตํ ปตฺเตสุเยว อาปชฺชตีติ. เตนาห ภควา – ‘‘เสยฺยถาปิ, ภิกฺขเว, ชเนตา เอวํ สาริปุตฺโต. เสยฺยถาปิ ชาตสฺส อาปาเทตา, เอวํ โมคฺคลฺลาโน. สาริปุตฺโต, ภิกฺขเว, โสตาปตฺติผเล วิเนติ, โมคฺคลฺลาโน อุตฺตมตฺเถ’’ติ. ปโหตีติ สกฺโกติ.
ทุกฺเข ¶ าณนฺติ สวนสมฺมสนปฏิเวธาณํ, ตถา ทุกฺขสมุทเย. ทุกฺขนิโรเธ สวนปฏิเวธาณนฺติ วฏฺฏติ, ตถา ทุกฺขนิโรธคามินิยา ปฏิปทาย. เนกฺขมฺมสงฺกปฺปาทีสุ กามปจฺจนีกฏฺเน, กามโต นิสฺสฏภาเวน วา, กามํ สมฺมสนฺตสฺส อุปฺปนฺโนติ วา, กามปทฆาตํ กามวูปสมํ กโรนฺโต อุปฺปนฺโนติ วา, กามวิวิตฺตนฺเต อุปฺปนฺโนติ วา เนกฺขมฺมสงฺกปฺโป. เสสปททฺวเยปิ เอเสว นโย. สพฺเพปิ เจเต ปุพฺพภาเค นานาจิตฺเตสุ, มคฺคกฺขเณ เอกจิตฺเต ลพฺภนฺติ. ตตฺร หิ มิจฺฉาสงฺกปฺปเจตนาย สมุคฺฆาตโก เอโกว สงฺกปฺโป ลพฺภติ, น นานา ลพฺภติ ¶ . สมฺมาวาจาทโยปิ ปุพฺพภาเค นานาจิตฺเตสุ, วุตฺตนเยเนว มคฺคกฺขเณ เอกจิตฺเต ลพฺภนฺติ. อยเมตฺถ สงฺเขโป, วิตฺถาเรน ปน สจฺจกถา วิสุทฺธิมคฺเค จ สมฺมาทิฏฺิสุตฺเต (ม. นิ. ๑.๘๙ อาทโย) จ วุตฺตาเยวาติ.
ปปฺจสูทนิยา มชฺฌิมนิกายฏฺกถาย
สจฺจวิภงฺคสุตฺตวณฺณนา นิฏฺิตา.
๑๒. ทกฺขิณาวิภงฺคสุตฺตวณฺณนา
๓๗๖. เอวํ ¶ ¶ เม สุตนฺติ ทกฺขิณาวิภงฺคสุตฺตํ. ตตฺถ มหาปชาปติ โคตมีติ โคตมีติ โคตฺตํ. นามกรณทิวเส ปนสฺสา ลทฺธสกฺการา พฺราหฺมณา ลกฺขณสมฺปตฺตึ ทิสฺวา – ‘‘สเจ อยํ ธีตรํ ลภิสฺสติ, จกฺกวตฺติรฺโ อคฺคมเหสี ภวิสฺสติ. สเจ ปุตฺตํ ลภิสฺสติ, จกฺกวตฺติราชา ภวิสฺสตีติ อุภยถาปิ มหตีเยวสฺสา ปชา ภวิสฺสตี’’ติ พฺยากรึสุ. อถสฺสา มหาปชาปตีติ นามํ อกํสุ. อิธ ปน โคตฺเตน สทฺธึ สํสนฺทิตฺวา มหาปชาปติโคตมีติ วุตฺตํ. นวนฺติ อหตํ. สามํ วายิตนฺติ น สหตฺเถเนว วายิตํ, เอกทิวสํ ปน ธาติคณปริวุตา สิปฺปิกานํ วายนฏฺานํ อาคนฺตฺวา เวมโกฏึ คเหตฺวา วายนาการํ อกาสิ. ตํ สนฺธาเยตํ วุตฺตํ.
กทา ปน โคตมิยา ภควโต ทุสฺสยุคํ ทาตุํ จิตฺตํ อุปฺปนฺนนฺติ. อภิสมฺโพธึ ปตฺวา ปมคมเนน กปิลปุรํ อาคตกาเล. ตทา หิ ปิณฺฑาย ปวิฏฺํ สตฺถารํ คเหตฺวา สุทฺโธทนมหาราชา สกํ นิเวสนํ ปเวเสสิ, อถ ภควโต รูปโสภคฺคํ ทิสฺวา มหาปชาปติโคตมี จินฺเตสิ – ‘‘โสภติ วต เม ปุตฺตสฺส อตฺตภาโว’’ติ. อถสฺสา พลวโสมนสฺสํ อุปฺปชฺชิ. ตโต จินฺเตสิ – ‘‘มม ปุตฺตสฺส เอกูนตึส วสฺสานิ อคารมชฺเฌ วสนฺตสฺส อนฺตมโส โมจผลมตฺตมฺปิ มยา ทินฺนกเมว อโหสิ, อิทานิปิสฺส จีวรสาฏกํ ทสฺสามี’’ติ. ‘‘อิมสฺมึ โข ปน ราชเคเห พหูนิ มหคฺฆานิ วตฺถานิ อตฺถิ, ตานิ มํ น โตเสนฺติ, สหตฺถา กตเมว มํ โตเสติ, สหตฺถา กตฺวา ทสฺสามี’’ติ จิตฺตํ อุปฺปาเทสิ.
