📜
๒. อนุปทวคฺโค
๑. อนุปทสุตฺตํ
๙๓. เอวํ ¶ ¶ ¶ ¶ เม สุตํ – เอกํ สมยํ ภควา สาวตฺถิยํ วิหรติ เชตวเน อนาถปิณฺฑิกสฺส อาราเม. ตตฺร โข ภควา ภิกฺขู อามนฺเตสิ – ‘‘ภิกฺขโว’’ติ. ‘‘ภทนฺเต’’ติ เต ภิกฺขู ภควโต ปจฺจสฺโสสุํ. ภควา เอตทโวจ –
‘‘ปณฺฑิโต, ภิกฺขเว, สาริปุตฺโต; มหาปฺโ, ภิกฺขเว, สาริปุตฺโต; ปุถุปฺโ, ภิกฺขเว, สาริปุตฺโต; หาสปฺโ [หาสุปฺโ (สี. ปี.)], ภิกฺขเว, สาริปุตฺโต; ชวนปฺโ, ภิกฺขเว, สาริปุตฺโต; ติกฺขปฺโ, ภิกฺขเว, สาริปุตฺโต; นิพฺเพธิกปฺโ, ภิกฺขเว, สาริปุตฺโต; สาริปุตฺโต, ภิกฺขเว, อฑฺฒมาสํ อนุปทธมฺมวิปสฺสนํ วิปสฺสติ. ตตฺริทํ, ภิกฺขเว, สาริปุตฺตสฺส อนุปทธมฺมวิปสฺสนาย โหติ.
๙๔. ‘‘อิธ, ภิกฺขเว, สาริปุตฺโต วิวิจฺเจว กาเมหิ วิวิจฺจ อกุสเลหิ ธมฺเมหิ สวิตกฺกํ สวิจารํ วิเวกชํ ปีติสุขํ ปมํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ. เย จ ปเม ฌาเน [ปมชฺฌาเน (ก. สี. ปี. ก.)] ธมฺมา วิตกฺโก จ วิจาโร จ ปีติ จ สุขฺจ จิตฺเตกคฺคตา จ, ผสฺโส เวทนา สฺา เจตนา จิตฺตํ ฉนฺโท อธิโมกฺโข วีริยํ สติ อุเปกฺขา มนสิกาโร – ตฺยาสฺส ธมฺมา อนุปทววตฺถิตา โหนฺติ. ตฺยาสฺส ธมฺมา วิทิตา อุปฺปชฺชนฺติ, วิทิตา อุปฏฺหนฺติ, วิทิตา อพฺภตฺถํ คจฺฉนฺติ. โส เอวํ ปชานาติ – ‘เอวํ ¶ กิรเม ธมฺมา อหุตฺวา สมฺโภนฺติ, หุตฺวา ปฏิเวนฺตี’ติ. โส เตสุ ธมฺเมสุ อนุปาโย อนปาโย อนิสฺสิโต อปฺปฏิพทฺโธ [อปฺปฏิพนฺโธ (ก.)] วิปฺปมุตฺโต วิสํยุตฺโต วิมริยาทีกเตน เจตสา วิหรติ. โส ‘อตฺถิ อุตฺตริ นิสฺสรณ’นฺติ ปชานาติ. ตพฺพหุลีการา อตฺถิตฺเววสฺส [อตฺถิเตวสฺส (สี. ปี.)] โหติ.
‘‘ปุน จปรํ, ภิกฺขเว, สาริปุตฺโต วิตกฺกวิจารานํ วูปสมา อชฺฌตฺตํ สมฺปสาทนํ ¶ เจตโส เอโกทิภาวํ อวิตกฺกํ ¶ อวิจารํ สมาธิชํ ปีติสุขํ ทุติยํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ. เย จ ทุติเย ฌาเน ธมฺมา – อชฺฌตฺตํ สมฺปสาโท จ ปีติ จ สุขฺจ จิตฺเตกคฺคตา จ, ผสฺโส เวทนา สฺา เจตนา ¶ จิตฺตํ ฉนฺโท อธิโมกฺโข วีริยํ สติ อุเปกฺขา มนสิกาโร – ตฺยาสฺส ธมฺมา อนุปทววตฺถิตา โหนฺติ. ตฺยาสฺส ธมฺมา วิทิตา อุปฺปชฺชนฺติ, วิทิตา อุปฏฺหนฺติ, วิทิตา อพฺภตฺถํ คจฺฉนฺติ. โส เอวํ ปชานาติ – ‘เอวํ กิรเม ธมฺมา อหุตฺวา สมฺโภนฺติ, หุตฺวา ปฏิเวนฺตี’ติ. โส เตสุ ธมฺเมสุ อนุปาโย อนปาโย อนิสฺสิโต อปฺปฏิพทฺโธ วิปฺปมุตฺโต วิสํยุตฺโต วิมริยาทีกเตน เจตสา วิหรติ. โส ‘อตฺถิ อุตฺตริ นิสฺสรณ’นฺติ ปชานาติ. ตพฺพหุลีการา อตฺถิตฺเววสฺส โหติ.
‘‘ปุน จปรํ, ภิกฺขเว, สาริปุตฺโต ปีติยา จ วิราคา อุเปกฺขโก จ วิหรติ สโต จ สมฺปชาโน, สุขฺจ กาเยน ปฏิสํเวเทติ. ยํ ตํ อริยา อาจิกฺขนฺติ – ‘อุเปกฺขโก สติมา สุขวิหารี’ติ ตติยํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ. เย จ ตติเย ฌาเน ธมฺมา – สุขฺจ ¶ สติ จ สมฺปชฺฺจ จิตฺเตกคฺคตา จ, ผสฺโส เวทนา สฺา เจตนา จิตฺตํ ฉนฺโท อธิโมกฺโข วีริยํ สติ อุเปกฺขา มนสิกาโร – ตฺยาสฺส ธมฺมา อนุปทววตฺถิตา โหนฺติ, ตฺยาสฺส ธมฺมา วิทิตา อุปฺปชฺชนฺติ, วิทิตา อุปฏฺหนฺติ, วิทิตา อพฺภตฺถํ คจฺฉนฺติ. โส เอวํ ปชานาติ – ‘เอวํ กิรเม ธมฺมา อหุตฺวา สมฺโภนฺติ, หุตฺวา ปฏิเวนฺตี’ติ. โส เตสุ ธมฺเมสุ อนุปาโย อนปาโย อนิสฺสิโต อปฺปฏิพทฺโธ วิปฺปมุตฺโต วิสํยุตฺโต วิมริยาทีกเตน เจตสา วิหรติ. โส ‘อตฺถิ อุตฺตริ นิสฺสรณ’นฺติ ปชานาติ. ตพฺพหุลีการา อตฺถิตฺเววสฺส โหติ.
‘‘ปุน จปรํ, ภิกฺขเว, สาริปุตฺโต สุขสฺส จ ปหานา ทุกฺขสฺส จ ปหานา ปุพฺเพว โสมนสฺสโทมนสฺสานํ อตฺถงฺคมา อทุกฺขมสุขํ อุเปกฺขาสติปาริสุทฺธึ จตุตฺถํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ. เย จ จตุตฺเถ ฌาเน ธมฺมา – อุเปกฺขา อทุกฺขมสุขา เวทนา ปสฺสทฺธตฺตา เจตโส อนาโภโค สติปาริสุทฺธิ จิตฺเตกคฺคตา จ, ผสฺโส เวทนา สฺา เจตนา จิตฺตํ ฉนฺโท อธิโมกฺโข วีริยํ สติ อุเปกฺขา มนสิกาโร – ตฺยาสฺส ธมฺมา อนุปทววตฺถิตา โหนฺติ. ตฺยาสฺส ธมฺมา วิทิตา อุปฺปชฺชนฺติ, วิทิตา อุปฏฺหนฺติ, วิทิตา ¶ อพฺภตฺถํ คจฺฉนฺติ. โส เอวํ ปชานาติ – ‘เอวํ กิรเม ธมฺมา อหุตฺวา สมฺโภนฺติ, หุตฺวา ปฏิเวนฺตี’ติ. โส เตสุ ธมฺเมสุ อนุปาโย อนปาโย อนิสฺสิโต อปฺปฏิพทฺโธ วิปฺปมุตฺโต วิสํยุตฺโต วิมริยาทีกเตน ¶ เจตสา วิหรติ. โส ‘อตฺถิ อุตฺตริ นิสฺสรณ’นฺติ ปชานาติ. ตพฺพหุลีการา อตฺถิตฺเววสฺส โหติ.
‘‘ปุน ¶ ¶ จปรํ, ภิกฺขเว, สาริปุตฺโต สพฺพโส รูปสฺานํ สมติกฺกมา ปฏิฆสฺานํ อตฺถงฺคมา นานตฺตสฺานํ อมนสิการา ‘อนนฺโต อากาโส’ติ อากาสานฺจายตนํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ. เย จ อากาสานฺจายตเน ธมฺมา – อากาสานฺจายตนสฺา จ จิตฺเตกคฺคตา จ ผสฺโส เวทนา สฺา เจตนา จิตฺตํ ฉนฺโท อธิโมกฺโข วีริยํ สติ อุเปกฺขา มนสิกาโร – ตฺยาสฺส ธมฺมา อนุปทววตฺถิตา โหนฺติ. ตฺยาสฺส ธมฺมา วิทิตา อุปฺปชฺชนฺติ, วิทิตา อุปฏฺหนฺติ, วิทิตา อพฺภตฺถํ คจฺฉนฺติ. โส เอวํ ปชานาติ – ‘เอวํ กิรเม ธมฺมา อหุตฺวา สมฺโภนฺติ, หุตฺวา ปฏิเวนฺตี’ติ. โส เตสุ ธมฺเมสุ อนุปาโย อนปาโย อนิสฺสิโต อปฺปฏิพทฺโธ วิปฺปมุตฺโต วิสํยุตฺโต วิมริยาทีกเตน เจตสา วิหรติ. โส ‘อตฺถิ อุตฺตริ นิสฺสรณ’นฺติ ปชานาติ. ตพฺพหุลีการา อตฺถิตฺเววสฺส โหติ.
‘‘ปุน จปรํ, ภิกฺขเว, สาริปุตฺโต สพฺพโส อากาสานฺจายตนํ สมติกฺกมฺม ‘อนนฺตํ วิฺาณ’นฺติ วิฺาณฺจายตนํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ. เย จ วิฺาณฺจายตเน ธมฺมา – วิฺาณฺจายตนสฺา จ จิตฺเตกคฺคตา จ, ผสฺโส เวทนา สฺา เจตนา จิตฺตํ ฉนฺโท อธิโมกฺโข วีริยํ สติ อุเปกฺขา มนสิกาโร – ตฺยาสฺส ธมฺมา อนุปทววตฺถิตา โหนฺติ. ตฺยาสฺส ธมฺมา วิทิตา อุปฺปชฺชนฺติ, วิทิตา ¶ อุปฏฺหนฺติ, วิทิตา อพฺภตฺถํ คจฺฉนฺติ. โส เอวํ ปชานาติ – ‘เอวํ กิรเม ธมฺมา อหุตฺวา สมฺโภนฺติ, หุตฺวา ปฏิเวนฺตี’ติ. โส เตสุ ธมฺเมสุ อนุปาโย อนปาโย อนิสฺสิโต อปฺปฏิพทฺโธ วิปฺปมุตฺโต วิสํยุตฺโต วิมริยาทีกเตน เจตสา วิหรติ. โส ‘อตฺถิ อุตฺตริ นิสฺสรณ’นฺติ ปชานาติ. ตพฺพหุลีการา อตฺถิตฺเววสฺส โหติ.
‘‘ปุน ¶ จปรํ, ภิกฺขเว, สาริปุตฺโต สพฺพโส วิฺาณฺจายตนํ สมติกฺกมฺม ‘นตฺถิ กิฺจี’ติ อากิฺจฺายตนํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ. เย จ อากิฺจฺายตเน ธมฺมา – อากิฺจฺายตนสฺา จ จิตฺเตกคฺคตา จ, ผสฺโส เวทนา สฺา เจตนา จิตฺตํ ฉนฺโท อธิโมกฺโข วีริยํ สติ อุเปกฺขา มนสิกาโร – ตฺยาสฺส ธมฺมา อนุปทววตฺถิตา โหนฺติ. ตฺยาสฺส ธมฺมา วิทิตา อุปฺปชฺชนฺติ, วิทิตา อุปฏฺหนฺติ, วิทิตา อพฺภตฺถํ คจฺฉนฺติ. โส เอวํ ปชานาติ – ‘เอวํ กิรเม ธมฺมา อหุตฺวา สมฺโภนฺติ, หุตฺวา ปฏิเวนฺตี’ติ. โส เตสุ ธมฺเมสุ อนุปาโย อนปาโย อนิสฺสิโต อปฺปฏิพทฺโธ วิปฺปมุตฺโต ¶ วิสํยุตฺโต วิมริยาทีกเตน เจตสา วิหรติ. โส ‘อตฺถิ อุตฺตริ นิสฺสรณ’นฺติ ปชานาติ. ตพฺพหุลีการา อตฺถิตฺเววสฺส โหติ.
๙๕. ‘‘ปุน ¶ จปรํ, ภิกฺขเว, สาริปุตฺโต สพฺพโส อากิฺจฺายตนํ สมติกฺกมฺม เนวสฺานาสฺายตนํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ. โส ตาย สมาปตฺติยา สโต วุฏฺหติ. โส ตาย สมาปตฺติยา สโต วุฏฺหิตฺวา เย ธมฺมา [เย เต ธมฺมา (สี.)] อตีตา นิรุทฺธา วิปริณตา เต ธมฺเม สมนุปสฺสติ ¶ – ‘เอวํ กิรเม ธมฺมา อหุตฺวา สมฺโภนฺติ, หุตฺวา ปฏิเวนฺตี’ติ. โส เตสุ ธมฺเมสุ อนุปาโย อนปาโย อนิสฺสิโต อปฺปฏิพทฺโธ วิปฺปมุตฺโต วิสํยุตฺโต วิมริยาทีกเตน เจตสา วิหรติ. โส ‘อตฺถิ อุตฺตริ นิสฺสรณ’นฺติ ปชานาติ. ตพฺพหุลีการา อตฺถิตฺเววสฺส โหติ.
๙๖. ‘‘ปุน จปรํ, ภิกฺขเว, สาริปุตฺโต สพฺพโส เนวสฺานาสฺายตนํ สมติกฺกมฺม สฺาเวทยิตนิโรธํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ. ปฺาย จสฺส ทิสฺวา อาสวา ปริกฺขีณา โหนฺติ. โส ตาย สมาปตฺติยา สโต วุฏฺหติ. โส ตาย สมาปตฺติยา สโต วุฏฺหิตฺวา เย ธมฺมา อตีตา นิรุทฺธา วิปริณตา เต ธมฺเม สมนุปสฺสติ – ‘เอวํ กิรเม ธมฺมา อหุตฺวา สมฺโภนฺติ, หุตฺวา ปฏิเวนฺตี’ติ. โส เตสุ ธมฺเมสุ อนุปาโย อนปาโย อนิสฺสิโต อปฺปฏิพทฺโธ วิปฺปมุตฺโต วิสํยุตฺโต วิมริยาทีกเตน เจตสา วิหรติ. โส ‘นตฺถิ อุตฺตริ นิสฺสรณ’นฺติ ปชานาติ. ตพฺพหุลีการา นตฺถิตฺเววสฺส โหติ.
๙๗. ‘‘ยํ โข ตํ, ภิกฺขเว, สมฺมา วทมาโน วเทยฺย – ‘วสิปฺปตฺโต ปารมิปฺปตฺโต อริยสฺมึ สีลสฺมึ, วสิปฺปตฺโต ปารมิปฺปตฺโต ¶ อริยสฺมึ สมาธิสฺมึ, วสิปฺปตฺโต ปารมิปฺปตฺโต อริยาย ปฺาย ¶ , วสิปฺปตฺโต ปารมิปฺปตฺโต อริยาย วิมุตฺติยา’ติ, สาริปุตฺตเมว ตํ สมฺมา วทมาโน วเทยฺย – ‘วสิปฺปตฺโต ปารมิปฺปตฺโต อริยสฺมึ สีลสฺมึ, วสิปฺปตฺโต ปารมิปฺปตฺโต อริยสฺมึ สมาธิสฺมึ, วสิปฺปตฺโต ปารมิปฺปตฺโต อริยาย ปฺาย, วสิปฺปตฺโต ปารมิปฺปตฺโต อริยาย วิมุตฺติยา’ติ. ยํ โข ตํ, ภิกฺขเว ¶ , สมฺมา วทมาโน วเทยฺย – ‘ภควโต ปุตฺโต โอรโส มุขโต ชาโต ธมฺมโช ธมฺมนิมฺมิโต ธมฺมทายาโท โน อามิสทายาโท’ติ, สาริปุตฺตเมว ตํ สมฺมา วทมาโน วเทยฺย – ‘ภควโต ปุตฺโต โอรโส มุขโต ชาโต ธมฺมโช ธมฺมนิมฺมิโต ธมฺมทายาโท โน อามิสทายาโท’ติ. สาริปุตฺโต, ภิกฺขเว, ตถาคเตน อนุตฺตรํ ธมฺมจกฺกํ ปวตฺติตํ สมฺมเทว อนุปฺปวตฺเตตี’’ติ.
อิทมโวจ ภควา. อตฺตมนา เต ภิกฺขู ภควโต ภาสิตํ อภินนฺทุนฺติ.
อนุปทสุตฺตํ นิฏฺิตํ ปมํ.
๒. ฉพฺพิโสธนสุตฺตํ
๙๘. เอวํ ¶ ¶ เม สุตํ – เอกํ สมยํ ภควา สาวตฺถิยํ วิหรติ เชตวเน อนาถปิณฺฑิกสฺส อาราเม. ตตฺร โข ภควา ภิกฺขู อามนฺเตสิ – ‘‘ภิกฺขโว’’ติ. ‘‘ภทนฺเต’’ติ เต ภิกฺขู ภควโต ปจฺจสฺโสสุํ. ภควา เอตทโวจ –
‘‘อิธ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ อฺํ พฺยากโรติ – ‘ขีณา ชาติ, วุสิตํ พฺรหฺมจริยํ, กตํ กรณียํ, นาปรํ อิตฺถตฺตายาติ ปชานามี’ติ. ตสฺส, ภิกฺขเว, ภิกฺขุโน ภาสิตํ เนว อภินนฺทิตพฺพํ นปฺปฏิกฺโกสิตพฺพํ. อนภินนฺทิตฺวา อปฺปฏิกฺโกสิตฺวา ปฺโห ปุจฺฉิตพฺโพ – ‘จตฺตาโรเม, อาวุโส, โวหารา เตน ภควตา ชานตา ปสฺสตา อรหตา สมฺมาสมฺพุทฺเธน สมฺมทกฺขาตา. กตเม จตฺตาโร? ทิฏฺเ ทิฏฺวาทิตา, สุเต สุตวาทิตา, มุเต มุตวาทิตา, วิฺาเต วิฺาตวาทิตา ¶ – อิเม โข, อาวุโส, จตฺตาโร โวหารา เตน ภควตา ชานตา ปสฺสตา อรหตา สมฺมาสมฺพุทฺเธน สมฺมทกฺขาตา. กถํ ชานโต ปนายสฺมโต, กถํ ปสฺสโต อิเมสุ จตูสุ โวหาเรสุ อนุปาทาย อาสเวหิ จิตฺตํ วิมุตฺต’นฺติ? ขีณาสวสฺส, ภิกฺขเว, ภิกฺขุโน วุสิตวโต กตกรณียสฺส โอหิตภารสฺส อนุปฺปตฺตสทตฺถสฺส ปริกฺขีณภวสํโยชนสฺส สมฺมทฺาวิมุตฺตสฺส อยมนุธมฺโม โหติ เวยฺยากรณาย – ‘ทิฏฺเ โข อหํ ¶ , อาวุโส, อนุปาโย อนปาโย อนิสฺสิโต ¶ อปฺปฏิพทฺโธ วิปฺปมุตฺโต วิสํยุตฺโต วิมริยาทีกเตน เจตสา วิหรามิ. สุเต โข อหํ, อาวุโส…เป… มุเต โข อหํ, อาวุโส… วิฺาเต โข อหํ, อาวุโส, อนุปาโย อนปาโย อนิสฺสิโต อปฺปฏิพทฺโธ วิปฺปมุตฺโต วิสํยุตฺโต วิมริยาทีกเตน เจตสา วิหรามิ. เอวํ โข เม, อาวุโส, ชานโต เอวํ ปสฺสโต อิเมสุ จตูสุ โวหาเรสุ อนุปาทาย อาสเวหิ จิตฺตํ วิมุตฺต’นฺติ. ตสฺส, ภิกฺขเว, ภิกฺขุโน ‘สาธู’ติ ภาสิตํ อภินนฺทิตพฺพํ อนุโมทิตพฺพํ. ‘สาธู’ติ ภาสิตํ อภินนฺทิตฺวา อนุโมทิตฺวา อุตฺตรึ ปฺโห ปุจฺฉิตพฺโพ.
๙๙. ‘‘‘ปฺจิเม, อาวุโส, อุปาทานกฺขนฺธา เตน ภควตา ชานตา ปสฺสตา อรหตา สมฺมาสมฺพุทฺเธน ¶ สมฺมทกฺขาตา. กตเม ปฺจ? เสยฺยถิทํ – รูปุปาทานกฺขนฺโธ, เวทนุปาทานกฺขนฺโธ, สฺุปาทานกฺขนฺโธ, สงฺขารุปาทานกฺขนฺโธ, วิฺาณุปาทานกฺขนฺโธ – อิเม โข, อาวุโส, ปฺจุปาทานกฺขนฺธา เตน ภควตา ชานตา ปสฺสตา อรหตา สมฺมาสมฺพุทฺเธน สมฺมทกฺขาตา. กถํ ชานโต ปนายสฺมโต, กถํ ปสฺสโต อิเมสุ ปฺจสุ อุปาทานกฺขนฺเธสุ อนุปาทาย อาสเวหิ จิตฺตํ วิมุตฺต’นฺติ? ขีณาสวสฺส, ภิกฺขเว, ภิกฺขุโน วุสิตวโต กตกรณียสฺส โอหิตภารสฺส อนุปฺปตฺตสทตฺถสฺส ปริกฺขีณภวสํโยชนสฺส สมฺมทฺาวิมุตฺตสฺส อยมนุธมฺโม โหติ เวยฺยากรณาย – ‘รูปํ โข อหํ, อาวุโส, อพลํ วิราคุนํ [วิราคํ (สี. ปี.), วิราคุตํ (ฏีกา)] อนสฺสาสิกนฺติ วิทิตฺวา เย รูเป อุปายูปาทานา [อุปยูปาทานา (ก.)] เจตโส ¶ อธิฏฺานาภินิเวสานุสยา เตสํ ขยา วิราคา นิโรธา ¶ จาคา ปฏินิสฺสคฺคา วิมุตฺตํ เม จิตฺตนฺติ ปชานามิ. เวทนํ โข อหํ, อาวุโส…เป… สฺํ โข อหํ, อาวุโส… สงฺขาเร โข อหํ, อาวุโส… วิฺาณํ โข อหํ, อาวุโส, อพลํ วิราคุนํ อนสฺสาสิกนฺติ วิทิตฺวา เย วิฺาเณ อุปายูปาทานา เจตโส อธิฏฺานาภินิเวสานุสยา เตสํ ขยา วิราคา นิโรธา จาคา ปฏินิสฺสคฺคา วิมุตฺตํ เม จิตฺตนฺติ ปชานามิ. เอวํ โข เม, อาวุโส, ชานโต เอวํ ปสฺสโต อิเมสุ ปฺจสุ อุปาทานกฺขนฺเธสุ อนุปาทาย อาสเวหิ จิตฺตํ วิมุตฺต’นฺติ. ตสฺส, ภิกฺขเว, ภิกฺขุโน ‘สาธู’ติ ภาสิตํ อภินนฺทิตพฺพํ, อนุโมทิตพฺพํ. ‘สาธู’ติ ภาสิตํ อภินนฺทิตฺวา อนุโมทิตฺวา อุตฺตรึ ปฺโห ปุจฺฉิตพฺโพ.
๑๐๐. ‘‘‘ฉยิมา ¶ , อาวุโส, ธาตุโย เตน ภควตา ชานตา ปสฺสตา อรหตา สมฺมาสมฺพุทฺเธน สมฺมทกฺขาตา. กตมา ฉ? ปถวีธาตุ, อาโปธาตุ, เตโชธาตุ, วาโยธาตุ, อากาสธาตุ, วิฺาณธาตุ – อิมา โข, อาวุโส, ฉ ธาตุโย เตน ภควตา ชานตา ปสฺสตา อรหตา สมฺมาสมฺพุทฺเธน สมฺมทกฺขาตา. กถํ ชานโต ปนายสฺมโต, กถํ ปสฺสโต อิมาสุ ฉสุ ธาตูสุ อนุปาทาย อาสเวหิ จิตฺตํ วิมุตฺต’นฺติ? ขีณาสวสฺส, ภิกฺขเว, ภิกฺขุโน วุสิตวโต กตกรณียสฺส โอหิตภารสฺส ¶ อนุปฺปตฺตสทตฺถสฺส ปริกฺขีณภวสํโยชนสฺส สมฺมทฺาวิมุตฺตสฺส อยมนุธมฺโม โหติ เวยฺยากรณาย – ‘ปถวีธาตุํ โข อหํ, อาวุโส, น อตฺตโต อุปคจฺฉึ, น จ ปถวีธาตุนิสฺสิตํ อตฺตานํ. เย จ ปถวีธาตุนิสฺสิตา อุปายูปาทานา เจตโส อธิฏฺานาภินิเวสานุสยา เตสํ ¶ ขยา วิราคา นิโรธา จาคา ปฏินิสฺสคฺคา วิมุตฺตํ เม จิตฺตนฺติ ปชานามิ. อาโปธาตุํ โข อหํ, อาวุโส…เป… ¶ เตโชธาตุํ โข อหํ, อาวุโส… วาโยธาตุํ โข อหํ, อาวุโส… อากาสธาตุํ โข อหํ, อาวุโส… วิฺาณธาตุํ โข อหํ, อาวุโส, น อตฺตโต อุปคจฺฉึ, น จ วิฺาณธาตุนิสฺสิตํ อตฺตานํ. เย จ วิฺาณธาตุนิสฺสิตา อุปายูปาทานา เจตโส อธิฏฺานาภินิเวสานุสยา เตสํ ขยา วิราคา นิโรธา จาคา ปฏินิสฺสคฺคา วิมุตฺตํ เม จิตฺตนฺติ ปชานามิ. เอวํ โข เม, อาวุโส, ชานโต, เอวํ ปสฺสโต อิมาสุ ฉสุ ธาตูสุ อนุปาทาย อาสเวหิ จิตฺตํ วิมุตฺต’นฺติ. ตสฺส, ภิกฺขเว, ภิกฺขุโน ‘สาธู’ติ ภาสิตํ ¶ อภินนฺทิตพฺพํ, อนุโมทิตพฺพํ. ‘สาธู’ติ ภาสิตํ อภินนฺทิตฺวา อนุโมทิตฺวา อุตฺตรึ ปฺโห ปุจฺฉิตพฺโพ.
๑๐๑. ‘‘‘ฉ โข ปนิมานิ, อาวุโส, อชฺฌตฺติกพาหิรานิ [อชฺฌตฺติกานิ พาหิรานิ (สฺยา. กํ. ปี.)] อายตนานิ เตน ภควตา ชานตา ปสฺสตา อรหตา สมฺมาสมฺพุทฺเธน สมฺมทกฺขาตานิ. กตมานิ ฉ? จกฺขุ เจว รูปา จ, โสตฺจ สทฺทา จ, ฆานฺจ คนฺธา จ, ชิวฺหา จ รสา จ, กาโย จ โผฏฺพฺพา จ, มโน จ ธมฺมา จ – อิมานิ โข, อาวุโส, ฉ อชฺฌตฺติกพาหิรานิ อายตนานิ เตน ภควตา ชานตา ปสฺสตา อรหตา สมฺมาสมฺพุทฺเธน สมฺมทกฺขาตานิ. กถํ ชานโต ปนายสฺมโต, กถํ ปสฺสโต อิเมสุ ฉสุ อชฺฌตฺติกพาหิเรสุ อายตเนสุ ¶ อนุปาทาย อาสเวหิ จิตฺตํ วิมุตฺต’นฺติ? ขีณาสวสฺส, ภิกฺขเว, ภิกฺขุโน วุสิตวโต กตกรณียสฺส โอหิตภารสฺส ¶ อนุปฺปตฺตสทตฺถสฺส ปริกฺขีณภวสํโยชนสฺส สมฺมทฺาวิมุตฺตสฺส อยมนุธมฺโม โหติ เวยฺยากรณาย ¶ – ‘จกฺขุสฺมึ, อาวุโส, รูเป จกฺขุวิฺาเณ จกฺขุวิฺาณวิฺาตพฺเพสุ ธมฺเมสุ โย ฉนฺโท โย ราโค ยา นนฺที [นนฺทิ (สี. สฺยา. กํ. ปี.)] ยา ตณฺหา เย จ อุปายูปาทานา เจตโส อธิฏฺานาภินิเวสานุสยา เตสํ ขยา วิราคา นิโรธา จาคา ปฏินิสฺสคฺคา วิมุตฺตํ เม จิตฺตนฺติ ปชานามิ. โสตสฺมึ, อาวุโส, สทฺเท โสตวิฺาเณ…เป… ฆานสฺมึ, อาวุโส, คนฺเธ ฆานวิฺาเณ… ชิวฺหาย, อาวุโส, รเส ชิวฺหาวิฺาเณ… กายสฺมึ, อาวุโส, โผฏฺพฺเพ กายวิฺาเณ… มนสฺมึ, อาวุโส, ธมฺเม มโนวิฺาเณ มโนวิฺาณวิฺาตพฺเพสุ ธมฺเมสุ โย ฉนฺโท โย ราโค ยา นนฺที ยา ตณฺหา เย จ อุปายูปาทานา เจตโส อธิฏฺานาภินิเวสานุสยา เตสํ ขยา วิราคา นิโรธา จาคา ปฏินิสฺสคฺคา วิมุตฺตํ เม จิตฺตนฺติ ปชานามิ. เอวํ โข เม, อาวุโส, ชานโต เอวํ ปสฺสโต อิเมสุ ฉสุ อชฺฌตฺติกพาหิเรสุ อายตเนสุ อนุปาทาย อาสเวหิ จิตฺตํ วิมุตฺต’นฺติ. ตสฺส, ภิกฺขเว, ภิกฺขุโน ‘สาธู’ติ ภาสิตํ อภินนฺทิตพฺพํ อนุโมทิตพฺพํ. ‘สาธู’ติ ภาสิตํ อภินนฺทิตฺวา อนุโมทิตฺวา อุตฺตรึ ปฺโห ปุจฺฉิตพฺโพ.
