📜
๕. สฬายตนวคฺโค
๑. อนาถปิณฺฑิโกวาทสุตฺตวณฺณนา
๓๘๓. เอวํ ¶ ¶ เม สุตนฺติ อนาถปิณฺฑิโกวาทสุตฺตํ. ตตฺถ พาฬฺหคิลาโนติ อธิมตฺตคิลาโน มรณเสยฺยํ อุปคโต. อามนฺเตสีติ ¶ คหปติสฺส กิร ยาว ปาทา วหึสุ, ตาว ทิวเส สกึ วา ทฺวิกฺขตฺตุํ วา ติกฺขตฺตุํ วา พุทฺธุปฏฺานํ อขณฺฑํ อกาสิ. ยตฺตกฺจสฺส สตฺถุ อุปฏฺานํ อโหสิ, ตตฺตกํเยว มหาเถรานํ. โส อชฺช คมนปาทสฺส ปจฺฉินฺนตฺตา อนุฏฺานเสยฺยํ อุปคโต สาสนํ เปเสตุกาโม อฺตรํ ปุริสํ อามนฺเตสิ. เตนุปสงฺกมีติ ภควนฺตํ อาปุจฺฉิตฺวา สูริยตฺถงฺคมนเวลาย อุปสงฺกมิ.
๓๘๔. ปฏิกฺกมนฺตีติ โอสกฺกนฺติ, ตนุกา ภวนฺติ. อภิกฺกมนฺตีติ อภิวฑฺฒนฺติ โอตฺถรนฺติ, พลวติโย โหนฺติ.
อภิกฺกโมสานํ ปฺายติ โน ปฏิกฺกโมติ ยสฺมิฺหิ สมเย มารณนฺติกา เวทนา อุปฺปชฺชติ, อุปริวาเต ชลิตคฺคิ วิย โหติ, ยาว อุสฺมา น ปริยาทิยติ, ตาว มหตาปิ อุปกฺกเมน น สกฺกา วูปสเมตุํ, อุสฺมาย ปน ปริยาทินฺนาย วูปสมฺมติ.
๓๘๕. อถายสฺมา สาริปุตฺโต จินฺเตสิ – ‘‘อยํ มหาเสฏฺิสฺส เวทนา มารณนฺติกา, น สกฺกา ปฏิพาหิตุํ, อวเสสา กถา นิรตฺถกา, ธมฺมกถมสฺส กเถสฺสามี’’ติ. อถ นํ ตํ กเถนฺโต ตสฺมาติหาติอาทิมาห. ตตฺถ ตสฺมาติ ยสฺมา จกฺขุํ ตีหิ คาเหหิ คณฺหนฺโต อุปฺปนฺนํ มารณนฺติกํ เวทนํ ปฏิพาหิตุํ สมตฺโถ นาม นตฺถิ, ตสฺมา. น จกฺขุํ อุปาทิยิสฺสามีติ จกฺขุํ ¶ ตีหิ คาเหหิ น คณฺหิสฺสามิ. น จ เม จกฺขุนิสฺสิตํ วิฺาณนฺติ วิฺาณฺจาปิ เม จกฺขุนิสฺสิตํ น ภวิสฺสติ. น รูปนฺติ เหฏฺา อายตนรูปํ กถิตํ, อิมสฺมึ าเน สพฺพมฺปิ กามภวรูปํ กเถนฺโต เอวมาห.
๓๘๖. น อิธโลกนฺติ วสนฏฺานํ วา ฆาสจฺฉาทนํ วา ¶ น อุปาทิยิสฺสามีติ อตฺโถ. อิทฺหิ ปจฺจเยสุ อปริตสฺสนตฺถํ กถิตํ. น ปรโลกนฺติ ¶ เอตฺถ ปน มนุสฺสโลกํ เปตฺวา เสสา ปรโลกา นาม. อิทํ – ‘‘อสุกเทวโลเก นิพฺพตฺติตฺวา อสุกฏฺาเน ภวิสฺสามิ, อิทํ นาม ขาทิสฺสามิ ภฺุชิสฺสามิ นิวาเสสฺสามิ ปารุปิสฺสามี’’ติ เอวรูปาย ปริตสฺสนาย ปหานตฺถํ วุตฺตํ. ตมฺปิ น อุปาทิยิสฺสามิ, น จ เม ตนฺนิสฺสิตํ วิฺาณํ ภวิสฺสตีติ เอวํ ตีหิ คาเหหิ ปริโมเจตฺวา เถโร เทสนํ อรหตฺตนิกูเฏน นิฏฺเปสิ.
๓๘๗. โอลียสีติ อตฺตโน สมฺปตฺตึ ทิสฺวา อารมฺมเณสุ พชฺฌสิ อลฺลียสีติ. อิติ อายสฺมา อานนฺโท – ‘‘อยมฺปิ นาม คหปติ เอวํ สทฺโธ ปสนฺโน มรณภยสฺส ภายติ, อฺโ โก น ภายิสฺสตี’’ติ มฺมาโน ตสฺส คาฬฺหํ กตฺวา โอวาทํ เทนฺโต เอวมาห. น จ เม เอวรูปี ธมฺมีกถา สุตปุพฺพาติ อยํ อุปาสโก – ‘‘สตฺถุ สนฺติกาปิ เม เอวรูปี ธมฺมกถา น สุตปุพฺพา’’ติ วทติ, กึ สตฺถา เอวรูปิ สุขุมํ คมฺภีรกถํ น กเถตีติ? โน น กเถติ. เอวํ ปน ฉ อชฺฌตฺติกานิ อายตนานิ ฉ พาหิรานิ ฉ วิฺาณกาเย ฉ ผสฺสกาเย ฉ เวทนากาเย ฉ ธาตุโย ปฺจกฺขนฺเธ จตฺตาโร อรูเป อิธโลกฺจ ปรโลกฺจ ทสฺเสตฺวา ทิฏฺสุตมุตวิฺาตวเสน อรหตฺเต ปกฺขิปิตฺวา กถิตกถา เอเตน น สุตปุพฺพา, ตสฺมา เอวํ วทติ.
อปิจายํ อุปาสโก ทานาธิมุตฺโต ทานาภิรโต พุทฺธานํ สนฺติกํ คจฺฉนฺโต ¶ ตุจฺฉหตฺโถ น คตปุพฺโพ. ปุเรภตฺตํ คจฺฉนฺโต ยาคุขชฺชกาทีนิ คาหาเปตฺวา คจฺฉติ, ปจฺฉาภตฺตํ สปฺปิมธุผาณิตาทีนิ. ตสฺมึ อสติ วาลิกํ คาหาเปตฺวา คนฺธกุฏิปริเวเณ โอกิราเปติ, ทานํ ทตฺวา สีลํ รกฺขิตฺวา เคหํ คโต. โพธิสตฺตคติโก กิเรส อุปาสโก, ตสฺมา ภควา จตุวีสติ สํวจฺฉรานิ อุปาสกสฺส เยภุยฺเยน ทานกถเมว กเถสิ – ‘‘อุปาสก, อิทํ ทานํ นาม โพธิสตฺตานํ คตมคฺโค, มยฺหมฺปิ คตมคฺโค, มยา สตสหสฺสกปฺปาธิกานิ จตฺตาริ อสงฺขฺเยยฺยานิ ¶ ทานํ ทินฺนํ, ตฺวํ มยา คตมคฺคเมว อนุคจฺฉสี’’ติ. ธมฺมเสนาปติอาทโย มหาสาวกาปิ อตฺตโน อตฺตโน สนฺติกํ อาคตกาเล ทานกถเมวสฺส กเถนฺติ. เตเนวาห น โข คหปติ คิหีนํ โอทาตวสนานํ เอวรูปี ธมฺมีกถา ปฏิภาตีติ. อิทํ วุตฺตํ โหติ – คหปติ คิหีนํ นาม เขตฺตวตฺถุหิรฺสุวณฺณทาสีทาสปุตฺตภริยาทีสุ ติพฺโพ อาลโย ติพฺพํ นิกนฺติปริยุฏฺานํ ¶ , เตสํ – ‘‘เอตฺถ อาลโย น กาตพฺโพ, นิกนฺติ น กาตพฺพา’’ติ กถา น ปฏิภาติ น รุจฺจตีติ.
เยน ภควา เตนุปสงฺกมีติ กสฺมา อุปสงฺกมิ? ตุสิตภวเน กิรสฺส นิพฺพตฺตมตฺตสฺเสว ติคาวุตปฺปมาณํ สุวณฺณกฺขนฺธํ วิย วิชฺโชตมานํ อตฺตภาวํ อุยฺยานวิมานาทิสมฺปตฺติฺจ ทิสฺวา – ‘‘มหตี อยํ มยฺหํ สมฺปตฺติ, กึ นุ โข เม มนุสฺสปเถ กมฺมํ กต’’นฺติ โอโลเกนฺโต ตีสุ รตเนสุ อธิการํ ทิสฺวา จินฺเตสิ ‘‘ปมาทฏฺานมิทํ เทวตฺตํ นาม, อิมาย หิ เม สมฺปตฺติยา โมทมานสฺส สติสมฺโมโสปิ สิยา, หนฺทาหํ คนฺตฺวา มม เชตวนสฺส เจว ภิกฺขุสงฺฆสฺส จ ตถาคตสฺส จ อริยมคฺคสฺส จ สาริปุตฺตตฺเถรสฺส จ วณฺณํ กเถตฺวา ตโต อาคนฺตฺวา สมฺปตฺตึ อนุภวิสฺสามี’’ติ. โส ตถา ¶ อกาสิ. ตํ ทสฺเสตุํ อถ โข อนาถปิณฺฑิโกติอาทิ วุตฺตํ.
ตตฺถ อิสิสงฺฆนิเสวิตนฺติ ภิกฺขุสงฺฆนิเสวิตํ. เอวํ ปมคาถาย เชตวนสฺส วณฺณํ กเถตฺวา อิทานิ อริยมคฺคสฺส วณฺณํ กเถนฺโต กมฺมํ วิชฺชา จาติอาทิมาห. ตตฺถ กมฺมนฺติ มคฺคเจตนา. วิชฺชาติ มคฺคปฺา. ธมฺโมติ สมาธิปกฺขิโก ธมฺโม. สีลํ ชีวิตมุตฺตมนฺติ สีเล ปติฏฺิตสฺส ชีวิตํ อุตฺตมนฺติ ทสฺเสติ. อถ วา วิชฺชาติ ทิฏฺิสงฺกปฺโป. ธมฺโมติ วายามสติสมาธโย. สีลนฺติ วาจากมฺมนฺตาชีวา. ชีวิตมุตฺตมนฺติ เอตสฺมึ สีเล ปติฏฺิตสฺส ชีวิตํ นาม อุตฺตมํ. เอเตน มจฺจา สุชฺฌนฺตีติ เอเตน อฏฺงฺคิเกน มคฺเคน สตฺตา วิสุชฺฌนฺติ.
ตสฺมาติ ยสฺมา มคฺเคน สุชฺฌนฺติ, น โคตฺตธเนหิ, ตสฺมา. โยนิโส วิจิเน ธมฺมนฺติ อุปาเยน สมาธิปกฺขิยํ ธมฺมํ วิจิเนยฺย. เอวํ ตตฺถ วิสุชฺฌตีติ เอวํ ตสฺมึ อริยมคฺเค วิสุชฺฌติ ¶ . อถ วา โยนิโส วิจิเน ธมฺมนฺติ อุปาเยน ปฺจกฺขนฺธธมฺมํ วิจิเนยฺย. เอวํ ตตฺถ วิสุชฺฌตีติ เอวํ เตสุ จตูสุ สจฺเจสุ วิสุชฺฌติ.