อถนฺตราปณา ¶ กปฺปาสํ อาหราเปตฺวา สหตฺเถเนว ¶ ปิสิตฺวา โปเถตฺวา สุขุมสุตฺตํ กนฺติตฺวา อนฺโตวตฺถุสฺมึเยว สาลํ การาเปตฺวา สิปฺปิเก ปกฺโกสาเปตฺวา สิปฺปิกานํ อตฺตโน ปริโภคขาทนียโภชนียเมว ทตฺวา วายาเปสิ, กาลานุกาลฺจ ธาติคณปริวุตา คนฺตฺวา เวมโกฏึ อคฺคเหสิ. นิฏฺิตกาเล สิปฺปิกานํ มหาสกฺการํ กตฺวา ทุสฺสยุคํ คนฺธสมุคฺเค ปกฺขิปิตฺวา วาสํ คาหาเปตฺวา – ‘‘มยฺหํ ปุตฺตสฺส จีวรสาฏกํ คเหตฺวา คมิสฺสามี’’ติ รฺโ อาโรเจสิ ¶ . ราชา มคฺคํ ปฏิยาทาเปสิ, วีถิโย สมฺมชฺชิตฺวา ปุณฺณฆเฏ เปตฺวา ธชปฏากา อุสฺสาเปตฺวา ราชฆรทฺวารโต ปฏฺาย ยาว นิคฺโรธารามา มคฺคํ ปฏิยาทาเปตฺวา ปุปฺผาภิกิณฺณํ อกํสุ. มหาปชาปติปิ สพฺพาลงฺการํ อลงฺกริตฺวา ธาติคณปริวุตา สมุคฺคํ สีเส เปตฺวา ภควโต สนฺติกํ คนฺตฺวา อิทํ เม, ภนฺเต, นวํ ทุสฺสยุคนฺติอาทิมาห.
ทุติยมฺปิ โขติ ‘‘สงฺเฆ โคตมิ เทหี’’ติ วุตฺเต – ‘‘ปโหมหํ, ภนฺเต, ทุสฺสโกฏฺาคารโต ภิกฺขุสตสฺสาปิ ภิกฺขุสหสฺสสฺสาปิ ภิกฺขุสตสหสฺสสฺสาปิ จีวรทุสฺสานิ ทาตุํ, อิทํ ปน เม ภควนฺตํ อุทฺทิสฺส สามํ กนฺตํ สามํ วายิตํ, ตํ เม, ภนฺเต, ภควา ปฏิคฺคณฺหาตู’’ติ นิมนฺตยมานา อาห. เอวํ ยาวตติยํ ยาจิ, ภควาปิ ปฏิกฺขิปิเยว.
กสฺมา ปน ภควา อตฺตโน ทิยฺยมานํ ภิกฺขุสงฺฆสฺส ทาเปตีติ? มาตริ อนุกมฺปาย. เอวํ กิรสฺส อโหสิ – ‘‘อิมิสฺสา มํ อารพฺภ ปุพฺพเจตนา มฺุจเจตนา ปรเจตนาติ ติสฺโส เจตนา อุปฺปนฺนา, ภิกฺขุสงฺฆมฺปิสฺสา อารพฺภ อุปฺปชฺชนฺตุ, เอวมสฺสา ฉ เจตนา เอกโต หุตฺวา ทีฆรตฺตํ หิตาย สุขาย ปวตฺติสฺสนฺตี’’ติ. วิตณฺฑวาที ปนาห – ‘‘สงฺเฆ ทินฺนํ มหปฺผลนฺติ ตสฺมา เอวํ วุตฺต’’นฺติ. โส วตฺตพฺโพ – ‘‘กึ ตฺวํ สตฺถุ ทินฺนโต สงฺเฆ ทินฺนํ มหปฺผลตรํ วทสี’’ติ อาม วทามีติ. สุตฺตํ อาหราติ. สงฺเฆ โคตมิ เทหิ, สงฺเฆ เต ทินฺเน อหฺเจว ปูชิโต ภวิสฺสามิ สงฺโฆ จาติ. กึ ปนสฺส สุตฺตสฺส อยเมว อตฺโถติ ¶ ? อาม อยเมวาติ. ยทิ เอวํ ‘‘เตน หานนฺท, วิฆาสาทานํ ปูวํ เทหี’’ติ จ (ปาจิ. ๒๖๙) ‘‘เตน หิ ตฺว, กจฺจาน, วิฆาสาทานํ คุฬํ เทหี’’ติ (มหาว. ๒๘๔) จ วจนโต วิฆาสาทานํ ทินฺนํ มหปฺผลตรฺจ ภเวยฺย. เอวมฺปิ หิ ‘‘สตฺถา อตฺตโน ทิยฺยมานํ ¶ ทาเปตี’’ติ. ราชราชมหามตฺตาทโยปิ อตฺตโน อาคตํ ปณฺณาการํ หตฺถิโคปกาทีนํ ทาเปนฺติ, เต ราชาทีหิ มหนฺตตรา ภเวยฺยุํ. ตสฺมา มา เอวํ คณฺห –
‘‘นยิมสฺมึ โลเก ปรสฺมึ วา ปน,
พุทฺเธน เสฏฺโ สทิโส วา วิชฺชติ;
ยมาหุเนยฺยานมคฺคตํ คโต,
ปฺุตฺถิกานํ วิปุลผเลสิน’’นฺติ. –
วจนโต ¶ หิ สตฺถารา อุตฺตริตโร ทกฺขิเณยฺโย นาม นตฺถิ. เอวมสฺสา ฉ เจตนา เอกโต หุตฺวา ทีฆรตฺตํ หิตาย สุขาย ภวิสฺสนฺตีติ สนฺธาย ยาวตติยํ ปฏิพาหิตฺวา สงฺฆสฺส ทาเปสิ.