๑๐๒. ‘‘‘กถํ ชานโต ปนายสฺมโต, กถํ ปสฺสโต อิมสฺมิฺจ สวิฺาณเก กาเย พหิทฺธา จ สพฺพนิมิตฺเตสุ อหํการมมํการมานานุสยา สมูหตา’ติ [สุสมูหตาติ (สี. สฺยา. กํ. ปี.)]? ขีณาสวสฺส ¶ , ภิกฺขเว, ภิกฺขุโน วุสิตวโต กตกรณียสฺส โอหิตภารสฺส อนุปฺปตฺตสทตฺถสฺส ปริกฺขีณภวสํโยชนสฺส สมฺมทฺาวิมุตฺตสฺส อยมนุธมฺโม โหติ เวยฺยากรณาย – ‘ปุพฺเพ โข อหํ, อาวุโส, อคาริยภูโต สมาโน อวิทฺทสุ อโหสึ. ตสฺส เม ตถาคโต วา ตถาคตสาวโก วา ธมฺมํ เทเสสิ. ตาหํ ธมฺมํ สุตฺวา ตถาคเต สทฺธํ ปฏิลภึ. โส เตน สทฺธาปฏิลาเภน สมนฺนาคโต อิติ ปฏิสฺจิกฺขึ – สมฺพาโธ ฆราวาโส รชาปโถ, อพฺโภกาโส ปพฺพชฺชา. นยิทํ สุกรํ อคารํ อชฺฌาวสตา เอกนฺตปริปุณฺณํ เอกนฺตปริสุทฺธํ สงฺขลิขิตํ พฺรหฺมจริยํ จริตุํ. ยํนูนาหํ เกสมสฺสุํ โอหาเรตฺวา กาสายานิ วตฺถานิ อจฺฉาเทตฺวา อคารสฺมา ¶ อนคาริยํ ปพฺพเชยฺย’’’นฺติ.
‘‘โส โข อหํ, อาวุโส, อปเรน สมเยน อปฺปํ วา โภคกฺขนฺธํ ปหาย มหนฺตํ วา โภคกฺขนฺธํ ปหาย, อปฺปํ วา าติปริวฏฺฏํ ปหาย มหนฺตํ วา าติปริวฏฺฏํ ปหาย เกสมสฺสุํ โอหาเรตฺวา กาสายานิ วตฺถานิ อจฺฉาเทตฺวา อคารสฺมา อนคาริยํ ปพฺพชึ. โส เอวํ ปพฺพชิโต สมาโน ภิกฺขูนํ สิกฺขาสาชีวสมาปนฺโน ปาณาติปาตํ ปหาย ปาณาติปาตา ปฏิวิรโต อโหสึ นิหิตทณฺโฑ นิหิตสตฺโถ, ลชฺชี ทยาปนฺโน สพฺพปาณภูตหิตานุกมฺปี วิหาสึ. อทินฺนาทานํ ปหาย อทินฺนาทานา ปฏิวิรโต อโหสึ ทินฺนาทายี ทินฺนปาฏิกงฺขี, อเถเนน ¶ สุจิภูเตน อตฺตนา วิหาสึ. อพฺรหฺมจริยํ ปหาย พฺรหฺมจารี อโหสึ อาราจารี วิรโต เมถุนา คามธมฺมา. มุสาวาทํ ปหาย มุสาวาทา ปฏิวิรโต อโหสึ สจฺจวาที สจฺจสนฺโธ เถโต ปจฺจยิโก อวิสํวาทโก ¶ โลกสฺส. ปิสุณํ วาจํ ปหาย ปิสุณาย วาจาย ปฏิวิรโต อโหสึ, อิโต สุตฺวา น อมุตฺร อกฺขาตา อิเมสํ เภทาย, อมุตฺร วา สุตฺวา น อิเมสํ อกฺขาตา อมูสํ เภทาย; อิติ ภินฺนานํ วา สนฺธาตา สหิตานํ วา อนุปฺปทาตา สมคฺคาราโม สมคฺครโต สมคฺคนนฺที สมคฺคกรณึ วาจํ ภาสิตา อโหสึ. ผรุสํ วาจํ ปหาย ผรุสาย วาจาย ปฏิวิรโต อโหสึ; ยา สา วาจา เนลา กณฺณสุขา เปมนียา ¶ หทยงฺคมา โปรี พหุชนกนฺตา พหุชนมนาปา ตถารูปึ วาจํ ภาสิตา อโหสึ. สมฺผปฺปลาปํ ปหาย สมฺผปฺปลาปา ปฏิวิรโต อโหสึ; กาลวาที ภูตวาที อตฺถวาที ธมฺมวาที วินยวาที นิธานวตึ วาจํ ภาสิตา อโหสึ กาเลน สาปเทสํ ปริยนฺตวตึ อตฺถสํหิตํ.
‘‘โส พีชคามภูตคามสมารมฺภา ปฏิวิรโต อโหสึ, เอกภตฺติโก อโหสึ รตฺตูปรโต วิรโต วิกาลโภชนา. นจฺจคีตวาทิตวิสูกทสฺสนา ปฏิวิรโต อโหสึ. มาลาคนฺธวิเลปนธารณมณฺฑนวิภูสนฏฺานา ปฏิวิรโต อโหสึ. อุจฺจาสยนมหาสยนา ปฏิวิรโต อโหสึ. ชาตรูปรชตปฏิคฺคหณา ปฏิวิรโต อโหสึ, อามกธฺปฏิคฺคหณา ปฏิวิรโต อโหสึ, อามกมํสปฏิคฺคหณา ปฏิวิรโต อโหสึ; อิตฺถิกุมาริกปฏิคฺคหณา ปฏิวิรโต อโหสึ, ทาสิทาสปฏิคฺคหณา ปฏิวิรโต อโหสึ, อเชฬกปฏิคฺคหณา ปฏิวิรโต อโหสึ, กุกฺกุฏสูกรปฏิคฺคหณา ปฏิวิรโต อโหสึ ¶ , หตฺถิควสฺสวฬวปฏิคฺคหณา ปฏิวิรโต อโหสึ, เขตฺตวตฺถุปฏิคฺคหณา ปฏิวิรโต อโหสึ. ทูเตยฺยปหิณคมนานุโยคา ¶ ปฏิวิรโต อโหสึ, กยวิกฺกยา ปฏิวิรโต อโหสึ, ตุลากูฏกํสกูฏมานกูฏา ปฏิวิรโต อโหสึ, อุกฺโกฏนวฺจนนิกติสาจิโยคา ปฏิวิรโต อโหสึ, เฉทนวธพนฺธนวิปราโมสอาโลปสหสาการา ปฏิวิรโต อโหสึ.
‘‘โส สนฺตุฏฺโ อโหสึ กายปริหาริเกน จีวเรน, กุจฺฉิปริหาริเกน ปิณฺฑปาเตน. โส เยน เยเนว [เยน เยน จ (ก.)] ปกฺกมึ สมาทาเยว ปกฺกมึ. เสยฺยถาปิ นาม ปกฺขี สกุโณ เยน เยเนว เฑติ สปตฺตภาโรว เฑติ; เอวเมว โข อหํ, อาวุโส; สนฺตุฏฺโ อโหสึ กายปริหาริเกน จีวเรน, กุจฺฉิปริหาริเกน ปิณฺฑปาเตน. โส เยน เยเนว ปกฺกมึ สมาทาเยว ปกฺกมึ. โส อิมินา อริเยน สีลกฺขนฺเธน สมนฺนาคโต อชฺฌตฺตํ อนวชฺชสุขํ ปฏิสํเวเทสึ.
๑๐๓. ‘‘โส ¶ จกฺขุนา รูปํ ทิสฺวา น นิมิตฺตคฺคาหี อโหสึ นานุพฺยฺชนคฺคาหี; ยตฺวาธิกรณเมนํ จกฺขุนฺทฺริยํ อสํวุตํ วิหรนฺตํ อภิชฺฌาโทมนสฺสา ปาปกา อกุสลา ธมฺมา อนฺวาสฺสเวยฺยุํ, ตสฺส สํวราย ปฏิปชฺชึ ¶ ; รกฺขึ จกฺขุนฺทฺริยํ, จกฺขุนฺทฺริเย สํวรํ อาปชฺชึ. โสเตน สทฺทํ สุตฺวา…เป… ฆาเนน คนฺธํ ฆายิตฺวา…เป… ชิวฺหาย รสํ สายิตฺวา…เป… กาเยน โผฏฺพฺพํ ผุสิตฺวา…เป… มนสา ธมฺมํ วิฺาย น นิมิตฺตคฺคาหี อโหสึ นานุพฺยฺชนคฺคาหี; ยตฺวาธิกรณเมนํ มนินฺทฺริยํ อสํวุตํ วิหรนฺตํ อภิชฺฌาโทมนสฺสา ปาปกา อกุสลา ธมฺมา อนฺวาสฺสเวยฺยุํ, ตสฺส สํวราย ปฏิปชฺชึ; รกฺขึ มนินฺทฺริยํ, มนินฺทฺริเย สํวรํ อาปชฺชึ. โส ¶ อิมินา อริเยน อินฺทฺริยสํวเรน สมนฺนาคโต อชฺฌตฺตํ อพฺยาเสกสุขํ ปฏิสํเวเทสึ.
‘‘โส อภิกฺกนฺเต ปฏิกฺกนฺเต สมฺปชานการี อโหสึ, อาโลกิเต วิโลกิเต สมฺปชานการี อโหสึ, สมิฺชิเต ปสาริเต สมฺปชานการี อโหสึ, สงฺฆาฏิปตฺตจีวรธารเณ สมฺปชานการี อโหสึ, อสิเต ปีเต ขายิเต สายิเต สมฺปชานการี อโหสึ, อุจฺจารปสฺสาวกมฺเม สมฺปชานการี อโหสึ, คเต ิเต นิสินฺเน สุตฺเต ชาคริเต ภาสิเต ตุณฺหีภาเว สมฺปชานการี อโหสึ.
‘‘โส ¶ อิมินา จ อริเยน สีลกฺขนฺเธน สมนฺนาคโต, (อิมาย จ อริยาย สนฺตุฏฺิยา สมนฺนาคโต,) [ปสฺส ม. นิ. ๑.๒๙๖ จูฬหตฺถิปโทปเม] อิมินา จ อริเยน อินฺทฺริยสํวเรน สมนฺนาคโต, อิมินา จ อริเยน สติสมฺปชฺเน สมนฺนาคโต วิวิตฺตํ เสนาสนํ ภชึ อรฺํ รุกฺขมูลํ ปพฺพตํ กนฺทรํ คิริคุหํ สุสานํ วนปตฺถํ อพฺโภกาสํ ปลาลปฺุชํ. โส ปจฺฉาภตฺตํ ปิณฺฑปาตปฏิกฺกนฺโต นิสีทึ ปลฺลงฺกํ อาภุชิตฺวา อุชุํ กายํ ปณิธาย ปริมุขํ สตึ อุปฏฺเปตฺวา.
‘‘โส อภิชฺฌํ โลเก ปหาย วิคตาภิชฺเฌน เจตสา วิหาสึ, อภิชฺฌาย จิตฺตํ ปริโสเธสึ. พฺยาปาทปโทสํ ปหาย อพฺยาปนฺนจิตฺโต วิหาสึ สพฺพปาณภูตหิตานุกมฺปี, พฺยาปาทปโทสา จิตฺตํ ปริโสเธสึ. ถินมิทฺธํ ปหาย วิคตถินมิทฺโธ วิหาสึ อาโลกสฺี สโต สมฺปชาโน, ถินมิทฺธา จิตฺตํ ปริโสเธสึ. อุทฺธจฺจกุกฺกุจฺจํ ปหาย อนุทฺธโต วิหาสึ อชฺฌตฺตํ, วูปสนฺตจิตฺโต, อุทฺธจฺจกุกฺกุจฺจา จิตฺตํ ปริโสเธสึ. วิจิกิจฺฉํ ปหาย ติณฺณวิจิกิจฺโฉ วิหาสึ อกถํกถี กุสเลสุ ธมฺเมสุ, วิจิกิจฺฉาย จิตฺตํ ปริโสเธสึ.
๑๐๔. ‘‘โส ¶ ¶ อิเม ¶ ปฺจ นีวรเณ ปหาย เจตโส อุปกฺกิเลเส ปฺาย ทุพฺพลีกรเณ วิวิจฺเจว กาเมหิ วิวิจฺจ อกุสเลหิ ธมฺเมหิ สวิตกฺกํ สวิจารํ วิเวกชํ ปีติสุขํ ปมํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหาสึ. วิตกฺกวิจารานํ วูปสมา อชฺฌตฺตํ สมฺปสาทนํ เจตโส เอโกทิภาวํ อวิตกฺกํ อวิจารํ สมาธิชํ ปีติสุขํ ทุติยํ ฌานํ…เป… ตติยํ ฌานํ… จตุตฺถํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหาสึ.
‘‘โส เอวํ สมาหิเต จิตฺเต ปริสุทฺเธ ปริโยทาเต อนงฺคเณ วิคตูปกฺกิเลเส มุทุภูเต กมฺมนิเย ิเต อาเนฺชปฺปตฺเต อาสวานํ ขยาณาย จิตฺตํ อภินินฺนาเมสึ. โส อิทํ ทุกฺขนฺติ ยถาภูตํ อพฺภฺาสึ, อยํ ทุกฺขสมุทโยติ ยถาภูตํ อพฺภฺาสึ, อยํ ทุกฺขนิโรโธติ ยถาภูตํ อพฺภฺาสึ, อยํ ทุกฺขนิโรธคามินี ปฏิปทาติ ยถาภูตํ อพฺภฺาสึ; อิเม อาสวาติ ยถาภูตํ อพฺภฺาสึ, อยํ อาสวสมุทโยติ ยถาภูตํ อพฺภฺาสึ, อยํ อาสวนิโรโธติ ยถาภูตํ อพฺภฺาสึ, อยํ อาสวนิโรธคามินี ปฏิปทาติ ยถาภูตํ อพฺภฺาสึ. ตสฺส เม เอวํ ชานโต เอวํ ¶ ปสฺสโต กามาสวาปิ จิตฺตํ วิมุจฺจิตฺถ, ภวาสวาปิ จิตฺตํ วิมุจฺจิตฺถ, อวิชฺชาสวาปิ จิตฺตํ วิมุจฺจิตฺถः วิมุตฺตสฺมึ วิมุตฺตมิติ าณํ อโหสิ. ขีณา ชาติ, วุสิตํ พฺรหฺมจริยํ, กตํ กรณียํ, นาปรํ อิตฺถตฺตายาติ อพฺภฺาสึ. เอวํ โข เม, อาวุโส, ชานโต เอวํ ปสฺสโต อิมสฺมิฺจ สวิฺาณเก กาเย พหิทฺธา จ สพฺพนิมิตฺเตสุ อหํการมมํการมานานุสยา สมูหตา’’ติ ¶ . ‘‘ตสฺส, ภิกฺขเว, ภิกฺขุโน ‘สาธู’ติ ภาสิตํ อภินนฺทิตพฺพํ อนุโมทิตพฺพํ. ‘สาธู’ติ ภาสิตํ อภินนฺทิตฺวา อนุโมทิตฺวา เอวมสฺส วจนีโย – ‘ลาภา โน, อาวุโส, สุลทฺธํ ¶ โน, อาวุโส, เย มยํ อายสฺมนฺตํ ตาทิสํ สพฺรหฺมจารึ สมนุปสฺสามา’’’ติ [ปสฺสามาติ (สี.)].
อิทมโวจ ภควา. อตฺตมนา เต ภิกฺขู ภควโต ภาสิตํ อภินนฺทุนฺติ.
ฉพฺพิโสธนสุตฺตํ นิฏฺิตํ ทุติยํ.
๓. สปฺปุริสสุตฺตํ
๑๐๕. เอวํ ¶ ¶ เม สุตํ – เอกํ สมยํ ภควา สาวตฺถิยํ วิหรติ เชตวเน อนาถปิณฺฑิกสฺส อาราเม. ตตฺร โข ภควา ภิกฺขู อามนฺเตสิ – ‘‘ภิกฺขโว’’ติ. ‘‘ภทนฺเต’’ติ เต ภิกฺขู ภควโต ปจฺจสฺโสสุํ. ภควา เอตทโวจ – ‘‘สปฺปุริสธมฺมฺจ โว, ภิกฺขเว, เทเสสฺสามิ อสปฺปุริสธมฺมฺจ. ตํ สุณาถ, สาธุกํ มนสิ กโรถ; ภาสิสฺสามี’’ติ. ‘‘เอวํ, ภนฺเต’’ติ โข เต ภิกฺขู ภควโต ปจฺจสฺโสสุํ. ภควา เอตทโวจ –
‘‘กตโม จ, ภิกฺขเว, อสปฺปุริสธมฺโม? อิธ, ภิกฺขเว, อสปฺปุริโส อุจฺจากุลา ปพฺพชิโต โหติ. โส อิติ ปฏิสฺจิกฺขติ – ‘อหํ โขมฺหิ อุจฺจากุลา ปพฺพชิโต, อิเม ปนฺเ ภิกฺขู น อุจฺจากุลา ปพฺพชิตา’ติ. โส ตาย อุจฺจากุลีนตาย อตฺตานุกฺกํเสติ, ปรํ วมฺเภติ. อยํ [อยมฺปิ (สี. ปี.)], ภิกฺขเว, อสปฺปุริสธมฺโม. สปฺปุริโส จ โข, ภิกฺขเว, อิติ ปฏิสฺจิกฺขติ – ‘น โข อุจฺจากุลีนตาย โลภธมฺมา วา ปริกฺขยํ คจฺฉนฺติ, โทสธมฺมา วา ปริกฺขยํ คจฺฉนฺติ ¶ , โมหธมฺมา วา ปริกฺขยํ คจฺฉนฺติ. โน เจปิ อุจฺจากุลา ปพฺพชิโต โหติ; โส จ โหติ ธมฺมานุธมฺมปฺปฏิปนฺโน สามีจิปฺปฏิปนฺโน อนุธมฺมจารี ¶ , โส ตตฺถ ปุชฺโช, โส ตตฺถ ปาสํโส’ติ. โส ปฏิปทํเยว อนฺตรํ กริตฺวา ตาย อุจฺจากุลีนตาย เนวตฺตานุกฺกํเสติ น ปรํ วมฺเภติ. อยํ, ภิกฺขเว, สปฺปุริสธมฺโม.
‘‘ปุน ¶ จปรํ, ภิกฺขเว, อสปฺปุริโส มหากุลา ปพฺพชิโต โหติ…เป… [ยถา อุจฺจากุลวาเร ตถา วิตฺถาเรตพฺพํ] มหาโภคกุลา ปพฺพชิโต โหติ…เป… อุฬารโภคกุลา ปพฺพชิโต โหติ. โส อิติ ปฏิสฺจิกฺขติ – ‘อหํ โขมฺหิ อุฬารโภคกุลา ปพฺพชิโต, อิเม ปนฺเ ภิกฺขู น อุฬารโภคกุลา ปพฺพชิตา’ติ. โส ตาย อุฬารโภคตาย อตฺตานุกฺกํเสติ, ปรํ วมฺเภติ. อยมฺปิ, ภิกฺขเว, อสปฺปุริสธมฺโม. สปฺปุริโส จ โข, ภิกฺขเว, อิติ ปฏิสฺจิกฺขติ – ‘น โข อุฬารโภคตาย โลภธมฺมา วา ปริกฺขยํ คจฺฉนฺติ, โทสธมฺมา วา ปริกฺขยํ คจฺฉนฺติ, โมหธมฺมา วา ปริกฺขยํ คจฺฉนฺติ. โน เจปิ อุฬารโภคกุลา ปพฺพชิโต โหติ; โส ¶ จ โหติ ธมฺมานุธมฺมปฺปฏิปนฺโน สามีจิปฺปฏิปนฺโน อนุธมฺมจารี, โส ตตฺถ ปุชฺโช, โส ตตฺถ ปาสํโส’ติ. โส ปฏิปทํเยว อนฺตรํ กริตฺวา ตาย อุฬารโภคตาย เนวตฺตานุกฺกํเสติ, น ปรํ วมฺเภติ. อยมฺปิ, ภิกฺขเว, สปฺปุริสธมฺโม.
๑๐๖. ‘‘ปุน จปรํ, ภิกฺขเว, อสปฺปุริโส าโต โหติ ยสสฺสี. โส อิติ ปฏิสฺจิกฺขติ – ‘อหํ โขมฺหิ าโต ยสสฺสี, อิเม ปนฺเ ภิกฺขู อปฺปฺาตา อปฺเปสกฺขา’ติ. โส เตน ตฺเตน [าเตน (สี. ก.), าตตฺเตน (สฺยา. กํ. ปี.)] อตฺตานุกฺกํเสติ, ปรํ วมฺเภติ. อยมฺปิ, ภิกฺขเว, อสปฺปุริสธมฺโม. สปฺปุริโส จ โข, ภิกฺขเว, อิติ ปฏิสฺจิกฺขติ – ‘น โข ตฺเตน โลภธมฺมา วา ปริกฺขยํ คจฺฉนฺติ, โทสธมฺมา วา ปริกฺขยํ คจฺฉนฺติ, โมหธมฺมา วา ปริกฺขยํ คจฺฉนฺติ. โน เจปิ าโต โหติ ยสสฺสี; โส จ โหติ ธมฺมานุธมฺมปฺปฏิปนฺโน สามีจิปฺปฏิปนฺโน อนุธมฺมจารี, โส ตตฺถ ปุชฺโช ¶ , โส ตตฺถ ปาสํโส’ติ. โส ปฏิปทํเยว อนฺตรํ กริตฺวา เตน ตฺเตน เนวตฺตานุกฺกํเสติ, น ปรํ วมฺเภติ. อยมฺปิ, ภิกฺขเว, สปฺปุริสธมฺโม.
‘‘ปุน ¶ จปรํ, ภิกฺขเว, อสปฺปุริโส ลาภี โหติ จีวรปิณฺฑปาตเสนาสนคิลานปฺปจฺจยเภสชฺชปริกฺขารานํ. โส อิติ ปฏิสฺจิกฺขติ – ‘อหํ โขมฺหิ ¶ ลาภี จีวรปิณฺฑปาตเสนาสนคิลานปฺปจฺจยเภสชฺชปริกฺขารานํ, อิเม ปนฺเ ภิกฺขู น ลาภิโน จีวรปิณฺฑปาตเสนาสนคิลานปฺปจฺจยเภสชฺชปริกฺขาราน’นฺติ. โส เตน ลาเภน อตฺตานุกฺกํเสติ, ปรํ วมฺเภติ. อยมฺปิ, ภิกฺขเว, อสปฺปุริสธมฺโม. สปฺปุริโส จ โข, ภิกฺขเว, อิติ ปฏิสฺจิกฺขติ – ‘น โข ลาเภน โลภธมฺมา วา ปริกฺขยํ คจฺฉนฺติ, โทสธมฺมา วา ปริกฺขยํ คจฺฉนฺติ, โมหธมฺมา วา ปริกฺขยํ คจฺฉนฺติ. โน เจปิ ลาภี โหติ จีวรปิณฺฑปาตเสนาสนคิลานปฺปจฺจยเภสชฺชปริกฺขารานํ; โส จ โหติ ธมฺมานุธมฺมปฺปฏิปนฺโน สามีจิปฺปฏิปนฺโน อนุธมฺมจารี, โส ตตฺถ ปุชฺโช, โส ตตฺถ ปาสํโส’ติ. โส ปฏิปทํเยว อนฺตรํ กริตฺวา เตน ลาเภน เนวตฺตานุกฺกํเสติ, น ปรํ วมฺเภติ. อยมฺปิ, ภิกฺขเว, สปฺปุริสธมฺโม.
‘‘ปุน จปรํ, ภิกฺขเว, อสปฺปุริโส พหุสฺสุโต โหติ. โส อิติ ปฏิสฺจิกฺขติ – ‘อหํ โขมฺหิ พหุสฺสุโต, อิเม ปนฺเ ภิกฺขู น พหุสฺสุตา’ติ. โส เตน พาหุสจฺเจน อตฺตานุกฺกํเสติ, ปรํ วมฺเภติ. อยมฺปิ, ภิกฺขเว, อสปฺปุริสธมฺโม. สปฺปุริโส จ โข, ภิกฺขเว ¶ , อิติ ปฏิสฺจิกฺขติ – ‘น โข พาหุสจฺเจน โลภธมฺมา วา ปริกฺขยํ คจฺฉนฺติ ¶ , โทสธมฺมา วา ปริกฺขยํ คจฺฉนฺติ, โมหธมฺมา วา ปริกฺขยํ คจฺฉนฺติ. โน เจปิ พหุสฺสุโต โหติ; โส จ โหติ ธมฺมานุธมฺมปฺปฏิปนฺโน สามีจิปฺปฏิปนฺโน อนุธมฺมจารี, โส ตตฺถ ปุชฺโช, โส ตตฺถ ปาสํโส’ติ. โส ปฏิปทํเยว อนฺตรํ กริตฺวา เตน พาหุสจฺเจน เนวตฺตานุกฺกํเสติ, น ปรํ วมฺเภติ. อยมฺปิ, ภิกฺขเว, สปฺปุริสธมฺโม.
‘‘ปุน จปรํ, ภิกฺขเว, อสปฺปุริโส วินยธโร โหติ. โส อิติ ปฏิสฺจิกฺขติ – ‘อหํ โขมฺหิ วินยธโร, อิเม ปนฺเ ภิกฺขู น วินยธรา’ติ. โส เตน วินยธรตฺเตน อตฺตานุกฺกํเสติ, ปรํ วมฺเภติ. อยมฺปิ, ภิกฺขเว, อสปฺปุริสธมฺโม. สปฺปุริโส จ โข, ภิกฺขเว, อิติ ปฏิสฺจิกฺขติ – ‘น โข วินยธรตฺเตน โลภธมฺมา ¶ วา ปริกฺขยํ คจฺฉนฺติ, โทสธมฺมา วา ปริกฺขยํ คจฺฉนฺติ, โมหธมฺมา วา ปริกฺขยํ คจฺฉนฺติ. โน เจปิ วินยธโร โหติ; โส จ โหติ ธมฺมานุธมฺมปฺปฏิปนฺโน สามีจิปฺปฏิปนฺโน อนุธมฺมจารี, โส ตตฺถ ปุชฺโช, โส ตตฺถ ปาสํโส’ติ. โส ปฏิปทํเยว อนฺตรํ กริตฺวา เตน วินยธรตฺเตน เนวตฺตานุกฺกํเสติ, น ปรํ วมฺเภติ. อยมฺปิ, ภิกฺขเว, สปฺปุริสธมฺโม.
‘‘ปุน ¶ จปรํ, ภิกฺขเว, อสปฺปุริโส ธมฺมกถิโก โหติ. โส อิติ ปฏิสฺจิกฺขติ – ‘อหํ โขมฺหิ ธมฺมกถิโก, อิเม ปนฺเ ภิกฺขู น ธมฺมกถิกา’ติ. โส เตน ธมฺมกถิกตฺเตน อตฺตานุกฺกํเสติ, ปรํ วมฺเภติ. อยมฺปิ, ภิกฺขเว, อสปฺปุริสธมฺโม. สปฺปุริโส จ โข, ภิกฺขเว, อิติ ปฏิสฺจิกฺขติ – ‘น โข ธมฺมกถิกตฺเตน โลภธมฺมา วา ¶ ปริกฺขยํ คจฺฉนฺติ, โทสธมฺมา วา ปริกฺขยํ คจฺฉนฺติ, โมหธมฺมา วา ปริกฺขยํ คจฺฉนฺติ. โน เจปิ ธมฺมกถิโก โหติ; โส จ โหติ ธมฺมานุธมฺมปฺปฏิปนฺโน สามีจิปฺปฏิปนฺโน อนุธมฺมจารี, โส ตตฺถ ปุชฺโช, โส ตตฺถ ปาสํโส’ติ. โส ปฏิปทํเยว อนฺตรํ กริตฺวา เตน ธมฺมกถิกตฺเตน เนวตฺตานุกฺกํเสติ, น ปรํ วมฺเภติ. อยมฺปิ, ภิกฺขเว, สปฺปุริสธมฺโม.
๑๐๗. ‘‘ปุน จปรํ, ภิกฺขเว, อสปฺปุริโส อารฺิโก โหติ. โส อิติ ปฏิสฺจิกฺขติ – ‘อหํ โขมฺหิ อารฺิโก อิเม ปนฺเ ภิกฺขู น อารฺิกา’ติ. โส เตน อารฺิกตฺเตน อตฺตานุกฺกํเสติ, ปรํ วมฺเภติ. อยมฺปิ, ภิกฺขเว, อสปฺปุริสธมฺโม. สปฺปุริโส จ โข, ภิกฺขเว, อิติ ปฏิสฺจิกฺขติ – ‘น โข อารฺิกตฺเตน โลภธมฺมา วา ¶ ปริกฺขยํ คจฺฉนฺติ, โทสธมฺมา วา ปริกฺขยํ คจฺฉนฺติ, โมหธมฺมา วา ปริกฺขยํ คจฺฉนฺติ. โน เจปิ อารฺิโก โหติ; โส จ โหติ ธมฺมานุธมฺมปฺปฏิปนฺโน สามีจิปฺปฏิปนฺโน อนุธมฺมจารี, โส ตตฺถ ปุชฺโช, โส ตตฺถ ปาสํโส’ติ. โส ปฏิปทํเยว อนฺตรํ กริตฺวา เตน อารฺิกตฺเตน เนวตฺตานุกฺกํเสติ, น ปรํ วมฺเภติ. อยมฺปิ, ภิกฺขเว, สปฺปุริสธมฺโม.