อิทานิ สาริปุตฺตตฺเถรสฺส วณฺณํ กเถนฺโต สาริปุตฺโต วาติอาทิมาห. ตตฺถ สาริปุตฺโต วาติ อวธารณวจนํ. เอเตหิ ปฺาทีหิ สาริปุตฺโตว เสยฺโยติ วทติ. อุปสเมนาติ กิเลสอุปสเมน. ปารงฺคโตติ ¶ นิพฺพานํ คโต. โย โกจิ นิพฺพานํ ปตฺโต ภิกฺขุ, โส เอตาวปรโม สิยา, น เถเรน อุตฺตริตโร นาม อตฺถีติ วทติ. เสสํ สพฺพตฺถ อุตฺตานเมวาติ.
ปปฺจสูทนิยา มชฺฌิมนิกายฏฺกถาย
อนาถปิณฺฑิโกวาทสุตฺตวณฺณนา นิฏฺิตา.
๒. ฉนฺโนวาทสุตฺตวณฺณนา
๓๘๙. เอวํ ¶ ¶ เม สุตนฺติ ฉนฺโนวาทสุตฺตํ. ตตฺถ ฉนฺโนติ เอวํนามโก เถโร, น อภินิกฺขมนํ นิกฺขนฺตตฺเถโร. ปฏิสลฺลานาติ ผลสมาปตฺติโต. คิลานปุจฺฉกาติ คิลานุปฏฺานํ นาม พุทฺธวณฺณิตํ, ตสฺมา เอวมาห. สตฺถนฺติ ชีวิตหารกสตฺถํ. นาวกงฺขามีติ อิจฺฉามิ.
๓๙๐. อนุปวชฺชนฺติ อนุปฺปตฺติกํ อปฺปฏิสนฺธิกํ.
๓๙๑. เอตํ มมาติอาทีนิ ตณฺหามานทิฏฺิคาหวเสน วุตฺตานิ. นิโรธํ ทิสฺวาติ ขยวยํ ตฺวา. เนตํ มม เนโสหมสฺมิ น เมโส อตฺตาติ สมนุปสฺสามีติ อนิจฺจํ ทุกฺขํ อนตฺตาติ สมนุปสฺสามิ.
๓๙๓. ตสฺมาติ ยสฺมา มารณนฺติกเวทนํ อธิวาเสตุํ อสกฺโกนฺโต สตฺถํ อาหรามีติ วทติ, ตสฺมา. ปุถุชฺชโน อายสฺมา, เตน อิทมฺปิ มนสิ กโรหีติ ทีเปติ. นิจฺจกปฺปนฺติ นิจฺจกาลํ. นิสฺสิตสฺสาติ ตณฺหาทิฏฺีหิ นิสฺสิตสฺส. จลิตนฺติ ¶ วิปฺผนฺทิตํ โหติ. ปสฺสทฺธีติ กายจิตฺตปสฺสทฺธิ, กิเลสปสฺสทฺธิ นาม โหตีติ อตฺโถ. นตีติ ตณฺหานติ. นติยา อสตีติ ภวตฺถาย อาลยนิกนฺติปริยุฏฺาเนสุ อสติ. อาคติคติ น โหตีติ ปฏิสนฺธิวเสน อาคติ นาม น โหติ, จุติวเสน คมนํ นาม น โหติ. จุตูปปาโตติ จวนวเสน จุติ, อุปปชฺชนวเสน อุปปาโต. เนวิธ น หุรํ น อุภยมนฺตเรนาติ นยิธ โลเก, น ปรโลเก, น อุภยตฺถ โหติ. เอเสวนฺโต ทุกฺขสฺสาติ วฏฺฏทุกฺขกิเลสทุกฺขสฺส อยเมว อนฺโต อยํ ปริจฺเฉโท ¶ ปริวฏุมภาโว โหติ. อยเมว หิ เอตฺถ อตฺโถ. เย ปน ‘‘น อุภยมนฺตเรนา’’ติ วจนํ คเหตฺวา อนฺตราภวํ อิจฺฉนฺติ, เตสํ อุตฺตรํ เหฏฺา วุตฺตเมว.
๓๙๔. สตฺถํ อาหเรสีติ ชีวิตหารกํ สตฺถํ อาหริ, กณฺนาฬึ ฉินฺทิ. อถสฺส ตสฺมึ ¶ ขเณ มรณภยํ โอกฺกมิ, คตินิมิตฺตํ อุปฏฺาสิ. โส อตฺตโน ปุถุชฺชนภาวํ ตฺวา สํวิคฺโค วิปสฺสนํ ปฏฺเปตฺวา สงฺขาเร ปริคฺคณฺหนฺโต อรหตฺตํ ปตฺวา สมสีสี หุตฺวา ปรินิพฺพายิ. สมฺมุขาเยว อนุปวชฺชตา พฺยากตาติ กิฺจาปิ อิทํ เถรสฺส ปุถุชฺชนกาเล พฺยากรณํ โหติ, เอเตน ปน พฺยากรเณน อนนฺตรายมสฺส ปรินิพฺพานํ อโหสิ. ตสฺมา ภควา ตเมว พฺยากรณํ คเหตฺวา กเถสิ. อุปวชฺชกุลานีติ ¶ อุปสงฺกมิตพฺพกุลานิ. อิมินา เถโร, – ‘‘ภนฺเต, เอวํ อุปฏฺาเกสุ จ อุปฏฺายิกาสุ จ วิชฺชมานาสุ โส ภิกฺขุ ตุมฺหากํ สาสเน ปรินิพฺพายิสฺสตี’’ติ ปุจฺฉติ. อถสฺส ภควา กุเลสุ สํสคฺคาภาวํ ทีเปนฺโต โหนฺติ เหเต สาริปุตฺตาติอาทิมาห. อิมสฺมึ กิร าเน เถรสฺส กุเลสุ อสํสฏฺภาโว ปากโฏ อโหสิ. เสสํ สพฺพตฺถ อุตฺตานเมวาติ.
ปปฺจสูทนิยา มชฺฌิมนิกายฏฺกถาย
ฉนฺโนวาทสุตฺตวณฺณนา นิฏฺิตา.
๓. ปุณฺโณวาทสุตฺตวณฺณนา
๓๙๕. เอวํ ¶ เม สุตนฺติ ปุณฺโณวาทสุตฺตํ. ตตฺถ ปฏิสลฺลานาติ เอกีภาวา. ตํ เจติ ตํ จกฺขฺุเจว รูปฺจ. นนฺทีสมุทยา ทุกฺขสมุทโยติ นนฺทิยา ตณฺหาย สโมธาเนน ปฺจกฺขนฺธทุกฺขสฺส สโมธานํ โหติ. อิติ ฉสุ ทฺวาเรสุ ทุกฺขํ สมุทโยติ ทฺวินฺนํ สจฺจานํ วเสน วฏฺฏํ มตฺถกํ ปาเปตฺวา ทสฺเสสิ. ทุติยนเย นิโรโธ มคฺโคติ ทฺวินฺนํ สจฺจานํ วเสน วิวฏฺฏํ มตฺถกํ ปาเปตฺวา ทสฺเสสิ. อิมินา จ ตฺวํ ปุณฺณาติ ปาฏิเยกฺโก อนุสนฺธิ. เอวํ ตาว วฏฺฏวิวฏฺฏวเสน เทสนํ อรหตฺเต ปกฺขิปิตฺวา อิทานิ ปุณฺณตฺเถรํ สตฺตสุ าเนสุ สีหนาทํ นทาเปตุํ อิมินา จ ตฺวนฺติอาทิมาห.
๓๙๖. จณฺฑาติ ¶ ทุฏฺา กิพฺพิสา. ผรุสาติ กกฺขฬา. อกฺโกสิสฺสนฺตีติ ¶ ทสหิ อกฺโกสวตฺถูหิ อกฺโกสิสฺสนฺติ. ปริภาสิสฺสนฺตีติ กึ สมโณ นาม ตฺวํ, อิทฺจ อิทฺจ เต กริสฺสามาติ ตชฺเชสฺสนฺติ. เอวเมตฺถาติ เอวํ มยฺหํ เอตฺถ ภวิสฺสติ.
ทณฺเฑนาติ จตุหตฺเถน ทณฺเฑน วา ฆฏิกมุคฺคเรน วา. สตฺเถนาติ เอกโตธาราทินา. สตฺถหารกํ ปริเยสนฺตีติ ชีวิตหารกํ สตฺถํ ปริเยสนฺติ. อิทํ เถโร ตติยปาราชิกวตฺถุสฺมึ อสุภกถํ สุตฺวา อตฺตภาเวน ชิคุจฺฉนฺตานํ ภิกฺขูนํ สตฺถหารกปริเยสนํ สนฺธายาห. ทมูปสเมนาติ เอตฺถ ทโมติ อินฺทฺริยสํวราทีนํ เอตํ นามํ. ‘‘สจฺเจน ทนฺโต ทมสา อุเปโต, เวทนฺตคู วุสิตพฺรหฺมจริโย’’ติ (สํ. นิ. ๑.๑๙๕; สุ. นิ. ๔๖๗) เอตฺถ หิ อินฺทฺริยสํวโร ทโมติ วุตฺโต. ‘‘ยทิ สจฺจา ทมา จาคา, ขนฺตฺยา ภิยฺโยธ วิชฺชตี’’ติ (สํ. นิ. ๑.๒๔๖; สุ. นิ. ๑๙๑) เอตฺถ ปฺา ทโมติ วุตฺโต. ‘‘ทาเนน ทเมน สํยเมน สจฺจวชฺเชนา’’ติ (ที. นิ. ๑.๑๖๖; ม. นิ. ๒.๒๒๖) เอตฺถ อุโปสถกมฺมํ ทโมติ วุตฺตํ. อิมสฺมึ ปน สุตฺเต ขนฺติ ทโมติ เวทิตพฺพา. อุปสโมติ ตสฺเสว เววจนํ.
๓๙๗. อถ โข อายสฺมา ปุณฺโณติ โก ปเนส ปุณฺโณ, กสฺมา ปเนตฺถ คนฺตุกาโม อโหสีติ ¶ . สุนาปรนฺตวาสิโก เอว เอโส, สาวตฺถิยํ ปน อสปฺปายวิหารํ สลฺลกฺเขตฺวา ตตฺถ คนฺตุกาโม อโหสิ.
ตตฺรายํ อนุปุพฺพิกถา – สุนาปรนฺตรฏฺเ ¶ กิร เอกสฺมึ วาณิชกคาเม เอเต ทฺเว ภาตโร. เตสุ กทาจิ เชฏฺโ ปฺจ สกฏสตานิ คเหตฺวา ชนปทํ คนฺตฺวา ภณฺฑํ อาหรติ, กทาจิ กนิฏฺโ. อิมสฺมึ ปน สมเย กนิฏฺํ ฆเร เปตฺวา เชฏฺภาติโก ปฺจ สกฏสตานิ คเหตฺวา ชนปทจาริกํ จรนฺโต อนุปุพฺเพน สาวตฺถึ ปตฺวา เชตวนสฺส นาติทูเร สกฏสตฺถํ นิวาเสตฺวา ภุตฺตปาตราโส ปริชนปริวุโต ผาสุกฏฺาเน นิสีทิ.