ปจฺฉิมาย ชนตาย สงฺเฆ จิตฺตีการชนนตฺถํ จาปิ เอวมาห. เอวํ กิรสฺส อโหสิ – ‘‘อหํ น จิรฏฺิติโก, มยฺหํ ปน สาสนํ ภิกฺขุสงฺเฆ ปติฏฺหิสฺสติ, ปจฺฉิมา ชนตา สงฺเฆ จิตฺตีการํ ชเนตู’’ติ ยาวตติยํ ปฏิพาหิตฺวา สงฺฆสฺส ทาเปสิ. เอวฺหิ สติ – ‘‘สตฺถา อตฺตโน ทิยฺยมานมฺปิ สงฺฆสฺส ทาเปสิ, สงฺโฆ นาม ทกฺขิเณยฺโย’’ติ ปจฺฉิมา ชนตา สงฺเฆ จิตฺตีการํ อุปฺปาเทตฺวา จตฺตาโร ปจฺจเย ทาตพฺเพ มฺิสฺสติ, สงฺโฆ จตูหิ ปจฺจเยหิ อกิลมนฺโต พุทฺธวจนํ อุคฺคเหตฺวา สมณธมฺมํ กริสฺสติ. เอวํ มม สาสนํ ปฺจ วสฺสสหสฺสานิ สฺสตีติ. ‘‘ปฏิคฺคณฺหาตุ, ภนฺเต, ภควา’’ติ วจนโตปิ เจตํ เวทิตพฺพํ ‘‘สตฺถารา อุตฺตริตโร ทกฺขิเณยฺโย นาม นตฺถี’’ติ. น หิ อานนฺทตฺเถรสฺส มหาปชาปติยา อาฆาโต วา เวรํ วา อตฺถิ. น เถโร – ‘‘ตสฺสา ทกฺขิณา มา มหปฺผลา อโหสี’’ติ อิจฺฉติ. ปณฺฑิโต หิ เถโร พหุสฺสุโต เสกฺขปฏิสมฺภิทาปตฺโต ¶ , โส สตฺถุ ทินฺนสฺส มหปฺผลภาเว สมฺปสฺสมาโนว ปฏิคฺคณฺหาตุ, ภนฺเต, ภควาติ คหณตฺถํ ยาจิ.
ปุน วิตณฺฑวาที อาห – ‘‘สงฺเฆ เต ทินฺเน อหฺเจว ปูชิโต ภวิสฺสามิ สงฺโฆ จา’’ติ วจนโต สตฺถา สงฺฆปริยาปนฺโน วาติ. โส วตฺตพฺโพ – ‘‘ชานาสิ ปน ตฺวํ กติ สรณานิ, กติ อเวจฺจปฺปสาทา’’ติ ชานนฺโต ตีณีติ วกฺขติ, ตโต วตฺตพฺโพ – ตว ลทฺธิยา สตฺถุ สงฺฆปริยาปนฺนตฺตา ทฺเวเยว โหนฺติ. เอวํ สนฺเต จ – ‘‘อนุชานามิ, ภิกฺขเว, อิเมหิ ¶ ตีหิ สรณคมเนหิ ปพฺพชฺชํ อุปสมฺปท’’นฺติ (มหาว. ๓๔) เอวํ อนฺุาตา ปพฺพชฺชาปิ อุปสมฺปทาปิ น รุหติ. ตโต ตฺวํ เนว ปพฺพชิโต อสิ, น คิหิ. สมฺมาสมฺพุทฺเธ จ คนฺธกุฏิยํ นิสินฺเน ภิกฺขู อุโปสถมฺปิ ปวารณมฺปิ สงฺฆกมฺมานิปิ กโรนฺติ, ตานิ สตฺถุ สงฺฆปริยาปนฺนตฺตา กุปฺปานิ ภเวยฺยุํ, น จ โหนฺติ. ตสฺมา น วตฺตพฺพเมตํ ‘‘สตฺถา สงฺฆปริยาปนฺโน’’ติ.