‘‘ปุน จปรํ, ภิกฺขเว, อสปฺปุริโส ปํสุกูลิโก โหติ. โส ¶ อิติ ปฏิสฺจิกฺขติ – ‘อหํ โขมฺหิ ปํสุกูลิโก, อิเม ปนฺเ ภิกฺขู น ปํสุกูลิกา’ติ. โส เตน ปํสุกูลิกตฺเตน อตฺตานุกฺกํเสติ, ปรํ วมฺเภติ ¶ . อยมฺปิ, ภิกฺขเว, อสปฺปุริสธมฺโม. สปฺปุริโส จ โข, ภิกฺขเว, อิติ ปฏิสฺจิกฺขติ – ‘น โข ปํสุกูลิกตฺเตน โลภธมฺมา วา ปริกฺขยํ คจฺฉนฺติ, โทสธมฺมา วา ปริกฺขยํ คจฺฉนฺติ, โมหธมฺมา วา ปริกฺขยํ คจฺฉนฺติ. โน เจปิ ปํสุกูลิโก โหติ; โส จ โหติ ธมฺมานุธมฺมปฺปฏิปนฺโน สามีจิปฺปฏิปนฺโน อนุธมฺมจารี, โส ตตฺถ ปุชฺโช, โส ตตฺถ ปาสํโส’ติ. โส ปฏิปทํเยว อนฺตรํ กริตฺวา เตน ปํสุกูลิกตฺเตน เนวตฺตานุกฺกํเสติ, น ปรํ วมฺเภติ. อยมฺปิ, ภิกฺขเว, สปฺปุริสธมฺโม.
‘‘ปุน ¶ จปรํ, ภิกฺขเว, อสปฺปุริโส ปิณฺฑปาติโก โหติ. โส อิติ ปฏิสฺจิกฺขติ – ‘อหํ โขมฺหิ ปิณฺฑปาติโก, อิเม ปนฺเ ภิกฺขู น ปิณฺฑปาติกา’ติ. โส เตน ปิณฺฑปาติกตฺเตน อตฺตานุกฺกํเสติ, ปรํ วมฺเภติ. อยมฺปิ, ภิกฺขเว, อสปฺปุริสธมฺโม. สปฺปุริโส จ โข, ภิกฺขเว, อิติ ปฏิสฺจิกฺขติ – ‘น โข ปิณฺฑปาติกตฺเตน โลภธมฺมา วา ปริกฺขยํ คจฺฉนฺติ, โทสธมฺมา วา ปริกฺขยํ คจฺฉนฺติ, โมหธมฺมา วา ปริกฺขยํ คจฺฉนฺติ. โน เจปิ ปิณฺฑปาติโก โหติ; โส จ โหติ ธมฺมานุธมฺมปฺปฏิปนฺโน สามีจิปฺปฏิปนฺโน อนุธมฺมจารี, โส ตตฺถ ปุชฺโช, โส ตตฺถ ปาสํโส’ติ. โส ปฏิปทํเยว อนฺตรํ กริตฺวา เตน ปิณฺฑปาติกตฺเตน เนวตฺตานุกฺกํเสติ, น ปรํ วมฺเภติ. อยมฺปิ, ภิกฺขเว, สปฺปุริสธมฺโม.
‘‘ปุน จปรํ, ภิกฺขเว, อสปฺปุริโส รุกฺขมูลิโก โหติ. โส อิติ ปฏิสฺจิกฺขติ – ‘อหํ โขมฺหิ รุกฺขมูลิโก, อิเม ปนฺเ ภิกฺขู น ¶ รุกฺขมูลิกา’ติ. โส เตน รุกฺขมูลิกตฺเตน อตฺตานุกฺกํเสติ, ปรํ วมฺเภติ. อยมฺปิ, ภิกฺขเว, อสปฺปุริสธมฺโม. สปฺปุริโส จ โข, ภิกฺขเว, อิติ ปฏิสฺจิกฺขติ – ‘น โข รุกฺขมูลิกตฺเตน ¶ โลภธมฺมา วา ปริกฺขยํ คจฺฉนฺติ, โทสธมฺมา วา ปริกฺขยํ คจฺฉนฺติ, โมหธมฺมา วา ปริกฺขยํ คจฺฉนฺติ. โน เจปิ รุกฺขมูลิโก โหติ; โส จ โหติ ธมฺมานุธมฺมปฺปฏิปนฺโน สามีจิปฺปฏิปนฺโน อนุธมฺมจารี, โส ตตฺถ ปุชฺโช, โส ตตฺถ ปาสํโส’ติ. โส ปฏิปทํเยว ¶ อนฺตรํ กริตฺวา เตน รุกฺขมูลิกตฺเตน เนวตฺตานุกฺกํเสติ, น ปรํ วมฺเภติ. อยมฺปิ, ภิกฺขเว, สปฺปุริสธมฺโม.
‘‘ปุน จปรํ, ภิกฺขเว, อสปฺปุริโส โสสานิโก โหติ…เป… อพฺโภกาสิโก โหติ… เนสชฺชิโก โหติ… ¶ ยถาสนฺถติโก โหติ… เอกาสนิโก โหติ. โส อิติ ปฏิสฺจิกฺขติ – ‘อหํ โขมฺหิ เอกาสนิโก, อิเม ปนฺเ ภิกฺขู น เอกาสนิกา’ติ. โส เตน เอกาสนิกตฺเตน อตฺตานุกฺกํเสติ, ปรํ วมฺเภติ. อยมฺปิ, ภิกฺขเว, อสปฺปุริสธมฺโม. สปฺปุริโส จ โข, ภิกฺขเว, อิติ ปฏิสฺจิกฺขติ – ‘น โข เอกาสนิกตฺเตน โลภธมฺมา วา ปริกฺขยํ คจฺฉนฺติ, โทสธมฺมา วา ปริกฺขยํ คจฺฉนฺติ, โมหธมฺมา วา ปริกฺขยํ คจฺฉนฺติ. โน เจปิ เอกาสนิโก โหติ; โส จ โหติ ธมฺมานุธมฺมปฺปฏิปนฺโน สามีจิปฺปฏิปนฺโน อนุธมฺมจารี, โส ตตฺถ ปุชฺโช, โส ตตฺถ ปาสํโส’ติ. โส ปฏิปทํเยว อนฺตรํ กริตฺวา ¶ เตน เอกาสนิกตฺเตน เนวตฺตานุกฺกํเสติ, น ปรํ วมฺเภติ. อยมฺปิ, ภิกฺขเว, สปฺปุริสธมฺโม.
๑๐๘. ‘‘ปุน ¶ จปรํ, ภิกฺขเว, อสปฺปุริโส วิวิจฺเจว กาเมหิ วิวิจฺจ อกุสเลหิ ธมฺเมหิ สวิตกฺกํ สวิจารํ วิเวกชํ ปีติสุขํ ปมํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ. โส อิติ ปฏิสฺจิกฺขติ – ‘อหํ โขมฺหิ ปมชฺฌานสมาปตฺติยา ลาภี, อิเม ปนฺเ ภิกฺขู ปมชฺฌานสมาปตฺติยา น ลาภิโน’ติ. โส ตาย ปมชฺฌานสมาปตฺติยา อตฺตานุกฺกํเสติ, ปรํ วมฺเภติ. อยมฺปิ, ภิกฺขเว, อสปฺปุริสธมฺโม. สปฺปุริโส จ โข, ภิกฺขเว, อิติ ปฏิสฺจิกฺขติ ¶ – ‘ปมชฺฌานสมาปตฺติยาปิ โข อตมฺมยตา วุตฺตา ภควตา. เยน เยน หิ มฺนฺติ ตโต ตํ โหติ อฺถา’ติ. โส อตมฺมยตฺเว ¶ อนฺตรํ กริตฺวา ตาย ปมชฺฌานสมาปตฺติยา เนวตฺตานุกฺกํเสติ, น ปรํ วมฺเภติ. อยมฺปิ, ภิกฺขเว, สปฺปุริสธมฺโม.
‘‘ปุน จปรํ, ภิกฺขเว, อสปฺปุริโส วิตกฺกวิจารานํ วูปสมา อชฺฌตฺตํ สมฺปสาทนํ เจตโส เอโกทิภาวํ อวิตกฺกํ อวิจารํ สมาธิชํ ปีติสุขํ ทุติยํ ฌานํ…เป… ตติยํ ฌานํ… จตุตฺถํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ. โส อิติ ปฏิสฺจิกฺขติ – ‘อหํ โขมฺหิ จตุตฺถชฺฌานสมาปตฺติยา ลาภี, อิเม ปนฺเ ภิกฺขู จตุตฺถชฺฌานสมาปตฺติยา น ลาภิโน’ติ. โส ตาย จตุตฺถชฺฌานสมาปตฺติยา อตฺตานุกฺกํเสติ, ปรํ วมฺเภติ. อยมฺปิ, ภิกฺขเว, อสปฺปุริสธมฺโม. สปฺปุริโส จ โข ¶ , ภิกฺขเว, อิติ ปฏิสฺจิกฺขติ – ‘จตุตฺถชฺฌานสมาปตฺติยาปิ โข อตมฺมยตา วุตฺตา ภควตา. เยน เยน หิ มฺนฺติ ตโต ตํ โหติ อฺถา’ติ. โส อตมฺมยตฺเว อนฺตรํ กริตฺวา ตาย จตุตฺถชฺฌานสมาปตฺติยา เนวตฺตานุกฺกํเสติ, น ปรํ วมฺเภติ. อยมฺปิ, ภิกฺขเว, สปฺปุริสธมฺโม.
‘‘ปุน จปรํ, ภิกฺขเว, อสปฺปุริโส สพฺพโส รูปสฺานํ สมติกฺกมา ปฏิฆสฺานํ อตฺถงฺคมา นานตฺตสฺานํ อมนสิการา ‘อนนฺโต อากาโส’ติ อากาสานฺจายตนํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ. โส อิติ ปฏิสฺจิกฺขติ – ‘อหํ โขมฺหิ อากาสานฺจายตนสมาปตฺติยา ลาภี, อิเม ปนฺเ ภิกฺขู อากาสานฺจายตนสมาปตฺติยา น ลาภิโน’ติ. โส ตาย อากาสานฺจายตนสมาปตฺติยา อตฺตานุกฺกํเสติ, ปรํ วมฺเภติ. อยมฺปิ, ภิกฺขเว, อสปฺปุริสธมฺโม. สปฺปุริโส จ โข, ภิกฺขเว, อิติ ปฏิสฺจิกฺขติ ¶ – ‘อากาสานฺจายตนสมาปตฺติยาปิ โข อตมฺมยตา วุตฺตา ภควตา. เยน เยน หิ มฺนฺติ ตโต ตํ โหติ อฺถา’ติ. โส อตมฺมยตฺเว อนฺตรํ กริตฺวา ตาย อากาสานฺจายตนสมาปตฺติยา ¶ เนวตฺตานุกฺกํเสติ, น ปรํ วมฺเภติ. อยมฺปิ, ภิกฺขเว, สปฺปุริสธมฺโม.
‘‘ปุน จปรํ, ภิกฺขเว, อสปฺปุริโส สพฺพโส อากาสานฺจายตนํ สมติกฺกมฺม ‘อนนฺตํ วิฺาณ’นฺติ วิฺาณฺจายตนํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ. โส อิติ ปฏิสฺจิกฺขติ – ‘อหํ โขมฺหิ วิฺาณฺจายตนสมาปตฺติยา ¶ ลาภี, อิเม ปนฺเ ภิกฺขู ¶ วิฺาณฺจายตนสมาปตฺติยา น ลาภิโน’ติ. โส ตาย วิฺาณฺจายตนสมาปตฺติยา อตฺตานุกฺกํเสติ, ปรํ วมฺเภติ. อยมฺปิ, ภิกฺขเว, อสปฺปุริสธมฺโม. สปฺปุริโส จ โข, ภิกฺขเว, อิติ ปฏิสฺจิกฺขติ – ‘วิฺาณฺจายตนสมาปตฺติยาปิ โข อตมฺมยตา วุตฺตา ภควตา. เยน เยน หิ มฺนฺติ ตโต ตํ โหติ อฺถา’ติ. โส อตมฺมยตฺเว อนฺตรํ กริตฺวา ตาย วิฺาณฺจายตนสมาปตฺติยา เนวตฺตานุกฺกํเสติ, น ปรํ วมฺเภติ. อยมฺปิ, ภิกฺขเว, สปฺปุริสธมฺโม.
‘‘ปุน จปรํ, ภิกฺขเว, อสปฺปุริโส สพฺพโส วิฺาณฺจายตนํ สมติกฺกมฺม ‘นตฺถิ กิฺจี’ติ อากิฺจฺายตนํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ. โส อิติ ปฏิสฺจิกฺขติ – ‘อหํ โขมฺหิ อากิฺจฺายตนสมาปตฺติยา ลาภี, อิเม ปนฺเ ภิกฺขู อากิฺจฺายตนสมาปตฺติยา น ลาภิโน’ติ. โส ตาย อากิฺจฺายตนสมาปตฺติยา อตฺตานุกฺกํเสติ, ปรํ วมฺเภติ. อยมฺปิ, ภิกฺขเว, อสปฺปุริสธมฺโม. สปฺปุริโส จ โข, ภิกฺขเว, อิติ ปฏิสฺจิกฺขติ – ‘อากิฺจฺายตนสมาปตฺติยาปิ โข อตมฺมยตา วุตฺตา ภควตา. เยน เยน หิ มฺนฺติ ตโต ตํ โหติ อฺถา’ติ. โส อตมฺมยตฺเว อนฺตรํ กริตฺวา ตาย อากิฺจฺายตนสมาปตฺติยา เนวตฺตานุกฺกํเสติ, น ปรํ วมฺเภติ. อยมฺปิ, ภิกฺขเว, สปฺปุริสธมฺโม.
‘‘ปุน จปรํ, ภิกฺขเว, อสปฺปุริโส สพฺพโส อากิฺจฺายตนํ สมติกฺกมฺม ¶ เนวสฺานาสฺายตนํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ. โส อิติ ปฏิสฺจิกฺขติ – ‘อหํ โขมฺหิ เนวสฺานาสฺายตนสมาปตฺติยา ลาภี, อิเม ปนฺเ ภิกฺขู เนวสฺานาสฺายตนสมาปตฺติยา น ลาภิโน’ติ. โส ตาย เนวสฺานาสฺายตนสมาปตฺติยา อตฺตานุกฺกํเสติ ¶ , ปรํ วมฺเภติ. อยมฺปิ, ภิกฺขเว, อสปฺปุริสธมฺโม. สปฺปุริโส จ โข, ภิกฺขเว ¶ , อิติ ปฏิสฺจิกฺขติ – ‘เนวสฺานาสฺายตนสมาปตฺติยาปิ โข อตมฺมยตา วุตฺตา ภควตา. เยน เยน หิ มฺนฺติ ตโต ตํ โหติ อฺถา’ติ. โส อตมฺมยตฺเว อนฺตรํ กริตฺวา ตาย เนวสฺานาสฺายตนสมาปตฺติยา เนวตฺตานุกฺกํเสติ, น ปรํ วมฺเภติ. อยมฺปิ, ภิกฺขเว, สปฺปุริสธมฺโม.
‘‘ปุน ¶ จปรํ, ภิกฺขเว, สปฺปุริโส สพฺพโส เนวสฺานาสฺายตนํ สมติกฺกมฺม สฺาเวทยิตนิโรธํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ. ปฺาย จสฺส ทิสฺวา อาสวา [เอกจฺเจ อาสวา (ก.)] ปริกฺขีณา โหนฺติ. อยํ [อยํ โข (สฺยา. กํ.)], ภิกฺขเว, ภิกฺขุ น กิฺจิ มฺติ, น กุหิฺจิ มฺติ, น เกนจิ มฺตี’’ติ.
อิทมโวจ ภควา. อตฺตมนา เต ภิกฺขู ภควโต ภาสิตํ อภินนฺทุนฺติ.
สปฺปุริสสุตฺตํ นิฏฺิตํ ตติยํ.
๔. เสวิตพฺพาเสวิตพฺพสุตฺตํ
๑๐๙. เอวํ ¶ ¶ เม สุตํ – เอกํ สมยํ ภควา สาวตฺถิยํ วิหรติ เชตวเน อนาถปิณฺฑิกสฺส อาราเม. ตตฺร โข ภควา ภิกฺขู อามนฺเตสิ – ‘‘ภิกฺขโว’’ติ. ‘‘ภทนฺเต’’ติ เต ภิกฺขู ภควโต ปจฺจสฺโสสุํ. ภควา เอตทโวจ – ‘‘เสวิตพฺพาเสวิตพฺพํ โว, ภิกฺขเว, ธมฺมปริยายํ เทเสสฺสามิ. ตํ สุณาถ, สาธุกํ มนสิ กโรถ; ภาสิสฺสามี’’ติ. ‘‘เอวํ, ภนฺเต’’ติ โข เต ภิกฺขู ภควโต ปจฺจสฺโสสุํ. ภควา เอตทโวจ –
‘‘กายสมาจารํปาหํ [ปหํ (สพฺพตฺถ)], ภิกฺขเว, ทุวิเธน วทามิ – เสวิตพฺพมฺปิ, อเสวิตพฺพมฺปิ; ตฺจ อฺมฺํ กายสมาจารํ. วจีสมาจารํปาหํ, ภิกฺขเว, ทุวิเธน วทามิ – เสวิตพฺพมฺปิ, อเสวิตพฺพมฺปิ; ตฺจ อฺมฺํ วจีสมาจารํ. มโนสมาจารํปาหํ, ภิกฺขเว, ทุวิเธน วทามิ – เสวิตพฺพมฺปิ, อเสวิตพฺพมฺปิ; ตฺจ อฺมฺํ มโนสมาจารํ. จิตฺตุปฺปาทํปาหํ, ภิกฺขเว, ทุวิเธน วทามิ – เสวิตพฺพมฺปิ, อเสวิตพฺพมฺปิ; ตฺจ อฺมฺํ ¶ จิตฺตุปฺปาทํ. สฺาปฏิลาภํปาหํ, ภิกฺขเว, ทุวิเธน วทามิ – เสวิตพฺพมฺปิ ¶ , อเสวิตพฺพมฺปิ; ตฺจ อฺมฺํ สฺาปฏิลาภํ. ทิฏฺิปฏิลาภํปาหํ, ภิกฺขเว, ทุวิเธน วทามิ – เสวิตพฺพมฺปิ, อเสวิตพฺพมฺปิ; ตฺจ อฺมฺํ ทิฏฺิปฏิลาภํ. อตฺตภาวปฏิลาภํปาหํ, ภิกฺขเว, ทุวิเธน วทามิ – เสวิตพฺพมฺปิ, อเสวิตพฺพมฺปิ; ตฺจ อฺมฺํ อตฺตภาวปฏิลาภ’’นฺติ.
เอวํ ¶ วุตฺเต อายสฺมา สาริปุตฺโต ภควนฺตํ เอตทโวจ – ‘‘อิมสฺส โข อหํ, ภนฺเต, ภควตา สํขิตฺเตน ภาสิตสฺส, วิตฺถาเรน อตฺถํ อวิภตฺตสฺส, เอวํ วิตฺถาเรน อตฺถํ อาชานามิ.
๑๑๐. ‘‘‘กายสมาจารํปาหํ, ภิกฺขเว, ทุวิเธน วทามิ – เสวิตพฺพมฺปิ, อเสวิตพฺพมฺปิ; ตฺจ อฺมฺํ กายสมาจาร’นฺติ – อิติ โข ปเนตํ วุตฺตํ ภควตา. กิฺเจตํ ¶ ปฏิจฺจ วุตฺตํ? ยถารูปํ, ภนฺเต, กายสมาจารํ เสวโต อกุสลา ธมฺมา อภิวฑฺฒนฺติ, กุสลา ธมฺมา ปริหายนฺติ, เอวรูโป กายสมาจาโร น เสวิตพฺโพ; ยถารูปฺจ โข, ภนฺเต, กายสมาจารํ เสวโต อกุสลา ธมฺมา ปริหายนฺติ, กุสลา ธมฺมา อภิวฑฺฒนฺติ, เอวรูโป กายสมาจาโร เสวิตพฺโพ.
๑๑๑. ‘‘กถํรูปํ, ภนฺเต, กายสมาจารํ เสวโต อกุสลา ธมฺมา อภิวฑฺฒนฺติ, กุสลา ธมฺมา ปริหายนฺติ? อิธ, ภนฺเต, เอกจฺโจ ปาณาติปาตี โหติ ลุทฺโท โลหิตปาณิ หตปฺปหเต นิวิฏฺโ อทยาปนฺโน ปาณภูเตสุ; อทินฺนาทายี โข ปน โหติ, ยํ ตํ ปรสฺส ปรวิตฺตูปกรณํ คามคตํ วา อรฺคตํ วา ตํ อทินฺนํ เถยฺยสงฺขาตํ อาทาตา โหติ; กาเมสุมิจฺฉาจารี โข ปน โหติ, ยา ตา มาตุรกฺขิตา ปิตุรกฺขิตา มาตาปิตุรกฺขิตา ภาตุรกฺขิตา ภคินิรกฺขิตา าติรกฺขิตา โคตฺตรกฺขิตา ธมฺมรกฺขิตา สสฺสามิกา สปริทณฺฑา อนฺตมโส มาลาคุฬปริกฺขิตฺตาปิ ตถารูปาสุ จาริตฺตํ อาปชฺชิตา โหติ – เอวรูปํ, ภนฺเต, กายสมาจารํ ¶ เสวโต อกุสลา ธมฺมา อภิวฑฺฒนฺติ, กุสลา ธมฺมา ปริหายนฺติ.
‘‘กถํรูปํ ¶ , ภนฺเต, กายสมาจารํ เสวโต อกุสลา ธมฺมา ปริหายนฺติ, กุสลา ธมฺมา อภิวฑฺฒนฺติ? อิธ, ภนฺเต, เอกจฺโจ ปาณาติปาตํ ปหาย ปาณาติปาตา ปฏิวิรโต โหติ นิหิตทณฺโฑ นิหิตสตฺโถ, ลชฺชี ทยาปนฺโน สพฺพปาณภูตหิตานุกมฺปี วิหรติ; อทินฺนาทานํ ปหาย อทินฺนาทานา ปฏิวิรโต โหติ, ยํ ตํ ปรสฺส ปรวิตฺตูปกรณํ ¶ คามคตํ วา อรฺคตํ วา ตํ นาทินฺนํ เถยฺยสงฺขาตํ อาทาตา โหติ; กาเมสุมิจฺฉาจารํ ปหาย กาเมสุมิจฺฉาจารา ปฏิวิรโต โหติ, ยา ตา มาตุรกฺขิตา ปิตุรกฺขิตา มาตาปิตุรกฺขิตา ภาตุรกฺขิตา ภคินิรกฺขิตา าติรกฺขิตา โคตฺตรกฺขิตา ธมฺมรกฺขิตา สสฺสามิกา สปริทณฺฑา อนฺตมโส มาลาคุฬปริกฺขิตฺตาปิ ตถารูปาสุ น จาริตฺตํ อาปชฺชิตา โหติ – เอวรูปํ, ภนฺเต, กายสมาจารํ เสวโต อกุสลา ธมฺมา ปริหายนฺติ, กุสลา ธมฺมา อภิวฑฺฒนฺติ. ‘กายสมาจารํปาหํ, ภิกฺขเว, ทุวิเธน วทามิ – เสวิตพฺพมฺปิ, อเสวิตพฺพมฺปิ; ตฺจ อฺมฺํ กายสมาจาร’นฺติ – อิติ ยํ ตํ วุตฺตํ ภควตา อิทเมตํ ปฏิจฺจ วุตฺตํ.
‘‘‘วจีสมาจารํปาหํ, ภิกฺขเว, ทุวิเธน วทามิ – เสวิตพฺพมฺปิ, อเสวิตพฺพมฺปิ; ตฺจ อฺมฺํ วจีสมาจาร’นฺติ – อิติ โข ปเนตํ วุตฺตํ ภควตา. กิฺเจตํ ปฏิจฺจ วุตฺตํ ¶ ? ยถารูปํ, ภนฺเต, วจีสมาจารํ เสวโต อกุสลา ธมฺมา อภิวฑฺฒนฺติ, กุสลา ธมฺมา ปริหายนฺติ, เอวรูโป วจีสมาจาโร น เสวิตพฺโพ; ยถารูปฺจ โข, ภนฺเต, วจีสมาจารํ เสวโต อกุสลา ธมฺมา ปริหายนฺติ, กุสลา ธมฺมา อภิวฑฺฒนฺติ ¶ เอวรูโป วจีสมาจาโร เสวิตพฺโพ.
๑๑๒. ‘‘กถํรูปํ, ภนฺเต, วจีสมาจารํ เสวโต อกุสลา ธมฺมา อภิวฑฺฒนฺติ, กุสลา ธมฺมา ปริหายนฺติ? อิธ, ภนฺเต, เอกจฺโจ มุสาวาที โหติ, สภาคโต [สภคฺคโต (พหูสุ)] วา ปริสาคโต [ปริสคฺคโต (พหูสุ)] วา าติมชฺฌคโต ¶ วา ปูคมชฺฌคโต วา ราชกุลมชฺฌคโต วา อภินีโต สกฺขิปุฏฺโ – ‘เอหมฺโภ ปุริส, ยํ ชานาสิ ตํ วเทหี’ติ โส อชานํ วา อาห – ‘ชานามี’ติ, ชานํ วา อาห – ‘น ชานามี’ติ; อปสฺสํ วา อาห – ‘ปสฺสามี’ติ, ปสฺสํ วา อาห – ‘น ปสฺสามี’ติ – อิติ [ปสฺส ม. นิ. ๑.๔๔๐ สาเลยฺยกสุตฺเต] อตฺตเหตุ วา ปรเหตุ วา อามิสกิฺจิกฺขเหตุ [กิฺจกฺขเหตุ (สี.)] วา สมฺปชานมุสา ภาสิตา โหติ; ปิสุณวาโจ โข ปน โหติ, อิโต สุตฺวา อมุตฺร อกฺขาตา อิเมสํ เภทาย, อมุตฺร วา สุตฺวา อิเมสํ อกฺขาตา อมูสํ เภทาย – อิติ สมคฺคานํ วา เภตฺตา, ภินฺนานํ วา อนุปฺปทาตา, วคฺคาราโม, วคฺครโต, วคฺคนนฺที, วคฺคกรณึ วาจํ ภาสิตา ¶ โหติ; ผรุสวาโจ โข ปน โหติ, ยา สา วาจา กณฺฑกา กกฺกสา ผรุสา ปรกฏุกา ปราภิสชฺชนี โกธสามนฺตา อสมาธิสํวตฺตนิกา, ตถารูปึ วาจํ ภาสิตา โหติ; สมฺผปฺปลาปี โข ปน โหติ อกาลวาที อภูตวาที อนตฺถวาที อธมฺมวาที อวินยวาที, อนิธานวตึ วาจํ ภาสิตา โหติ อกาเลน อนปเทสํ อปริยนฺตวตึ อนตฺถสํหิตํ – เอวรูปํ, ภนฺเต, วจีสมาจารํ เสวโต อกุสลา ธมฺมา อภิวฑฺฒนฺติ, กุสลา ธมฺมา ปริหายนฺติ.
‘‘กถํรูปํ, ภนฺเต, วจีสมาจารํ เสวโต อกุสลา ธมฺมา ปริหายนฺติ ¶ , กุสลา ธมฺมา อภิวฑฺฒนฺติ? อิธ, ภนฺเต, เอกจฺโจ มุสาวาทํ ปหาย มุสาวาทา ปฏิวิรโต โหติ สภาคโต วา ปริสาคโต วา าติมชฺฌคโต วา ปูคมชฺฌคโต วา ราชกุลมชฺฌคโต วา อภินีโต สกฺขิปุฏฺโ – ‘เอหมฺโภ ปุริส, ยํ ชานาสิ ตํ วเทหี’ติ โส อชานํ วา อาห – ‘น ชานามี’ติ, ชานํ วา อาห – ‘ชานามี’ติ, อปสฺสํ วา อาห – ‘น ปสฺสามี’ติ, ปสฺสํ วา อาห – ‘ปสฺสามี’ติ ¶ – อิติ อตฺตเหตุ วา ปรเหตุ วา อามิสกิฺจิกฺขเหตุ วา น สมฺปชานมุสา ภาสิตา โหติ; ปิสุณํ วาจํ ปหาย ปิสุณาย วาจาย ปฏิวิรโต โหติ, อิโต สุตฺวา น อมุตฺร อกฺขาตา อิเมสํ เภทาย, อมุตฺร ¶ วา สุตฺวา น อิเมสํ อกฺขาตา อมูสํ เภทาย – อิติ ภินฺนานํ วา สนฺธาตา สหิตานํ วา อนุปฺปทาตา สมคฺคาราโม สมคฺครโต สมคฺคนนฺที สมคฺคกรณึ วาจํ ภาสิตา โหติ; ผรุสํ วาจํ ปหาย ผรุสาย วาจาย ปฏิวิรโต โหติ, ยา สา วาจา เนลา กณฺณสุขา เปมนียา หทยงฺคมา โปรี พหุชนกนฺตา พหุชนมนาปา ตถารูปึ วาจํ ภาสิตา โหติ; สมฺผปฺปลาปํ ปหาย สมฺผปฺปลาปา ปฏิวิรโต โหติ กาลวาที ภูตวาที อตฺถวาที ธมฺมวาที วินยวาที, นิธานวตึ วาจํ ภาสิตา โหติ กาเลน สาปเทสํ ปริยนฺตวตึ อตฺถสํหิตํ – เอวรูปํ, ภนฺเต, วจีสมาจารํ เสวโต อกุสลา ธมฺมา ปริหายนฺติ, กุสลา ธมฺมา อภิวฑฺฒนฺติ. ‘วจีสมาจารํปาหํ, ภิกฺขเว, ทุวิเธน วทามิ – เสวิตพฺพมฺปิ, อเสวิตพฺพมฺปิ; ตฺจ อฺมฺํ วจีสมาจาร’นฺติ ¶ – อิติ ยํ ตํ วุตฺตํ ภควตา อิทเมตํ ปฏิจฺจ วุตฺตํ.
‘‘‘มโนสมาจารํปาหํ, ภิกฺขเว, ทุวิเธน วทามิ – เสวิตพฺพมฺปิ, อเสวิตพฺพมฺปิ; ตฺจ อฺมฺํ มโนสมาจาร’นฺติ – อิติ โข ปเนตํ วุตฺตํ ภควตา. กิฺเจตํ ปฏิจฺจ วุตฺตํ? ยถารูปํ, ภนฺเต, มโนสมาจารํ เสวโต อกุสลา ¶ ธมฺมา อภิวฑฺฒนฺติ, กุสลา ธมฺมา ปริหายนฺติ เอวรูโป มโนสมาจาโร น เสวิตพฺโพ; ยถารูปฺจ โข, ภนฺเต, มโนสมาจารํ เสวโต อกุสลา ธมฺมา ปริหายนฺติ, กุสลา ธมฺมา อภิวฑฺฒนฺติ เอวรูโป มโนสมาจาโร เสวิตพฺโพ.