เตน จ สมเยน สาวตฺถิวาสิโน ภุตฺตปาตราสา อุโปสถงฺคานิ อธิฏฺาย สุทฺธุตฺตราสงฺคา คนฺธปุปฺผาทิหตฺถา เยน พุทฺโธ เยน ธมฺโม เยน สงฺโฆ, ตนฺนินฺนา ตปฺโปณา ตปฺปาพฺภารา หุตฺวา ทกฺขิณทฺวาเรน นิกฺขมิตฺวา เชตวนํ ¶ คจฺฉนฺติ. โส เต ทิสฺวา ‘‘กหํ อิเม คจฺฉนฺติ’’ติ เอกมนุสฺสํ ปุจฺฉิ. กึ ตฺวํ อยฺโย น ชานาสิ, โลเก พุทฺธธมฺมสงฺฆรตนานิ นาม อุปฺปนฺนานิ, อิจฺเจส มหาชโน สตฺถุ สนฺติเก ธมฺมกถํ โสตุํ คจฺฉตีติ. ตสฺส พุทฺโธติ วจนํ ฉวิจมฺมาทีนิ ฉินฺทิตฺวา อฏฺิมิฺชํ อาหจฺจ อฏฺาสิ. อถ อตฺตโน ปริชนปริวุโต ตาย ปริสาย สทฺธึ วิหารํ คนฺตฺวา สตฺถุ มธุรสฺสเรน ธมฺมํ เทเสนฺตสฺส ปริสปริยนฺเต ิโต ธมฺมํ สุตฺวา ปพฺพชฺชาย จิตฺตํ อุปฺปาเทสิ. อถ ตถาคเตน กาลํ วิทิตฺวา ปริสาย อุยฺโยชิตาย สตฺถารํ อุปสงฺกมิตฺวา วนฺทิตฺวา สฺวาตนาย นิมนฺเตตฺวา ทุติยทิวเส มณฺฑปํ กาเรตฺวา อาสนานิ ปฺเปตฺวา พุทฺธปฺปมุขสฺส สงฺฆสฺส มหาทานํ ทตฺวา ภุตฺตปาตราโส อุโปสถงฺคานิ อธิฏฺาย ภณฺฑาคาริกํ ปกฺโกสาเปตฺวา, เอตฺตกํ ภณฺฑํ วิสฺสชฺชิตํ, เอตฺตกํ น วิสฺสชฺชิตนฺติ สพฺพํ อาจิกฺขิตฺวา – ‘‘อิมํ สาปเตยฺยํ มยฺหํ กนิฏฺสฺส เทหี’’ติ สพฺพํ นิยฺยาเตตฺวา สตฺถุ สนฺติเก ปพฺพชิตฺวา กมฺมฏฺานปรายโณ อโหสิ.
อถสฺส ¶ กมฺมฏฺานํ มนสิกโรนฺตสฺส กมฺมฏฺานํ น อุปฏฺาติ. ตโต จินฺเตสิ – ‘‘อยํ ชนปโท มยฺหํ อสปฺปาโย, ยํนูนาหํ สตฺถุ สนฺติเก กมฺมฏฺานํ คเหตฺวา สกฏฺานเมว คจฺเฉยฺย’’นฺติ. อถ ปุพฺพณฺหสมเย ปิณฺฑาย จริตฺวา สายนฺหสมเย ปฏิสลฺลานา วุฏฺหิตฺวา ภควนฺตํ ¶ อุปสงฺกมิตฺวา กมฺมฏฺานํ กถาเปตฺวา สตฺต สีหนาเท นทิตฺวา ปกฺกามิ. เตน วุตฺตํ – ‘‘อถ โข อายสฺมา ปุณฺโณ…เป… วิหรตี’’ติ.
กตฺถ ปนายํ วิหาสีติ? จตูสุ าเนสุ วิหาสิ, สุนาปรนฺตรฏฺํ ตาว ปวิสิตฺวา อชฺชุหตฺถปพฺพเต นาม ปวิสิตฺวา วาณิชคามํ ปิณฺฑาย ปาวิสิ. อถ นํ กนิฏฺภาตา สฺชานิตฺวา ภิกฺขํ ทตฺวา, ‘‘ภนฺเต, อฺตฺถ อคนฺตฺวา อิเธว วสถา’’ติ ปฏิฺํ กาเรตฺวา ตตฺเถว วสาเปสิ.
ตโต สมุทฺทคิริวิหารํ นาม อคมาสิ. ตตฺถ อยกนฺตปาสาเณหิ ปริจฺฉินฺทิตฺวา กตจงฺกโม อตฺถิ, ตํ โกจิ จงฺกมิตุํ สมตฺโถ นาม นตฺถิ. ตตฺถ สมุทฺทวีจิโย อาคนฺตฺวา อยกนฺตปาสาเณสุ ปหริตฺวา มหาสทฺทํ กโรนฺติ. เถโรนํ – ‘‘กมฺมฏฺานํ มนสิกโรนฺตานํ ผาสุวิหาโร โหตู’’ติ สมุทฺทํ นิสฺสทฺทํ กตฺวา อธิฏฺาสิ.
ตโต ¶ มาตุลคิรึ นาม อคมาสิ. ตตฺถ สกุณสงฺโฆ อุสฺสนฺโน, รตฺติฺจ ทิวา จ สทฺโท เอกาพทฺโธว โหติ, เถโร อิมํ านํ อผาสุกนฺติ ตโต มกุลการามวิหารํ นาม คโต. โส วาณิชคามสฺส นาติทูโร นจฺจาสนฺโน คมนาคมนสมฺปนฺโน วิวิตฺโต อปฺปสทฺโท. เถโร อิมํ านํ ผาสุกนฺติ ตตฺถ รตฺติฏฺานทิวาฏฺานจงฺกมนาทีนิ กาเรตฺวา วสฺสํ อุปคจฺฉิ. เอวํ จตูสุ าเนสุ วิหาสิ.
อเถกทิวสํ ¶ ตสฺมึเยว อนฺโตวสฺเส ปฺจ วาณิชสตานิ ปรสมุทฺทํ คจฺฉามาติ นาวาย ภณฺฑํ ปกฺขิปึสุ. นาวาโรหนทิวเส เถรสฺส กนิฏฺภาตา เถรํ โภเชตฺวา เถรสฺส สนฺติเก สิกฺขาปทานิ คเหตฺวา วนฺทิตฺวา คจฺฉนฺโต, – ‘‘ภนฺเต, มหาสมุทฺโท นาม อปฺปเมยฺโย อเนกนฺตราโย, อมฺเห อาวชฺเชยฺยาถา’’ติ วตฺวา นาวํ อารุหิ. นาวา อุตฺตมชเวน คจฺฉมานา อฺตรํ ทีปกํ ปาปุณิ. มนุสฺสา ปาตราสํ กริสฺสามาติ ทีปเก โอติณฺณา. ตสฺมึ ทีเป อฺํ กิฺจิ นตฺถิ, จนฺทนวนเมว อโหสิ.
อเถโก วาสิยา รุกฺขํ อาโกเฏตฺวา โลหิตจนฺทนภาวํ ตฺวา อาห – ‘‘โภ มยํ ลาภตฺถาย ¶ ปรสมุทฺทํ คจฺฉาม, อิโต จ อุตฺตริ ลาโภ นาม นตฺถิ, จตุรงฺคุลมตฺตา ฆฏิกา สตสหสฺสํ อคฺฆติ, หาเรตพฺพกยุตฺตํ ภณฺฑํ หาเรตฺวา จนฺทนสฺส ปูเรมา’’ติ. เต ตถา กรึสุ. จนฺทนวเน อธิวตฺถา อมนุสฺสา กุชฺฌิตฺวา – ‘‘อิเมหิ อมฺหากํ จนฺทนวนํ นาสิตํ, ฆาเตสฺสาม เน’’ติ จินฺเตตฺวา – ‘‘อิเธว ฆาติเตสุ สพฺพํ วนํ เอกํ กุณปํ ภวิสฺสติ, สมุทฺทมชฺเฌ เนสํ นาวํ โอสีเทสฺสามา’’ติ อาหํสุ. อถ เตสํ นาวํ อารุยฺห มุหุตฺตํ คตกาเลเยว อุปฺปาทิกํ อุฏฺเปตฺวา สยมฺปิ เต อมนุสฺสา ภยานกานิ รูปานิ ทสฺสยึสุ. ภีตา มนุสฺสา อตฺตโน อตฺตโน เทวตา นมสฺสนฺติ. เถรสฺส กนิฏฺโ จูฬปุณฺณกุฏุมฺพิโก – ‘‘มยฺหํ ภาตา อวสฺสโย โหตู’’ติ เถรสฺส นมสฺสมาโน อฏฺาสิ.
เถโรปิ กิร ตสฺมึเยว ขเณ อาวชฺชิตฺวา เตสํ พฺยสนุปฺปตฺตึ ¶ ตฺวา เวหาสํ อุปฺปติตฺวา สมฺมุเข อฏฺาสิ. อมนุสฺสา เถรํ ทิสฺวา ‘‘อยฺโย ปุณฺณตฺเถโร เอตี’’ติ ปกฺกมึสุ, อุปฺปาทิกํ สนฺนิสีทิ. เถโร มา ภายถาติ เต ¶ อสฺสาเสตฺวา ‘‘กหํ คนฺตุกามตฺถา’’ติ ปุจฺฉิ. ภนฺเต, อมฺหากํ สกฏฺานเมว คจฺฉามาติ. เถโร นาวํ ผเล อกฺกมิตฺวา ‘‘เอเตสํ อิจฺฉิตฏฺานํ คจฺฉตู’’ติ อธิฏฺาสิ. วาณิชา สกฏฺานํ คนฺตฺวา ตํ ปวตฺตึ ปุตฺตทารสฺส อาโรเจตฺวา ‘‘เอถ เถรํ สรณํ คจฺฉามา’’ติ ปฺจสตา อตฺตโน ปฺจมาตุคามสเตหิ สทฺธึ ตีสุ สรเณสุ ปติฏฺาย อุปาสกตฺตํ ปฏิเวเทสุํ. ตโต นาวาย ภณฺฑํ โอตาเรตฺวา เถรสฺส เอกํ โกฏฺาสํ กตฺวา – ‘‘อยํ, ภนฺเต, ตุมฺหากํ โกฏฺาโส’’ติ อาหํสุ. เถโร – ‘‘มยฺหํ วิสุํ โกฏฺาสกิจฺจํ นตฺถิ, สตฺถา ปน ตุมฺเหหิ ทิฏฺปุพฺโพ’’ติ. น ทิฏฺปุพฺโพ, ภนฺเตติ. เตน หิ อิมินา สตฺถุ มณฺฑลมาฬํ กโรถ, เอวํ สตฺถารํ ปสฺสิสฺสถาติ. เต สาธุ, ภนฺเตติ เตน จ โกฏฺาเสน อตฺตโน จ โกฏฺาเสหิ มณฺฑลมาฬํ กาตุํ อารภึสุ.
สตฺถาปิ กิร อารทฺธกาลโต ปฏฺาย ปริโภคํ อกาสิ. อารกฺขมนุสฺสา รตฺตึ โอภาสํ ทิสฺวา ‘‘มเหสกฺขา เทวตา อตฺถี’’ติ สฺํ กรึสุ. อุปาสกา มณฺฑลมาฬฺจ ภิกฺขุสงฺฆสฺส จ เสนาสนานิ นิฏฺเปตฺวา ทานสมฺภารํ สชฺเชตฺวา – ‘‘กตํ, ภนฺเต, อมฺเหหิ อตฺตโน กิจฺจํ, สตฺถารํ ปกฺโกสถา’’ติ เถรสฺส อาโรเจสุํ. เถโร สายนฺหสมเย อิทฺธิยา สาวตฺถึ ปตฺวา, ‘‘ภนฺเต, วาณิชคามวาสิโน ตุมฺเห ทฏฺุกามา, เตสํ อนุกมฺปํ กโรถา’’ติ ภควนฺตํ ยาจิ. ภควา อธิวาเสสิ. เถโร ภควโต อธิวาสนํ วิทิตฺวา สกฏฺานเมว ปจฺจาคโต.