๓๗๗. อาปาทิกาติ สํวฑฺฒิกา, ตุมฺหากํ หตฺถปาเทสุ หตฺถปาทกิจฺจํ อสาเธนฺเตสุ หตฺเถ จ ปาเท ¶ จ วฑฺเฒตฺวา ปฏิชคฺคิกาติ อตฺโถ. โปสิกาติ ทิวสสฺส ทฺเว ตโย วาเร นฺหาเปตฺวา โภเชตฺวา ปาเยตฺวา ตุมฺเห โปเสสิ. ถฺํ ปาเยสีติ นนฺทกุมาโร กิร โพธิสตฺตโต กติปาเหเนว ทหโร, ตสฺมึ ชาเต มหาปชาปติ อตฺตโน ปุตฺตํ ธาตีนํ ทตฺวา สยํ โพธิสตฺตสฺส ธาติกิจฺจํ สาธยมานา อตฺตโน ถฺํ ปาเยสิ. ตํ สนฺธาย เถโร เอวมาห. อิติ มหาปชาปติยา พหูปการตํ กเถตฺวา อิทานิ ¶ ตถาคตสฺส พหูปการตํ ทสฺเสนฺโต ภควาปิ, ภนฺเตติอาทิมาห. ตตฺถ ภควนฺตํ, ภนฺเต, อาคมฺมาติ ภควนฺตํ ปฏิจฺจ นิสฺสาย สนฺธาย.
๓๗๘. อถ ภควา ทฺวีสุ อุปกาเรสุ อติเรกตรํ อนุโมทนฺโต เอวเมตนฺติอาทิมาห. ตตฺถ ยํ หานนฺท, ปุคฺคโล ปุคฺคลํ อาคมฺมาติ ยํ อาจริยปุคฺคลํ อนฺเตวาสิกปุคฺคโล อาคมฺม. อิมสฺสานนฺท, ปุคฺคลสฺส อิมินา ปุคฺคเลนาติ อิมสฺส อาจริยปุคฺคลสฺส อิมินา อนฺเตวาสิกปุคฺคเลน. น สุปฺปฏิการํ วทามีติ ปจฺจูปการํ น สุกรํ วทามิ, อภิวาทนาทีสุ อาจริยํ ทิสฺวา อภิวาทนกรณํ อภิวาทนํ นาม. ยสฺมึ วา ทิสาภาเค อาจริโย วสติ, อิริยาปเถ วา กปฺเปนฺโต ตทภิมุโข วนฺทิตฺวา คจฺฉติ, วนฺทิตฺวา นิสีทติ, วนฺทิตฺวา นิปชฺชติ, อาจริยํ ปน ทูรโตว ทิสฺวา ปจฺจุฏฺาย ปจฺจุคฺคมนกรณํ ปจฺจุฏฺานํ นาม. อาจริยํ ปน ทิสฺวา อฺชลึ ปคฺคยฺห สีเส เปตฺวา อาจริยํ นมสฺสติ, ยสฺมึ วา ทิสาภาเค โส วสติ, ตทภิมุโขปิ ตเถว นมสฺสติ, คจฺฉนฺโตปิ ิโตปิ นิสินฺโนปิ อฺชลึ ปคฺคยฺห นมสฺสติเยวาติ อิทํ อฺชลิกมฺมํ นาม. อนุจฺฉวิกกมฺมสฺส ปน กรณํ สามีจิกมฺมํ นาม. จีวราทีสุ จีวรํ เทนฺโต น ยํ วา ตํ วา เทติ, มหคฺฆํ สตมูลิกมฺปิ ปฺจสตมูลิกมฺปิ สหสฺสมูลิกมฺปิ เทติเยว ¶ . ปิณฺฑปาตาทีสุปิ เอเสว นโย. กึ พหุนา, จตูหิ ปณีตปจฺจเยหิ จกฺกวาฬนฺตรํ ปูเรตฺวา สิเนรุปพฺพเตน กูฏํ คเหตฺวา เทนฺโตปิ อาจริยสฺส อนุจฺฉวิกํ กิริยํ กาตุํ น สกฺโกติเยว.
๓๗๙. จุทฺทส โข ปนิมาติ กสฺมา อารภิ? อิทํ สุตฺตํ ปาฏิปุคฺคลิกํ ทกฺขิณํ อารพฺภ สมุฏฺิตํ. อานนฺทตฺเถโรปิ ‘‘ปฏิคฺคณฺหาตุ, ภนฺเต, ภควา’’ติ ปาฏิปุคฺคลิกทกฺขิณํเยว ¶ สมาทเปติ, จุทฺทสสุ จ าเนสุ ทินฺนทานํ ปาฏิปุคฺคลิกํ นาม โหตีติ ทสฺเสตุํ อิมํ เทสนํ อารภิ. อยํ ปมาติ อยํ ทกฺขิณา คุณวเสนปิ ปมา เชฏฺกวเสนปิ. อยฺหิ ปมา อคฺคา เชฏฺิกา, อิมิสฺสา ทกฺขิณาย ปมาณํ นาม นตฺถิ. ทุติยตติยาปิ ¶ ปรมทกฺขิณาเยว, เสสา ปรมทกฺขิณภาวํ น ปาปุณนฺติ. พาหิรเก กาเมสุ วีตราเคติ กมฺมวาทิกิริยวาทิมฺหิ โลกิยปฺจาภิฺเ. ปุถุชฺชนสีลวนฺเตติ ปุถุชฺชนสีลวา นาม โคสีลธาตุโก โหติ, อสโ อมายาวี ปรํ อปีเฬตฺวา ธมฺเมน สเมน กสิยา วา วณิชฺชาย วา ชีวิกํ กปฺเปตา. ปุถุชฺชนทุสฺสีเลติ ปุถุชฺชนทุสฺสีลา นาม เกวฏฺฏมจฺฉพนฺธาทโย ปรํ ปีฬาย ชีวิกํ กปฺเปตา.