๑๑๓. ‘‘กถํรูปํ, ภนฺเต, มโนสมาจารํ เสวโต อกุสลา ธมฺมา อภิวฑฺฒนฺติ, กุสลา ธมฺมา ปริหายนฺติ? อิธ, ภนฺเต, เอกจฺโจ อภิชฺฌาลุ โหติ, ยํ ตํ ปรสฺส ปรวิตฺตูปกรณํ ตํ อภิชฺฌาตา โหติ – ‘อโห วต ยํ ปรสฺส ตํ มมสฺสา’ติ; พฺยาปนฺนจิตฺโต โข ปน โหติ ปทุฏฺมนสงฺกปฺโป ¶ – ‘อิเม สตฺตา หฺนฺตุ วา วชฺฌนฺตุ วา อุจฺฉิชฺชนฺตุ วา วินสฺสนฺตุ วา มา วา อเหสุ’นฺติ – เอวรูปํ, ภนฺเต, มโนสมาจารํ เสวโต อกุสลา ธมฺมา อภิวฑฺฒนฺติ, กุสลา ธมฺมา ปริหายนฺติ.
‘‘กถํรูปํ, ภนฺเต, มโนสมาจารํ เสวโต อกุสลา ธมฺมา ปริหายนฺติ, กุสลา ธมฺมา อภิวฑฺฒนฺติ? อิธ, ภนฺเต, เอกจฺโจ อนภิชฺฌาลุ โหติ, ยํ ตํ ปรสฺส ปรวิตฺตูปกรณํ ตํ นาภิชฺฌาตา โหติ – ‘อโห วต ยํ ปรสฺส ตํ มมสฺสา’ติ; อพฺยาปนฺนจิตฺโต โข ¶ ปน โหติ อปฺปทุฏฺมนสงฺกปฺโป ¶ – ‘อิเม สตฺตา อเวรา อพฺยาพชฺฌา [อพฺยาปชฺฌา (สี. สฺยา. กํ. ปี. ก.)] อนีฆา สุขี อตฺตานํ ปริหรนฺตู’ติ – เอวรูปํ, ภนฺเต, มโนสมาจารํ เสวโต อกุสลา ธมฺมา ปริหายนฺติ, กุสลา ธมฺมา อภิวฑฺฒนฺติ. ‘มโนสมาจารํปาหํ, ภิกฺขเว, ทุวิเธน วทามิ – เสวิตพฺพมฺปิ, อเสวิตพฺพมฺปิ; ตฺจ อฺมฺํ มโนสมาจาร’นฺติ – อิติ ยํ ตํ วุตฺตํ ภควตา อิทเมตํ ปฏิจฺจ วุตฺตํ.
๑๑๔. ‘‘‘จิตฺตุปฺปาทํปาหํ, ภิกฺขเว, ทุวิเธน วทามิ – เสวิตพฺพมฺปิ, อเสวิตพฺพมฺปิ; ตฺจ อฺมฺํ จิตฺตุปฺปาท’นฺติ – อิติ โข ปเนตํ วุตฺตํ ภควตา. กิฺเจตํ ปฏิจฺจ วุตฺตํ? ยถารูปํ, ภนฺเต, จิตฺตุปฺปาทํ เสวโต อกุสลา ธมฺมา อภิวฑฺฒนฺติ, กุสลา ธมฺมา ปริหายนฺติ เอวรูโป จิตฺตุปฺปาโท น เสวิตพฺโพ; ยถารูปฺจ โข, ภนฺเต, จิตฺตุปฺปาทํ เสวโต อกุสลา ธมฺมา ปริหายนฺติ, กุสลา ธมฺมา อภิวฑฺฒนฺติ เอวรูโป จิตฺตุปฺปาโท เสวิตพฺโพ.
‘‘กถํรูปํ, ภนฺเต, จิตฺตุปฺปาทํ เสวโต อกุสลา ธมฺมา อภิวฑฺฒนฺติ, กุสลา ธมฺมา ปริหายนฺติ? อิธ, ภนฺเต, เอกจฺโจ อภิชฺฌาลุ โหติ, อภิชฺฌาสหคเตน ¶ เจตสา วิหรติ; พฺยาปาทวา โหติ, พฺยาปาทสหคเตน เจตสา วิหรติ; วิเหสวา โหติ, วิเหสาสหคเตน เจตสา วิหรติ – เอวรูปํ, ภนฺเต, จิตฺตุปฺปาทํ เสวโต อกุสลา ธมฺมา อภิวฑฺฒนฺติ, กุสลา ธมฺมา ปริหายนฺติ.
‘‘กถํรูปํ, ภนฺเต, จิตฺตุปฺปาทํ เสวโต อกุสลา ธมฺมา ปริหายนฺติ ¶ , กุสลา ¶ ธมฺมา อภิวฑฺฒนฺติ? อิธ, ภนฺเต, เอกจฺโจ อนภิชฺฌาลุ โหติ, อนภิชฺฌาสหคเตน เจตสา วิหรติ; อพฺยาปาทวา โหติ, อพฺยาปาทสหคเตน เจตสา วิหรติ; อวิเหสวา โหติ, อวิเหสาสหคเตน เจตสา วิหรติ – เอวรูปํ, ภนฺเต, จิตฺตุปฺปาทํ เสวโต อกุสลา ธมฺมา ปริหายนฺติ, กุสลา ธมฺมา อภิวฑฺฒนฺติ. ‘จิตฺตุปฺปาทํปาหํ, ภิกฺขเว, ทุวิเธน วทามิ – เสวิตพฺพมฺปิ, อเสวิตพฺพมฺปิ; ตฺจ อฺมฺํ จิตฺตุปฺปาท’นฺติ – อิติ ยํ ตํ วุตฺตํ ภควตา อิทเมตํ ปฏิจฺจ วุตฺตํ.
๑๑๕. ‘‘‘สฺาปฏิลาภํปาหํ, ภิกฺขเว, ทุวิเธน วทามิ – เสวิตพฺพมฺปิ, อเสวิตพฺพมฺปิ; ตฺจ อฺมฺํ สฺาปฏิลาภ’นฺติ – อิติ โข ปเนตํ วุตฺตํ ภควตา. กิฺเจตํ ¶ ปฏิจฺจ วุตฺตํ? ยถารูปํ, ภนฺเต, สฺาปฏิลาภํ เสวโต อกุสลา ธมฺมา อภิวฑฺฒนฺติ, กุสลา ธมฺมา ปริหายนฺติ เอวรูโป สฺาปฏิลาโภ น เสวิตพฺโพ; ยถารูปฺจ โข, ภนฺเต, สฺาปฏิลาภํ เสวโต อกุสลา ธมฺมา ปริหายนฺติ, กุสลา ธมฺมา อภิวฑฺฒนฺติ เอวรูโป สฺาปฏิลาโภ เสวิตพฺโพ.
‘‘กถํรูปํ, ภนฺเต, สฺาปฏิลาภํ เสวโต อกุสลา ธมฺมา อภิวฑฺฒนฺติ, กุสลา ธมฺมา ปริหายนฺติ? อิธ, ภนฺเต, เอกจฺโจ อภิชฺฌาลุ โหติ, อภิชฺฌาสหคตาย สฺาย วิหรติ; พฺยาปาทวา โหติ, พฺยาปาทสหคตาย สฺาย วิหรติ; วิเหสวา โหติ, วิเหสาสหคตาย สฺาย วิหรติ – เอวรูปํ, ภนฺเต, สฺาปฏิลาภํ เสวโต ¶ อกุสลา ธมฺมา อภิวฑฺฒนฺติ, กุสลา ธมฺมา ปริหายนฺติ.
‘‘กถํรูปํ, ภนฺเต, สฺาปฏิลาภํ เสวโต อกุสลา ธมฺมา ปริหายนฺติ, กุสลา ธมฺมา อภิวฑฺฒนฺติ? อิธ, ภนฺเต, เอกจฺโจ อนภิชฺฌาลุ โหติ, อนภิชฺฌาสหคตาย สฺาย วิหรติ; อพฺยาปาทวา โหติ, อพฺยาปาทสหคตาย สฺาย วิหรติ; อวิเหสวา โหติ, อวิเหสาสหคตาย สฺาย วิหรติ – เอวรูปํ, ภนฺเต, สฺาปฏิลาภํ เสวโต ¶ อกุสลา ธมฺมา ปริหายนฺติ, กุสลา ธมฺมา อภิวฑฺฒนฺติ. ‘สฺาปฏิลาภํปาหํ, ภิกฺขเว, ทุวิเธน วทามิ – เสวิตพฺพมฺปิ, อเสวิตพฺพมฺปิ; ตฺจ อฺมฺํ สฺาปฏิลาภ’นฺติ – อิติ ยํ ตํ วุตฺตํ ภควตา อิทเมตํ ปฏิจฺจ วุตฺตํ.
๑๑๖. ‘‘‘ทิฏฺิปฏิลาภํปาหํ ¶ , ภิกฺขเว, ทุวิเธน วทามิ – เสวิตพฺพมฺปิ, อเสวิตพฺพมฺปิ; ตฺจ อฺมฺํ ทิฏฺิปฏิลาภ’นฺติ – อิติ โข ปเนตํ วุตฺตํ ภควตา. กิฺเจตํ ปฏิจฺจ วุตฺตํ? ยถารูปํ, ภนฺเต, ทิฏฺิปฏิลาภํ เสวโต อกุสลา ธมฺมา อภิวฑฺฒนฺติ, กุสลา ธมฺมา ปริหายนฺติ เอวรูโป ทิฏฺิปฏิลาโภ น เสวิตพฺโพ; ยถารูปฺจ โข, ภนฺเต, ทิฏฺิปฏิลาภํ เสวโต อกุสลา ธมฺมา ปริหายนฺติ, กุสลา ธมฺมา อภิวฑฺฒนฺติ – เอวรูโป ทิฏฺิปฏิลาโภ เสวิตพฺโพ.
‘‘กถํรูปํ, ภนฺเต, ทิฏฺิปฏิลาภํ เสวโต อกุสลา ธมฺมา อภิวฑฺฒนฺติ, กุสลา ธมฺมา ปริหายนฺติ? อิธ, ภนฺเต, เอกจฺโจ เอวํทิฏฺิโก โหติ – ‘นตฺถิ ทินฺนํ, นตฺถิ ยิฏฺํ, นตฺถิ หุตํ ¶ , นตฺถิ สุกตทุกฺกฏานํ ¶ กมฺมานํ ผลํ วิปาโก, นตฺถิ อยํ โลโก, นตฺถิ ปโร โลโก, นตฺถิ มาตา, นตฺถิ ปิตา, นตฺถิ สตฺตา โอปปาติกา, นตฺถิ โลเก สมณพฺราหฺมณา สมฺมคฺคตา สมฺมาปฏิปนฺนา เย อิมฺจ โลกํ ปรฺจ โลกํ สยํ อภิฺา สจฺฉิกตฺวา ปเวเทนฺตี’ติ – เอวรูปํ, ภนฺเต, ทิฏฺิปฏิลาภํ เสวโต อกุสลา ธมฺมา อภิวฑฺฒนฺติ, กุสลา ธมฺมา ปริหายนฺติ.
‘‘กถํรูปํ, ภนฺเต, ทิฏฺิปฏิลาภํ เสวโต อกุสลา ธมฺมา ปริหายนฺติ, กุสลา ธมฺมา อภิวฑฺฒนฺติ? อิธ, ภนฺเต, เอกจฺโจ เอวํทิฏฺิโก โหติ – ‘อตฺถิ ทินฺนํ, อตฺถิ ยิฏฺํ, อตฺถิ หุตํ, อตฺถิ สุกตทุกฺกฏานํ กมฺมานํ ผลํ วิปาโก, อตฺถิ อยํ โลโก, อตฺถิ ปโร โลโก, อตฺถิ มาตา, อตฺถิ ปิตา, อตฺถิ สตฺตา โอปปาติกา, อตฺถิ โลเก สมณพฺราหฺมณา สมฺมคฺคตา สมฺมาปฏิปนฺนา เย อิมฺจ โลกํ ปรฺจ โลกํ สยํ อภิฺา สจฺฉิกตฺวา ปเวเทนฺตี’ติ – เอวรูปํ, ภนฺเต, ทิฏฺิปฏิลาภํ เสวโต อกุสลา ธมฺมา ปริหายนฺติ, กุสลา ธมฺมา อภิวฑฺฒนฺติ. ‘ทิฏฺิปฏิลาภํปาหํ, ภิกฺขเว, ทุวิเธน วทามิ – เสวิตพฺพมฺปิ, อเสวิตพฺพมฺปิ; ตฺจ อฺมฺํ ทิฏฺิปฏิลาภ’นฺติ – อิติ ยํ ตํ วุตฺตํ ภควตา อิทเมตํ ปฏิจฺจ วุตฺตํ.
๑๑๗. ‘‘‘อตฺตภาวปฏิลาภํปาหํ ¶ , ภิกฺขเว, ทุวิเธน วทามิ – เสวิตพฺพมฺปิ, อเสวิตพฺพมฺปิ; ตฺจ อฺมฺํ อตฺตภาวปฏิลาภ’นฺติ – อิติ โข ปเนตํ วุตฺตํ ภควตา. กิฺเจตํ ปฏิจฺจ วุตฺตํ? ยถารูปํ, ภนฺเต, อตฺตภาวปฏิลาภํ ¶ ¶ เสวโต อกุสลา ธมฺมา อภิวฑฺฒนฺติ, กุสลา ธมฺมา ปริหายนฺติ – เอวรูโป อตฺตภาวปฏิลาโภ น เสวิตพฺโพ; ยถารูปฺจ โข, ภนฺเต, อตฺตภาวปฏิลาภํ เสวโต อกุสลา ธมฺมา ปริหายนฺติ, กุสลา ธมฺมา อภิวฑฺฒนฺติ – เอวรูโป อตฺตภาวปฏิลาโภ เสวิตพฺโพ.
‘‘กถํรูปํ, ภนฺเต, อตฺตภาวปฏิลาภํ เสวโต อกุสลา ธมฺมา อภิวฑฺฒนฺติ, กุสลา ธมฺมา ปริหายนฺติ? สพฺยาพชฺฌํ [สพฺยาปชฺฌํ (สี. สฺยา. กํ. ปี. ก.)], ภนฺเต, อตฺตภาวปฏิลาภํ อภินิพฺพตฺตยโต อปรินิฏฺิตภาวาย อกุสลา ธมฺมา อภิวฑฺฒนฺติ, กุสลา ธมฺมา ปริหายนฺติ; อพฺยาพชฺฌํ, ภนฺเต, อตฺตภาวปฏิลาภํ อภินิพฺพตฺตยโต ปรินิฏฺิตภาวาย อกุสลา ธมฺมา ปริหายนฺติ, กุสลา ธมฺมา อภิวฑฺฒนฺติ. ‘อตฺตภาวปฏิลาภํปาหํ, ภิกฺขเว, ทุวิเธน วทามิ – เสวิตพฺพมฺปิ ¶ , อเสวิตพฺพมฺปิ; ตฺจ อฺมฺํ อตฺตภาวปฏิลาภ’นฺติ – อิติ ยํ ตํ วุตฺตํ ภควตา อิทเมตํ ปฏิจฺจ วุตฺตํ.
‘‘อิมสฺส โข อหํ, ภนฺเต, ภควตา สํขิตฺเตน ภาสิตสฺส, วิตฺถาเรน อตฺถํ อวิภตฺตสฺส, เอวํ วิตฺถาเรน อตฺถํ อาชานามี’’ติ.
๑๑๘. ‘‘สาธุ สาธุ, สาริปุตฺต! สาธุ โข ตฺวํ, สาริปุตฺต, อิมสฺส มยา สํขิตฺเตน ภาสิตสฺส, วิตฺถาเรน อตฺถํ อวิภตฺตสฺส, เอวํ วิตฺถาเรน อตฺถํ อาชานาสิ.
‘‘‘กายสมาจารํปาหํ, ภิกฺขเว, ทุวิเธน วทามิ ¶ – เสวิตพฺพมฺปิ, อเสวิตพฺพมฺปิ; ตฺจ อฺมฺํ กายสมาจาร’นฺติ – อิติ โข ปเนตํ วุตฺตํ มยา. กิฺเจตํ ปฏิจฺจ วุตฺตํ? ยถารูปํ, สาริปุตฺต, กายสมาจารํ เสวโต อกุสลา ธมฺมา อภิวฑฺฒนฺติ, กุสลา ธมฺมา ปริหายนฺติ เอวรูโป กายสมาจาโร น เสวิตพฺโพ; ยถารูปฺจ โข, สาริปุตฺต, กายสมาจารํ เสวโต อกุสลา ธมฺมา ปริหายนฺติ, กุสลา ธมฺมา อภิวฑฺฒนฺติ – เอวรูโป กายสมาจาโร เสวิตพฺโพ.
‘‘กถํรูปํ ¶ , สาริปุตฺต, กายสมาจารํ เสวโต อกุสลา ธมฺมา อภิวฑฺฒนฺติ, กุสลา ธมฺมา ปริหายนฺติ? อิธ, สาริปุตฺต, เอกจฺโจ ปาณาติปาตี โหติ ¶ ลุทฺโท โลหิตปาณิ หตปฺปหเต นิวิฏฺโ อทยาปนฺโน ปาณภูเตสุ; อทินฺนาทายี โข ปน โหติ, ยํ ตํ ปรสฺส ปรวิตฺตูปกรณํ คามคตํ วา อรฺคตํ วา ตํ อทินฺนํ เถยฺยสงฺขาตํ อาทาตา โหติ; กาเมสุมิจฺฉาจารี โข ปน โหติ, ยา ตา มาตุรกฺขิตา ปิตุรกฺขิตา มาตาปิตุรกฺขิตา ภาตุรกฺขิตา ภคินิรกฺขิตา าติรกฺขิตา โคตฺตรกฺขิตา ธมฺมรกฺขิตา สสฺสามิกา สปริทณฺฑา อนฺตมโส มาลาคุฬปริกฺขิตฺตาปิ ตถารูปาสุ จาริตฺตํ อาปชฺชิตา โหติ – เอวรูปํ, สาริปุตฺต, กายสมาจารํ เสวโต อกุสลา ธมฺมา อภิวฑฺฒนฺติ, กุสลา ธมฺมา ปริหายนฺติ.
‘‘กถํรูปํ, สาริปุตฺต, กายสมาจารํ เสวโต อกุสลา ธมฺมา ปริหายนฺติ, กุสลา ธมฺมา อภิวฑฺฒนฺติ? อิธ, สาริปุตฺต, เอกจฺโจ ปาณาติปาตํ ¶ ปหาย ปาณาติปาตา ปฏิวิรโต โหติ ¶ นิหิตทณฺโฑ นิหิตสตฺโถ, ลชฺชี ทยาปนฺโน สพฺพปาณภูตหิตานุกมฺปี วิหรติ; อทินฺนาทานํ ปหาย อทินฺนาทานา ปฏิวิรโต โหติ, ยํ ตํ ปรสฺส ปรวิตฺตูปกรณํ คามคตํ วา อรฺคตํ วา ตํ นาทินฺนํ เถยฺยสงฺขาตํ อาทาตา โหติ; กาเมสุมิจฺฉาจารํ ปหาย กาเมสุมิจฺฉาจารา ปฏิวิรโต โหติ, ยา ตา มาตุรกฺขิตา ปิตุรกฺขิตา มาตาปิตุรกฺขิตา ภาตุรกฺขิตา ภคินิรกฺขิตา าติรกฺขิตา โคตฺตรกฺขิตา ธมฺมรกฺขิตา สสฺสามิกา สปริทณฺฑา อนฺตมโส มาลาคุฬปริกฺขิตฺตาปิ ตถารูปาสุ น จาริตฺตํ อาปชฺชิตา โหติ – เอวรูปํ, สาริปุตฺต, กายสมาจารํ เสวโต อกุสลา ธมฺมา ปริหายนฺติ, กุสลา ธมฺมา อภิวฑฺฒนฺติ. ‘กายสมาจารํปาหํ, ภิกฺขเว, ทุวิเธน วทามิ – เสวิตพฺพมฺปิ, อเสวิตพฺพมฺปิ; ตฺจ อฺมฺํ กายสมาจาร’นฺติ – อิติ ยํ ตํ วุตฺตํ มยา อิทเมตํ ปฏิจฺจ วุตฺตํ.
‘‘วจีสมาจารํปาหํ, ภิกฺขเว, ทุวิเธน วทามิ ¶ …เป… มโนสมาจารํปาหํ, ภิกฺขเว, ทุวิเธน วทามิ…เป… จิตฺตุปฺปาทํปาหํ, ภิกฺขเว, ทุวิเธน วทามิ…เป… สฺาปฏิลาภํปาหํ, ภิกฺขเว, ทุวิเธน วทามิ…เป… ทิฏฺิปฏิลาภํปาหํ, ภิกฺขเว, ทุวิเธน วทามิ…เป….
‘‘‘อตฺตภาวปฏิลาภํปาหํ, ภิกฺขเว, ทุวิเธน วทามิ – เสวิตพฺพมฺปิ, อเสวิตพฺพมฺปิ; ตฺจ อฺมฺํ อตฺตภาวปฏิลาภ’นฺติ – อิติ โข ปเนตํ วุตฺตํ มยา. กิฺเจตํ ¶ ปฏิจฺจ วุตฺตํ? ยถารูปํ, สาริปุตฺต, อตฺตภาวปฏิลาภํ เสวโต อกุสลา ธมฺมา อภิวฑฺฒนฺติ, กุสลา ธมฺมา ปริหายนฺติ เอวรูโป อตฺตภาวปฏิลาโภ น เสวิตพฺโพ; ยถารูปฺจ โข, สาริปุตฺต, อตฺตภาวปฏิลาภํ ¶ เสวโต อกุสลา ธมฺมา ปริหายนฺติ, กุสลา ธมฺมา อภิวฑฺฒนฺติ – เอวรูโป อตฺตภาวปฏิลาโภ เสวิตพฺโพ.
‘‘กถํรูปํ, สาริปุตฺต, อตฺตภาวปฏิลาภํ เสวโต อกุสลา ธมฺมา อภิวฑฺฒนฺติ, กุสลา ธมฺมา ปริหายนฺติ? สพฺยาพชฺฌํ, สาริปุตฺต, อตฺตภาวปฏิลาภํ อภินิพฺพตฺตยโต อปรินิฏฺิตภาวาย อกุสลา ธมฺมา อภิวฑฺฒนฺติ, กุสลา ธมฺมา ปริหายนฺติ; อพฺยาพชฺฌํ, สาริปุตฺต, อตฺตภาวปฏิลาภํ อภินิพฺพตฺตยโต ปรินิฏฺิตภาวาย อกุสลา ธมฺมา ปริหายนฺติ, กุสลา ธมฺมา อภิวฑฺฒนฺติ. ‘อตฺตภาวปฏิลาภํปาหํ, ภิกฺขเว, ทุวิเธน วทามิ – เสวิตพฺพมฺปิ ¶ , อเสวิตพฺพมฺปิ; ตฺจ อฺมฺํ อตฺตภาวปฏิลาภ’นฺติ – อิติ ยํ ตํ วุตฺตํ มยา อิทเมตํ ปฏิจฺจ วุตฺตํ. อิมสฺส โข, สาริปุตฺต, มยา สํขิตฺเตน ภาสิตสฺส เอวํ วิตฺถาเรน อตฺโถ ทฏฺพฺโพ.
๑๑๙. ‘‘จกฺขุวิฺเยฺยํ รูปํปาหํ, สาริปุตฺต, ทุวิเธน วทามิ – เสวิตพฺพมฺปิ, อเสวิตพฺพมฺปิ; โสตวิฺเยฺยํ สทฺทํปาหํ, สาริปุตฺต, ทุวิเธน วทามิ – เสวิตพฺพมฺปิ อเสวิตพฺพมฺปิ; ฆานวิฺเยฺยํ คนฺธํปาหํ, สาริปุตฺต, ทุวิเธน วทามิ – เสวิตพฺพมฺปิ, อเสวิตพฺพมฺปิ; ชิวฺหาวิฺเยฺยํ รสํปาหํ, สาริปุตฺต, ทุวิเธน วทามิ – เสวิตพฺพมฺปิ, อเสวิตพฺพมฺปิ; กายวิฺเยฺยํ ¶ โผฏฺพฺพํปาหํ, สาริปุตฺต, ทุวิเธน วทามิ – เสวิตพฺพมฺปิ, อเสวิตพฺพมฺปิ; มโนวิฺเยฺยํ ธมฺมํปาหํ, สาริปุตฺต, ทุวิเธน วทามิ – เสวิตพฺพมฺปิ, อเสวิตพฺพมฺปี’’ติ.
เอวํ วุตฺเต, อายสฺมา สาริปุตฺโต ภควนฺตํ เอตทโวจ – ‘‘อิมสฺส โข อหํ, ภนฺเต, ภควตา สํขิตฺเตน ภาสิตสฺส, วิตฺถาเรน อตฺถํ อวิภตฺตสฺส, เอวํ วิตฺถาเรน อตฺถํ อาชานามิ. ‘จกฺขุวิฺเยฺยํ รูปํปาหํ, สาริปุตฺต, ทุวิเธน ¶ วทามิ – เสวิตพฺพมฺปิ, อเสวิตพฺพมฺปี’ติ – อิติ โข ปเนตํ วุตฺตํ ภควตา. กิฺเจตํ ปฏิจฺจ วุตฺตํ? ยถารูปํ, ภนฺเต, จกฺขุวิฺเยฺยํ รูปํ เสวโต อกุสลา ธมฺมา อภิวฑฺฒนฺติ, กุสลา ธมฺมา ปริหายนฺติ เอวรูปํ จกฺขุวิฺเยฺยํ รูปํ น เสวิตพฺพํ; ยถารูปฺจ โข, ภนฺเต, จกฺขุวิฺเยฺยํ รูปํ เสวโต อกุสลา ธมฺมา ปริหายนฺติ, กุสลา ธมฺมา อภิวฑฺฒนฺติ เอวรูปํ จกฺขุวิฺเยฺยํ รูปํ เสวิตพฺพํ. ‘จกฺขุวิฺเยฺยํ ¶ รูปํปาหํ, สาริปุตฺต, ทุวิเธน วทามิ – เสวิตพฺพมฺปิ, อเสวิตพฺพมฺปี’ติ – อิติ ยํ ตํ วุตฺตํ ภควตา อิทเมตํ ปฏิจฺจ วุตฺตํ.
‘‘โสตวิฺเยฺยํ สทฺทํปาหํ, สาริปุตฺต…เป… เอวรูโป โสตวิฺเยฺโย สทฺโท น เสวิตพฺโพ… เอวรูโป โสตวิฺเยฺโย สทฺโท เสวิตพฺโพ… เอวรูโป ฆานวิฺเยฺโย คนฺโธ น เสวิตพฺโพ… เอวรูโป ¶ ฆานวิฺเยฺโย คนฺโธ เสวิตพฺโพ… เอวรูโป ชิวฺหาวิฺเยฺโย รโส น เสวิตพฺโพ… เอวรูโป ¶ ชิวฺหาวิฺเยฺโย รโส เสวิตพฺโพ… กายวิฺเยฺยํ โผฏฺพฺพํปาหํ, สาริปุตฺต ¶ … เอวรูโป กายวิฺเยฺโย โผฏฺพฺโพ น เสวิตพฺโพ… เอวรูโป กายวิฺเยฺโย โผฏฺพฺโพ เสวิตพฺโพ.
‘‘‘มโนวิฺเยฺยํ ธมฺมํปาหํ, สาริปุตฺต, ทุวิเธน วทามิ – เสวิตพฺพมฺปิ, อเสวิตพฺพมฺปี’ติ – อิติ โข ปเนตํ วุตฺตํ ภควตา. กิฺเจตํ ปฏิจฺจ วุตฺตํ? ยถารูปํ, ภนฺเต, มโนวิฺเยฺยํ ธมฺมํ เสวโต อกุสลา ธมฺมา อภิวฑฺฒนฺติ, กุสลา ธมฺมา ปริหายนฺติ เอวรูโป ¶ มโนวิฺเยฺโย ธมฺโม น เสวิตพฺโพ; ยถารูปฺจ โข, ภนฺเต, มโนวิฺเยฺยํ ธมฺมํ เสวโต อกุสลา ธมฺมา ปริหายนฺติ, กุสลา ธมฺมา อภิวฑฺฒนฺติ เอวรูโป มโนวิฺเยฺโย ธมฺโม เสวิตพฺโพ. ‘มโนวิฺเยฺยํ ธมฺมํปาหํ, สาริปุตฺต, ทุวิเธน วทามิ – เสวิตพฺพมฺปิ, อเสวิตพฺพมฺปี’ติ – อิติ ยํ ตํ วุตฺตํ ภควตา อิทเมตํ ปฏิจฺจ วุตฺตํ. อิมสฺส โข อหํ, ภนฺเต, ภควตา สํขิตฺเตน ภาสิตสฺส, วิตฺถาเรน อตฺถํ อวิภตฺตสฺส, เอวํ วิตฺถาเรน อตฺถํ อาชานามี’’ติ.
๑๒๐. ‘‘สาธุ สาธุ, สาริปุตฺต! สาธุ โข ตฺวํ, สาริปุตฺต, อิมสฺส มยา สํขิตฺเตน ภาสิตสฺส, วิตฺถาเรน อตฺถํ อวิภตฺตสฺส, เอวํ วิตฺถาเรน อตฺถํ อาชานาสิ. ‘จกฺขุวิฺเยฺยํ รูปํปาหํ, สาริปุตฺต, ทุวิเธน วทามิ – เสวิตพฺพมฺปิ, อเสวิตพฺพมฺปี’ติ – อิติ โข ปเนตํ วุตฺตํ มยา. กิฺเจตํ ปฏิจฺจ วุตฺตํ? ยถารูปํ, สาริปุตฺต, จกฺขุวิฺเยฺยํ รูปํ เสวโต อกุสลา ธมฺมา อภิวฑฺฒนฺติ, กุสลา ธมฺมา ปริหายนฺติ เอวรูปํ จกฺขุวิฺเยฺยํ รูปํ น เสวิตพฺพํ; ยถารูปฺจ โข, สาริปุตฺต, จกฺขุวิฺเยฺยํ รูปํ เสวโต อกุสลา ธมฺมา ปริหายนฺติ, กุสลา ธมฺมา ¶ อภิวฑฺฒนฺติ เอวรูปํ จกฺขุวิฺเยฺยํ รูปํ เสวิตพฺพํ. ‘จกฺขุวิฺเยฺยํ รูปํปาหํ, สาริปุตฺต, ทุวิเธน วทามิ – เสวิตพฺพมฺปิ, อเสวิตพฺพมฺปี’ติ – อิติ ยํ ตํ วุตฺตํ มยา อิทเมตํ ปฏิจฺจ วุตฺตํ.