ภควาปิ ¶ อานนฺทเถรํ อามนฺเตสิ ¶ , – ‘‘อานนฺท, สฺเว สุนาปรนฺเต วาณิชคาเม ปิณฺฑาย จริสฺสาม, ตฺวํ เอกูนปฺจสตานํ ภิกฺขูนํ สลากํ เทหี’’ติ. เถโร สาธุ, ภนฺเตติ ภิกฺขุสงฺฆสฺส ตมตฺถํ อาโรเจตฺวา นภจาริกา ภิกฺขู สลากํ คณฺหนฺตูติ อาห. ตํทิวสํ กุณฺฑธานตฺเถโร ปมํ สลากํ อคฺคเหสิ. วาณิชคามวาสิโนปิ ‘‘สฺเว กิร สตฺถา อาคมิสฺสตี’’ติ คามมชฺเฌ มณฺฑปํ กตฺวา ทานคฺคํ สชฺชยึสุ. ภควา ปาโตว สรีรปฏิชคฺคนํ กตฺวา คนฺธกุฏึ ปวิสิตฺวา ผลสมาปตฺตึ อปฺเปตฺวา นิสีทิ. สกฺกสฺส ปณฺฑุกมฺพลสิลาสนํ อุณฺหํ อโหสิ. โส กึ อิทนฺติ อาวชฺเชตฺวา ¶ สตฺถุ สุนาปรนฺตคมนํ ทิสฺวา วิสฺสกมฺมํ อามนฺเตสิ – ‘‘ตาต อชฺช ภควา ติมตฺตานิ โยชนสตานิ ปิณฺฑาจารํ กริสฺสติ, ปฺจ กูฏาคารสตานิ มาเปตฺวา เชตวนทฺวารโกฏฺมตฺถเก คมนสชฺชานิ กตฺวา เปหี’’ติ. โส ตถา อกาสิ. ภควโต กูฏาคารํ จตุมุขํ อโหสิ, ทฺวินฺนํ อคฺคสาวกานํ ทฺวิมุขานิ, เสสานิ เอกมุขานิ. สตฺถา คนฺธกุฏิโต นิกฺขมฺม ปฏิปาฏิยา ปิตกูฏาคาเรสุ ธุรกูฏาคารํ ปาวิสิ. ทฺเว อคฺคสาวเก อาทึ กตฺวา เอกูนปฺจภิกฺขุสตานิปิ กูฏาคารํ คนฺตฺวา นิสินฺนา อเหสุํ. เอกํ ตุจฺฉกูฏาคารํ อโหสิ, ปฺจปิ กูฏาคารสตานิ อากาเส อุปฺปตึสุ.
สตฺถา ¶ สจฺจพนฺธปพฺพตํ นาม ปตฺวา กูฏาคารํ อากาเส เปสิ. ตสฺมึ ปพฺพเต สจฺจพนฺโธ นาม มิจฺฉาทิฏฺิกตาปโส มหาชนํ มิจฺฉาทิฏฺึ อุคฺคณฺหาเปนฺโต ลาภคฺคยสคฺคปฺปตฺโต หุตฺวา วสติ. อพฺภนฺตเร จสฺส อนฺโตจาฏิยํ ปทีโป วิย อรหตฺตสฺส อุปนิสฺสโย ชลติ. ตํ ทิสฺวา ธมฺมมสฺส กเถสฺสามีติ คนฺตฺวา ธมฺมํ เทเสสิ. ตาปโส เทสนาปริโยสาเน อรหตฺตํ ปาปุณิ, มคฺเคเนวาสฺส อภิฺา อาคตา. เอหิภิกฺขุ หุตฺวา อิทฺธิมยปตฺตจีวรธโร หุตฺวา กูฏาคารํ ปาวิสิ.
ภควา กูฏาคารคเตหิ ปฺจหิ ภิกฺขุสเตหิ สทฺธึ วาณิชคามํ คนฺตฺวา กูฏาคารานิ อทิสฺสมานานิ กตฺวา วาณิชคามํ ปาวิสิ. วาณิชา พุทฺธปฺปมุขสฺส ภิกฺขุสงฺฆสฺส มหาทานํ ทตฺวา สตฺถารํ มกุลการามํ นยึสุ. สตฺถา มณฺฑลมาฬํ ปาวิสิ. มหาชโน ยาว สตฺถา ภตฺตทรถํ ปฏิปสฺสมฺเภติ, ตาว ปาตราสํ กตฺวา อุโปสถงฺคานิ สมาทาย พหุํ คนฺธฺจ ปุปฺผฺจ อาทาย ¶ ธมฺมสฺสวนตฺถาย อารามํ ปจฺจาคมาสิ. สตฺถา ธมฺมํ เทเสสิ. มหาชนสฺส พนฺธนโมกฺโข ชาโต, มหนฺตํ พุทฺธโกลาหลํ อโหสิ.
สตฺถา มหาชนสฺส สงฺคหตฺถํ กติปาหํ ตตฺเถว วสิ, อรุณํ ปน มหาคนฺธกุฏิยํเยว อุฏฺเปสิ. ตตฺถ กติปาหํ วสิตฺวา วาณิชคาเม ปิณฺฑาย จริตฺวา ‘‘ตฺวํ อิเธว วสาหี’’ติ ปุณฺณตฺเถรํ นิวตฺเตตฺวา อนฺตเร นมฺมทานที ¶ นาม อตฺถิ, ตสฺสา ตีรํ อคมาสิ. นมฺมทานาคราชา สตฺถุ ปจฺจุคฺคมนํ กตฺวา นาคภวนํ ปเวเสตฺวา ติณฺณํ รตนานํ สกฺการํ อกาสิ. สตฺถา ¶ ตสฺส ธมฺมํ กเถตฺวา นาคภวนา นิกฺขมิ. โส – ‘‘มยฺหํ, ภนฺเต, ปริจริตพฺพํ เทถา’’ติ ยาจิ, ภควา นมฺมทานทีตีเร ปทเจติยํ ทสฺเสสิ. ตํ วีจีสุ อาคตาสุ ปิธียติ, คตาสุ วิวรียติ, มหาสกฺการปฺปตฺตํ อโหสิ. สตฺถา ตโต นิกฺขมฺม สจฺจพนฺธปพฺพตํ คนฺตฺวา สจฺจพนฺธํ อาห – ‘‘ตยา มหาชโน อปายมคฺเค โอตาริโต, ตฺวํ อิเธว วสิตฺวา เอเตสํ ลทฺธึ วิสฺสชฺชาเปตฺวา นิพฺพานมคฺเค ปติฏฺาเปหี’’ติ. โสปิ ปริจริตพฺพํ ยาจิ. สตฺถา ฆนปิฏฺิปาสาเณ อลฺลมตฺติกปิณฺฑมฺหิ ลฺฉนํ วิย ปทเจติยํ ทสฺเสสิ, ตโต เชตวนเมว คโต. เอตมตฺถํ สนฺธาย เตเนวนฺตรวสฺเสนาติอาทิ วุตฺตํ.
ปรินิพฺพายีติ อนุปาทิเสสาย นิพฺพานธาตุยา ปรินิพฺพายิ. มหาชโน เถรสฺส สตฺต ทิวสานิ สรีรปูชํ กตฺวา พหูนิ คนฺธกฏฺานิ สโมธาเนตฺวา สรีรํ ฌาเปตฺวา ธาตุโย อาทาย เจติยํ อกาสิ. สมฺพหุลา ภิกฺขูติ เถรสฺส อาฬาหเน ิตภิกฺขู. เสสํ สพฺพตฺถ อุตฺตานเมวาติ.
ปปฺจสูทนิยา มชฺฌิมนิกายฏฺกถาย
ปุณฺโณวาทสุตฺตวณฺณนา นิฏฺิตา.
๔. นนฺทโกวาทสุตฺตวณฺณนา
๓๙๘. เอวํ ¶ เม สุตนฺติ นนฺทโกวาทสุตฺตํ. ตตฺถ เตน โข ปน สมเยนาติ ภควา มหาปชาปติยา ยาจิโต ภิกฺขุนิสงฺฆํ อุยฺโยเชตฺวา ภิกฺขุสงฺฆํ สนฺนิปาเตตฺวา – ‘‘เถรา ภิกฺขู วาเรน ภิกฺขุนิโย โอวทนฺตู’’ติ สงฺฆสฺส ภารํ อกาสิ. ตํ สนฺธาเยตํ วุตฺตํ. ตตฺถ ปริยาเยนาติ วาเรน. น อิจฺฉตีติ อตฺตโน วาเร สมฺปตฺเต ทูรํ คามํ วา คนฺตฺวา สูจิกมฺมาทีนิ วา อารภิตฺวา ‘‘อยํ นามสฺส ปปฺโจ’’ติ ¶ วทาเปสิ. อิมํ ปน ปริยาเยน โอวาทํ ภควา นนฺทกตฺเถรสฺเสว การณา อกาสิ. กสฺมา? อิมาสฺหิ ภิกฺขุนีนํ เถรํ ทิสฺวา จิตฺตํ เอกคฺคํ โหติ ¶ ปสีทติ. เตน ตา ตสฺส โอวาทํ สมฺปฏิจฺฉิตุกามา, ธมฺมกถํ โสตุกามา. ตสฺมา ภควา – ‘‘นนฺทโก อตฺตโน วาเร สมฺปตฺเต โอวาทํ ทสฺสติ, ธมฺมกถํ กเถสฺสตี’’ติ วาเรน โอวาทํ อกาสิ. เถโร ปน อตฺตโน วารํ น กโรติ, กสฺมาติ เจ? ตา กิร ภิกฺขุนิโย ปุพฺเพ เถรสฺส ชมฺพุทีเป รชฺชํ กาเรนฺตสฺส โอโรธา อเหสุํ. เถโร ปุพฺเพนิวาสาเณน ตํ การณํ ตฺวา จินฺเตสิ – ‘‘มํ อิมสฺส ภิกฺขุนิสงฺฆสฺส มชฺเฌ นิสินฺนํ อุปมาโย จ การณานิ จ อาหริตฺวา ธมฺมํ กถยมานํ ทิสฺวา อฺโ ปุพฺเพนิวาสาณลาภี ภิกฺขุ อิมํ การณํ โอโลเกตฺวา ‘อายสฺมา นนฺทโก ยาวชฺชทิวสา โอโรเธ น วิสฺสชฺเชติ, โสภตายมายสฺมา โอโรธปริวุโต’ติ วตฺตพฺพํ มฺเยฺยา’’ติ. เอตมตฺถํ สมฺปสฺสมาโน เถโร อตฺตโน วารํ น กโรติ. อิมาสฺจ กิร ภิกฺขุนีนํ เถรสฺเสว เทสนา สปฺปายา ภวิสฺสตีติ ตฺวา อถ โข ภควา อายสฺมนฺตํ นนฺทกํ อามนฺเตสิ.
ตาสํ ภิกฺขุนีนํ ปุพฺเพ ตสฺส โอโรธภาวชานนตฺถํ อิทํ วตฺถุํ – ปุพฺเพ กิร พาราณสิยํ ปฺจ ทาสสตานิ ปฺจ ทาสิสตานิ จาติ ชงฺฆสหสฺสํ เอกโตว กมฺมํ กตฺวา เอกสฺมึ าเน วสิ. อยํ นนฺทกตฺเถโร ตสฺมึ กาเล เชฏฺกทาโส โหติ ¶ , โคตมี เชฏฺกทาสี. สา เชฏฺกทาสสฺส ปาทปริจาริกา อโหสิ ปณฺฑิตา พฺยตฺตา. ชงฺฆสหสฺสมฺปิ ปฺุกมฺมํ กโรนฺตํ เอกโต กโรติ. อถ วสฺสูปนายิกสมเย ปฺจ ปจฺเจกพุทฺธา นนฺทมูลกปพฺภารโต อิสิปตเน โอตริตฺวา นคเร ปิณฺฑาย จริตฺวา อิสิปตนเมว คนฺตฺวา – ‘‘วสฺสูปนายิกกุฏิยา อตฺถาย หตฺถกมฺมํ ¶ ยาจิสฺสามา’’ติ จีวรํ ปารุปิตฺวา สายนฺหสมเย นครํ ปวิสิตฺวา เสฏฺิสฺส ฆรทฺวาเร อฏฺํสุ. เชฏฺกทาสี กุฏํ คเหตฺวา อุทกติตฺถํ คจฺฉนฺตี ปจฺเจกพุทฺเธ นครํ ปวิสนฺเต อทฺทส. เสฏฺิ เตสํ อาคตการณํ สุตฺวา ‘‘อมฺหากํ โอกาโส นตฺถิ, คจฺฉนฺตู’’ติ อาห.