อิทานิ ปาฏิปุคฺคลิกทกฺขิณาย วิปากํ ปริจฺฉินฺทนฺโต ตตฺรานนฺทาติอาทิมาห. ตตฺถ ติรจฺฉานคเตติ ยํ คุณวเสน อุปการวเสน โปสนตฺถํ ทินฺนํ, อิทํ น คหิตํ. ยมฺปิ อาโลปอฑฺฒอาโลปมตฺตํ ทินฺนํ, ตมฺปิ น คหิตํ. ยํ ปน สุนขสูกรกุกฺกุฏกากาทีสุ ยสฺส กสฺสจิ สมฺปตฺตสฺส ผลํ ปฏิกงฺขิตฺวา ยาวทตฺถํ ทินฺนํ, อิทํ สนฺธาย วุตฺตํ ‘‘ติรจฺฉานคเต ทานํ ทตฺวา’’ติ. สตคุณาติ สตานิสํสา. ปาฏิกงฺขิตพฺพาติ อิจฺฉิตพฺพา. อิทํ วุตฺตํ โหติ – อยํ ทกฺขิณา อายุสตํ วณฺณสตํ สุขสตํ พลสตํ ปฏิภานสตนฺติ ปฺจ อานิสํสสตานิ เทติ, อตฺตภาวสเต ¶ อายุํ เทติ, วณฺณํ, สุขํ, พลํ, ปฏิภานํ เทติ, นิปฺปริตสํ กโรติ. ภวสเตปิ วุตฺเต อยเมว อตฺโถ. อิมินา อุปาเยน สพฺพตฺถ นโย เนตพฺโพ.
โสตาปตฺติผลสจฺฉิกิริยาย ปฏิปนฺเนติ เอตฺถ เหฏฺิมโกฏิยา ติสรณํ คโต อุปาสโกปิ โสตาปตฺติผลสจฺฉิกิริยาย ปฏิปนฺโน นาม, ตสฺมึ ทินฺนทานมฺปิ อสงฺขฺเยยฺยํ อปฺปเมยฺยํ. ปฺจสีเล ปติฏฺิตสฺส ตโต อุตฺตริ มหปฺผลํ, ทสสีเล ปติฏฺิตสฺส ตโต ¶ อุตฺตริ, ตทหุปพฺพชิตสฺส สามเณรสฺส ตโต อุตฺตริ, อุปสมฺปนฺนภิกฺขุโน ตโต อุตฺตริ, อุปสมฺปนฺนสฺเสว วตฺตสมฺปนฺนสฺส ตโต อุตฺตริ, วิปสฺสกสฺส ตโต อุตฺตริ, อารทฺธวิปสฺสกสฺส ตโต อุตฺตริ, อุตฺตมโกฏิยา ปน มคฺคสมงฺคี โสตาปตฺติผลสจฺฉิกิริยาย ปฏิปนฺโน นาม. เอตสฺส ทินฺนทานํ ตโต อุตฺตริ มหปฺผลเมว.
กึ ปน มคฺคสมงฺคิสฺส สกฺกา ทานํ ทาตุนฺติ? อาม สกฺกา. อารทฺธวิปสฺสโก หิ ปตฺตจีวรมาทาย คามํ ปิณฺฑาย ปวิสติ, ตสฺส เคหทฺวาเร ิตสฺส หตฺถโต ปตฺตํ คเหตฺวา ขาทนียโภชนียํ ปกฺขิปนฺติ. ตสฺมึ ขเณ ภิกฺขุโน มคฺควุฏฺานํ โหติ, อิทํ ทานํ มคฺคสมงฺคิโน ทินฺนํ นาม โหติ. อถ วา ปเนส อาสนสาลาย นิสินฺโน โหติ, มนุสฺสา คนฺตฺวา ¶ ปตฺเต ขาทนียโภชนียํ เปนฺติ, ตสฺมึ ขเณ ตสฺส มคฺควุฏฺานํ โหติ, อิทมฺปิ ทานํ มคฺคสมงฺคิโน ทินฺนํ นาม. อถ วา ปนสฺส วิหาเร วา อาสนสาลาย วา นิสินฺนสฺส อุปาสกา ปตฺตํ อาทาย อตฺตโน ฆรํ คนฺตฺวา ขาทนียโภชนียํ ปกฺขิปนฺติ, ตสฺมึ ขเณ ตสฺส มคฺควุฏฺานํ โหติ, อิทมฺปิ ทานํ มคฺคสมงฺคิโน ทินฺนํ นาม. ตตฺถ ¶ โสณฺฑิยํ อุทกสฺส วิย โสตาปตฺติผลสจฺฉิกิริยาย ปฏิปนฺเน ทินฺนทานสฺส อสงฺขฺเยยฺยตา เวทิตพฺพา. ตาสุ ตาสุ มหานทีสุ มหาสมุทฺเท จ อุทกสฺส วิย โสตาปนฺนาทีสุ ทินฺนทานสฺส อุตฺตริตรวเสน อสงฺขฺเยยฺยตา เวทิตพฺพา. ปถวิยา ขยมณฺฑลมตฺเต ปเทเส ปํสุํ อาทึ กตฺวา ยาว มหาปถวิยา ปํสุโน อปฺปเมยฺยตายปิ อยมตฺโถ ทีเปตพฺโพ.