‘‘โสตวิฺเยฺยํ ¶ สทฺทํปาหํ, สาริปุตฺต…เป… เอวรูโป โสตวิฺเยฺโย สทฺโท น เสวิตพฺโพ… เอวรูโป โสตวิฺเยฺโย สทฺโท เสวิตพฺโพ… เอวรูโป ฆานวิฺเยฺโย คนฺโธ น เสวิตพฺโพ… เอวรูโป ฆานวิฺเยฺโย คนฺโธ เสวิตพฺโพ… เอวรูโป ชิวฺหาวิฺเยฺโย รโส น เสวิตพฺโพ… เอวรูโป ชิวฺหาวิฺเยฺโย รโส เสวิตพฺโพ… เอวรูโป กายวิฺเยฺโย โผฏฺพฺโพ น เสวิตพฺโพ… เอวรูโป กายวิฺเยฺโย โผฏฺพฺโพ เสวิตพฺโพ.
‘‘มโนวิฺเยฺยํ ¶ ธมฺมํปาหํ, สาริปุตฺต…เป… เอวรูโป มโนวิฺเยฺโย ธมฺโม น เสวิตพฺโพ… เอวรูโป มโนวิฺเยฺโย ธมฺโม เสวิตพฺโพ. ‘มโนวิฺเยฺยํ ธมฺมํปาหํ, สาริปุตฺต, ทุวิเธน วทามิ – เสวิตพฺพมฺปิ, อเสวิตพฺพมฺปี’ติ – อิติ ยํ ตํ วุตฺตํ มยา อิทเมตํ ปฏิจฺจ วุตฺตํ. อิมสฺส โข, สาริปุตฺต, มยา สํขิตฺเตน ภาสิตสฺส เอวํ วิตฺถาเรน อตฺโถ ทฏฺพฺโพ.
๑๒๑. ‘‘จีวรํปาหํ ¶ , สาริปุตฺต, ทุวิเธน วทามิ – เสวิตพฺพมฺปิ, อเสวิตพฺพมฺปิ…เป… ปิณฺฑปาตํปาหํ, สาริปุตฺต… เสนาสนํปาหํ, สาริปุตฺต… คามํปาหํ, สาริปุตฺต… นิคมํปาหํ, สาริปุตฺต… นครํปาหํ, สาริปุตฺต… ชนปทํปาหํ, สาริปุตฺต… ปุคฺคลํปาหํ, สาริปุตฺต, ทุวิเธน วทามิ – เสวิตพฺพมฺปิ, อเสวิตพฺพมฺปี’’ติ.
เอวํ ¶ วุตฺเต, อายสฺมา สาริปุตฺโต ภควนฺตํ เอตทโวจ – ‘‘อิมสฺส โข อหํ, ภนฺเต, ภควตา สํขิตฺเตน ภาสิตสฺส, วิตฺถาเรน อตฺถํ อวิภตฺตสฺส, เอวํ วิตฺถาเรน อตฺถํ อาชานามิ. ‘จีวรํปาหํ, สาริปุตฺต, ทุวิเธน วทามิ – เสวิตพฺพมฺปิ, อเสวิตพฺพมฺปี’ติ – อิติ โข ปเนตํ วุตฺตํ ภควตา. กิฺเจตํ ปฏิจฺจ วุตฺตํ? ยถารูปํ, ภนฺเต, จีวรํ เสวโต อกุสลา ธมฺมา อภิวฑฺฒนฺติ, กุสลา ธมฺมา ปริหายนฺติ เอวรูปํ จีวรํ น เสวิตพฺพํ; ยถารูปฺจ โข, ภนฺเต, จีวรํ เสวโต อกุสลา ธมฺมา ปริหายนฺติ, กุสลา ธมฺมา อภิวฑฺฒนฺติ เอวรูปํ จีวรํ เสวิตพฺพํ. ‘จีวรํปาหํ, สาริปุตฺต, ทุวิเธน วทามิ – เสวิตพฺพมฺปิ, อเสวิตพฺพมฺปี’ติ – อิติ ยํ ตํ วุตฺตํ ภควตา อิทเมตํ ปฏิจฺจ วุตฺตํ.
‘‘ปิณฺฑปาตํปาหํ, สาริปุตฺต…เป… เอวรูโป ปิณฺฑปาโต น เสวิตพฺโพ… เอวรูโป ปิณฺฑปาโต ¶ เสวิตพฺโพ… เสนาสนํปาหํ, สาริปุตฺต…เป… เอวรูปํ เสนาสนํ น เสวิตพฺพํ… เอวรูปํ เสนาสนํ เสวิตพฺพํ… คามํปาหํ, สาริปุตฺต ¶ …เป… เอวรูโป คาโม น เสวิตพฺโพ… เอวรูโป คาโม เสวิตพฺโพ… เอวรูโป นิคโม น เสวิตพฺโพ… เอวรูโป นิคโม เสวิตพฺโพ… เอวรูปํ นครํ น เสวิตพฺพํ… เอวรูปํ นครํ เสวิตพฺพํ… เอวรูโป ชนปโท น เสวิตพฺโพ… เอวรูโป ชนปโท เสวิตพฺโพ.
‘‘‘ปุคฺคลํปาหํ, สาริปุตฺต, ทุวิเธน วทามิ – เสวิตพฺพมฺปิ, อเสวิตพฺพมฺปี’ติ – อิติ โข ปเนตํ วุตฺตํ ภควตา. กิฺเจตํ ปฏิจฺจ วุตฺตํ? ยถารูปํ, ภนฺเต, ปุคฺคลํ เสวโต อกุสลา ¶ ธมฺมา อภิวฑฺฒนฺติ, กุสลา ธมฺมา ปริหายนฺติ เอวรูโป ปุคฺคโล น เสวิตพฺโพ; ยถารูปฺจ โข, ภนฺเต, ปุคฺคลํ เสวโต อกุสลา ธมฺมา ปริหายนฺติ, กุสลา ธมฺมา อภิวฑฺฒนฺติ เอวรูโป ปุคฺคโล เสวิตพฺโพ. ‘ปุคฺคลํปาหํ, สาริปุตฺต, ทุวิเธน วทามิ – เสวิตพฺพมฺปิ, อเสวิตพฺพมฺปี’ติ – อิติ ยํ ตํ วุตฺตํ ภควตา อิทเมตํ ปฏิจฺจ วุตฺตนฺติ. อิมสฺส โข อหํ, ภนฺเต, ภควตา สํขิตฺเตน ภาสิตสฺส, วิตฺถาเรน อตฺถํ อวิภตฺตสฺส เอวํ วิตฺถาเรน อตฺถํ อาชานามี’’ติ.
๑๒๒. ‘‘สาธุ สาธุ, สาริปุตฺต! สาธุ โข ตฺวํ, สาริปุตฺต, อิมสฺส มยา สํขิตฺเตน ภาสิตสฺส, วิตฺถาเรน อตฺถํ อวิภตฺตสฺส เอวํ วิตฺถาเรน อตฺถํ อาชานาสิ. ‘จีวรํปาหํ, สาริปุตฺต, ทุวิเธน วทามิ – เสวิตพฺพมฺปิ ¶ , อเสวิตพฺพมฺปี’ติ – อิติ โข ปเนตํ วุตฺตํ มยา. กิฺเจตํ ปฏิจฺจ ¶ วุตฺตํ? ยถารูปํ, สาริปุตฺต, จีวรํ เสวโต อกุสลา ธมฺมา อภิวฑฺฒนฺติ, กุสลา ธมฺมา ปริหายนฺติ เอวรูปํ จีวรํ น เสวิตพฺพํ; ยถารูปฺจ โข, สาริปุตฺต, จีวรํ เสวโต อกุสลา ธมฺมา ปริหายนฺติ, กุสลา ธมฺมา อภิวฑฺฒนฺติ เอวรูปํ จีวรํ เสวิตพฺพํ. ‘จีวรํปาหํ, สาริปุตฺต, ทุวิเธน วทามิ – เสวิตพฺพมฺปิ, อเสวิตพฺพมฺปี’ติ – อิติ ยํ ตํ วุตฺตํ มยา อิทเมตํ ปฏิจฺจ วุตฺตํ. (ยถา ปมํ ตถา วิตฺถาเรตพฺพํ) เอวรูโป ปิณฺฑปาโต… เอวรูปํ เสนาสนํ… เอวรูโป คาโม… เอวรูโป นิคโม… เอวรูปํ นครํ… เอวรูโป ชนปโท.
‘‘‘ปุคฺคลํปาหํ, สาริปุตฺต, ทุวิเธน วทามิ – เสวิตพฺพมฺปิ, อเสวิตพฺพมฺปี’ติ – อิติ โข ปเนตํ วุตฺตํ มยา. กิฺเจตํ ปฏิจฺจ วุตฺตํ? ยถารูปํ, สาริปุตฺต, ปุคฺคลํ เสวโต อกุสลา ธมฺมา อภิวฑฺฒนฺติ, กุสลา ธมฺมา ปริหายนฺติ เอวรูโป ปุคฺคโล น เสวิตพฺโพ; ยถารูปฺจ โข, สาริปุตฺต, ปุคฺคลํ เสวโต ¶ อกุสลา ธมฺมา ปริหายนฺติ, กุสลา ธมฺมา อภิวฑฺฒนฺติ เอวรูโป ปุคฺคโล เสวิตพฺโพ. ‘ปุคฺคลํปาหํ, สาริปุตฺต, ทุวิเธน วทามิ – เสวิตพฺพมฺปิ, อเสวิตพฺพมฺปี’ติ – อิติ ยํ ตํ วุตฺตํ มยา อิทเมตํ ปฏิจฺจ วุตฺตํ. อิมสฺส โข, สาริปุตฺต, มยา ¶ สํขิตฺเตน ภาสิตสฺส เอวํ วิตฺถาเรน อตฺโถ ทฏฺพฺโพ.
๑๒๓. ‘‘สพฺเพปิ เจ, สาริปุตฺต, ขตฺติยา อิมสฺส มยา สํขิตฺเตน ภาสิตสฺส เอวํ วิตฺถาเรน อตฺถํ อาชาเนยฺยุํ, สพฺเพสานมฺปิสฺส ขตฺติยานํ ทีฆรตฺตํ หิตาย สุขาย. สพฺเพปิ เจ ¶ , สาริปุตฺต, พฺราหฺมณา…เป… สพฺเพปิ เจ, สาริปุตฺต, เวสฺสา… สพฺเพปิ เจ, สาริปุตฺต, สุทฺทา อิมสฺส มยา สํขิตฺเตน ภาสิตสฺส เอวํ วิตฺถาเรน อตฺถํ อาชาเนยฺยุํ, สพฺเพสานมฺปิสฺส สุทฺทานํ ทีฆรตฺตํ หิตาย สุขาย. สเทวโกปิ เจ, สาริปุตฺต, โลโก สมารโก สพฺรหฺมโก สสฺสมณพฺราหฺมณี ปชา สเทวมนุสฺสา อิมสฺส มยา สํขิตฺเตน ภาสิตสฺส เอวํ วิตฺถาเรน อตฺถํ อาชาเนยฺย, สเทวกสฺสปิสฺส โลกสฺส สมารกสฺส สพฺรหฺมกสฺส สสฺสมณพฺราหฺมณิยา ปชาย สเทวมนุสฺสาย ทีฆรตฺตํ หิตาย สุขายา’’ติ.
อิทมโวจ ¶ ภควา. อตฺตมโน อายสฺมา สาริปุตฺโต ภควโต ภาสิตํ อภินนฺทีติ.
เสวิตพฺพาเสวิตพฺพสุตฺตํ นิฏฺิตํ จตุตฺถํ.
๕. พหุธาตุกสุตฺตํ
๑๒๔. เอวํ ¶ ¶ เม สุตํ – เอกํ สมยํ ภควา สาวตฺถิยํ วิหรติ เชตวเน อนาถปิณฺฑิกสฺส อาราเม. ตตฺร โข ภควา ภิกฺขู อามนฺเตสิ – ‘‘ภิกฺขโว’’ติ. ‘‘ภทนฺเต’’ติ เต ภิกฺขู ภควโต ปจฺจสฺโสสุํ. ภควา เอตทโวจ –
‘‘ยานิ กานิจิ, ภิกฺขเว, ภยานิ อุปฺปชฺชนฺติ สพฺพานิ ตานิ พาลโต อุปฺปชฺชนฺติ, โน ปณฺฑิตโต; เย เกจิ อุปทฺทวา อุปฺปชฺชนฺติ สพฺเพ เต พาลโต อุปฺปชฺชนฺติ, โน ปณฺฑิตโต; เย เกจิ อุปสคฺคา อุปฺปชฺชนฺติ สพฺเพ เต พาลโต อุปฺปชฺชนฺติ, โน ปณฺฑิตโต. เสยฺยถาปิ, ภิกฺขเว ¶ , นฬาคารา วา ติณาคารา วา อคฺคิ มุตฺโต [อคฺคิมุกฺโก (สี. ปี.)] กูฏาคารานิปิ ทหติ อุลฺลิตฺตาวลิตฺตานิ นิวาตานิ ผุสิตคฺคฬานิ ปิหิตวาตปานานิ; เอวเมว โข, ภิกฺขเว, ยานิ กานิจิ ภยานิ อุปฺปชฺชนฺติ สพฺพานิ ตานิ พาลโต อุปฺปชฺชนฺติ, โน ปณฺฑิตโต; เย เกจิ อุปทฺทวา อุปฺปชฺชนฺติ สพฺเพ เต พาลโต อุปฺปชฺชนฺติ, โน ปณฺฑิตโต; เย เกจิ อุปสคฺคา อุปฺปชฺชนฺติ สพฺเพ เต พาลโต อุปฺปชฺชนฺติ, โน ปณฺฑิตโต. อิติ โข, ภิกฺขเว, สปฺปฏิภโย พาโล, อปฺปฏิภโย ปณฺฑิโต; สอุปทฺทโว พาโล, อนุปทฺทโว ปณฺฑิโต; สอุปสคฺโค พาโล, อนุปสคฺโค ปณฺฑิโต. นตฺถิ, ภิกฺขเว, ปณฺฑิตโต ภยํ, นตฺถิ ปณฺฑิตโต อุปทฺทโว, นตฺถิ ปณฺฑิตโต อุปสคฺโค. ตสฺมาติห, ภิกฺขเว, ‘ปณฺฑิตา ภวิสฺสาม วีมํสกา’ติ – เอวฺหิ โว, ภิกฺขเว, สิกฺขิตพฺพ’’นฺติ.
เอวํ ¶ ¶ วุตฺเต, อายสฺมา อานนฺโท ภควนฺตํ เอตทโวจ – ‘‘กิตฺตาวตา นุ โข, ภนฺเต, ปณฺฑิโต ภิกฺขุ ‘วีมํสโก’ติ อลํ วจนายา’’ติ? ‘‘ยโต โข, อานนฺท, ภิกฺขุ ธาตุกุสโล จ โหติ, อายตนกุสโล จ โหติ, ปฏิจฺจสมุปฺปาทกุสโล จ โหติ, านาานกุสโล จ โหติ – เอตฺตาวตา โข, อานนฺท, ปณฺฑิโต ภิกฺขุ ‘วีมํสโก’ติ อลํ วจนายา’’ติ.
๑๒๕. ‘‘กิตฺตาวตา ปน, ภนฺเต, ‘ธาตุกุสโล ภิกฺขู’ติ อลํ วจนายา’’ติ? ‘‘อฏฺารส ¶ โข อิมา, อานนฺท, ธาตุโย – จกฺขุธาตุ, รูปธาตุ, จกฺขุวิฺาณธาตุ; โสตธาตุ, สทฺทธาตุ, โสตวิฺาณธาตุ; ฆานธาตุ, คนฺธธาตุ, ฆานวิฺาณธาตุ; ชิวฺหาธาตุ, รสธาตุ, ชิวฺหาวิฺาณธาตุ; กายธาตุ, โผฏฺพฺพธาตุ, กายวิฺาณธาตุ; มโนธาตุ, ธมฺมธาตุ, มโนวิฺาณธาตุ. อิมา โข, อานนฺท, อฏฺารส ธาตุโย ยโต ชานาติ ปสฺสติ – เอตฺตาวตาปิ โข, อานนฺท, ‘ธาตุกุสโล ภิกฺขู’ติ อลํ วจนายา’’ติ.
‘‘สิยา ปน, ภนฺเต, อฺโปิ ปริยาโย, ยถา ‘ธาตุกุสโล ภิกฺขู’ติ อลํ วจนายา’’ติ? ‘‘สิยา, อานนฺท. ฉยิมา, อานนฺท, ธาตุโย – ปถวีธาตุ, อาโปธาตุ, เตโชธาตุ, วาโยธาตุ, อากาสธาตุ, วิฺาณธาตุ. อิมา โข, อานนฺท, ฉ ธาตุโย ยโต ชานาติ ¶ ปสฺสติ – เอตฺตาวตาปิ โข, อานนฺท, ‘ธาตุกุสโล ภิกฺขู’ติ อลํ วจนายา’’ติ.
‘‘สิยา ปน, ภนฺเต, อฺโปิ ปริยาโย, ยถา ‘ธาตุกุสโล ภิกฺขู’ติ อลํ วจนายา’’ติ? ‘‘สิยา, อานนฺท. ฉยิมา, อานนฺท, ธาตุโย – สุขธาตุ ¶ , ทุกฺขธาตุ, โสมนสฺสธาตุ, โทมนสฺสธาตุ, อุเปกฺขาธาตุ, อวิชฺชาธาตุ. อิมา โข, อานนฺท, ฉ ธาตุโย ยโต ชานาติ ปสฺสติ – เอตฺตาวตาปิ โข, อานนฺท, ‘ธาตุกุสโล ภิกฺขู’ติ อลํ วจนายา’’ติ.
‘‘สิยา ปน, ภนฺเต, อฺโปิ ปริยาโย, ยถา ‘ธาตุกุสโล ภิกฺขู’ติ อลํ วจนายา’’ติ? ‘‘สิยา, อานนฺท. ฉยิมา, อานนฺท, ธาตุโย – กามธาตุ, เนกฺขมฺมธาตุ, พฺยาปาทธาตุ, อพฺยาปาทธาตุ, วิหึสาธาตุ ¶ , อวิหึสาธาตุ. อิมา โข, อานนฺท, ฉ ธาตุโย ยโต ชานาติ ปสฺสติ – เอตฺตาวตาปิ โข, อานนฺท, ‘ธาตุกุสโล ภิกฺขู’ติ อลํ วจนายา’’ติ.
‘‘สิยา ปน, ภนฺเต, อฺโปิ ปริยาโย, ยถา ‘ธาตุกุสโล ภิกฺขู’ติ อลํ วจนายา’’ติ? ‘‘สิยา, อานนฺท. ติสฺโส อิมา, อานนฺท, ธาตุโย – กามธาตุ, รูปธาตุ, อรูปธาตุ. อิมา โข, อานนฺท, ติสฺโส ธาตุโย ยโต ชานาติ ปสฺสติ – เอตฺตาวตาปิ โข, อานนฺท, ‘ธาตุกุสโล ภิกฺขู’ติ อลํ วจนายา’’ติ.
‘‘สิยา ¶ ปน, ภนฺเต, อฺโปิ ปริยาโย, ยถา ‘ธาตุกุสโล ภิกฺขู’ติ อลํ วจนายา’’ติ? ‘‘สิยา, อานนฺท. ทฺเว อิมา, อานนฺท, ธาตุโย – สงฺขตาธาตุ, อสงฺขตาธาตุ. อิมา โข, อานนฺท, ทฺเว ธาตุโย ยโต ชานาติ ปสฺสติ – เอตฺตาวตาปิ โข, อานนฺท, ‘ธาตุกุสโล ภิกฺขู’ติ อลํ วจนายา’’ติ.
๑๒๖. ‘‘กิตฺตาวตา ปน, ภนฺเต, ‘อายตนกุสโล ภิกฺขู’ติ อลํ วจนายา’’ติ? ‘‘ฉ โข ปนิมานิ, อานนฺท, อชฺฌตฺติกพาหิรานิ อายตนานิ – จกฺขุเจว ¶ รูปา จ โสตฺจ สทฺทา จ ฆานฺจ คนฺธา จ ชิวฺหา จ รสา จ กาโย จ โผฏฺพฺพา จ มโน จ ธมฺมา จ. อิมานิ โข, อานนฺท, ฉ อชฺฌตฺติกพาหิรานิ อายตนานิ ยโต ชานาติ ปสฺสติ – เอตฺตาวตา โข, อานนฺท, ‘อายตนกุสโล ภิกฺขู’ติ อลํ วจนายา’’ติ.
‘‘กิตฺตาวตา ¶ ปน, ภนฺเต, ‘ปฏิจฺจสมุปฺปาทกุสโล ภิกฺขู’ติ อลํ วจนายา’’ติ? ‘‘อิธานนฺท, ภิกฺขุ เอวํ ปชานาติ – ‘อิมสฺมึ สติ อิทํ โหติ, อิมสฺสุปฺปาทา อิทํ อุปฺปชฺชติ, อิมสฺมึ อสติ อิทํ น โหติ, อิมสฺส นิโรธา อิทํ นิรุชฺฌติ, ยทิทํ – อวิชฺชาปจฺจยา สงฺขารา, สงฺขารปจฺจยา วิฺาณํ, วิฺาณปจฺจยา นามรูปํ, นามรูปปจฺจยา สฬายตนํ, สฬายตนปจฺจยา ผสฺโส, ผสฺสปจฺจยา เวทนา, เวทนาปจฺจยา ตณฺหา, ตณฺหาปจฺจยา อุปาทานํ, อุปาทานปจฺจยา ภโว ¶ , ภวปจฺจยา ชาติ, ชาติปจฺจยา ชรามรณํ โสกปริเทวทุกฺขโทมนสฺสูปายาสา สมฺภวนฺติ. เอวเมตสฺส เกวลสฺส ทุกฺขกฺขนฺธสฺส สมุทโย โหติ. อวิชฺชายตฺเวว อเสสวิราคนิโรธา สงฺขารนิโรโธ, สงฺขารนิโรธา วิฺาณนิโรโธ, วิฺาณนิโรธา นามรูปนิโรโธ, นามรูปนิโรธา สฬายตนนิโรโธ, สฬายตนนิโรธา ผสฺสนิโรโธ, ผสฺสนิโรธา เวทนานิโรโธ, เวทนานิโรธา ตณฺหานิโรโธ, ตณฺหานิโรธา อุปาทานนิโรโธ, อุปาทานนิโรธา ภวนิโรโธ, ภวนิโรธา ชาตินิโรโธ, ชาตินิโรธา ชรามรณํ โสกปริเทวทุกฺขโทมนสฺสูปายาสา ¶ นิรุชฺฌนฺติ. เอวเมตสฺส เกวลสฺส ทุกฺขกฺขนฺธสฺส นิโรโธ โหติ’. เอตฺตาวตา โข, อานนฺท, ‘ปฏิจฺจสมุปฺปาทกุสโล ภิกฺขู’ติ อลํ วจนายา’’ติ.
๑๒๗. ‘‘กิตฺตาวตา ปน, ภนฺเต, ‘านาานกุสโล ภิกฺขู’ติ อลํ วจนายา’’ติ? ‘‘อิธานนฺท, ภิกฺขุ ‘อฏฺานเมตํ อนวกาโส ยํ ทิฏฺิสมฺปนฺโน ปุคฺคโล กฺจิ [กิฺจิ (สฺยา. กํ. ก.)] สงฺขารํ นิจฺจโต อุปคจฺเฉยฺย, เนตํ านํ วิชฺชตี’ติ ปชานาติ; ‘านฺจ โข เอตํ วิชฺชติ ยํ ปุถุชฺชโน กฺจิ ¶ สงฺขารํ นิจฺจโต อุปคจฺเฉยฺย, านเมตํ วิชฺชตี’ติ ปชานาติ; ‘อฏฺานเมตํ อนวกาโส ยํ ทิฏฺิสมฺปนฺโน ปุคฺคโล กฺจิ สงฺขารํ สุขโต อุปคจฺเฉยฺย, เนตํ านํ วิชฺชตี’ติ ปชานาติ; ‘านฺจ โข เอตํ วิชฺชติ ยํ ปุถุชฺชโน กฺจิ สงฺขารํ สุขโต อุปคจฺเฉยฺย, านเมตํ วิชฺชตี’ติ ปชานาติ. ‘อฏฺานเมตํ อนวกาโส ยํ ทิฏฺิสมฺปนฺโน ปุคฺคโล กฺจิ ธมฺมํ อตฺตโต อุปคจฺเฉยฺย, เนตํ านํ วิชฺชตี’ติ ปชานาติ, ‘านฺจ โข เอตํ วิชฺชติ ยํ ปุถุชฺชโน กฺจิ ธมฺมํ อตฺตโต อุปคจฺเฉยฺย, านเมตํ วิชฺชตี’ติ ปชานาติ.
๑๒๘. ‘‘‘อฏฺานเมตํ ¶ อนวกาโส ยํ ทิฏฺิสมฺปนฺโน ปุคฺคโล มาตรํ ชีวิตา โวโรเปยฺย, เนตํ านํ วิชฺชตี’ติ ปชานาติ; ‘านฺจ โข เอตํ วิชฺชติ ยํ ปุถุชฺชโน มาตรํ ชีวิตา โวโรเปยฺย, านเมตํ วิชฺชตี’ติ ปชานาติ. ‘อฏฺานเมตํ อนวกาโส ยํ ทิฏฺิสมฺปนฺโน ¶ ปุคฺคโล ปิตรํ ชีวิตา โวโรเปยฺย…เป… ¶ อรหนฺตํ ชีวิตา โวโรเปยฺย, านเมตํ วิชฺชตี’ติ ปชานาติ; ‘อฏฺานเมตํ อนวกาโส ยํ ทิฏฺิสมฺปนฺโน ปุคฺคโล ทุฏฺจิตฺโต ตถาคตสฺส โลหิตํ อุปฺปาเทยฺย, เนตํ านํ วิชฺชตี’ติ ปชานาติ; ‘านฺจ โข เอตํ วิชฺชติ ยํ ปุถุชฺชโน ทุฏฺจิตฺโต ตถาคตสฺส โลหิตํ อุปฺปาเทยฺย, านเมตํ วิชฺชตี’ติ ปชานาติ. ‘อฏฺานเมตํ อนวกาโส ยํ ทิฏฺิสมฺปนฺโน ปุคฺคโล สงฺฆํ ภินฺเทยฺย, เนตํ านํ วิชฺชตี’ติ ปชานาติ; ‘านฺจ โข เอตํ วิชฺชติ ยํ ปุถุชฺชโน สงฺฆํ ภินฺเทยฺย, านเมตํ วิชฺชตี’ติ ปชานาติ. ‘อฏฺานเมตํ อนวกาโส ยํ ทิฏฺิสมฺปนฺโน ปุคฺคโล อฺํ สตฺถารํ อุทฺทิเสยฺย, เนตํ านํ วิชฺชตี’ติ ปชานาติ; ‘านฺจ โข เอตํ วิชฺชติ ยํ ปุถุชฺชโน อฺํ สตฺถารํ อุทฺทิเสยฺย, านเมตํ วิชฺชตี’ติ ปชานาติ.
๑๒๙. ‘‘‘อฏฺานเมตํ อนวกาโส ยํ เอกิสฺสา โลกธาตุยา ทฺเว อรหนฺโต สมฺมาสมฺพุทฺธา อปุพฺพํ อจริมํ อุปฺปชฺเชยฺยุํ, เนตํ านํ วิชฺชตี’ติ ปชานาติ; ‘านฺจ โข เอตํ วิชฺชติ ยํ เอกิสฺสา โลกธาตุยา เอโก อรหํ สมฺมาสมฺพุทฺโธ อุปฺปชฺเชยฺย, านเมตํ วิชฺชตี’ติ ปชานาติ. ‘อฏฺานเมตํ อนวกาโส ยํ เอกิสฺสา โลกธาตุยา ทฺเว ราชาโน จกฺกวตฺติโน อปุพฺพํ อจริมํ อุปฺปชฺเชยฺยุํ, เนตํ านํ วิชฺชตี’ติ ปชานาติ; ‘านฺจ โข เอตํ วิชฺชติ ยํ เอกิสฺสา โลกธาตุยา เอโก ราชา จกฺกวตฺตี อุปฺปชฺเชยฺย, านเมตํ วิชฺชตี’ติ ปชานาติ.
๑๓๐. ‘‘‘อฏฺานเมตํ ¶ อนวกาโส ยํ อิตฺถี อรหํ อสฺส สมฺมาสมฺพุทฺโธ ¶ , เนตํ านํ วิชฺชตี’ติ ปชานาติ; ‘านฺจ โข เอตํ วิชฺชติ ยํ ปุริโส อรหํ อสฺส สมฺมาสมฺพุทฺโธ, านเมตํ วิชฺชตี’ติ ปชานาติ. ‘อฏฺานเมตํ อนวกาโส ยํ อิตฺถี ราชา อสฺส จกฺกวตฺตี, เนตํ านํ วิชฺชตี’ติ ปชานาติ; ‘านฺจ โข เอตํ วิชฺชติ ยํ ปุริโส ราชา อสฺส จกฺกวตฺตี, านเมตํ วิชฺชตี’ติ ปชานาติ. ‘อฏฺานเมตํ อนวกาโส ยํ อิตฺถี สกฺกตฺตํ กเรยฺย ¶ … มารตฺตํ กเรยฺย… พฺรหฺมตฺตํ กเรยฺย, เนตํ านํ วิชฺชตี’ติ ปชานาติ; ‘านฺจ โข เอตํ วิชฺชติ ยํ ปุริโส สกฺกตฺตํ ¶ กเรยฺย… มารตฺตํ กเรยฺย… พฺรหฺมตฺตํ กเรยฺย, านเมตํ วิชฺชตี’ติ ปชานาติ.