อถ เต นครา นิกฺขมนฺเต เชฏฺกทาสี กุฏํ คเหตฺวา ปวิสนฺตี ทิสฺวา กุฏํ โอตาเรตฺวา วนฺทิตฺวา โอนมิตฺวา มุขํ ปิธาย – ‘‘อยฺยา นครํ ปวิฏฺมตฺตาว นิกฺขนฺตา, กึ นุ โข’’ติ ปุจฺฉิ. วสฺสูปนายิกกุฏิยา หตฺถกมฺมํ ยาจิตุํ อาคมิมฺหาติ. ลทฺธํ, ภนฺเตติ. น ลทฺธํ อุปาสิเกติ? กึ ปเนสา กุฏิ อิสฺสเรเหว กาตพฺพา, ทุคฺคเตหิปิ สกฺกา กาตุนฺติ. เยน เกนจิ สกฺกาติ? สาธุ, ภนฺเต, มยํ กริสฺสาม. สฺเว มยฺหํ ภิกฺขํ คณฺหถาติ นิมนฺเตตฺวา ¶ อุทกํ เนตฺวา ปุน กุฏํ คเหตฺวา อาคมฺม ติตฺถมคฺเค ตฺวา อาคตา อวเสสทาสิโย ‘‘เอตฺเถว โหถา’’ติ วตฺวา สพฺพาสํ อาคตกาเล อาห – ‘‘อมฺม กึ นิจฺจเมว ปรสฺส ทาสกมฺมํ กริสฺสถ, อุทาหุ ทาสภาวโต มุจฺจิตุํ อิจฺฉถา’’ติ? อชฺเชว มุจฺจิตุมิจฺฉาม อยฺเยติ. ยทิ เอวํ มยา ปฺจ ปจฺเจกพุทฺธา หตฺถกมฺมํ อลภนฺตา สฺวาตนาย นิมนฺติตา, ตุมฺหากํ สามิเกหิ เอกทิวสํ หตฺถกมฺมํ ทาเปถาติ. ตา สาธูติ สมฺปฏิจฺฉิตฺวา สายํ อฏวิโต อาคตกาเล สามิกานํ อาโรเจสุํ. เต สาธูติ เชฏฺกทาสสฺส เคหทฺวาเร สนฺนิปตึสุ.
อถ เน เชฏฺกทาสี สฺเว ตาตา ปจฺเจกพุทฺธานํ หตฺถกมฺมํ เทถาติ อานิสํสํ อาจิกฺขิตฺวา เยปิ ¶ น กาตุกามา, เต คาฬฺเหน โอวาเทน ตชฺเชตฺวา ปฏิจฺฉาเปสิ. สา ปุนทิวเส ปจฺเจกพุทฺธานํ ภตฺตํ ทตฺวา สพฺเพสํ ทาสปุตฺตานํ สฺํ อทาสิ. เต ตาวเทว อรฺํ ปวิสิตฺวา ทพฺพสมฺภาเร สโมธาเนตฺวา สตํ สตํ หุตฺวา เอเกกกุฏึ เอเกกจงฺกมนาทิปริวารํ กตฺวา มฺจปีปานียปริโภชนียภาชนาทีนิ เปตฺวา ปจฺเจกพุทฺเธ เตมาสํ ตตฺถ วสนตฺถาย ปฏิฺํ กาเรตฺวา วารภิกฺขํ ปฏฺเปสุํ. โย อตฺตโน วารทิวเส น สกฺโกติ. ตสฺส เชฏฺกทาสี สกเคหโต อาหริตฺวา เทติ. เอวํ เตมาสํ ชคฺคิตฺวา เชฏฺกทาสี เอเกกํ ทาสํ เอเกกํ สาฏกํ วิสฺสชฺชาเปสิ. ปฺจ ถูลสาฏกสตานิ อเหสุํ. ตานิ ปริวตฺตาเปตฺวา ปฺจนฺนํ ปจฺเจกพุทฺธานํ ติจีวรานิ กตฺวา อทาสิ. ปจฺเจกพุทฺธา ยถาผาสุกํ อคมํสุ. ตมฺปิ ชงฺฆสหสฺสํ เอกโต กุสลํ กตฺวา กายสฺส เภทา เทวโลเก นิพฺพตฺติ. ตานิ ปฺจ มาตุคามสตานิ กาเลน กาลํ เตสํ ปฺจนฺนํ ปุริสสตานํ เคเห โหนฺติ, กาเลน ¶ กาลํ สพฺพาปิ เชฏฺกทาสปุตฺตสฺเสว เคเห โหนฺติ. อถ เอกสฺมึ กาเล เชฏฺกทาสปุตฺโต เทวโลกโต จวิตฺวา ราชกุเล นิพฺพตฺโต. ตาปิ ปฺจสตา เทวกฺา มหาโภคกุเลสุ นิพฺพตฺติตฺวา ตสฺส รชฺเช ิตสฺส เคหํ อคมํสุ. เอเตน นิยาเมน สํสรนฺติโย อมฺหากํ ภควโต กาเล โกลิยนคเร เทวทหนคเร จ ขตฺติยกุเลสุ นิพฺพตฺตา.
นนฺทกตฺเถโรปิ ปพฺพชิตฺวา อรหตฺตํ ปตฺโต, เชฏฺกทาสิธีตา วยํ อาคมฺม สุทฺโธทนมหาราชสฺส อคฺคมเหสิฏฺาเน ิตา, อิตราปิ เตสํ เตสํ ¶ ราชปุตฺตานํเยว ฆรํ คตา. ตาสํ สามิกา ปฺจสตา ราชกุมารา อุทกจุมฺพฏกลเห สตฺถุ ธมฺมเทสนํ สุตฺวา ปพฺพชิตา, ราชธีตโร เตสํ อุกฺกณฺนตฺถํ ¶ สาสนํ เปเสสุํ. เต อุกฺกณฺิเต ภควา กุณาลทหํ เนตฺวา โสตาปตฺติผเล ปติฏฺเปตฺวา มหาสมยทิวเส อรหตฺเต ปติฏฺาเปสิ. ตาปิ ปฺจสตา ราชธีตโร นิกฺขมิตฺวา มหาปชาปติยา สนฺติเก ปพฺพชึสุ. อยมายสฺมา นนฺทโก เอตฺตาว ตา ภิกฺขุนิโยติ เอวเมตํ วตฺถุ ทีเปตพฺพํ.
ราชการาโมติ ปเสนทินา การิโต นครสฺส ทกฺขิณทิสาภาเค ถูปารามสทิเส าเน วิหาโร.
๓๙๙. สมฺมปฺปฺาย สุทิฏฺนฺติ เหตุนา การเณน วิปสฺสนาปฺาย ยาถาวสรสโต ทิฏฺํ.
๔๐๑. ตชฺชํ ตชฺชนฺติ ตํสภาวํ ตํสภาวํ, อตฺถโต ปน ตํ ตํ ปจฺจยํ ปฏิจฺจ ตา ตา เวทนา อุปฺปชฺชนฺตีติ วุตฺตํ โหติ.
๔๐๒. ปเควสฺส ฉายาติ มูลาทีนิ นิสฺสาย นิพฺพตฺตา ฉายา ปมตรํเยว อนิจฺจา.
๔๑๓. อนุปหจฺจาติ อนุปหนิตฺวา. ตตฺถ มํสํ ปิณฺฑํ ปิณฺฑํ กตฺวา จมฺมํ อลฺลิยาเปนฺโต มํสกายํ อุปหนติ นาม. จมฺมํ พทฺธํ พทฺธํ กตฺวา มํเส อลฺลิยาเปนฺโต มํสกายํ ¶ อุปหนติ นาม. เอวํ อกตฺวา. วิลิมํสํ นฺหารุพนฺธนนฺติ สพฺพจมฺเม ลคฺควิลีปนมํสเมว. อนฺตรากิเลสสํโยชนพนฺธนนฺติ สพฺพํ อนฺตรกิเลสเมว สนฺธาย วุตฺตํ.
๔๑๔. สตฺต โข ปนิเมติ กสฺมา อาหาติ? ยา หิ เอสา ปฺา กิเลเส ฉินฺทตีติ วุตฺตา, สา น เอกิกาว อตฺตโน ธมฺมตาย ฉินฺทิตุํ สกฺโกติ. ยถา ปน กุารี น ¶ อตฺตโน ธมฺมตาย เฉชฺชํ ฉินฺทติ, ปุริสสฺส ตชฺชํ วายามํ ปฏิจฺเจว ฉินฺทติ, เอวํ น วินา ฉหิ โพชฺฌงฺเคหิ ปฺา กิเลเส ฉินฺทิตุํ สกฺโกติ. ตสฺมา เอวมาห. เตน หีติ เยน การเณน ตยา ฉ อชฺฌตฺติกานิ อายตนานิ, ฉ พาหิรานิ ¶ , ฉ วิฺาณกาเย, ทีโปปมํ, รุกฺโขปมํ, คาวูปมฺจ ทสฺเสตฺวา สตฺตหิ โพชฺฌงฺเคหิ อาสวกฺขเยน เทสนา นิฏฺปิตา, เตน การเณน ตฺวํ สฺเวปิ ตา ภิกฺขุนิโย เตเนว โอวาเทน โอวเทยฺยาสีติ.
๔๑๕. สา โสตาปนฺนาติ ยา สา คุเณหิ สพฺพปจฺฉิมิกา, สา โสตาปนฺนา. เสสา ปน สกทาคามิอนาคามินิโย จ ขีณาสวา จ. ยทิ เอวํ กถํ ปริปุณฺณสงฺกปฺปาติ. อชฺฌาสยปาริปูริยา. ยสฺสา หิ ภิกฺขุนิยา เอวมโหสิ – ‘‘กทา นุ โข อหํ อยฺยสฺส นนฺทกสฺส ธมฺมเทสนํ สุณนฺตี ตสฺมึเยว อาสเน โสตาปตฺติผลํ สจฺฉิกเรยฺย’’นฺติ, สา โสตาปตฺติผลํ สจฺฉากาสิ. ยสฺสา อโหสิ ‘‘สกทาคามิผลํ อนาคามิผลํ อรหตฺต’’นฺติ, สา อรหตฺตํ สจฺฉากาสิ. เตนาห ภควา ‘‘อตฺตมนา เจว ปริปุณฺณสงฺกปฺปา จา’’ติ.
ปปฺจสูทนิยา มชฺฌิมนิกายฏฺกถาย
นนฺทโกวาทสุตฺตวณฺณนา นิฏฺิตา.
๕. ราหุโลวาทสุตฺตวณฺณนา
๔๑๖. เอวํ ¶ เม สุตนฺติ ราหุโลวาทสุตฺตํ. ตตฺถ วิมุตฺติปริปาจนียาติ วิมุตฺตึ ปริปาเจนฺตีติ วิมุตฺติปริปาจนียา. ธมฺมาติ ¶ ปนฺนรส ธมฺมา. เต สทฺธินฺทฺริยาทีนํ วิสุทฺธิการณวเสน เวทิตพฺพา. วุตฺตฺเหตํ –
‘‘อสฺสทฺเธ ปุคฺคเล ปริวชฺชยโต, สทฺเธ ปุคฺคเล เสวโต ภชโต ปยิรุปาสโต ปสาทนีเย สุตฺตนฺเต ปจฺจเวกฺขโต อิเมหิ ตีหากาเรหิ สทฺธินฺทฺริยํ วิสุชฺฌติ. กุสีเต ปุคฺคเล ปริวชฺชยโต อารทฺธวีริเย ปุคฺคเล เสวโต ภชโต ปยิรุปาสโต สมฺมปฺปธาเน ปจฺจเวกฺขโต อิเมหิ ตีหากาเรหิ วีริยินฺทฺริยํ วิสุชฺฌติ. มุฏฺสฺสตี ปุคฺคเล ปริวชฺชยโต อุปฏฺิตสฺสตี ปุคฺคเล เสวโต ภชโต ปยิรุปาสโต สติปฏฺาเน ปจฺจเวกฺขโต อิเมหิ ตีหากาเรหิ สตินฺทฺริยํ วิสุชฺฌติ ¶ . อสมาหิเต ปุคฺคเล ปริวชฺชยโต สมาหิเต ปุคฺคเล เสวโต ภชโต ปยิรุปาสโต ฌานวิโมกฺเข ปจฺจเวกฺขโต อิเมหิ ตีหากาเรหิ สมาธินฺทฺริยํ วิสุชฺฌติ. ทุปฺปฺเ ปุคฺคเล ปริวชฺชยโต ปฺวนฺเต ปุคฺคเล เสวโต ภชโต ปยิรุปาสโต คมฺภีราณจริยํ ปจฺจเวกฺขโต อิเมหิ ตีหากาเรหิ ปฺินฺทฺริยํ วิสุชฺฌติ. อิติ อิเม ปฺจ ปุคฺคเล ปริวชฺชยโต ปฺจ ปุคฺคเล เสวโต ภชโต ปยิรุปาสโต ปฺจ สุตฺตนฺตกฺขนฺเธ ปจฺจเวกฺขโต อิเมหิ ปนฺนรสหิ อากาเรหิ อิมานิ ปฺจินฺทฺริยานิ วิสุชฺฌนฺตี’’ติ (ปฏิ. ม. ๑.๑๘๕).