๓๘๐. สตฺต โข ปนิมาติ กสฺมา อารภิ? ‘‘สงฺเฆ โคตมิ เทหิ, สงฺเฆ เต ทินฺเน อหฺเจว ปูชิโต ภวิสฺสามิ สงฺโฆ จา’’ติ หิ วุตฺตํ, ตตฺถ สตฺตสุ าเนสุ ทินฺนทานํ สงฺเฆ ทินฺนํ นาม โหตีติ ทสฺเสตุํ อิมํ เทสนํ อารภิ. ตตฺถ พุทฺธปฺปมุเข อุภโตสงฺเฆติ เอกโต ภิกฺขุสงฺโฆ, เอกโต ภิกฺขุนิสงฺโฆ, สตฺถา มชฺเฌ นิสินฺโน โหตีติ อยํ พุทฺธปฺปมุโข อุภโตสงฺโฆ นาม. อยํ ปมาติ อิมาย ทกฺขิณาย สมปฺปมาณา ทกฺขิณา นาม นตฺถิ. ทุติยทกฺขิณาทโย ปน เอตํ ปรมทกฺขิณํ น ปาปุณนฺติ.
กึ ¶ ปน ตถาคเต ปรินิพฺพุเต พุทฺธปฺปมุขสฺส อุภโตสงฺฆสฺส ทานํ ทาตุํ สกฺกาติ? สกฺกา. กถํ? อุภโตสงฺฆสฺส หิ ปมุเข สธาตุกํ ปฏิมํ อาสเน เปตฺวา อาธารกํ เปตฺวา ทกฺขิโณทกํ อาทึ กตฺวา สพฺพํ สตฺถุ ปมํ ทตฺวา อุภโตสงฺฆสฺส ทาตพฺพํ, เอวํ พุทฺธปฺปมุขสฺส อุภโตสงฺฆสฺส ทานํ ทินฺนํ นาม โหติ. ตตฺถ ยํ สตฺถุ ทินฺนํ, ตํ กึ กาตพฺพนฺติ? โย สตฺถารํ ปฏิชคฺคติ วตฺตสมฺปนฺโน ภิกฺขุ, ตสฺส ทาตพฺพํ. ปิตุสนฺตกฺหิ ปุตฺตสฺส ปาปุณาติ, ภิกฺขุสงฺฆสฺส ทาตุมฺปิ วฏฺฏติ, สปฺปิเตลานิ ปน คเหตฺวา ทีปา ชลิตพฺพา, สาฏกํ คเหตฺวา ปฏากา อาโรเปตพฺพาติ. ภิกฺขุสงฺเฆติ ¶ อปริจฺฉินฺนกมหาภิกฺขุสงฺเฆ. ภิกฺขุนิสงฺเฆปิ เอเสว นโย.
โคตฺรภุโนติ โคตฺตมตฺตกเมว อนุภวมานา, นามมตฺตสมณาติ อตฺโถ. กาสาวกณฺาติ กาสาวกณฺนามกา. เต กิร เอกํ กาสาวขณฺฑํ หตฺเถ วา คีวาย วา พนฺธิตฺวา วิจริสฺสนฺติ ¶ . ฆรทฺวารํ ปน เตสํ ปุตฺตภริยา กสิวณิชฺชาทิกมฺมานิ จ ปากติกาเนว ภวิสฺสนฺติ. เตสุ ทุสฺสีเลสุ สงฺฆํ อุทฺทิสฺส ทานํ ทสฺสนฺตีติ เอตฺถ ทุสฺสีลสงฺฆนฺติ น วุตฺตํ. สงฺโฆ หิ ทุสฺสีโล นาม นตฺถิ. ทุสฺสีลา ปน อุปาสกา เตสุ ทุสฺสีเลสุ ภิกฺขุสงฺฆํ อุทฺทิสฺส สงฺฆสฺส เทมาติ ทานํ ทสฺสนฺติ. อิติ ภควตา พุทฺธปฺปมุเข สงฺเฆ ทินฺนทกฺขิณาปิ คุณสงฺขาย อสงฺขฺเยยฺยาติ วุตฺตํ. กาสาวกณฺสงฺเฆ ทินฺนทกฺขิณาปิ คุณสงฺขาเยว อสงฺขฺเยยฺยาติ วุตฺตา. สงฺฆคตา ทกฺขิณา หิ สงฺเฆ จิตฺตีการํ กาตุํ สกฺโกนฺตสฺส โหติ, สงฺเฆ ปน จิตฺตีกาโร ทุกฺกโร โหติ.