๑๓๑. ‘‘‘อฏฺานเมตํ อนวกาโส ยํ กายทุจฺจริตสฺส อิฏฺโ กนฺโต มนาโป วิปาโก นิพฺพตฺเตยฺย, เนตํ านํ วิชฺชตี’ติ ปชานาติ; ‘านฺจ โข เอตํ วิชฺชติ ยํ กายทุจฺจริตสฺส อนิฏฺโ อกนฺโต อมนาโป วิปาโก นิพฺพตฺเตยฺย, านเมตํ วิชฺชตี’ติ ปชานาติ. ‘อฏฺานเมตํ อนวกาโส ยํ วจีทุจฺจริตสฺส…เป… ยํ มโนทุจฺจริตสฺส อิฏฺโ กนฺโต มนาโป วิปาโก นิพฺพตฺเตยฺย, เนตํ านํ วิชฺชตี’ติ ปชานาติ; านฺจ โข เอตํ วิชฺชติ ยํ วจีทุจฺจริตสฺส…เป… ยํ มโนทุจฺจริตสฺส อนิฏฺโ อกนฺโต อมนาโป วิปาโก นิพฺพตฺเตยฺย, านเมตํ วิชฺชตีติ ปชานาติ. ‘อฏฺานเมตํ อนวกาโส ยํ กายสุจริตสฺส อนิฏฺโ อกนฺโต อมนาโป วิปาโก นิพฺพตฺเตยฺย, เนตํ านํ วิชฺชตี’ติ ปชานาติ; ‘านฺจ โข เอตํ วิชฺชติ ยํ กายสุจริตสฺส ¶ อิฏฺโ กนฺโต มนาโป วิปาโก นิพฺพตฺเตยฺย, านเมตํ วิชฺชตี’ติ ปชานาติ. ‘อฏฺานเมตํ อนวกาโส ยํ วจีสุจริตสฺส…เป… ยํ มโนสุจริตสฺส อนิฏฺโ อกนฺโต อมนาโป วิปาโก นิพฺพตฺเตยฺย, เนตํ านํ วิชฺชตี’ติ ปชานาติ; ‘านฺจ โข เอตํ วิชฺชติ ยํ วจีสุจริตสฺส…เป… ยํ มโนสุจริตสฺส อิฏฺโ กนฺโต มนาโป วิปาโก นิพฺพตฺเตยฺย, านเมตํ วิชฺชตี’ติ ปชานาติ.
‘‘‘อฏฺานเมตํ อนวกาโส ยํ กายทุจฺจริตสมงฺคี ตํนิทานา ตปฺปจฺจยา กายสฺส เภทา ปรํ มรณา สุคตึ สคฺคํ โลกํ อุปปชฺเชยฺย, เนตํ านํ วิชฺชตี’ติ ปชานาติ; ‘านฺจ โข เอตํ วิชฺชติ ยํ กายทุจฺจริตสมงฺคี ¶ ตํนิทานา ตปฺปจฺจยา กายสฺส เภทา ปรํ มรณา อปายํ ทุคฺคตึ วินิปาตํ นิรยํ อุปปชฺเชยฺย, านเมตํ วิชฺชตี’ติ ปชานาติ. ‘อฏฺานเมตํ อนวกาโส ¶ ยํ วจีทุจฺจริตสมงฺคี…เป… ยํ มโนทุจฺจริตสมงฺคี ตํนิทานา ตปฺปจฺจยา กายสฺส เภทา ปรํ มรณา สุคตึ สคฺคํ โลกํ อุปปชฺเชยฺย, เนตํ านํ วิชฺชตี’ติ ปชานาติ; ‘านฺจ โข เอตํ วิชฺชติ ยํ วจีทุจฺจริตสมงฺคี…เป… ยํ มโนทุจฺจริตสมงฺคี ตํนิทานา ตปฺปจฺจยา กายสฺส เภทา ปรํ มรณา อปายํ ทุคฺคตึ วินิปาตํ นิรยํ อุปปชฺเชยฺย, านเมตํ วิชฺชตี’ติ ปชานาติ. ‘อฏฺานเมตํ อนวกาโส ยํ กายสุจริตสมงฺคี ตํนิทานา ตปฺปจฺจยา กายสฺส เภทา ปรํ มรณา อปายํ ทุคฺคตึ ¶ วินิปาตํ นิรยํ อุปปชฺเชยฺย, เนตํ านํ วิชฺชตี’ติ ปชานาติ; ‘านฺจ โข เอตํ วิชฺชติ ยํ กายสุจริตสมงฺคี ตํนิทานา ตปฺปจฺจยา กายสฺส เภทา ปรํ มรณา สุคตึ ¶ สคฺคํ โลกํ อุปปชฺเชยฺย, านเมตํ วิชฺชตี’ติ ปชานาติ. ‘อฏฺานเมตํ อนวกาโส ยํ วจีสุจริตสมงฺคี…เป… ยํ มโนสุจริตสมงฺคี ตํนิทานา ตปฺปจฺจยา กายสฺส เภทา ปรํ มรณา อปายํ ทุคฺคตึ วินิปาตํ นิรยํ อุปปชฺเชยฺย, เนตํ านํ วิชฺชตี’ติ ปชานาติ; ‘านฺจ โข เอตํ วิชฺชติ ยํ วจีสุจริตสมงฺคี…เป… ยํ มโนสุจริตสมงฺคี ตํนิทานา ตปฺปจฺจยา กายสฺส เภทา ปรํ มรณา สุคตึ สคฺคํ โลกํ อุปปชฺเชยฺย, านเมตํ วิชฺชตี’ติ ปชานาติ. เอตฺตาวตา โข, อานนฺท, ‘านาานกุสโล ภิกฺขู’ติ อลํ วจนายา’’ติ.
๑๓๒. เอวํ วุตฺเต อายสฺมา อานนฺโท ภควนฺตํ เอตทโวจ – ‘‘อจฺฉริยํ, ภนฺเต, อพฺภุตํ, ภนฺเต! โกนาโม อยํ, ภนฺเต, ธมฺมปริยาโย’’ติ? ‘‘ตสฺมาติห ตฺวํ, อานนฺท, อิมํ ธมฺมปริยายํ ‘พหุธาตุโก’ติปิ นํ ธาเรหิ, ‘จตุปริวฏฺโฏ’ติปิ นํ ธาเรหิ, ‘ธมฺมาทาโส’ติปิ นํ ธาเรหิ, ‘อมตทุนฺทุภี’ติปิ [ทุทฺรภีติปิ (ก.)] นํ ธาเรหิ, ‘อนุตฺตโร สงฺคามวิชโย’ติปิ นํ ธาเรหี’’ติ.
อิทมโวจ ภควา. อตฺตมโน อายสฺมา อานนฺโท ภควโต ภาสิตํ อภินนฺทีติ.
พหุธาตุกสุตฺตํ นิฏฺิตํ ปฺจมํ.
๖. อิสิคิลิสุตฺตํ
๑๓๓. เอวํ ¶ ¶ ¶ เม สุตํ – เอกํ สมยํ ภควา ราชคเห วิหรติ อิสิคิลิสฺมึ ปพฺพเต. ตตฺร โข ภควา ภิกฺขู อามนฺเตสิ – ‘‘ภิกฺขโว’’ติ. ‘‘ภทนฺเต’’ติ เต ภิกฺขู ภควโต ปจฺจสฺโสสุํ. ภควา เอตทโวจ –
‘‘ปสฺสถ โน ตุมฺเห, ภิกฺขเว, เอตํ เวภารํ ปพฺพต’’นฺติ? ‘‘เอวํ, ภนฺเต’’. ‘‘เอตสฺสปิ โข, ภิกฺขเว, เวภารสฺส ปพฺพตสฺส อฺาว สมฺา อโหสิ อฺา ปฺตฺติ’’.
‘‘ปสฺสถ ¶ โน ตุมฺเห, ภิกฺขเว, เอตํ ปณฺฑวํ ปพฺพต’’นฺติ? ‘‘เอวํ, ภนฺเต’’. ‘‘เอตสฺสปิ โข, ภิกฺขเว, ปณฺฑวสฺส ปพฺพตสฺส อฺาว สมฺา อโหสิ อฺา ปฺตฺติ’’.
‘‘ปสฺสถ โน ตุมฺเห, ภิกฺขเว, เอตํ เวปุลฺลํ ปพฺพต’’นฺติ? ‘‘เอวํ, ภนฺเต’’. ‘‘เอตสฺสปิ โข, ภิกฺขเว, เวปุลฺลสฺส ปพฺพตสฺส อฺาว สมฺา อโหสิ อฺา ปฺตฺติ’’.
‘‘ปสฺสถ โน ตุมฺเห, ภิกฺขเว, เอตํ คิชฺฌกูฏํ ปพฺพต’’นฺติ? ‘‘เอวํ, ภนฺเต’’. ‘‘เอตสฺสปิ โข, ภิกฺขเว, คิชฺฌกูฏสฺส ปพฺพตสฺส อฺาว สมฺา อโหสิ อฺา ปฺตฺติ’’.
‘‘ปสฺสถ โน ตุมฺเห, ภิกฺขเว, อิมํ อิสิคิลึ ปพฺพต’’นฺติ? ‘‘เอวํ, ภนฺเต’’. ‘‘อิมสฺส โข ปน, ภิกฺขเว, อิสิคิลิสฺส ปพฺพตสฺส เอสาว สมฺา อโหสิ เอสา ปฺตฺติ’’.
‘‘ภูตปุพฺพํ, ภิกฺขเว, ปฺจ ปจฺเจกพุทฺธสตานิ อิมสฺมึ อิสิคิลิสฺมึ ปพฺพเต จิรนิวาสิโน อเหสุํ. เต อิมํ ปพฺพตํ ปวิสนฺตา ทิสฺสนฺติ ¶ , ปวิฏฺา น ทิสฺสนฺติ. ตเมนํ มนุสฺสา ทิสฺวา เอวมาหํสุ – ‘อยํ ปพฺพโต อิเม อิสี [อิสโย (ก.)] คิลตี’ติ; ‘อิสิคิลิ อิสิคิลิ’ ตฺเวว สมฺา อุทปาทิ. อาจิกฺขิสฺสามิ [อจิกฺขิสฺสามิ โว (ก.)], ภิกฺขเว, ปจฺเจกพุทฺธานํ นามานิ; กิตฺตยิสฺสามิ, ภิกฺขเว, ปจฺเจกพุทฺธานํ นามานิ; เทเสสฺสามิ, ภิกฺขเว ¶ , ปจฺเจกพุทฺธานํ นามานิ ¶ . ตํ สุณาถ, สาธุกํ มนสิ กโรถ; ภาสิสฺสามี’’ติ. ‘‘เอวํ, ภนฺเต’’ติ โข เต ภิกฺขู ภควโต ปจฺจสฺโสสุํ. ภควา เอตทโวจ –
๑๓๔. ‘‘อริฏฺโ นาม, ภิกฺขเว, ปจฺเจกสมฺพุทฺโธ [ปจฺเจกพุทฺโธ (ก. สี. ปี.)] อิมสฺมึ อิสิคิลิสฺมึ ปพฺพเต จิรนิวาสี อโหสิ; อุปริฏฺโ นาม, ภิกฺขเว, ปจฺเจกสมฺพุทฺโธ อิมสฺมึ อิสิคิลิสฺมึ ปพฺพเต จิรนิวาสี อโหสิ; ตครสิขี [ตคฺครสิขี (ก.)] นาม, ภิกฺขเว, ปจฺเจกสมฺพุทฺโธ อิมสฺมึ อิสิคิลิสฺมึ ปพฺพเต จิรนิวาสี อโหสิ; ยสสฺสี นาม, ภิกฺขเว, ปจฺเจกสมฺพุทฺโธ อิมสฺมึ อิสิคิลิสฺมึ ปพฺพเต จิรนิวาสี อโหสิ; สุทสฺสโน นาม, ภิกฺขเว, ปจฺเจกสมฺพุทฺโธ อิมสฺมึ อิสิคิลิสฺมึ ปพฺพเต จิรนิวาสี อโหสิ; ปิยทสฺสี นาม, ภิกฺขเว, ปจฺเจกสมฺพุทฺโธ ¶ อิมสฺมึ อิสิคิลิสฺมึ ปพฺพเต จิรนิวาสี อโหสิ; คนฺธาโร นาม, ภิกฺขเว, ปจฺเจกสมฺพุทฺโธ อิมสฺมึ อิสิคิลิสฺมึ ปพฺพเต จิรนิวาสี อโหสิ; ปิณฺโฑโล นาม, ภิกฺขเว, ปจฺเจกสมฺพุทฺโธ อิมสฺมึ อิสิคิลิสฺมึ ปพฺพเต จิรนิวาสี อโหสิ; อุปาสโภ นาม, ภิกฺขเว, ปจฺเจกสมฺพุทฺโธ อิมสฺมึ อิสิคิลิสฺมึ ปพฺพเต จิรนิวาสี อโหสิ; นีโต นาม, ภิกฺขเว, ปจฺเจกสมฺพุทฺโธ อิมสฺมึ อิสิคิลิสฺมึ ปพฺพเต จิรนิวาสี อโหสิ; ตโถ นาม, ภิกฺขเว, ปจฺเจกสมฺพุทฺโธ ¶ อิมสฺมึ อิสิคิลิสฺมึ ปพฺพเต จิรนิวาสี อโหสิ, สุตวา นาม, ภิกฺขเว, ปจฺเจกสมฺพุทฺโธ อิมสฺมึ อิสิคิลิสฺมึ ปพฺพเต จิรนิวาสี อโหสิ; ภาวิตตฺโต นาม, ภิกฺขเว, ปจฺเจกสมฺพุทฺโธ อิมสฺมึ อิสิคิลิสฺมึ ปพฺพเต จิรนิวาสี อโหสิ.
‘‘เย สตฺตสารา อนีฆา นิราสา,
ปจฺเจกเมวชฺฌคมํสุ โพธึ [ปจฺเจกเมวชฺฌคมุํ สุโพธึ (สี. สฺยา. กํ. ปี.)];
เตสํ วิสลฺลาน นรุตฺตมานํ,
นามานิ เม กิตฺตยโต สุณาถ.
‘‘อริฏฺโ อุปริฏฺโ ตครสิขี ยสสฺสี,
สุทสฺสโน ปิยทสฺสี จ สุสมฺพุทฺโธ [พุทฺโธ (สี. สฺยา. กํ. ปี.)];
คนฺธาโร ปิณฺโฑโล อุปาสโภ จ,
นีโต ตโถ สุตวา ภาวิตตฺโต.
‘‘สุมฺโภ ¶ ¶ สุโภ มตุโล [เมถุโล (สี. สฺยา. กํ. ปี.)] อฏฺโม จ,
อถสฺสุเมโฆ [อฏฺสุเมโธ (ก.)] อนีโฆ สุทาโ;
ปจฺเจกพุทฺธา ภวเนตฺติขีณา,
หิงฺคู จ หิงฺโค จ มหานุภาวา.
‘‘ทฺเว ชาลิโน มุนิโน อฏฺโก จ,
อถ โกสลฺโล พุทฺโธ อโถ สุพาหุ;
อุปเนมิโส เนมิโส สนฺตจิตฺโต,
สจฺโจ ตโถ วิรโช ปณฺฑิโต จ.
‘‘กาฬูปกาฬา ¶ ¶ วิชิโต ชิโต จ,
องฺโค จ ปงฺโค จ คุตฺติชิโต จ;
ปสฺสิ ชหิ อุปธิทุกฺขมูลํ [ปสฺสี ชหี อุปธึ ทุกฺขมูลํ (สี. สฺยา. กํ. ปี.)],
อปราชิโต มารพลํ อเชสิ.
‘‘สตฺถา ปวตฺตา สรภงฺโค โลมหํโส,
อุจฺจงฺคมาโย อสิโต อนาสโว;
มโนมโย มานจฺฉิโท จ พนฺธุมา,
ตทาธิมุตฺโต วิมโล จ เกตุมา.
‘‘เกตุมฺภราโค จ มาตงฺโค อริโย,
อถจฺจุโต อจฺจุตคามพฺยามโก;
สุมงฺคโล ทพฺพิโล สุปติฏฺิโต,
อสยฺโห เขมาภิรโต จ โสรโต.
‘‘ทุรนฺนโย สงฺโฆ อโถปิ อุชฺชโย,
อปโร มุนิ สยฺโห อโนมนิกฺกโม;
อานนฺโท ¶ นนฺโท อุปนนฺโท ทฺวาทส,
ภารทฺวาโช อนฺติมเทหธารี [อนฺติมเทหธาริ (สี.)].
‘‘โพธิ มหานาโม อโถปิ อุตฺตโร,
เกสี สิขี สุนฺทโร ทฺวารภาโช;
ติสฺสูปติสฺสา ¶ ภวพนฺธนจฺฉิทา,
อุปสิขิ ตณฺหจฺฉิโท จ สิขริ [อุปสีทรี ตณฺหจฺฉิโท จ สีทรี (สี. สฺยา. กํ. ปี.)].
‘‘พุทฺโธ อหุ มงฺคโล วีตราโค,
อุสภจฺฉิทา ชาลินึ ทุกฺขมูลํ;
สนฺตํ ปทํ อชฺฌคโมปนีโต,
อุโปสโถ สุนฺทโร สจฺจนาโม.
‘‘เชโต ชยนฺโต ปทุโม อุปฺปโล จ,
ปทุมุตฺตโร รกฺขิโต ปพฺพโต จ;
มานตฺถทฺโธ ¶ โสภิโต วีตราโค,
กณฺโห จ พุทฺโธ สุวิมุตฺตจิตฺโต.
‘‘เอเต ¶ จ อฺเ จ มหานุภาวา,
ปจฺเจกพุทฺธา ภวเนตฺติขีณา;
เต สพฺพสงฺคาติคเต มเหสี,
ปรินิพฺพุเต วนฺทถ อปฺปเมยฺเย’’ติ.
อิสิคิลิสุตฺตํ นิฏฺิตํ ฉฏฺํ.
๗. มหาจตฺตารีสกสุตฺตํ
๑๓๖. เอวํ ¶ ¶ เม สุตํ – เอกํ สมยํ ภควา สาวตฺถิยํ วิหรติ เชตวเน อนาถปิณฺฑิกสฺส อาราเม. ตตฺร โข ภควา ภิกฺขู อามนฺเตสิ – ‘‘ภิกฺขโว’’ติ. ‘‘ภทนฺเต’’ติ เต ภิกฺขู ภควโต ปจฺจสฺโสสุํ. ภควา เอตทโวจ – ‘‘อริยํ โว, ภิกฺขเว, สมฺมาสมาธึ เทเสสฺสามิ สอุปนิสํ สปริกฺขารํ. ตํ สุณาถ, สาธุกํ มนสิ กโรถ; ภาสิสฺสามี’’ติ. ‘‘เอวํ, ภนฺเต’’ติ โข เต ภิกฺขู ภควโต ปจฺจสฺโสสุํ. ภควา เอตทโวจ –
‘‘กตโม จ, ภิกฺขเว, อริโย สมฺมาสมาธิ สอุปนิโส สปริกฺขาโร? เสยฺยถิทํ – สมฺมาทิฏฺิ, สมฺมาสงฺกปฺโป, สมฺมาวาจา, สมฺมากมฺมนฺโต, สมฺมาอาชีโว, สมฺมาวายาโม, สมฺมาสติ; ยา โข, ภิกฺขเว, อิเมหิ สตฺตหงฺเคหิ จิตฺตสฺส เอกคฺคตา ปริกฺขตา – อยํ วุจฺจติ, ภิกฺขเว, อริโย สมฺมาสมาธิ สอุปนิโส อิติปิ, สปริกฺขาโร อิติปิ. ตตฺร, ภิกฺขเว, สมฺมาทิฏฺิ ปุพฺพงฺคมา โหติ. กถฺจ, ภิกฺขเว, สมฺมาทิฏฺิ ปุพฺพงฺคมา โหติ? มิจฺฉาทิฏฺึ ‘มิจฺฉาทิฏฺี’ติ ปชานาติ, สมฺมาทิฏฺึ ‘สมฺมาทิฏฺี’ติ ปชานาติ – สาสฺส โหติ สมฺมาทิฏฺิ.
‘‘กตมา จ, ภิกฺขเว, มิจฺฉาทิฏฺิ? ‘นตฺถิ ทินฺนํ, นตฺถิ ยิฏฺํ, นตฺถิ หุตํ, นตฺถิ สุกตทุกฺกฏานํ กมฺมานํ ผลํ วิปาโก, นตฺถิ ¶ อยํ โลโก, นตฺถิ ปโร โลโก, นตฺถิ มาตา, นตฺถิ ปิตา, นตฺถิ สตฺตา โอปปาติกา, นตฺถิ ¶ โลเก สมณพฺราหฺมณา สมฺมคฺคตา สมฺมาปฏิปนฺนา เย อิมฺจ โลกํ ปรฺจ โลกํ สยํ อภิฺา สจฺฉิกตฺวา ปเวเทนฺตี’ติ – อยํ, ภิกฺขเว, มิจฺฉาทิฏฺิ.
‘‘กตมา ¶ จ, ภิกฺขเว, สมฺมาทิฏฺิ? สมฺมาทิฏฺึปหํ [สมฺมาทิฏฺิมหํ (ก.) เอวํ สมฺมาสงฺกปฺปํปหํกฺยาทีสุปิ], ภิกฺขเว, ทฺวายํ [ทฺวยํ (สี. สฺยา. กํ. ปี.) ฏีกา โอโลเกตพฺพา] วทามิ – อตฺถิ, ภิกฺขเว, สมฺมาทิฏฺิ สาสวา ปฺุภาคิยา อุปธิเวปกฺกา; อตฺถิ, ภิกฺขเว, สมฺมาทิฏฺิ อริยา อนาสวา โลกุตฺตรา มคฺคงฺคา. กตมา จ, ภิกฺขเว, สมฺมาทิฏฺิ สาสวา ปฺุภาคิยา อุปธิเวปกฺกา ¶ ? ‘อตฺถิ ทินฺนํ, อตฺถิ ยิฏฺํ, อตฺถิ หุตํ, อตฺถิ สุกตทุกฺกฏานํ กมฺมานํ ผลํ วิปาโก, อตฺถิ อยํ โลโก, อตฺถิ ปโร โลโก, อตฺถิ มาตา, อตฺถิ ปิตา, อตฺถิ สตฺตา โอปปาติกา, อตฺถิ โลเก สมณพฺราหฺมณา สมฺมคฺคตา สมฺมาปฏิปนฺนา เย อิมฺจ โลกํ ปรฺจ โลกํ สยํ อภิฺา สจฺฉิกตฺวา ปเวเทนฺตี’ติ – อยํ, ภิกฺขเว, สมฺมาทิฏฺิ สาสวา ปฺุภาคิยา อุปธิเวปกฺกา.
‘‘กตมา จ, ภิกฺขเว, สมฺมาทิฏฺิ อริยา อนาสวา โลกุตฺตรา มคฺคงฺคา? ยา โข, ภิกฺขเว, อริยจิตฺตสฺส อนาสวจิตฺตสฺส อริยมคฺคสมงฺคิโน อริยมคฺคํ ภาวยโต ปฺา ปฺินฺทฺริยํ ปฺาพลํ ธมฺมวิจยสมฺโพชฺฌงฺโค สมฺมาทิฏฺิ มคฺคงฺคํ [มคฺคงฺคา (สี. ปี.)] – อยํ วุจฺจติ, ภิกฺขเว, สมฺมาทิฏฺิ อริยา อนาสวา โลกุตฺตรา มคฺคงฺคา. โส มิจฺฉาทิฏฺิยา ปหานาย ¶ วายมติ, สมฺมาทิฏฺิยา, อุปสมฺปทาย, สฺวาสฺส [สฺวายํ (ก.)] โหติ สมฺมาวายาโม. โส สโต มิจฺฉาทิฏฺึ ปชหติ, สโต สมฺมาทิฏฺึ อุปสมฺปชฺช วิหรติ, สาสฺส [สายํ (ก.)] โหติ สมฺมาสติ. อิติยิเม [อิติเม (สี.), อิติสฺสิเม (สฺยา. กํ. ปี.)] ตโย ธมฺมา สมฺมาทิฏฺึ อนุปริธาวนฺติ อนุปริวตฺตนฺติ, เสยฺยถิทํ – สมฺมาทิฏฺิ, สมฺมาวายาโม, สมฺมาสติ.
๑๓๗. ‘‘ตตฺร, ภิกฺขเว, สมฺมาทิฏฺิ ปุพฺพงฺคมา โหติ. กถฺจ, ภิกฺขเว, สมฺมาทิฏฺิ ปุพฺพงฺคมา โหติ? มิจฺฉาสงฺกปฺปํ ‘มิจฺฉาสงฺกปฺโป’ติ ปชานาติ, สมฺมาสงฺกปฺปํ ‘สมฺมาสงฺกปฺโป’ติ ปชานาติ, สาสฺส โหติ สมฺมาทิฏฺิ ¶ .
‘‘กตโม จ, ภิกฺขเว, มิจฺฉาสงฺกปฺโป? กามสงฺกปฺโป, พฺยาปาทสงฺกปฺโป, วิหึสาสงฺกปฺโป – อยํ, ภิกฺขเว, มิจฺฉาสงฺกปฺโป.
‘‘กตโม จ, ภิกฺขเว, สมฺมาสงฺกปฺโป? สมฺมาสงฺกปฺปํปหํ, ภิกฺขเว, ทฺวายํ วทามิ – อตฺถิ, ภิกฺขเว, สมฺมาสงฺกปฺโป สาสโว ปฺุภาคิโย อุปธิเวปกฺโก; อตฺถิ, ภิกฺขเว, สมฺมาสงฺกปฺโป อริโย อนาสโว โลกุตฺตโร มคฺคงฺโค. กตโม จ, ภิกฺขเว, สมฺมาสงฺกปฺโป สาสโว ปฺุภาคิโย ¶ อุปธิเวปกฺโก? เนกฺขมฺมสงฺกปฺโป, อพฺยาปาทสงฺกปฺโป, อวิหึสาสงฺกปฺโป – ‘อยํ, ภิกฺขเว, สมฺมาสงฺกปฺโป สาสโว ปฺุภาคิโย อุปธิเวปกฺโก’’’.
‘‘กตโม ¶ จ, ภิกฺขเว, สมฺมาสงฺกปฺโป อริโย อนาสโว โลกุตฺตโร ¶ มคฺคงฺโค? โย โข, ภิกฺขเว, อริยจิตฺตสฺส อนาสวจิตฺตสฺส อริยมคฺคสมงฺคิโน อริยมคฺคํ ภาวยโต ตกฺโก วิตกฺโก สงฺกปฺโป อปฺปนา พฺยปฺปนา เจตโส อภินิโรปนา วจีสงฺขาโร – อยํ, ภิกฺขเว, สมฺมาสงฺกปฺโป อริโย อนาสโว โลกุตฺตโร มคฺคงฺโค. โส มิจฺฉาสงฺกปฺปสฺส ปหานาย วายมติ, สมฺมาสงฺกปฺปสฺส อุปสมฺปทาย, สฺวาสฺส โหติ สมฺมาวายาโม. โส สโต มิจฺฉาสงฺกปฺปํ ปชหติ, สโต สมฺมาสงฺกปฺปํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ; สาสฺส โหติ สมฺมาสติ. อิติยิเม ตโย ธมฺมา สมฺมาสงฺกปฺปํ อนุปริธาวนฺติ อนุปริวตฺตนฺติ, เสยฺยถิทํ – สมฺมาทิฏฺิ, สมฺมาวายาโม, สมฺมาสติ.
๑๓๘. ‘‘ตตฺร, ภิกฺขเว, สมฺมาทิฏฺิ ปุพฺพงฺคมา โหติ. กถฺจ, ภิกฺขเว, สมฺมาทิฏฺิ ปุพฺพงฺคมา โหติ? มิจฺฉาวาจํ ‘มิจฺฉาวาจา’ติ ปชานาติ, สมฺมาวาจํ ‘สมฺมาวาจา’ติ ปชานาติ; สาสฺส โหติ สมฺมาทิฏฺิ. กตมา จ, ภิกฺขเว, มิจฺฉาวาจา? มุสาวาโท, ปิสุณา วาจา, ผรุสา วาจา, สมฺผปฺปลาโป – อยํ, ภิกฺขเว, มิจฺฉาวาจา. กตมา จ, ภิกฺขเว, สมฺมาวาจา? สมฺมาวาจํปหํ, ภิกฺขเว, ทฺวายํ วทามิ – อตฺถิ, ภิกฺขเว, สมฺมาวาจา สาสวา ปฺุภาคิยา อุปธิเวปกฺกา; อตฺถิ, ภิกฺขเว ¶ , สมฺมาวาจา อริยา อนาสวา โลกุตฺตรา มคฺคงฺคา. กตมา ¶ จ, ภิกฺขเว, สมฺมาวาจา สาสวา ปฺุภาคิยา อุปธิเวปกฺกา? มุสาวาทา เวรมณี, ปิสุณาย วาจาย เวรมณี, ผรุสาย วาจาย เวรมณี, สมฺผปฺปลาปา เวรมณี – อยํ, ภิกฺขเว, สมฺมาวาจา สาสวา ปฺุภาคิยา อุปธิเวปกฺกา. กตมา จ, ภิกฺขเว, สมฺมาวาจา อริยา อนาสวา โลกุตฺตรา มคฺคงฺคา? ยา โข, ภิกฺขเว, อริยจิตฺตสฺส อนาสวจิตฺตสฺส อริยมคฺคสมงฺคิโน อริยมคฺคํ ภาวยโต จตูหิ วจีทุจฺจริเตหิ อารติ วิรติ ปฏิวิรติ เวรมณี – อยํ, ภิกฺขเว, สมฺมาวาจา อริยา อนาสวา โลกุตฺตรา มคฺคงฺคา. โส มิจฺฉาวาจาย ปหานาย วายมติ, สมฺมาวาจาย อุปสมฺปทาย; สฺวาสฺส โหติ สมฺมาวายาโม. โส สโต มิจฺฉาวาจํ ปชหติ, สโต สมฺมาวาจํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ; สาสฺส โหติ ¶ สมฺมาสติ. อิติยิเม ตโย ธมฺมา สมฺมาวาจํ อนุปริธาวนฺติ อนุปริวตฺตนฺติ, เสยฺยถิทํ – สมฺมาทิฏฺิ, สมฺมาวายาโม, สมฺมาสติ.