อปเรปิ ปนฺนรส ธมฺมา วิมุตฺติปริปาจนียา – สทฺธาทีนิ ปฺจิมานิ อินฺทฺริยานิ, อนิจฺจสฺา, อนิจฺเจ ทุกฺขสฺา, ทุกฺเข อนตฺตสฺา, ปหานสฺา, วิราคสฺาติ, อิมา ปฺจ นิพฺเพธภาคิยา สฺา, เมฆิยตฺเถรสฺส กถิตา กลฺยาณมิตฺตตาทโย ปฺจธมฺมาติ. กาย ปน เวลาย ภควโต เอตทโหสีติ. ปจฺจูสสมเย โลกํ โวโลเกนฺตสฺส.
๔๑๙. อเนกานํ เทวตาสหสฺสานนฺติ อายสฺมตา ราหุเลน ปทุมุตฺตรสฺส ภควโต ปาทมูเล ปาลิตนาคราชกาเล ปตฺถนํ ¶ ปฏฺเปนฺเตน สทฺธึ ปตฺถนํ ปฏฺปิตเทวตาเยว. ตาสุ ปน กาจิ ภูมฏฺกา ¶ เทวตา, กาจิ อนฺตลิกฺขกา, กาจิ จาตุมหาราชิกา, กาจิ เทวโลเก, กาจิ พฺรหฺมโลเก นิพฺพตฺตา. อิมสฺมึ ปน ทิวเส สพฺพา เอกฏฺาเน อนฺธวนสฺมึเยว สนฺนิปติตา. ธมฺมจกฺขุนฺติ อุปาลิโอวาท- (ม. นิ. ๒.๖๙) ทีฆนขสุตฺเตสุ (ม. นิ. ๒.๒๐๖) ปมมคฺโค ธมฺมจกฺขุนฺติ วุตฺโต, พฺรหฺมายุสุตฺเต (ม. นิ. ๒.๓๙๕) ตีณิ ผลานิ, อิมสฺมึ สุตฺเต จตฺตาโร มคฺคา, จตฺตาริ จ ผลานิ ธมฺมจกฺขุนฺติ เวทิตพฺพานิ. ตตฺถ หิ กาจิ เทวตา โสตาปนฺนา อเหสุํ, กาจิ สกทาคามี, อนาคามี, ขีณาสวา. ตาสฺจ ปน เทวตานํ เอตฺตกาติ คณนวเสน ปริจฺเฉโท นตฺถิ. เสสํ สพฺพตฺถ อุตฺตานเมวาติ.
ปปฺจสูทนิยา มชฺฌิมนิกายฏฺกถาย
ราหุโลวาทสุตฺตวณฺณนา นิฏฺิตา.
๖. ฉฉกฺกสุตฺตวณฺณนา
๔๒๐. เอวํ ¶ ¶ เม สุตนฺติ ฉฉกฺกสุตฺตํ. ตตฺถ อาทิกลฺยาณนฺติอาทิมฺหิ กลฺยาณํ ภทฺทกํ นิทฺโทสํ กตฺวา เทเสสฺสามิ. มชฺฌปริโยสาเนสุปิ เอเสว นโย. อิติ ภควา อริยวํสํ นวหิ, มหาสติปฏฺานํ สตฺตหิ, มหาอสฺสปุรํ สตฺตหิเยว ปเทหิ โถเมสิ. อิทํ ปน สุตฺตํ นวหิ ปเทหิ โถเมสิ.
เวทิตพฺพานีติ ¶ สหวิปสฺสเนน มคฺเคน ชานิตพฺพานิ. มนายตเนน เตภูมกจิตฺตเมว กถิตํ, ธมฺมายตเนน พหิทฺธา เตภูมกธมฺมา จ, มโนวิฺาเณน เปตฺวา ทฺเว ปฺจวิฺาณานิ เสสํ พาวีสติวิธํ โลกิยวิปากจิตฺตํ. ผสฺสเวทนา ยถาวุตฺตวิปากวิฺาณสมฺปยุตฺตาว. ตณฺหาติ วิปากเวทนาปจฺจยา ชวนกฺขเณ อุปฺปนฺนตณฺหา.
๔๒๒. จกฺขุ อตฺตาติ ปาฏิเยกฺโก อนุสนฺธิ. เหฏฺา กถิตานฺหิ ทฺวินฺนํ สจฺจานํ อนตฺตภาวทสฺสนตฺถํ อยํ เทสนา อารทฺธา. ตตฺถ น อุปปชฺชตีติ น ยุชฺชติ. เวตีติ วิคจฺฉติ นิรุชฺฌติ.
๔๒๔. อยํ โข ปน, ภิกฺขเวติ อยมฺปิ ปาฏิเยกฺโก อนุสนฺธิ. อยฺหิ เทสนา ติณฺณํ คาหานํ วเสน วฏฺฏํ ทสฺเสตุํ อารทฺธา. ทุกฺขํ สมุทโยติ ทฺวินฺนํ สจฺจานํ วเสน วฏฺฏํ ทสฺเสตุนฺติปิ วทนฺติเยว. เอตํ มมาติอาทีสุ ตณฺหามานทิฏฺิคาหาว เวทิตพฺพา. สมนุปสฺสตีติ คาหตฺตยวเสน ปสฺสติ.
เอวํ วฏฺฏํ ทสฺเสตฺวา อิทานิ ติณฺณํ คาหานํ ปฏิปกฺขวเสน, นิโรโธ มคฺโคติ อิเมสํ วา ทฺวินฺนํ สจฺจานํ วเสน วิวฏฺฏํ ทสฺเสตุํ อยํ โข ปนาติอาทิมาห. เนตํ มมาติอาทีนิ ตณฺหาทีนํ ปฏิเสธวจนานิ. สมนุปสฺสตีติ อนิจฺจํ ทุกฺขมนตฺตาติ ปสฺสติ.
๔๒๕. เอวํ ¶ วิวฏฺฏํ ทสฺเสตฺวา อิทานิ ติณฺณํ อนุสยานํ วเสน ปุน วฏฺฏํ ทสฺเสตุํ จกฺขฺุจ, ภิกฺขเวติอาทิมาห. ตตฺถ อภินนฺทตีติอาทีนิ ตณฺหาทิฏฺิวเสเนว วุตฺตานิ. อนุเสตีติ อปฺปหีโน โหติ. ทุกฺขสฺสาติ ¶ วฏฺฏทุกฺขกิเลสทุกฺขสฺส.
๔๒๖. เอวํ ¶ ติณฺณํ อนุสยานํ วเสน วฏฺฏํ กเถตฺวา อิทานิ เตสํ ปฏิกฺเขปวเสน วิวฏฺฏํ ทสฺเสนฺโต ปุน จกฺขฺุจาติอาทิมาห. อวิชฺชํ ปหายาติ วฏฺฏมูลิกํ อวิชฺชํ ปชหิตฺวา. วิชฺชนฺติ อรหตฺตมคฺควิชฺชํ อุปฺปาเทตฺวา.
๔๒๗. านเมตํ วิชฺชตีติ เอตฺตเกเนว กถามคฺเคน วฏฺฏวิวฏฺฏวเสน เทสนํ มตฺถกํ ปาเปตฺวา ปุน ตเทว สมฺปิณฺเฑตฺวา ทสฺเสนฺโต เอวํ ปสฺสํ, ภิกฺขเวติอาทิมาห. สฏฺิมตฺตานํ ภิกฺขูนนฺติ เอตฺถ อนจฺฉริยเมตํ, ยํ สยเมว ตถาคเต เทเสนฺเต สฏฺิ ภิกฺขู อรหตฺตํ ปตฺตา. อิมฺหิ สุตฺตํ ธมฺมเสนาปติมฺหิ กเถนฺเตปิ สฏฺิ ภิกฺขู อรหตฺตํ ปตฺตา, มหาโมคฺคลฺลาเน กเถนฺเตปิ, อสีติมหาเถเรสุ กเถนฺเตสุปิ ปตฺตา เอว. เอตมฺปิ อนจฺฉริยํ. มหาภิฺปฺปตฺตา หิ เต สาวกา.
อปรภาเค ปน ตมฺพปณฺณิทีเป มาเลยฺยเทวตฺเถโร นาม เหฏฺา โลหปาสาเท อิทํ สุตฺตํ กเถสิ. ตทาปิ สฏฺิ ภิกฺขู อรหตฺตํ ปตฺตา. ยถา จ โลหปาสาเท, เอวํ เถโร มหามณฺฑเปปิ อิทํ สุตฺตํ กเถสิ. มหาวิหารา นิกฺขมิตฺวา เจติยปพฺพตํ คโต, ตตฺถาปิ กเถสิ. ตโต สากิยวํสวิหาเร, กูฏาลิวิหาเร, อนฺตรโสพฺเภ, มุตฺตงฺคเณ, วาตกปพฺพเต, ปาจินฆรเก, ทีฆวาปิยํ, โลกนฺทเร, โนมณฺฑลตเล กเถสิ. เตสุปิ าเนสุ สฏฺิ สฏฺิ ¶ ภิกฺขู อรหตฺตํ ปตฺตา. ตโต นิกฺขมิตฺวา ปน เถโร จิตฺตลปพฺพตํ คโต. ตทา จ จิตฺตลปพฺพตวิหาเร อติเรกสฏฺิวสฺโส มหาเถโร, โปกฺขรณิยํ กุรุวกติตฺถํ นาม ปฏิจฺฉนฺนฏฺานํ อตฺถิ, ตตฺถ เถโร นฺหายิสฺสามีติ โอติณฺโณ. เทวตฺเถโร ตสฺส สนฺติกํ คนฺตฺวา นฺหาเปมิ, ภนฺเตติ อาห. เถโร ปฏิสนฺถาเรเนว – ‘‘มาเลยฺยเทโว นาม อตฺถีติ วทนฺติ, โส อยํ ภวิสฺสตี’’ติ ตฺวา ตฺวํ เทโวติ อาห. อาม, ภนฺเตติ. สฏฺิวสฺสทฺธานํ เม, อาวุโส, โกจิ สรีรํ หตฺเถน ผุสิตุํ นาม น ลภิ, ตฺวํ ปน นฺหาเปหีติ อุตฺตริตฺวา ตีเร นิสีทิ.