โย หิ สงฺฆคตํ ทกฺขิณํ ทสฺสามีติ เทยฺยธมฺมํ ปฏิยาเทตฺวา วิหารํ คนฺตฺวา, – ‘‘ภนฺเต, สงฺฆํ อุทฺทิสฺส เอกํ เถรํ เทถา’’ติ วทติ, อถ สงฺฆโต สามเณรํ ลภิตฺวา ‘‘สามเณโร เม ลทฺโธ’’ติ อฺถตฺตํ อาปชฺชติ, ตสฺส ทกฺขิณา สงฺฆคตา น โหติ. มหาเถรํ ลภิตฺวาปิ ‘‘มหาเถโร เม ลทฺโธ’’ติ โสมนสฺสํ อุปฺปาเทนฺตสฺสาปิ น โหติเยว. โย ปน สามเณรํ วา อุปสมฺปนฺนํ วา ทหรํ วา เถรํ วา พาลํ วา ปณฺฑิตํ วา ยํกิฺจิ สงฺฆโต ลภิตฺวา นิพฺเพมติโก หุตฺวา สงฺฆสฺส เทมีติ สงฺเฆ จิตฺตีการํ กาตุํ สกฺโกติ, ตสฺส ทกฺขิณา สงฺฆคตา นาม โหติ. ปรสมุทฺทวาสิโน ¶ กิร เอวํ กโรนฺติ.
ตตฺถ ¶ หิ เอโก วิหารสามิ กุฏุมฺพิโก ‘‘สงฺฆคตํ ทกฺขิณํ ทสฺสามี’’ติ สงฺฆโต อุทฺทิสิตฺวา เอกํ ภิกฺขุํ เทถาติ ยาจิ. โส เอกํ ทุสฺสีลภิกฺขุํ ลภิตฺวา นิสินฺนฏฺานํ โอปฺุชาเปตฺวา อาสนํ ปฺาเปตฺวา อุปริ วิตานํ พนฺธิตฺวา คนฺธธูมปุปฺเผหิ ปูเชตฺวา ปาเท โธวิตฺวา เตเลน มกฺเขตฺวา พุทฺธสฺส นิปจฺจการํ กโรนฺโต วิย สงฺเฆ จิตฺตีกาเรน เทยฺยธมฺมํ อทาสิ. โส ภิกฺขุ ปจฺฉาภตฺตํ วิหารชคฺคนตฺถาย กุทาลกํ เทถาติ ฆรทฺวารํ อาคโต, อุปาสโก นิสินฺโนว กุทาลํ ปาเทน ขิปิตฺวา ‘‘คณฺหา’’ติ อทาสิ. ตเมนํ มนุสฺสา อาหํสุ – ‘‘ตุมฺเหหิ ปาโตว เอตสฺส กตสกฺกาโร วตฺตุํ น สกฺกา, อิทานิ อุปจารมตฺตกมฺปิ นตฺถิ, กึ นาเมต’’นฺติ. อุปาสโก – ‘‘สงฺฆสฺส โส อยฺยา จิตฺตีกาโร, น เอตสฺสา’’ติ อาห. กาสาวกณฺสงฺฆสฺส ทินฺนทกฺขิณํ ปน โก โสเธตีติ? สาริปุตฺตโมคฺคลฺลานาทโย อสีติ มหาเถรา โสเธนฺตีติ. อปิจ เถรา จิรปรินิพฺพุตา, เถเร อาทึ กตฺวา ยาวชฺช ธรมานา ขีณาสวา โสเธนฺติเยว.
น ตฺเววาหํ ¶ , อานนฺท, เกนจิ ปริยาเยน สงฺฆคตาย ทกฺขิณายาติ เอตฺถ อตฺถิ พุทฺธปฺปมุโข สงฺโฆ, อตฺถิ เอตรหิ สงฺโฆ, อตฺถิ อนาคเต กาสาวกณฺสงฺโฆ. พุทฺธปฺปมุโข สงฺโฆ เอตรหิ สงฺเฆน น อุปเนตพฺโพ, เอตรหิ สงฺโฆ อนาคเต กาสาวกณฺสงฺเฆน สทฺธึ น อุปเนตพฺโพ. เตน เตเนว สมเยน กเถตพฺพํ. สงฺฆโต อุทฺทิสิตฺวา คหิตสมณปุถุชฺชโน หิ ปาฏิปุคฺคลิโก โสตาปนฺโน, สงฺเฆ จิตฺตีการํ กาตุํ สกฺโกนฺตสฺส ปุถุชฺชนสมเณ ทินฺนํ มหปฺผลตรํ. อุทฺทิสิตฺวา คหิโต โสตาปนฺโน ปาฏิปุคฺคลิโก สกทาคามีติอาทีสุปิ เอเสว นโย. สงฺเฆ จิตฺตีการํ กาตุํ สกฺโกนฺตสฺส หิ ขีณาสเว ทินฺนทานโต อุทฺทิสิตฺวา คหิเต ทุสฺสีเลปิ ทินฺนํ มหปฺผลตรเมว ¶ . ยํ ปน วุตฺตํ ‘‘สีลวโต โข, มหาราช, ทินฺนํ มหปฺผลํ, โน ตถา ทุสฺสีเล’’ติ, ตํ อิมํ นยํ ปหาย ‘‘จตสฺโส โข อิมานนฺท, ทกฺขิณา วิสุทฺธิโย’’ติ อิมสฺมึ จตุกฺเก ทฏฺพฺพํ.