๑๓๙. ‘‘ตตฺร, ภิกฺขเว, สมฺมาทิฏฺิ ปุพฺพงฺคมา โหติ. กถฺจ, ภิกฺขเว, สมฺมาทิฏฺิ ปุพฺพงฺคมา โหติ? มิจฺฉากมฺมนฺตํ ‘มิจฺฉากมฺมนฺโต’ติ ปชานาติ, สมฺมากมฺมนฺตํ ‘สมฺมากมฺมนฺโต’ติ ปชานาติ ¶ ; สาสฺส โหติ สมฺมาทิฏฺิ. กตโม จ, ภิกฺขเว, มิจฺฉากมฺมนฺโต? ปาณาติปาโต, อทินฺนาทานํ, กาเมสุมิจฺฉาจาโร – อยํ, ภิกฺขเว, มิจฺฉากมฺมนฺโต. กตโม จ, ภิกฺขเว, สมฺมากมฺมนฺโต? สมฺมากมฺมนฺตํปหํ, ภิกฺขเว ¶ , ทฺวายํ วทามิ – อตฺถิ, ภิกฺขเว, สมฺมากมฺมนฺโต สาสโว ปฺุภาคิโย อุปธิเวปกฺโก; อตฺถิ, ภิกฺขเว, สมฺมากมฺมนฺโต อริโย อนาสโว โลกุตฺตโร มคฺคงฺโค. กตโม จ, ภิกฺขเว, สมฺมากมฺมนฺโต สาสโว ปฺุภาคิโย อุปธิเวปกฺโก? ปาณาติปาตา เวรมณี, อทินฺนาทานา เวรมณี, กาเมสุมิจฺฉาจารา เวรมณี – อยํ, ภิกฺขเว, สมฺมากมฺมนฺโต สาสโว ปฺุภาคิโย อุปธิเวปกฺโก. กตโม จ, ภิกฺขเว, สมฺมากมฺมนฺโต อริโย อนาสโว โลกุตฺตโร มคฺคงฺโค? ยา โข, ภิกฺขเว, อริยจิตฺตสฺส อนาสวจิตฺตสฺส อริยมคฺคสมงฺคิโน อริยมคฺคํ ภาวยโต ตีหิ กายทุจฺจริเตหิ อารติ วิรติ ปฏิวิรติ เวรมณี – อยํ, ภิกฺขเว, สมฺมากมฺมนฺโต อริโย ¶ อนาสโว โลกุตฺตโร มคฺคงฺโค. โส มิจฺฉากมฺมนฺตสฺส ปหานาย วายมติ, สมฺมากมฺมนฺตสฺส อุปสมฺปทาย; สฺวาสฺส โหติ สมฺมาวายาโม. โส สโต มิจฺฉากมฺมนฺตํ ปชหติ, สโต สมฺมากมฺมนฺตํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ; สาสฺส โหติ สมฺมาสติ. อิติยิเม ตโย ธมฺมา สมฺมากมฺมนฺตํ อนุปริธาวนฺติ อนุปริวตฺตนฺติ, เสยฺยถิทํ – สมฺมาทิฏฺิ, สมฺมาวายาโม, สมฺมาสติ.
๑๔๐. ‘‘ตตฺร, ภิกฺขเว, สมฺมาทิฏฺิ ปุพฺพงฺคมา โหติ. กถฺจ, ภิกฺขเว, สมฺมาทิฏฺิ ปุพฺพงฺคมา โหติ? มิจฺฉาอาชีวํ ‘มิจฺฉาอาชีโว’ติ ปชานาติ, สมฺมาอาชีวํ ‘สมฺมาอาชีโว’ติ ปชานาติ; สาสฺส ¶ โหติ สมฺมาทิฏฺิ. กตโม จ, ภิกฺขเว, มิจฺฉาอาชีโว? กุหนา, ลปนา, เนมิตฺติกตา, นิปฺเปสิกตา, ลาเภน ลาภํ นิชิคีสนตา [นิชิคึ สนตา (สี. สฺยา. กํ. ปี.)] – อยํ, ภิกฺขเว, มิจฺฉาอาชีโว. กตโม จ, ภิกฺขเว, สมฺมาอาชีโว? สมฺมาอาชีวํปหํ, ภิกฺขเว ¶ , ทฺวายํ วทามิ – อตฺถิ, ภิกฺขเว, สมฺมาอาชีโว สาสโว ปฺุภาคิโย อุปธิเวปกฺโก; อตฺถิ, ภิกฺขเว, สมฺมาอาชีโว อริโย อนาสโว โลกุตฺตโร มคฺคงฺโค. กตโม จ, ภิกฺขเว, สมฺมาอาชีโว สาสโว ปฺุภาคิโย อุปธิเวปกฺโก? อิธ, ภิกฺขเว, อริยสาวโก มิจฺฉาอาชีวํ ปหาย สมฺมาอาชีเวน ชีวิกํ กปฺเปติ – อยํ, ภิกฺขเว, สมฺมาอาชีโว สาสโว ปฺุภาคิโย อุปธิเวปกฺโก. กตโม จ, ภิกฺขเว, สมฺมาอาชีโว อริโย อนาสโว โลกุตฺตโร มคฺคงฺโค? ยา โข, ภิกฺขเว, อริยจิตฺตสฺส อนาสวจิตฺตสฺส อริยมคฺคสมงฺคิโน อริยมคฺคํ ภาวยโต มิจฺฉาอาชีวา อารติ วิรติ ปฏิวิรติ เวรมณี – อยํ, ภิกฺขเว, สมฺมาอาชีโว อริโย อนาสโว โลกุตฺตโร มคฺคงฺโค. โส มิจฺฉาอาชีวสฺส ปหานาย วายมติ, สมฺมาอาชีวสฺส อุปสมฺปทาย ¶ ; สฺวาสฺส โหติ สมฺมาวายาโม. โส สโต มิจฺฉาอาชีวํ ปชหติ, สโต สมฺมาอาชีวํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ; สาสฺส โหติ สมฺมาสติ. อิติยิเม ตโย ธมฺมา สมฺมาอาชีวํ อนุปริธาวนฺติ ¶ อนุปริวตฺตนฺติ, เสยฺยถิทํ – สมฺมาทิฏฺิ, สมฺมาวายาโม, สมฺมาสติ.
๑๔๑. ‘‘ตตฺร, ภิกฺขเว, สมฺมาทิฏฺิ ปุพฺพงฺคมา โหติ. กถฺจ, ภิกฺขเว, สมฺมาทิฏฺิ ปุพฺพงฺคมา โหติ? สมฺมาทิฏฺิสฺส ¶ , ภิกฺขเว, สมฺมาสงฺกปฺโป ปโหติ, สมฺมาสงฺกปฺปสฺส สมฺมาวาจา ปโหติ, สมฺมาวาจสฺส สมฺมากมฺมนฺโต ปโหติ, สมฺมากมฺมนฺตสฺส สมฺมาอาชีโว ปโหติ, สมฺมาอาชีวสฺส สมฺมาวายาโม ปโหติ, สมฺมาวายามสฺส สมฺมาสติ ปโหติ, สมฺมาสติสฺส สมฺมาสมาธิ ปโหติ, สมฺมาสมาธิสฺส สมฺมาาณํ ปโหติ, สมฺมาาณสฺส สมฺมาวิมุตฺติ ปโหติ. อิติ โข, ภิกฺขเว, อฏฺงฺคสมนฺนาคโต เสกฺโข [อฏฺงฺคสมนฺนาคตา เสขา ปฏิปทา (สี.), อฏฺงฺคสมนฺนาคโต เสโข ปาฏิปโท (ปี. ก.) ( ) นตฺถิ สี. สฺยา. กํ. ปี. โปตฺถเกสุ], ทสงฺคสมนฺนาคโต อรหา โหติ. (ตตฺรปิ สมฺมาาเณน อเนเก ปาปกา อกุสลา ธมฺมา วิคตา ภาวนาปาริปูรึ คจฺฉนฺติ).
๑๔๒. ‘‘ตตฺร, ภิกฺขเว, สมฺมาทิฏฺิ ปุพฺพงฺคมา โหติ. กถฺจ, ภิกฺขเว, สมฺมาทิฏฺิ ปุพฺพงฺคมา โหติ? สมฺมาทิฏฺิสฺส, ภิกฺขเว, มิจฺฉาทิฏฺิ นิชฺชิณฺณา โหติ. เย จ มิจฺฉาทิฏฺิปจฺจยา อเนเก ปาปกา อกุสลา ธมฺมา สมฺภวนฺติ เต ¶ จสฺส นิชฺชิณฺณา โหนฺติ. สมฺมาทิฏฺิปจฺจยา อเนเก กุสลา ธมฺมา ภาวนาปาริปูรึ คจฺฉนฺติ. สมฺมาสงฺกปฺปสฺส, ภิกฺขเว, มิจฺฉาสงฺกปฺโป นิชฺชิณฺโณ โหติ…เป… สมฺมาวาจสฺส, ภิกฺขเว, มิจฺฉาวาจา นิชฺชิณฺณา โหติ… สมฺมากมฺมนฺตสฺส, ภิกฺขเว, มิจฺฉากมฺมนฺโต นิชฺชิณฺโณ โหติ… สมฺมาอาชีวสฺส, ภิกฺขเว, มิจฺฉาอาชีโว นิชฺชิณฺโณ โหติ… สมฺมาวายามสฺส ¶ , ภิกฺขเว ¶ , มิจฺฉาวายาโม นิชฺชิณฺโณ โหติ… สมฺมาสติสฺส, ภิกฺขเว, มิจฺฉาสติ นิชฺชิณฺณา โหติ… สมฺมาสมาธิสฺส, ภิกฺขเว, มิจฺฉาสมาธิ นิชฺชิณฺโณ โหติ… สมฺมาาณสฺส, ภิกฺขเว, มิจฺฉาาณํ นิชฺชิณฺณํ โหติ… สมฺมาวิมุตฺตสฺส, ภิกฺขเว, มิจฺฉาวิมุตฺติ นิชฺชิณฺณา โหติ. เย จ มิจฺฉาวิมุตฺติปจฺจยา อเนเก ปาปกา อกุสลา ธมฺมา สมฺภวนฺติ เต จสฺส นิชฺชิณฺณา โหนฺติ. สมฺมาวิมุตฺติปจฺจยา จ อเนเก กุสลา ธมฺมา ภาวนาปาริปูรึ คจฺฉนฺติ.
‘‘อิติ โข, ภิกฺขเว, วีสติ กุสลปกฺขา, วีสติ อกุสลปกฺขา – มหาจตฺตารีสโก ¶ ธมฺมปริยาโย ปวตฺติโต อปฺปฏิวตฺติโย สมเณน วา พฺราหฺมเณน วา เทเวน วา มาเรน วา พฺรหฺมุนา วา เกนจิ วา โลกสฺมึ.
๑๔๓. ‘‘โย หิ โกจิ, ภิกฺขเว, สมโณ วา พฺราหฺมโณ วา อิมํ มหาจตฺตารีสกํ ธมฺมปริยายํ ครหิตพฺพํ ปฏิกฺโกสิตพฺพํ มฺเยฺย ตสฺส ทิฏฺเว ธมฺเม ทสสหธมฺมิกา วาทานุวาทา คารยฺหํ านํ อาคจฺฉนฺติ – สมฺมาทิฏฺึ เจ ภวํ ครหติ, เย จ มิจฺฉาทิฏฺี สมณพฺราหฺมณา เต โภโต ปุชฺชา, เต โภโต ปาสํสา; สมฺมาสงฺกปฺปํ เจ ภวํ ครหติ ¶ , เย จ มิจฺฉาสงฺกปฺปา สมณพฺราหฺมณา เต โภโต ปุชฺชา, เต โภโต ปาสํสา; สมฺมาวาจํ เจ ภวํ ครหติ…เป… สมฺมากมฺมนฺตํ เจ ภวํ ครหติ… สมฺมาอาชีวํ เจ ภวํ ครหติ… สมฺมาวายามํ เจ ภวํ ครหติ… สมฺมาสตึ เจ ภวํ ครหติ… สมฺมาสมาธึ เจ ภวํ ครหติ… สมฺมาาณํ เจ ภวํ ครหติ ¶ … สมฺมาวิมุตฺตึ เจ ภวํ ครหติ, เย จ มิจฺฉาวิมุตฺตี สมณพฺราหฺมณา เต โภโต ปุชฺชา, เต โภโต ปาสํสา. โย โกจิ, ภิกฺขเว, สมโณ วา พฺราหฺมโณ วา อิมํ มหาจตฺตารีสกํ ธมฺมปริยายํ ครหิตพฺพํ ปฏิกฺโกสิตพฺพํ มฺเยฺย ตสฺส ทิฏฺเว ธมฺเม อิเม ทสสหธมฺมิกา วาทานุวาทา คารยฺหํ านํ อาคจฺฉนฺติ. เยปิ เต, ภิกฺขเว, อเหสุํ โอกฺกลา วสฺสภฺา [วยภิฺา (ก.) สํ. นิ. ๓.๖๒; อ. นิ. ๔.๓๐ ปสฺสิตพฺพํ] อเหตุวาทา อกิริยวาทา นตฺถิกวาทา เตปิ มหาจตฺตารีสกํ ธมฺมปริยายํ น ครหิตพฺพํ ¶ นปฏิกฺโกสิตพฺพํ อมฺึสุ [มฺเยฺยุํ (ก.)]. ตํ กิสฺส เหตุ? นินฺทาพฺยาโรสอุปารมฺภภยา’’ติ.
อิทมโวจ ภควา. อตฺตมนา เต ภิกฺขู ภควโต ภาสิตํ อภินนฺทุนฺติ.
มหาจตฺตารีสกสุตฺตํ นิฏฺิตํ สตฺตมํ.
๘. อานาปานสฺสติสุตฺตํ
๑๔๔. เอวํ ¶ ¶ เม สุตํ – เอกํ สมยํ ภควา สาวตฺถิยํ วิหรติ ปุพฺพาราเม มิคารมาตุปาสาเท สมฺพหุเลหิ อภิฺาเตหิ อภิฺาเตหิ เถเรหิ สาวเกหิ สทฺธึ – อายสฺมตา จ สาริปุตฺเตน อายสฺมตา จ มหาโมคฺคลฺลาเนน [มหาโมคฺคลาเนน (ก.)] อายสฺมตา จ มหากสฺสเปน อายสฺมตา จ มหากจฺจายเนน อายสฺมตา จ มหาโกฏฺิเกน อายสฺมตา จ มหากปฺปิเนน อายสฺมตา จ มหาจุนฺเทน อายสฺมตา จ อนุรุทฺเธน ¶ อายสฺมตา จ เรวเตน อายสฺมตา จ อานนฺเทน, อฺเหิ จ อภิฺาเตหิ อภิฺาเตหิ เถเรหิ สาวเกหิ สทฺธึ.
เตน โข ปน สมเยน เถรา ภิกฺขู นเว ภิกฺขู โอวทนฺติ อนุสาสนฺติ. อปฺเปกจฺเจ เถรา ภิกฺขู ทสปิ ภิกฺขู โอวทนฺติ อนุสาสนฺติ, อปฺเปกจฺเจ เถรา ภิกฺขู วีสมฺปิ ภิกฺขู โอวทนฺติ อนุสาสนฺติ, อปฺเปกจฺเจ เถรา ภิกฺขู ตึสมฺปิ ภิกฺขู โอวทนฺติ อนุสาสนฺติ, อปฺเปกจฺเจ เถรา ภิกฺขู จตฺตารีสมฺปิ ภิกฺขู โอวทนฺติ อนุสาสนฺติ. เต จ นวา ภิกฺขู เถเรหิ ภิกฺขูหิ โอวทิยมานา อนุสาสิยมานา อุฬารํ ปุพฺเพนาปรํ วิเสสํ ชานนฺติ [ปชานนฺติ (สฺยา. กํ.), สฺชานนฺติ (ก.)].
๑๔๕. เตน โข ปน สมเยน ภควา ตทหุโปสเถ ปนฺนรเส ปวารณาย ปุณฺณาย ปุณฺณมาย รตฺติยา ภิกฺขุสงฺฆปริวุโต อพฺโภกาเส นิสินฺโน โหติ. อถ โข ภควา ตุณฺหีภูตํ ตุณฺหีภูตํ ภิกฺขุสงฺฆํ อนุวิโลเกตฺวา ¶ ภิกฺขู อามนฺเตสิ – ‘‘อารทฺโธสฺมิ, ภิกฺขเว, อิมาย ปฏิปทาย; อารทฺธจิตฺโตสฺมิ, ภิกฺขเว, อิมาย ปฏิปทาย. ตสฺมาติห, ภิกฺขเว, ภิยฺโยโสมตฺตาย วีริยํ อารภถ อปฺปตฺตสฺส ปตฺติยา, อนธิคตสฺส อธิคมาย ¶ , อสจฺฉิกตสฺส สจฺฉิกิริยาย. อิเธวาหํ สาวตฺถิยํ โกมุทึ จาตุมาสินึ อาคเมสฺสามี’’ติ. อสฺโสสุํ โข ชานปทา ภิกฺขู – ‘‘ภควา กิร ตตฺเถว สาวตฺถิยํ โกมุทึ จาตุมาสินึ อาคเมสฺสตี’’ติ. เต ชานปทา ภิกฺขู สาวตฺถึ [สาวตฺถิยํ (สฺยา. กํ. ปี. ก.)] โอสรนฺติ ภควนฺตํ ทสฺสนาย. เต จ โข เถรา ภิกฺขู ภิยฺโยโสมตฺตาย นเว ภิกฺขู โอวทนฺติ อนุสาสนฺติ. อปฺเปกจฺเจ เถรา ภิกฺขู ทสปิ ภิกฺขู โอวทนฺติ อนุสาสนฺติ, อปฺเปกจฺเจ เถรา ภิกฺขู วีสมฺปิ ภิกฺขู โอวทนฺติ อนุสาสนฺติ ¶ , อปฺเปกจฺเจ เถรา ภิกฺขู ตึสมฺปิ ภิกฺขู โอวทนฺติ อนุสาสนฺติ, อปฺเปกจฺเจ เถรา ภิกฺขู จตฺตารีสมฺปิ ภิกฺขู โอวทนฺติ อนุสาสนฺติ. เต จ นวา ภิกฺขู เถเรหิ ภิกฺขูหิ โอวทิยมานา อนุสาสิยมานา อุฬารํ ¶ ปุพฺเพนาปรํ วิเสสํ ชานนฺติ.
๑๔๖. เตน โข ปน สมเยน ภควา ตทหุโปสเถ ปนฺนรเส โกมุทิยา จาตุมาสินิยา ปุณฺณาย ปุณฺณมาย รตฺติยา ภิกฺขุสงฺฆปริวุโต อพฺโภกาเส นิสินฺโน โหติ. อถ โข ภควา ตุณฺหีภูตํ ตุณฺหีภูตํ ภิกฺขุสงฺฆํ อนุวิโลเกตฺวา ภิกฺขู อามนฺเตสิ – ‘‘อปลาปายํ, ภิกฺขเว, ปริสา; นิปฺปลาปายํ, ภิกฺขเว, ปริสา; สุทฺธา สาเร [สุทฺธสาเร ปติฏฺิตา (สฺยา. กํ. ปี.)] ปติฏฺิตา. ตถารูโป อยํ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุสงฺโฆ; ตถารูปา อยํ, ภิกฺขเว, ปริสา ยถารูปา ¶ ปริสา อาหุเนยฺยา ปาหุเนยฺยา ทกฺขิเณยฺยา อฺชลิกรณียา อนุตฺตรํ ปฺุกฺเขตฺตํ โลกสฺส. ตถารูโป อยํ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุสงฺโฆ; ตถารูปา อยํ, ภิกฺขเว, ปริสา ยถารูปาย ปริสาย อปฺปํ ทินฺนํ พหุ โหติ, พหุ ทินฺนํ พหุตรํ. ตถารูโป อยํ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุสงฺโฆ; ตถารูปา อยํ, ภิกฺขเว, ปริสา ยถารูปา ปริสา ทุลฺลภา ทสฺสนาย โลกสฺส. ตถารูโป อยํ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุสงฺโฆ; ตถารูปา อยํ, ภิกฺขเว, ปริสา ยถารูปํ ปริสํ อลํ โยชนคณนานิ ทสฺสนาย คนฺตุํ ปุโฏเสนาปิ’’ [ปุโฏเสนาปิ, ตถารูโป อยํ ภิกฺขเว ภิกฺขุสํโฆ, ตถารูปา อยํ ปริสา (สี. ปี. ก.)].
๑๔๗. ‘‘สนฺติ, ภิกฺขเว, ภิกฺขู อิมสฺมึ ภิกฺขุสงฺเฆ อรหนฺโต ขีณาสวา วุสิตวนฺโต กตกรณียา โอหิตภารา อนุปฺปตฺตสทตฺถา ปริกฺขีณภวสํโยชนา สมฺมทฺาวิมุตฺตา – เอวรูปาปิ, ภิกฺขเว, สนฺติ ภิกฺขู อิมสฺมึ ภิกฺขุสงฺเฆ ¶ . สนฺติ, ภิกฺขเว, ภิกฺขู อิมสฺมึ ภิกฺขุสงฺเฆ ปฺจนฺนํ โอรมฺภาคิยานํ สํโยชนานํ ปริกฺขยา โอปปาติกา ตตฺถ ปรินิพฺพายิโน อนาวตฺติธมฺมา ตสฺมา โลกา – เอวรูปาปิ, ภิกฺขเว, สนฺติ ภิกฺขู อิมสฺมึ ภิกฺขุสงฺเฆ. สนฺติ, ภิกฺขเว, ภิกฺขู อิมสฺมึ ภิกฺขุสงฺเฆ ติณฺณํ สํโยชนานํ ปริกฺขยา ราคโทสโมหานํ ตนุตฺตา สกทาคามิโน สกิเทว [สกึ เทว (ก.)] อิมํ โลกํ อาคนฺตฺวา ทุกฺขสฺสนฺตํ ¶ กริสฺสนฺติ – เอวรูปาปิ, ภิกฺขเว, สนฺติ ภิกฺขู อิมสฺมึ ภิกฺขุสงฺเฆ ¶ . สนฺติ, ภิกฺขเว, ภิกฺขู อิมสฺมึ ภิกฺขุสงฺเฆ ติณฺณํ สํโยชนานํ ปริกฺขยา โสตาปนฺนา อวินิปาตธมฺมา นิยตา สมฺโพธิปรายนา – เอวรูปาปิ, ภิกฺขเว, สนฺติ ภิกฺขู อิมสฺมึ ภิกฺขุสงฺเฆ.
‘‘สนฺติ, ภิกฺขเว, ภิกฺขู อิมสฺมึ ภิกฺขุสงฺเฆ จตุนฺนํ สติปฏฺานานํ ภาวนานุโยคมนุยุตฺตา วิหรนฺติ ¶ – เอวรูปาปิ, ภิกฺขเว, สนฺติ ภิกฺขู อิมสฺมึ ภิกฺขุสงฺเฆ. สนฺติ, ภิกฺขเว, ภิกฺขู อิมสฺมึ ภิกฺขุสงฺเฆ จตุนฺนํ สมฺมปฺปธานานํ ภาวนานุโยคมนุยุตฺตา วิหรนฺติ…เป… จตุนฺนํ อิทฺธิปาทานํ… ปฺจนฺนํ อินฺทฺริยานํ… ปฺจนฺนํ พลานํ… สตฺตนฺนํ โพชฺฌงฺคานํ… อริยสฺส อฏฺงฺคิกสฺส มคฺคสฺส ภาวนานุโยคมนุยุตฺตา วิหรนฺติ – เอวรูปาปิ, ภิกฺขเว, สนฺติ ภิกฺขู อิมสฺมึ ภิกฺขุสงฺเฆ. สนฺติ, ภิกฺขเว, ภิกฺขู อิมสฺมึ ภิกฺขุสงฺเฆ เมตฺตาภาวนานุโยคมนุยุตฺตา วิหรนฺติ… กรุณาภาวนานุโยคมนุยุตฺตา ¶ วิหรนฺติ… มุทิตาภาวนานุโยคมนุยุตฺตา วิหรนฺติ… อุเปกฺขาภาวนานุโยคมนุยุตฺตา วิหรนฺติ… อสุภภาวนานุโยคมนุยุตฺตา วิหรนฺติ… อนิจฺจสฺาภาวนานุโยคมนุยุตฺตา วิหรนฺติ – เอวรูปาปิ, ภิกฺขเว, สนฺติ ภิกฺขู อิมสฺมึ ภิกฺขุสงฺเฆ. สนฺติ, ภิกฺขเว, ภิกฺขู อิมสฺมึ ภิกฺขุสงฺเฆ อานาปานสฺสติภาวนานุโยคมนุยุตฺตา วิหรนฺติ. อานาปานสฺสติ, ภิกฺขเว, ภาวิตา พหุลีกตา มหปฺผลา โหติ มหานิสํสา. อานาปานสฺสติ, ภิกฺขเว, ภาวิตา พหุลีกตา จตฺตาโร สติปฏฺาเน ปริปูเรติ. จตฺตาโร สติปฏฺานา ¶ ภาวิตา พหุลีกตา สตฺต โพชฺฌงฺเค ปริปูเรนฺติ. สตฺต โพชฺฌงฺคา ภาวิตา พหุลีกตา วิชฺชาวิมุตฺตึ ปริปูเรนฺติ.
๑๔๘. ‘‘กถํ ภาวิตา จ, ภิกฺขเว, อานาปานสฺสติ กถํ พหุลีกตา มหปฺผลา โหติ มหานิสํสา? อิธ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ อรฺคโต วา รุกฺขมูลคโต วา สฺุาคารคโต วา นิสีทติ ปลฺลงฺกํ อาภุชิตฺวา อุชุํ ¶ กายํ ปณิธาย ปริมุขํ สตึ อุปฏฺเปตฺวา. โส สโตว อสฺสสติ สโตว [สโต (สี. สฺยา. กํ. ปี.)] ปสฺสสติ.
‘‘ทีฆํ วา อสฺสสนฺโต ‘ทีฆํ อสฺสสามี’ติ ปชานาติ, ทีฆํ วา ปสฺสสนฺโต ‘ทีฆํ ปสฺสสามี’ติ ปชานาติ; รสฺสํ วา อสฺสสนฺโต ‘รสฺสํ อสฺสสามี’ติ ปชานาติ, รสฺสํ วา ปสฺสสนฺโต ‘รสฺสํ ปสฺสสามี’ติ ปชานาติ; ‘สพฺพกายปฏิสํเวที อสฺสสิสฺสามี’ติ สิกฺขติ, ‘สพฺพกายปฏิสํเวที ปสฺสสิสฺสามี’ติ สิกฺขติ; ‘ปสฺสมฺภยํ กายสงฺขารํ อสฺสสิสฺสามี’ติ สิกฺขติ, ‘ปสฺสมฺภยํ กายสงฺขารํ ปสฺสสิสฺสามี’ติ สิกฺขติ.
‘‘‘ปีติปฏิสํเวที อสฺสสิสฺสามี’ติ สิกฺขติ, ‘ปีติปฏิสํเวที ปสฺสสิสฺสามี’ติ สิกฺขติ; ‘สุขปฏิสํเวที อสฺสสิสฺสามี’ติ ¶ สิกฺขติ, ‘สุขปฏิสํเวที ปสฺสสิสฺสามี’ติ สิกฺขติ; ‘จิตฺตสงฺขารปฏิสํเวที อสฺสสิสฺสามี’ติ สิกฺขติ, ‘จิตฺตสงฺขารปฏิสํเวที ปสฺสสิสฺสามี’ติ ¶ สิกฺขติ; ‘ปสฺสมฺภยํ จิตฺตสงฺขารํ อสฺสสิสฺสามี’ติ สิกฺขติ, ‘ปสฺสมฺภยํ จิตฺตสงฺขารํ ปสฺสสิสฺสามี’ติ สิกฺขติ.
‘‘‘จิตฺตปฏิสํเวที อสฺสสิสฺสามี’ติ สิกฺขติ, ‘จิตฺตปฏิสํเวที ปสฺสสิสฺสามี’ติ สิกฺขติ; ‘อภิปฺปโมทยํ จิตฺตํ อสฺสสิสฺสามี’ติ สิกฺขติ, ‘อภิปฺปโมทยํ จิตฺตํ ปสฺสสิสฺสามี’ติ สิกฺขติ ¶ ; ‘สมาทหํ จิตฺตํ อสฺสสิสฺสามี’ติ สิกฺขติ, ‘สมาทหํ จิตฺตํ ปสฺสสิสฺสามี’ติ สิกฺขติ; ‘วิโมจยํ จิตฺตํ อสฺสสิสฺสามี’ติ สิกฺขติ, ‘วิโมจยํ จิตฺตํ ปสฺสสิสฺสามี’ติ สิกฺขติ.
‘‘‘อนิจฺจานุปสฺสี อสฺสสิสฺสามี’ติ สิกฺขติ, ‘อนิจฺจานุปสฺสี ปสฺสสิสฺสามี’ติ สิกฺขติ; ‘วิราคานุปสฺสี อสฺสสิสฺสามี’ติ สิกฺขติ, ‘วิราคานุปสฺสี ปสฺสสิสฺสามี’ติ สิกฺขติ; ‘นิโรธานุปสฺสี อสฺสสิสฺสามี’ติ สิกฺขติ, ‘นิโรธานุปสฺสี ปสฺสสิสฺสามี’ติ สิกฺขติ; ‘ปฏินิสฺสคฺคานุปสฺสี อสฺสสิสฺสามี’ติ สิกฺขติ, ‘ปฏินิสฺสคฺคานุปสฺสี ปสฺสสิสฺสามี’ติ สิกฺขติ. เอวํ ภาวิตา โข, ภิกฺขเว, อานาปานสฺสติ เอวํ พหุลีกตา มหปฺผลา โหติ มหานิสํสา.
๑๔๙. ‘‘กถํ ¶ ภาวิตา จ, ภิกฺขเว, อานาปานสฺสติ กถํ พหุลีกตา จตฺตาโร สติปฏฺาเน ปริปูเรติ? ยสฺมึ สมเย, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ ทีฆํ วา อสฺสสนฺโต ‘ทีฆํ อสฺสสามี’ติ ปชานาติ, ทีฆํ วา ปสฺสสนฺโต ‘ทีฆํ ปสฺสสามี’ติ ปชานาติ; รสฺสํ วา อสฺสสนฺโต ‘รสฺสํ อสฺสสามี’ติ ปชานาติ, รสฺสํ วา ปสฺสสนฺโต ‘รสฺสํ ปสฺสสามี’ติ ปชานาติ; ‘สพฺพกายปฏิสํเวที อสฺสสิสฺสามี’ติ สิกฺขติ, ‘สพฺพกายปฏิสํเวที ปสฺสสิสฺสามี’ติ สิกฺขติ; ‘ปสฺสมฺภยํ กายสงฺขารํ อสฺสสิสฺสามี’ติ สิกฺขติ, ‘ปสฺสมฺภยํ กายสงฺขารํ ปสฺสสิสฺสามี’ติ สิกฺขติ; กาเย กายานุปสฺสี, ภิกฺขเว, ตสฺมึ สมเย ภิกฺขุ วิหรติ อาตาปี สมฺปชาโน สติมา วิเนยฺย โลเก อภิชฺฌาโทมนสฺสํ. กาเยสุ กายฺตราหํ, ภิกฺขเว, เอวํ วทามิ ยทิทํ – อสฺสาสปสฺสาสา. ตสฺมาติห, ภิกฺขเว, กาเย ¶ กายานุปสฺสี ตสฺมึ สมเย ภิกฺขุ วิหรติ อาตาปี สมฺปชาโน สติมา วิเนยฺย โลเก อภิชฺฌาโทมนสฺสํ.