เถโร ¶ สพฺพมฺปิ หตฺถปาทาทิปริกมฺมํ กตฺวา มหาเถรํ นฺหาเปสิ. ตํ ทิวสฺจ ธมฺมสฺสวนทิวโส โหติ. อถ มหาเถโร – ‘‘เทว อมฺหากํ ธมฺมทานํ ทาตุํ วฏฺฏตี’’ติ อาห. เถโร สาธุ, ภนฺเตติ สมฺปฏิจฺฉิ. อตฺถงฺคเต สูริเย ¶ ธมฺมสฺสวนํ โฆเสสุํ. อติกฺกนฺตสฏฺิวสฺสาว สฏฺิ มหาเถรา ธมฺมสฺสวนตฺถํ อคมํสุ. เทวตฺเถโร สรภาณาวสาเน อิมํ สุตฺตํ อารภิ, สุตฺตนฺตปริโยสาเน จ สฏฺิ มหาเถรา อรหตฺตํ ปาปุณึสุ. ตโต ติสฺสมหาวิหารํ คนฺตฺวา กเถสิ, ตสฺมิมฺปิ สฏฺิ เถรา. ตโต นาคมหาวิหาเร กาฬกจฺฉคาเม กเถสิ, ตสฺมิมฺปิ สฏฺิ เถรา. ตโต กลฺยาณึ คนฺตฺวา ตตฺถ จาตุทฺทเส เหฏฺาปาสาเท กเถสิ, ตสฺมิมฺปิ สฏฺิ เถรา. อุโปสถทิวเส อุปริปาสาเท กเถสิ, ตสฺมิมฺปิ สฏฺิ เถราติ เอวํ เทวตฺเถเรเยว อิทํ สุตฺตํ กเถนฺเต สฏฺิฏฺาเนสุ สฏฺิ สฏฺิ ชนา อรหตฺตํ ปตฺตา.
อมฺพิลกาฬกวิหาเร ปน ติปิฏกจูฬนาคตฺเถเร ¶ อิมํ สุตฺตํ กเถนฺเต มนุสฺสปริสา คาวุตํ อโหสิ, เทวปริสา โยชนิกา. สุตฺตปริโยสาเน สหสฺสภิกฺขู อรหตฺตํ ปตฺตา, เทเวสุ ปน ตโต ตโต เอเกโกว ปุถุชฺชโน อโหสีติ.
ปปฺจสูทนิยา มชฺฌิมนิกายฏฺกถาย
ฉฉกฺกสุตฺตวณฺณนา นิฏฺิตา.
๗. มหาสฬายตนิกสุตฺตวณฺณนา
๔๒๘. เอวํ ¶ เม สุตนฺติ มหาสฬายตนิกสุตฺตํ. ตตฺถ มหาสฬายตนิกนฺติ มหนฺตานํ ฉนฺนํ อายตนานํ โชตกํ ธมฺมปริยายํ.
๔๒๙. อชานนฺติ สหวิปสฺสเนน มคฺเคน อชานนฺโต. อุปจยํ คจฺฉนฺตีติ วุฑฺฒึ คจฺฉนฺติ, วสิภาวํ คจฺฉนฺตีติ อตฺโถ. กายิกาติ ปฺจทฺวาริกทรถา. เจตสิกาติ มโนทฺวาริกทรถา. สนฺตาปาทีสุปิ เอเสว นโย.
๔๓๐. กายสุขนฺติ ปฺจทฺวาริกสุขํ. เจโตสุขนฺติ มโนทฺวาริกสุขํ. เอตฺถ จ ปฺจทฺวาริกชวเนน สมาปชฺชนํ วา วุฏฺานํ วา นตฺถิ, อุปฺปนฺนมตฺตกเมว โหติ. มโนทฺวาริเกน สพฺพํ โหติ. อยฺจ มคฺควุฏฺานสฺส ปจฺจยภูตา พลววิปสฺสนา, สาปิ มโนทฺวาริเกเนว โหติ.
๔๓๑. ตถาภูตสฺสาติ ¶ กุสลจิตฺตสมฺปยุตฺตเจโตสุขสมงฺคีภูตสฺส. ปุพฺเพว โข ปนสฺสาติ อสฺส ภิกฺขุโน วาจากมฺมนฺตาชีวา ปุพฺพสุทฺธิกา นาม อาทิโต ปฏฺาย ปริสุทฺธาว ¶ โหนฺติ. ทิฏฺิสงฺกปฺปวายามสติสมาธิสงฺขาตานิ ปน ปฺจงฺคานิ สพฺพตฺถกการาปกงฺคานิ นาม. เอวํ โลกุตฺตรมคฺโค อฏฺงฺคิโก วา สตฺตงฺคิโก วา โหติ.
วิตณฺฑวาที ปน ‘‘ยา ยถาภูตสฺส ทิฏฺี’’ติ อิมเมว สุตฺตปเทสํ คเหตฺวา ‘‘โลกุตฺตรมคฺโค ปฺจงฺคิโก’’ติ วทติ. โส – ‘‘เอวมสฺสายํ อริโย อฏฺงฺคิโก มคฺโค ภาวนาปาริปูรึ คจฺฉตี’’ติ อิมินา อนนฺตรวจเนเนว ปฏิเสธิตพฺโพ. อุตฺตริ จ เอวํ สฺาเปตพฺโพ – โลกุตฺตรมคฺโค ปฺจงฺคิโก นาม นตฺถิ, อิมานิ ปน ปฺจ สพฺพตฺถกการาปกงฺคานิ มคฺคกฺขเณ วิรติวเสน ปูเรนฺติ. ‘‘ยา จตูหิ วจีทุจฺจริเตหิ อารติ วิรตี’’ติ เอวํ วุตฺตวิรตีสุ หิ มิจฺฉาวาจํ ปชหติ, สมฺมาวาจํ ภาเวติ, เอวํ สมฺมาวาจํ ¶ ภาเวนฺตสฺส อิมานิ ปฺจงฺคิกานิ น วินา, สเหว วิรติยา ปูเรนฺติ. สมฺมากมฺมนฺตาชีเวสุปิ เอเสว นโย. อิติ วจีกมฺมาทีนิ อาทิโต ปฏฺาย ปริสุทฺธาเนว วฏฺฏนฺติ. อิมานิ ปน ปฺจ สพฺพตฺถกการาปกงฺคานิ วิรติวเสน ปริปูเรนฺตีติ ปฺจงฺคิโก มคฺโค นาม นตฺถิ. สุภทฺทสุตฺเตปิ (ที. นิ. ๒.๒๑๔) เจตํ วุตฺตํ – ‘‘ยสฺมึ โข, สุภทฺท, ธมฺมวินเย อริโย อฏฺงฺคิโก มคฺโค’’ติ. อฺเสุ จ อเนเกสุ สุตฺตสเตสุ อฏฺงฺคิโกว มคฺโค อาคโตติ.
๔๓๓. จตฺตาโรปิ สติปฏฺานาติ มคฺคสมฺปยุตฺตาว จตฺตาโร สติปฏฺานา. สมฺมปฺปธานาทีสุปิ เอเสว นโย. ยุคนนฺธาติ เอกกฺขณิกยุคนนฺธา. เอเตหิ อฺสฺมึ ขเณ สมาปตฺติ, อฺสฺมึ วิปสฺสนาติ. เอวํ นานาขณิกาปิ โหนฺติ, อริยมคฺเค ปน เอกกฺขณิกา.
วิชฺชา จ วิมุตฺติ จาติ อรหตฺตมคฺควิชฺชา จ ผลวิมุตฺติ จ. เสสํ สพฺพตฺถ อุตฺตานเมวาติ.
ปปฺจสูทนิยา มชฺฌิมนิกายฏฺกถาย
มหาสฬายตนิกสุตฺตวณฺณนา นิฏฺิตา.
๘. นครวินฺเทยฺยสุตฺตวณฺณนา
๔๓๕. เอวํ ¶ ¶ ¶ เม สุตนฺติ นครวินฺเทยฺยสุตฺตํ. ตตฺถ สมวิสมํ จรนฺตีติ กาเลน สมํ จรนฺติ, กาเลน วิสมํ. สมจริยมฺปิ เหตนฺติ สมจริยมฺปิ หิ เอตํ.
๔๓๗. เก อาการาติ กานิ การณานิ? เก อนฺวยาติ กา อนุพุทฺธิโย? นตฺถิ โข ปน ตตฺถาติ กสฺมา อาห, นนุ อรฺเ หริตติณจมฺปกวนาทิวเสน อติมนฺุา รูปาทโย ปฺจ กามคุณา อตฺถีติ? โน นตฺถิ. น ปเนตํ วนสณฺเฑน กถิตํ, อิตฺถิรูปาทีนิ ปน สนฺธาเยตํ กถิตํ. ตานิ หิ ปุริสสฺส จิตฺตํ ปริยาทาย ติฏฺนฺติ. ยถาห – ‘‘นาหํ, ภิกฺขเว, อฺํ เอกรูปมฺปิ สมนุปสฺสามิ, ยํ เอวํ ปุริสสฺส จิตฺตํ ปริยาทาย ติฏฺติ, ยถยิทํ, ภิกฺขเว, อิตฺถิรูปํ. อิตฺถิรูปํ, ภิกฺขเว, ปุริสสฺส จิตฺตํ ปริยาทาย ติฏฺตี’’ติ (อ. นิ. ๑.๑) วิตฺถาเรตพฺพํ. เสสํ สพฺพตฺถ อุตฺตานเมวาติ.
ปปฺจสูทนิยา มชฺฌิมนิกายฏฺกถาย
นครวินฺเทยฺยสุตฺตวณฺณนา นิฏฺิตา.
๙. ปิณฺฑปาตปาริสุทฺธิสุตฺตวณฺณนา
๔๓๘. เอวํ ¶ เม สุตนฺติ ปิณฺฑปาตปาริสุทฺธิสุตฺตํ. ตตฺถ ปฏิสลฺลานาติ ผลสมาปตฺติโต.
วิปฺปสนฺนานีติ โอกาสวเสเนตํ วุตฺตํ. ผลสมาปตฺติโต หิ วุฏฺิตสฺส ปฺจหิ ปสาเทหิ ปติฏฺิโตกาโส วิปฺปสนฺโน โหติ, ฉวิวณฺโณ ปริสุทฺโธ. ตสฺมา เอวมาห. สฺุตวิหาเรนาติ สฺุตผลสมาปตฺติวิหาเรน. มหาปุริสวิหาโรติ ¶ พุทฺธปจฺเจกพุทฺธตถาคตมหาสาวกานํ มหาปุริสานํ วิหาโร. เยน จาหํ มคฺเคนาติอาทีสุ วิหารโต ปฏฺาย ยาว คามสฺส อินฺทขีลา เอส ปวิฏฺมคฺโค นาม, อนฺโตคามํ ปวิสิตฺวา เคหปฏิปาฏิยา จริตฺวา ยาว นครทฺวาเรน นิกฺขมนา เอส จริตพฺพปเทโส นาม, พหิ อินฺทขีลโต ปฏฺาย ยาว วิหารา เอส ปฏิกฺกนฺตมคฺโค นาม. ปฏิฆํ วาปิ เจตโสติ จิตฺเต ปฏิหฺนกิเลสชาตํ ¶ กิฺจิ อตฺถิ นตฺถีติ. อโหรตฺตานุสิกฺขินาติ ทิวสฺจ รตฺติฺจ อนุสิกฺขนฺเตน.
๔๔๐. ปหีนา นุ โข เม ปฺจ กามคุณาติอาทีสุ เอกภิกฺขุสฺส ปจฺจเวกฺขณา นานา, นานาภิกฺขูนํ ปจฺจเวกฺขณา นานาติ. กถํ? เอโก หิ ภิกฺขุ ปจฺฉาภตฺตํ ปิณฺฑปาตปฏิกฺกนฺโต ปตฺตจีวรํ ปฏิสาเมตฺวา วิวิตฺโตกาเส นิสินฺโน ปจฺจเวกฺขติ ‘‘ปหีนา นุ โข เม ปฺจกามคุณา’’ติ. โส ‘‘อปฺปหีนา’’ติ ตฺวา วีริยํ ปคฺคยฺห อนาคามิมคฺเคน ปฺจกามคุณิกราคํ สมุคฺฆาเฏตฺวา มคฺคานนฺตรํ ผลํ ผลานนฺตรํ มคฺคํ ตโต วุฏฺาย ปจฺจเวกฺขนฺโต ‘‘ปหีนา’’ติ ปชานาติ. นีวรณาทีสุปิ เอเสว นโย. เอเตสํ ปน อรหตฺตมคฺเคน ปหานาทีนิ โหนฺติ, เอวํ เอกภิกฺขุสฺส นานาปจฺจเวกฺขณา โหติ. เอตาสุ ปน ปจฺจเวกฺขณาสุ อฺโ ภิกฺขุ เอกํ ปจฺจเวกฺขณํ ปจฺจเวกฺขติ, อฺโ เอกนฺติ เอวํ นานาภิกฺขูนํ นานาปจฺจเวกฺขณา โหติ. เสสํ สพฺพตฺถ อุตฺตานเมวาติ.