๓๘๑. ทายกโต วิสุชฺฌตีติ มหปฺผลภาเวน วิสุชฺฌติ, มหปฺผลา โหตีติ อตฺโถ. กลฺยาณธมฺโมติ สุจิธมฺโม, น ปาปธมฺโม. ทายกโต วิสุชฺฌตีติ เจตฺถ เวสฺสนฺตรมหาราชา กเถตพฺโพ. โส หิ ชูชกพฺราหฺมณสฺส ทารเก ทตฺวา ปถวึ กมฺเปสิ.
ปฏิคฺคาหกโต ¶ วิสุชฺฌตีติ เอตฺถ กลฺยาณีนทีมุขทฺวารวาสิเกวฏฺโฏ กเถตพฺโพ. โส กิร ทีฆโสมตฺเถรสฺส ติกฺขตฺตุมฺปิ ปิณฺฑปาตํ ทตฺวา มรณมฺเจ นิปนฺโน ‘‘อยฺยสฺส มํ ทีฆโสมตฺเถรสฺส ทินฺนปิณฺฑปาโต อุทฺธรตี’’ติ อาห.
เนว ทายกโตติ เอตฺถ วฑฺฒมานวาสิลุทฺทโก กเถตพฺโพ. โส กิร เปตทกฺขิณํ เทนฺโต เอกสฺส ทุสฺสีลสฺเสว ตโย วาเร อทาสิ, ตติยวาเร ‘‘อมนุสฺโส ทุสฺสีโล มํ วิลุมฺปตี’’ติ วิรวิ, เอกสฺส สีลวนฺตภิกฺขุโน ทตฺวา ปาปิตกาเลเยวสฺส ปาปุณิ.
ทายกโต เจว วิสุชฺฌตีติ เอตฺถ อสทิสทานํ กเถตพฺพํ.
สา ทกฺขิณา ทายกโต วิสุชฺฌตีติ เอตฺถ ยถา นาม เฉโก กสฺสโก อสารมฺปิ เขตฺตํ ลภิตฺวา สมเย กสิตฺวา ปํสุํ อปเนตฺวา สารพีชานิ ปติฏฺเปตฺวา รตฺตินฺทิวํ อารกฺเข ¶ ปมาทํ อนาปชฺชนฺโต ¶ อฺสฺส สารเขตฺตโต อธิกตรํ ธฺํ ลภติ, เอวํ สีลวา ทุสฺสีลสฺส ทตฺวาปิ ผลํ มหนฺตํ อธิคจฺฉตีติ. อิมินา อุปาเยน สพฺพปเทสุ วิสุชฺฌนํ เวทิตพฺพํ.
วีตราโค วีตราเคสูติ เอตฺถ วีตราโค นาม อนาคามี, อรหา ปน เอกนฺตวีตราโคว, ตสฺมา อรหตา อรหโต ทินฺนทานเมว อคฺคํ. กสฺมา? ภวาลยสฺส ภวปตฺถนาย อภาวโต. นนุ ขีณาสโว ทานผลํ น สทฺทหตีติ? ทานผลํ สทฺทหนฺตา ขีณาสวสทิสา น โหนฺติ. ขีณาสเวน กตกมฺมํ ปน นิจฺฉนฺทราคตฺตา กุสลํ วา อกุสลํ วา น โหติ, กิริยฏฺาเน ติฏฺติ, เตเนวสฺส ทานํ อคฺคํ โหตีติ วทนฺติ.
กึ ปน สมฺมาสมฺพุทฺเธน สาริปุตฺตตฺเถรสฺส ทินฺนํ มหปฺผลํ, อุทาหุ สาริปุตฺตตฺเถเรน สมฺมาสมฺพุทฺธสฺส ทินฺนนฺติ. สมฺมาสมฺพุทฺเธน สาริปุตฺตตฺเถรสฺส ทินฺนํ มหปฺผลนฺติ วทนฺติ. สมฺมาสมฺพุทฺธฺหิ เปตฺวา อฺโ ทานสฺส วิปากํ ชานิตุํ สมตฺโถ นาม นตฺถิ. ทานฺหิ จตูหิ สมฺปทาหิ ทาตุํ สกฺโกนฺตสฺส ตสฺมึเยว อตฺตภาเว วิปากํ เทติ. ตตฺริมา สมฺปทา – เทยฺยธมฺมสฺส ธมฺเมน ¶ สเมน ปรํ อปีเฬตฺวา อุปฺปนฺนตา, ปุพฺพเจตนาทิวเสน เจตนาย มหตฺตตา, ขีณาสวภาเวน คุณาติเรกตา, ตํทิวสํ นิโรธโต วุฏฺิตภาเวน วตฺถุสมฺปนฺนตาติ.
ปปฺจสูทนิยา มชฺฌิมนิกายฏฺกถาย
ทกฺขิณาวิภงฺคสุตฺตวณฺณนา นิฏฺิตา.
จตุตฺถวคฺควณฺณนา นิฏฺิตา.