ปปฺจสูทนิยา มชฺฌิมนิกายฏฺกถาย
ปิณฺฑปาตปาริสุทฺธิสุตฺตวณฺณนา นิฏฺิตา.
๑๐. อินฺทฺริยภาวนาสุตฺตวณฺณนา
๔๕๓. เอวํ ¶ เม สุตนฺติ อินฺทฺริยภาวนาสุตฺตํ. ตตฺถ คชงฺคลายนฺติ เอวํนามเก นิคเม. สุเวฬุวเนติ ¶ สุเวฬุ นาม เอกา รุกฺขชาติ, เตหิ สฺฉนฺโน มหาวนสณฺโฑ, ตตฺถ วิหรติ. จกฺขุนา รูปํ น ปสฺสติ, โสเตน สทฺทํ น สุณาตีติ จกฺขุนา รูปํ น ปสฺสิตพฺพํ, โสเตน สทฺโท น โสตพฺโพติ เอวํ เทเสตีติ อธิปฺปาเยน วทติ.
อฺถา อริยสฺส วินเยติ อิมินา ภควา อตฺตโน สาสเน อสทิสาย อินฺทฺริยภาวนาย กถนตฺถํ อาลยํ อกาสิ. อถายสฺมา อานนฺโท – ‘‘สตฺถา อาลยํ ทสฺเสติ, หนฺทาหํ อิมิสฺสํ ปริสติ ภิกฺขุสงฺฆสฺส อินฺทฺริยภาวนากถํ กาเรมี’’ติ สตฺถารํ ยาจนฺโต เอตสฺส ¶ ภควาติอาทิมาห. อถสฺส ภควา อินฺทฺริยภาวนํ กเถนฺโต เตน หานนฺทาติอาทิมาห.
๔๕๔. ตถ ยทิทํ อุเปกฺขาติ ยา เอสา วิปสฺสนุเปกฺขา นาม, เอสา สนฺตา เอสา ปณีตา, อตปฺปิกาติ อตฺโถ. อิติ อยํ ภิกฺขุ จกฺขุทฺวาเร รูปารมฺมณมฺปิ อิฏฺเ อารมฺมเณ มนาปํ, อนิฏฺเ อมนาปํ, มชฺฌตฺเต มนาปามนาปฺจ จิตฺตํ, ตสฺส รชฺชิตุํ วา ทุสฺสิตุํ วา มุยฺหิตุํ วา อทตฺวาว ปริคฺคเหตฺวา วิปสฺสนํ มชฺฌตฺเต เปติ. จกฺขุมาติ สมฺปนฺนจกฺขุวิสุทฺธเนตฺโต. จกฺขาพาธิกสฺส หิ อุทฺธํ อุมฺมีลนนิมฺมีลนํ น โหติ, ตสฺมา โส น คหิโต.
๔๕๖. อีสกํโปเณติ รถีสา วิย อุฏฺหิตฺวา ิเต.
๔๖๑. ปฏิกูเล อปฺปฏิกูลสฺีติอาทีสุ ปฏิกูเล เมตฺตาผรเณน วา ธาตุโส อุปสํหาเรน วา อปฺปฏิกูลสฺี วิหรติ. อปฺปฏิกูเล อสุภผรเณน วา อนิจฺจโต อุปสํหาเรน วา ปฏิกูลสฺี วิหรติ. เสสปเทสุปิ เอเสว นโย. ตทุภยํ อภินิวชฺเชตฺวาติ ¶ มชฺฌตฺโต หุตฺวา วิหริตุกาโม ¶ กึ กโรตีติ? อิฏฺานิฏฺเสุ อาปาถคเตสุ เนว โสมนสฺสิโก น โทมนสฺสิโก โหติ. วุตฺตฺเหตํ –
‘‘กถํ ปฏิกูเล อปฺปฏิกูลสฺี วิหรติ? อนิฏฺสฺมึ วตฺถุสฺมึ เมตฺตาย วา ผรติ, ธาตุโต วา อุปสํหรติ, เอวํ ปฏิกูเล อปฺปฏิกูลสฺี วิหรติ. กถํ อปฺปฏิกูเล ปฏิกูลสฺี วิหรติ? อิฏฺสฺมึ วตฺถุสฺมึ อสุภาย วา ผรติ, อนิจฺจโต วา อุปสํหรติ, เอวํ อปฺปฏิกูเล ปฏิกูลสฺี วิหรติ. กถํ ปฏิกูเล จ อปฺปฏิกูเล จ อปฺปฏิกูลสฺี วิหรติ? อนิฏฺสฺมิฺจ อิฏฺสฺมิฺจ วตฺถุสฺมึ เมตฺตาย วา ผรติ, ธาตุโต วา อุปสํหรติ. เอวํ ปฏิกูเล จ อปฺปฏิกูเล จ อปฺปฏิกูลสฺี วิหรติ. กถํ อปฺปฏิกูเล จ ปฏิกูเล จ ปฏิกูลสฺี วิหรติ? อิฏฺสฺมิฺจ อนิฏฺสฺมิฺจ วตฺถุสฺมึ อสุภาย วา ผรติ, อนิจฺจโต วา อุปสํหรติ, เอวํ อปฺปฏิกูเล จ ปฏิกูเล จ ปฏิกูลสฺี วิหรติ ¶ . กถํ ปฏิกูเล จ อปฺปฏิกูเล จ ตทุภยํ อภินิวชฺเชตฺวา อุเปกฺขโก วิหรติ สโต สมฺปชาโน? อิธ ภิกฺขุ จกฺขุนา รูปํ ทิสฺวา เนว สุมโน โหติ น ทุมฺมโน, อุเปกฺขโก วิหรติ สโต สมฺปชาโน…เป… มนสา ธมฺมํ วิฺาย เนว สุมโน โหติ น ทุมฺมโน, อุเปกฺขโก วิหรติ สโต สมฺปชาโน. เอวํ ปฏิกูเล จ อปฺปฏิกูเล จ ตทุภยํ อภินิวชฺเชตฺวา อุเปกฺขโก วิหรติ สโต สมฺปชาโน’’ติ.
อิเมสุ จ ตีสุ นเยสุ ปมนเย มนาปํ อมนาปํ มนาปามนาปนฺติ สํกิเลสํ วฏฺฏติ, นิกฺกิเลสํ วฏฺฏติ. ทุติยนเย สํกิเลสํ, ตติยนเย สํกิเลสนิกฺกิเลสํ วฏฺฏติ. ปุน วุตฺตํ – ‘‘ปมํ สํกิเลสํ วฏฺฏติ, ทุติยํ สํกิเลสมฺปิ นิกฺกิเลสมฺปิ, ตติยํ นิกฺกิเลสเมว วฏฺฏตี’’ติ. เสสํ สพฺพตฺถ อุตฺตานเมวาติ.
ปปฺจสูทนิยา มชฺฌิมนิกายฏฺกถาย
อินฺทฺริยภาวนาสุตฺตวณฺณนา นิฏฺิตา.
ปฺจมวคฺควณฺณนา นิฏฺิตา.
อุปริปณฺณาสฏฺกถา นิฏฺิตา.
โย ¶ ¶ จายํ ‘‘สพฺพธมฺมมูลปริยายํ โว, ภิกฺขเว, เทสิสฺสามี’’ติ อารทฺธตฺตา อาทิกลฺยาโณ, มชฺเฌ ‘‘สุตฺตํ เคยฺยํ เวยฺยากรณํ คาถา อุทานํ อิติวุตฺตกํ ชาตกํ อพฺภุตธมฺมํ เวทลฺล’’นฺติ วจนโต มชฺเฌกลฺยาโณ, สนฺนิฏฺาเน ‘‘อริโย ภาวิตินฺทฺริโย’’ติ วจนโต ปริโยสานกลฺยาโณติ ติวิธกลฺยาโณ มชฺฌิมนิกาโย ‘‘มหาวิปสฺสนา นามาย’’นฺติ วุตฺโต, โส วณฺณนาวเสน สมตฺโต โหติ.
นิคมนกถา
เอตฺตาวตา ¶ จ –
อายาจิโต สุมตินา เถเรน ภทนฺตพุทฺธมิตฺเตน,
ปุพฺเพ มยูรทูตปฏฺฏนมฺหิ สทฺธึ นิวสนฺเตน.
ปรวาทวิธํสนสฺส มชฺฌิมนิกายเสฏฺสฺส,
ยมหํ ปปฺจสูทนิมฏฺกถํ กาตุมารภึ.
สา หิ มหาอฏฺกถาย สารมาทาย นิฏฺิตา เอสา,
สตฺตุตฺตรสตมตฺตาย ปาฬิยา ภาณวาเรหิ.
เอกูนสฏฺิมตฺโต วิสุทฺธิมคฺโคปิ ภาณวาเรหิ,
อตฺถปฺปกาสนตฺถาย อาคมานํ กโต ยสฺมา.
ตสฺมา เตน สหา’ยํ คาถาคณนานเยน อฏฺกถา,
สมธิกฉสฏฺิสตมิติ วิฺเยฺยา ภาณวารานํ.
สมธิกฉสฏฺิสตปมาณมิติ ภาณวารโต เอสา,
สมยํ ปกาสยนฺตี มหาวิหาราธิวาสีนํ.
มูลฏฺกถาสารํ ¶ ¶ อาทาย มยา อิมํ กโรนฺเตน,
ยํ ปฺมุปจิตํ เตน โหตุ โลโก สทา สุขิโตติ.
ปรมวิสุทฺธสทฺธาพุทฺธิวีริยปฺปฏิมณฺฑิเตน สีลาจารชฺชวมทฺทวาทิคุณสมุทยสมุทิเตน สกสมยสมยนฺตรคหนชฺโฌคาหนสมตฺเถน ปฺาเวยฺยตฺติยสมนฺนาคเตน ติปิฏกปริยตฺติปฺปเภเท สาฏฺกเถ สตฺถุ สาสเน อปฺปฏิหตาณปฺปภาเวน มหาเวยฺยากรเณน กรณสมฺปตฺติชนิตสุขวินิคฺคตมธุโรทารวจนลาวณฺณยุตฺเตน ยุตฺตมุตฺตวาทินา วาทีวเรน มหากวินา ปภินฺนปฏิสมฺภิทาปริวาเร ฉฬภิฺาทิปฺปเภทคุณปฺปฏิมณฺฑิเต อุตฺตริมนุสฺสธมฺเม สุปฺปติฏฺิตพุทฺธีนํ เถรวํสปฺปทีปานํ เถรานํ มหาวิหารวาสีนํ วํสาลงฺการภูเตน วิปุลวิสุทฺธพุทฺธินา พุทฺธโฆโสติ ครูหิ คหิตนามเธยฺเยน เถเรน กตา อยํ ปปฺจสูทนี นาม มชฺฌิมนิกายฏฺกถา –
ตาว ¶ ติฏฺตุ โลกสฺมึ, โลกนิตฺถรเณสินํ;
ทสฺเสนฺตี กุลปุตฺตานํ, นยํ ทิฏฺิวิสุทฺธิยา.
พุทฺโธติ นามมฺปิ, สุทฺธจิตฺตสฺส ตาทิโน;
โลกมฺหิ โลกเชฏฺสฺส, ปวตฺตติ มเหสิโนติ.
ปปฺจสูทนี นาม
มชฺฌิมนิกายฏฺกถา สพฺพากาเรน นิฏฺิตา.