‘‘ยสฺมึ สมเย, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ ¶ ‘ปีติปฏิสํเวที อสฺสสิสฺสามี’ติ สิกฺขติ, ‘ปีติปฏิสํเวที ¶ ปสฺสสิสฺสามี’ติ สิกฺขติ; ‘สุขปฏิสํเวที อสฺสสิสฺสามี’ติ สิกฺขติ, ‘สุขปฏิสํเวที ปสฺสสิสฺสามี’ติ สิกฺขติ; ‘จิตฺตสงฺขารปฏิสํเวที อสฺสสิสฺสามี’ติ สิกฺขติ, ‘จิตฺตสงฺขารปฏิสํเวที ปสฺสสิสฺสามี’ติ สิกฺขติ; ‘ปสฺสมฺภยํ จิตฺตสงฺขารํ อสฺสสิสฺสามี’ติ สิกฺขติ, ‘ปสฺสมฺภยํ จิตฺตสงฺขารํ ปสฺสสิสฺสามี’ติ สิกฺขติ; เวทนาสุ เวทนานุปสฺสี, ภิกฺขเว, ตสฺมึ สมเย ภิกฺขุ วิหรติ อาตาปี สมฺปชาโน สติมา วิเนยฺย โลเก อภิชฺฌาโทมนสฺสํ. เวทนาสุ เวทนาฺตราหํ, ภิกฺขเว, เอวํ วทามิ ยทิทํ – อสฺสาสปสฺสาสานํ สาธุกํ มนสิการํ. ตสฺมาติห, ภิกฺขเว, เวทนาสุ เวทนานุปสฺสี ตสฺมึ สมเย ภิกฺขุ วิหรติ อาตาปี สมฺปชาโน สติมา วิเนยฺย โลเก อภิชฺฌาโทมนสฺสํ.
‘‘ยสฺมึ สมเย, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ ‘จิตฺตปฏิสํเวที อสฺสสิสฺสามี’ติ สิกฺขติ, ‘จิตฺตปฏิสํเวที ปสฺสสิสฺสามี’ติ สิกฺขติ; ‘อภิปฺปโมทยํ จิตฺตํ อสฺสสิสฺสามี’ติ สิกฺขติ, ‘อภิปฺปโมทยํ จิตฺตํ ปสฺสสิสฺสามี’ติ สิกฺขติ; ‘สมาทหํ จิตฺตํ อสฺสสิสฺสามี’ติ สิกฺขติ, ‘สมาทหํ จิตฺตํ ปสฺสสิสฺสามี’ติ สิกฺขติ; ‘วิโมจยํ จิตฺตํ อสฺสสิสฺสามี’ติ สิกฺขติ, ‘วิโมจยํ ¶ จิตฺตํ ปสฺสสิสฺสามี’ติ สิกฺขติ; จิตฺเต จิตฺตานุปสฺสี, ภิกฺขเว, ตสฺมึ สมเย ภิกฺขุ วิหรติ อาตาปี สมฺปชาโน สติมา วิเนยฺย โลเก อภิชฺฌาโทมนสฺสํ. นาหํ, ภิกฺขเว, มุฏฺสฺสติสฺส อสมฺปชานสฺส ¶ อานาปานสฺสตึ วทามิ. ตสฺมาติห, ภิกฺขเว, จิตฺเต จิตฺตานุปสฺสี ตสฺมึ สมเย ภิกฺขุ วิหรติ อาตาปี สมฺปชาโน สติมา วิเนยฺย โลเก อภิชฺฌาโทมนสฺสํ.
‘‘ยสฺมึ สมเย, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ ‘อนิจฺจานุปสฺสี อสฺสสิสฺสามี’ติ สิกฺขติ, ‘อนิจฺจานุปสฺสี ปสฺสสิสฺสามี’ติ สิกฺขติ; ‘วิราคานุปสฺสี อสฺสสิสฺสามี’ติ สิกฺขติ, ‘วิราคานุปสฺสี ปสฺสสิสฺสามี’ติ สิกฺขติ; ‘นิโรธานุปสฺสี อสฺสสิสฺสามี’ติ สิกฺขติ, ‘นิโรธานุปสฺสี ปสฺสสิสฺสามี’ติ สิกฺขติ; ‘ปฏินิสฺสคฺคานุปสฺสี อสฺสสิสฺสามี’ติ สิกฺขติ, ‘ปฏินิสฺสคฺคานุปสฺสี ปสฺสสิสฺสามี’ติ สิกฺขติ; ธมฺเมสุ ธมฺมานุปสฺสี, ภิกฺขเว, ตสฺมึ สมเย ภิกฺขุ วิหรติ อาตาปี สมฺปชาโน สติมา วิเนยฺย โลเก อภิชฺฌาโทมนสฺสํ. โส ยํ ตํ อภิชฺฌาโทมนสฺสานํ ¶ ปหานํ ตํ ปฺาย ทิสฺวา สาธุกํ อชฺฌุเปกฺขิตา โหติ. ตสฺมาติห, ภิกฺขเว, ธมฺเมสุ ธมฺมานุปสฺสี ตสฺมึ สมเย ภิกฺขุ วิหรติ อาตาปี สมฺปชาโน สติมา วิเนยฺย โลเก อภิชฺฌาโทมนสฺสํ.
‘‘เอวํ ¶ ภาวิตา โข, ภิกฺขเว, อานาปานสฺสติ เอวํ พหุลีกตา จตฺตาโร สติปฏฺาเน ปริปูเรติ.
๑๕๐. ‘‘กถํ ภาวิตา จ, ภิกฺขเว, จตฺตาโร สติปฏฺานา กถํ พหุลีกตา สตฺต โพชฺฌงฺเค ปริปูเรนฺติ? ยสฺมึ สมเย, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ กาเย กายานุปสฺสี วิหรติ อาตาปี สมฺปชาโน สติมา วิเนยฺย โลเก อภิชฺฌาโทมนสฺสํ, อุปฏฺิตาสฺส ตสฺมึ สมเย สติ โหติ อสมฺมุฏฺา [อปฺปมฺมุฏฺา (สฺยา. กํ.)]. ยสฺมึ สมเย, ภิกฺขเว, ภิกฺขุโน อุปฏฺิตา สติ โหติ ¶ อสมฺมุฏฺา, สติสมฺโพชฺฌงฺโค ตสฺมึ สมเย ภิกฺขุโน อารทฺโธ โหติ. สติสมฺโพชฺฌงฺคํ ตสฺมึ สมเย ภิกฺขุ ภาเวติ, สติสมฺโพชฺฌงฺโค ตสฺมึ สมเย ภิกฺขุโน ภาวนาปาริปูรึ คจฺฉติ.
‘‘โส ตถาสโต วิหรนฺโต ตํ ธมฺมํ ปฺาย ปวิจินติ ปวิจยติ [ปวิจรติ (สี. สฺยา. กํ. ปี.)] ปริวีมํสํ อาปชฺชติ. ยสฺมึ สมเย, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ ตถาสโต วิหรนฺโต ¶ ตํ ธมฺมํ ปฺาย ปวิจินติ ปวิจยติ ปริวีมํสํ อาปชฺชติ, ธมฺมวิจยสมฺโพชฺฌงฺโค ตสฺมึ สมเย ภิกฺขุโน อารทฺโธ โหติ, ธมฺมวิจยสมฺโพชฺฌงฺคํ ตสฺมึ สมเย ภิกฺขุ ภาเวติ, ธมฺมวิจยสมฺโพชฺฌงฺโค ตสฺมึ สมเย ภิกฺขุโน ภาวนาปาริปูรึ คจฺฉติ.
‘‘ตสฺส ตํ ธมฺมํ ปฺาย ปวิจินโต ปวิจยโต ปริวีมํสํ อาปชฺชโต อารทฺธํ โหติ วีริยํ อสลฺลีนํ. ยสฺมึ สมเย, ภิกฺขเว, ภิกฺขุโน ตํ ธมฺมํ ปฺาย ปวิจินโต ปวิจยโต ปริวีมํสํ อาปชฺชโต อารทฺธํ โหติ วีริยํ อสลฺลีนํ, วีริยสมฺโพชฺฌงฺโค ตสฺมึ สมเย ภิกฺขุโน อารทฺโธ โหติ, วีริยสมฺโพชฺฌงฺคํ ตสฺมึ สมเย ภิกฺขุ ภาเวติ, วีริยสมฺโพชฺฌงฺโค ตสฺมึ สมเย ภิกฺขุโน ภาวนาปาริปูรึ คจฺฉติ.
‘‘อารทฺธวีริยสฺส อุปฺปชฺชติ ปีติ นิรามิสา. ยสฺมึ สมเย, ภิกฺขเว, ภิกฺขุโน อารทฺธวีริยสฺส อุปฺปชฺชติ ปีติ ¶ นิรามิสา, ปีติสมฺโพชฺฌงฺโค ตสฺมึ สมเย ภิกฺขุโน อารทฺโธ โหติ, ปีติสมฺโพชฺฌงฺคํ ตสฺมึ สมเย ภิกฺขุ ภาเวติ, ปีติสมฺโพชฺฌงฺโค ตสฺมึ สมเย ภิกฺขุโน ภาวนาปาริปูรึ คจฺฉติ.
‘‘ปีติมนสฺส กาโยปิ ปสฺสมฺภติ, จิตฺตมฺปิ ปสฺสมฺภติ. ยสฺมึ ¶ สมเย, ภิกฺขเว, ภิกฺขุโน ¶ ปีติมนสฺส กาโยปิ ปสฺสมฺภติ, จิตฺตมฺปิ ปสฺสมฺภติ, ปสฺสทฺธิสมฺโพชฺฌงฺโค ตสฺมึ สมเย ภิกฺขุโน อารทฺโธ โหติ, ปสฺสทฺธิสมฺโพชฺฌงฺคํ ตสฺมึ สมเย ภิกฺขุ ภาเวติ, ปสฺสทฺธิสมฺโพชฺฌงฺโค ตสฺมึ สมเย ภิกฺขุโน ภาวนาปาริปูรึ คจฺฉติ.
‘‘ปสฺสทฺธกายสฺส สุขิโน จิตฺตํ สมาธิยติ. ยสฺมึ สมเย, ภิกฺขเว, ภิกฺขุโน ปสฺสทฺธกายสฺส สุขิโน จิตฺตํ สมาธิยติ, สมาธิสมฺโพชฺฌงฺโค ตสฺมึ สมเย ภิกฺขุโน อารทฺโธ โหติ, สมาธิสมฺโพชฺฌงฺคํ ตสฺมึ สมเย ภิกฺขุ ภาเวติ, สมาธิสมฺโพชฺฌงฺโค ตสฺมึ สมเย ภิกฺขุโน ภาวนาปาริปูรึ คจฺฉติ.
‘‘โส ตถาสมาหิตํ จิตฺตํ สาธุกํ อชฺฌุเปกฺขิตา โหติ. ยสฺมึ สมเย, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ ตถาสมาหิตํ จิตฺตํ สาธุกํ อชฺฌุเปกฺขิตา โหติ, อุเปกฺขาสมฺโพชฺฌงฺโค ตสฺมึ สมเย ภิกฺขุโน อารทฺโธ โหติ, อุเปกฺขาสมฺโพชฺฌงฺคํ ตสฺมึ สมเย ภิกฺขุ ภาเวติ, อุเปกฺขาสมฺโพชฺฌงฺโค ตสฺมึ สมเย ภิกฺขุโน ภาวนาปาริปูรึ คจฺฉติ.
๑๕๑. ‘‘ยสฺมึ ¶ สมเย, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ เวทนาสุ…เป… จิตฺเต… ธมฺเมสุ ธมฺมานุปสฺสี วิหรติ อาตาปี สมฺปชาโน สติมา วิเนยฺย โลเก อภิชฺฌาโทมนสฺสํ, อุปฏฺิตาสฺส ตสฺมึ สมเย สติ โหติ อสมฺมุฏฺา. ยสฺมึ สมเย, ภิกฺขเว, ภิกฺขุโน อุปฏฺิตา สติ โหติ อสมฺมุฏฺา, สติสมฺโพชฺฌงฺโค ตสฺมึ สมเย ภิกฺขุโน อารทฺโธ โหติ, สติสมฺโพชฺฌงฺคํ ตสฺมึ สมเย ภิกฺขุ ภาเวติ, สติสมฺโพชฺฌงฺโค ตสฺมึ สมเย ภิกฺขุโน ภาวนาปาริปูรึ คจฺฉติ.
‘‘โส ¶ ตถาสโต วิหรนฺโต ตํ ธมฺมํ ปฺาย ปวิจินติ ปวิจยติ ปริวีมํสํ อาปชฺชติ. ยสฺมึ สมเย, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ ตถาสโต วิหรนฺโต ตํ ธมฺมํ ปฺาย ปวิจินติ ปวิจยติ ปริวีมํสํ อาปชฺชติ, ธมฺมวิจยสมฺโพชฺฌงฺโค ตสฺมึ สมเย ภิกฺขุโน อารทฺโธ โหติ, ธมฺมวิจยสมฺโพชฺฌงฺคํ ¶ ตสฺมึ สมเย ภิกฺขุ ภาเวติ, ธมฺมวิจยสมฺโพชฺฌงฺโค ตสฺมึ สมเย ภิกฺขุโน ภาวนาปาริปูรึ คจฺฉติ.
‘‘ตสฺส ¶ ตํ ธมฺมํ ปฺาย ปวิจินโต ปวิจยโต ปริวีมํสํ อาปชฺชโต อารทฺธํ โหติ วีริยํ อสลฺลีนํ. ยสฺมึ สมเย, ภิกฺขเว, ภิกฺขุโน ตํ ธมฺมํ ปฺาย ปวิจินโต ปวิจยโต ปริวีมํสํ อาปชฺชโต อารทฺธํ โหติ วีริยํ อสลฺลีนํ, วีริยสมฺโพชฺฌงฺโค ตสฺมึ สมเย ภิกฺขุโน อารทฺโธ โหติ, วีริยสมฺโพชฺฌงฺคํ ตสฺมึ สมเย ภิกฺขุ ภาเวติ, วีริยสมฺโพชฺฌงฺโค ตสฺมึ สมเย ภิกฺขุโน ภาวนาปาริปูรึ คจฺฉติ.
‘‘อารทฺธวีริยสฺส อุปฺปชฺชติ ปีติ นิรามิสา. ยสฺมึ สมเย, ภิกฺขเว, ภิกฺขุโน อารทฺธวีริยสฺส อุปฺปชฺชติ ปีติ นิรามิสา, ปีติสมฺโพชฺฌงฺโค ตสฺมึ สมเย ภิกฺขุโน อารทฺโธ โหติ, ปีติสมฺโพชฺฌงฺคํ ตสฺมึ สมเย ภิกฺขุ ภาเวติ, ปีติสมฺโพชฺฌงฺโค ตสฺมึ สมเย ภิกฺขุโน ภาวนาปาริปูรึ คจฺฉติ.
‘‘ปีติมนสฺส กาโยปิ ปสฺสมฺภติ, จิตฺตมฺปิ ปสฺสมฺภติ. ยสฺมึ สมเย, ภิกฺขเว, ภิกฺขุโน ปีติมนสฺส กาโยปิ ปสฺสมฺภติ, จิตฺตมฺปิ ปสฺสมฺภติ, ปสฺสทฺธิสมฺโพชฺฌงฺโค ตสฺมึ สมเย ภิกฺขุโน อารทฺโธ โหติ, ปสฺสทฺธิสมฺโพชฺฌงฺคํ ตสฺมึ สมเย ¶ ภิกฺขุ ภาเวติ, ปสฺสทฺธิสมฺโพชฺฌงฺโค ตสฺมึ สมเย ภิกฺขุโน ภาวนาปาริปูรึ คจฺฉติ.
‘‘ปสฺสทฺธกายสฺส ¶ สุขิโน จิตฺตํ สมาธิยติ. ยสฺมึ สมเย, ภิกฺขเว, ภิกฺขุโน ปสฺสทฺธกายสฺส สุขิโน จิตฺตํ สมาธิยติ, สมาธิสมฺโพชฺฌงฺโค ตสฺมึ สมเย ภิกฺขุโน อารทฺโธ โหติ, สมาธิสมฺโพชฺฌงฺคํ ตสฺมึ สมเย ภิกฺขุ ภาเวติ, สมาธิสมฺโพชฺฌงฺโค ตสฺมึ สมเย ภิกฺขุโน ภาวนาปาริปูรึ คจฺฉติ.
‘‘โส ตถาสมาหิตํ จิตฺตํ สาธุกํ อชฺฌุเปกฺขิตา โหติ. ยสฺมึ สมเย, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ ตถาสมาหิตํ จิตฺตํ สาธุกํ อชฺฌุเปกฺขิตา โหติ, อุเปกฺขาสมฺโพชฺฌงฺโค ตสฺมึ สมเย ภิกฺขุโน อารทฺโธ โหติ, อุเปกฺขาสมฺโพชฺฌงฺคํ ตสฺมึ สมเย ภิกฺขุ ภาเวติ, อุเปกฺขาสมฺโพชฺฌงฺโค ตสฺมึ สมเย ภิกฺขุโน ภาวนาปาริปูรึ คจฺฉติ. เอวํ ภาวิตา โข, ภิกฺขเว, จตฺตาโร สติปฏฺานา เอวํ พหุลีกตา สตฺต สมฺโพชฺฌงฺเค ปริปูเรนฺติ.
๑๕๒. ‘‘กถํ ¶ ภาวิตา จ, ภิกฺขเว, สตฺต โพชฺฌงฺคา กถํ พหุลีกตา วิชฺชาวิมุตฺตึ ปริปูเรนฺติ ¶ ? อิธ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ สติสมฺโพชฺฌงฺคํ ภาเวติ วิเวกนิสฺสิตํ วิราคนิสฺสิตํ นิโรธนิสฺสิตํ โวสฺสคฺคปริณามึ. ธมฺมวิจยสมฺโพชฺฌงฺคํ ภาเวติ…เป… วีริยสมฺโพชฺฌงฺคํ ภาเวติ… ปีติสมฺโพชฺฌงฺคํ ภาเวติ… ปสฺสทฺธิสมฺโพชฺฌงฺคํ ภาเวติ… สมาธิสมฺโพชฺฌงฺคํ ภาเวติ… อุเปกฺขาสมฺโพชฺฌงฺคํ ภาเวติ วิเวกนิสฺสิตํ วิราคนิสฺสิตํ นิโรธนิสฺสิตํ โวสฺสคฺคปริณามึ. เอวํ ภาวิตา โข, ภิกฺขเว, สตฺต โพชฺฌงฺคา เอวํ พหุลีกตา วิชฺชาวิมุตฺตึ ปริปูเรนฺตี’’ติ.
อิทมโวจ ¶ ภควา. อตฺตมนา เต ภิกฺขู ภควโต ภาสิตํ อภินนฺทุนฺติ.
อานาปานสฺสติสุตฺตํ นิฏฺิตํ อฏฺมํ.
๙. กายคตาสติสุตฺตํ
๑๕๓. เอวํ ¶ ¶ เม สุตํ – เอกํ สมยํ ภควา สาวตฺถิยํ วิหรติ เชตวเน อนาถปิณฺฑิกสฺส อาราเม. อถ โข สมฺพหุลานํ ภิกฺขูนํ ปจฺฉาภตฺตํ ปิณฺฑปาตปฏิกฺกนฺตานํ อุปฏฺานสาลายํ สนฺนิสินฺนานํ สนฺนิปติตานํ อยมนฺตรากถา ¶ อุทปาทิ – ‘‘อจฺฉริยํ, อาวุโส, อพฺภุตํ, อาวุโส! ยาวฺจิทํ เตน ภควตา ชานตา ปสฺสตา อรหตา สมฺมาสมฺพุทฺเธน กายคตาสติ [กายคตา สติ (สฺยา. กํ. ปี.)] ภาวิตา พหุลีกตา มหปฺผลา วุตฺตา มหานิสํสา’’ติ. อยฺจ หิทํ เตสํ ภิกฺขูนํ อนฺตรากถา วิปฺปกตา โหติ, อถ โข ภควา สายนฺหสมยํ ปฏิสลฺลานา วุฏฺิโต เยน อุปฏฺานสาลา เตนุปสงฺกมิ; อุปสงฺกมิตฺวา ปฺตฺเต อาสเน นิสีทิ. นิสชฺช โข ภควา ภิกฺขู อามนฺเตสิ – ‘‘กาย นุตฺถ, ภิกฺขเว, เอตรหิ กถาย สนฺนิสินฺนา, กา จ ปน โว อนฺตรากถา วิปฺปกตา’’ติ? ‘‘อิธ ¶ , ภนฺเต, อมฺหากํ ปจฺฉาภตฺตํ ปิณฺฑปาตปฏิกฺกนฺตานํ อุปฏฺานสาลายํ สนฺนิสินฺนานํ สนฺนิปติตานํ อยมนฺตรากถา อุทปาทิ – ‘อจฺฉริยํ, อาวุโส, อพฺภุตํ, อาวุโส! ยาวฺจิทํ เตน ภควตา ชานตา ปสฺสตา อรหตา สมฺมาสมฺพุทฺเธน กายคตาสติ ภาวิตา พหุลีกตา มหปฺผลา วุตฺตา มหานิสํสา’ติ. อยํ โข โน, ภนฺเต, อนฺตรากถา วิปฺปกตา, อถ ภควา อนุปฺปตฺโต’’ติ.
๑๕๔. ‘‘กถํ ¶ ภาวิตา จ, ภิกฺขเว, กายคตาสติ กถํ พหุลีกตา มหปฺผลา โหติ มหานิสํสา? อิธ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ อรฺคโต วา รุกฺขมูลคโต วา สฺุาคารคโต วา นิสีทติ ปลฺลงฺกํ อาภุชิตฺวา อุชุํ กายํ ปณิธาย ปริมุขํ สตึ อุปฏฺเปตฺวา. โส สโตว อสฺสสติ สโตว ปสฺสสติ; ทีฆํ วา อสฺสสนฺโต ‘ทีฆํ อสฺสสามี’ติ ปชานาติ, ทีฆํ วา ปสฺสสนฺโต ‘ทีฆํ ปสฺสสามี’ติ ปชานาติ; รสฺสํ วา อสฺสสนฺโต ‘รสฺสํ อสฺสสามี’ติ ปชานาติ, รสฺสํ วา ปสฺสสนฺโต ‘รสฺสํ ปสฺสสามี’ติ ปชานาติ; ‘สพฺพกายปฏิสํเวที อสฺสสิสฺสามี’ติ สิกฺขติ, ‘สพฺพกายปฏิสํเวที ปสฺสสิสฺสามี’ติ สิกฺขติ; ‘ปสฺสมฺภยํ กายสงฺขารํ อสฺสสิสฺสามี’ติ สิกฺขติ, ‘ปสฺสมฺภยํ กายสงฺขารํ ปสฺสสิสฺสามี’ติ สิกฺขติ. ตสฺส เอวํ อปฺปมตฺตสฺส อาตาปิโน ปหิตตฺตสฺส วิหรโต เย เคหสิตา [เคหสฺสิตา (ฏีกา)] สรสงฺกปฺปา เต ปหียนฺติ ¶ . เตสํ ปหานา อชฺฌตฺตเมว จิตฺตํ สนฺติฏฺติ สนฺนิสีทติ เอโกทิ โหติ [เอโกที โหติ (สี.), เอโกทิโภติ (สฺยา. กํ.)] สมาธิยติ. เอวํ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ กายคตาสตึ [กายคตํ สตึ (สฺยา. กํ. ปี.)] ภาเวติ.
‘‘ปุน ¶ จปรํ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ คจฺฉนฺโต วา ‘คจฺฉามี’ติ ปชานาติ, ิโต วา ‘ิโตมฺหี’ติ ปชานาติ, นิสินฺโน วา ‘นิสินฺโนมฺหี’ติ ปชานาติ, สยาโน วา ‘สยาโนมฺหี’ติ ปชานาติ. ยถา ยถา วา ปนสฺส กาโย ปณิหิโต โหติ, ตถา ตถา นํ ปชานาติ. ตสฺส เอวํ อปฺปมตฺตสฺส อาตาปิโน ปหิตตฺตสฺส วิหรโต เย เคหสิตา สรสงฺกปฺปา เต ปหียนฺติ. เตสํ ปหานา อชฺฌตฺตเมว จิตฺตํ ¶ สนฺติฏฺติ สนฺนิสีทติ เอโกทิ โหติ สมาธิยติ. เอวมฺปิ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ กายคตาสตึ ภาเวติ.
‘‘ปุน ¶ จปรํ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ อภิกฺกนฺเต ปฏิกฺกนฺเต สมฺปชานการี โหติ, อาโลกิเต วิโลกิเต สมฺปชานการี โหติ, สมิฺชิเต ปสาริเต สมฺปชานการี โหติ, สงฺฆาฏิปตฺตจีวรธารเณ สมฺปชานการี โหติ, อสิเต ปีเต ขายิเต สายิเต สมฺปชานการี โหติ, อุจฺจารปสฺสาวกมฺเม สมฺปชานการี โหติ, คเต ิเต นิสินฺเน สุตฺเต ชาคริเต ภาสิเต ตุณฺหีภาเว สมฺปชานการี โหติ. ตสฺส เอวํ อปฺปมตฺตสฺส อาตาปิโน ปหิตตฺตสฺส วิหรโต เย เคหสิตา สรสงฺกปฺปา เต ปหียนฺติ. เตสํ ปหานา อชฺฌตฺตเมว จิตฺตํ สนฺติฏฺติ สนฺนิสีทติ เอโกทิ โหติ สมาธิยติ. เอวมฺปิ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ กายคตาสตึ ภาเวติ.
‘‘ปุน จปรํ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ อิมเมว กายํ อุทฺธํ ปาทตลา อโธ เกสมตฺถกา ตจปริยนฺตํ ปูรํ นานปฺปการสฺส อสุจิโน ปจฺจเวกฺขติ – ‘อตฺถิ อิมสฺมึ กาเย เกสา โลมา นขา ทนฺตา ตโจ มํสํ นฺหารุ [นหารุ (สี. สฺยา. กํ. ปี.)] อฏฺิ อฏฺิมิฺชํ วกฺกํ หทยํ ยกนํ กิโลมกํ ปิหกํ ปปฺผาสํ อนฺตํ อนฺตคุณํ อุทริยํ กรีสํ ปิตฺตํ เสมฺหํ ปุพฺโพ โลหิตํ เสโท เมโท อสฺสุ วสา เขโฬ สิงฺฆาณิกา ลสิกา มุตฺต’นฺติ.
‘‘เสยฺยถาปิ, ภิกฺขเว, อุภโตมุขา ปุโตฬิ [มูโตฬี (สี. สฺยา. กํ. ปี.)] ปูรา นานาวิหิตสฺส ธฺสฺส, เสยฺยถิทํ – สาลีนํ วีหีนํ มุคฺคานํ มาสานํ ติลานํ ตณฺฑุลานํ, ตเมนํ ¶ จกฺขุมา ปุริโส มฺุจิตฺวา ปจฺจเวกฺเขยฺย – ‘อิเม สาลี อิเม วีหี อิเม มุคฺคา อิเม มาสา อิเม ติลา อิเม ตณฺฑุลา’ติ; เอวเมว โข, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ อิมเมว กายํ อุทฺธํ ปาทตลา อโธ เกสมตฺถกา ตจปริยนฺตํ ปูรํ ¶ ¶ นานปฺปการสฺส อสุจิโน ปจฺจเวกฺขติ – ‘อตฺถิ อิมสฺมึ กาเย เกสา โลมา นขา ทนฺตา ตโจ มํสํ นฺหารุ อฏฺิ อฏฺิมิฺชํ วกฺกํ หทยํ ยกนํ กิโลมกํ ปิหกํ ปปฺผาสํ อนฺตํ อนฺตคุณํ อุทริยํ กรีสํ ปิตฺตํ เสมฺหํ ปุพฺโพ โลหิตํ เสโท เมโท อสฺสุ วสา เขโฬ สิงฺฆาณิกา ลสิกา มุตฺต’นฺติ. ตสฺส เอวํ อปฺปมตฺตสฺส อาตาปิโน ปหิตตฺตสฺส วิหรโต เย เคหสิตา สรสงฺกปฺปา เต ปหียนฺติ. เตสํ ปหานา อชฺฌตฺตเมว จิตฺตํ สนฺติฏฺติ สนฺนิสีทติ เอโกทิ โหติ สมาธิยติ. เอวมฺปิ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ กายคตาสตึ ภาเวติ.
‘‘ปุน ¶ จปรํ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ อิมเมว กายํ ยถาิตํ ยถาปณิหิตํ ธาตุโส ปจฺจเวกฺขติ – ‘อตฺถิ อิมสฺมึ กาเย ปถวีธาตุ อาโปธาตุ เตโชธาตุ วาโยธาตู’ติ.
‘‘เสยฺยถาปิ, ภิกฺขเว, ทกฺโข โคฆาตโก วา โคฆาตกนฺเตวาสี วา คาวึ วธิตฺวา จตุมหาปเถ [จาตุมฺมหาปเถ (สี. สฺยา. กํ. ปี.)] พิลโส วิภชิตฺวา [ปฏิวิภชิตฺวา (สี. สฺยา. กํ. ปี.)] นิสินฺโน อสฺส; เอวเมว โข, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ อิมเมว กายํ ยถาิตํ ยถาปณิหิตํ ธาตุโส ปจฺจเวกฺขติ – ‘อตฺถิ อิมสฺมึ กาเย ปถวีธาตุ อาโปธาตุ เตโชธาตุ วาโยธาตู’ติ. ตสฺส เอวํ อปฺปมตฺตสฺส อาตาปิโน ปหิตตฺตสฺส วิหรโต เย เคหสิตา ¶ สรสงฺกปฺปา เต ปหียนฺติ. เตสํ ปหานา อชฺฌตฺตเมว จิตฺตํ สนฺติฏฺติ สนฺนิสีทติ เอโกทิ โหติ สมาธิยติ. เอวมฺปิ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ กายคตาสตึ ภาเวติ.
‘‘ปุน จปรํ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ เสยฺยถาปิ ปสฺเสยฺย สรีรํ สิวถิกาย [สีวถิกาย (สี. สฺยา. กํ. ปี.)] ฉฑฺฑิตํ เอกาหมตํ วา ทฺวีหมตํ วา ตีหมตํ วา อุทฺธุมาตกํ วินีลกํ วิปุพฺพกชาตํ. โส อิมเมว กายํ อุปสํหรติ – ‘อยมฺปิ โข กาโย เอวํธมฺโม เอวํภาวี เอวํอนตีโต’ติ [เอตํ อนตีโตติ (สี.)]. ตสฺส เอวํ อปฺปมตฺตสฺส อาตาปิโน ปหิตตฺตสฺส วิหรโต เย เคหสิตา สรสงฺกปฺปา เต ปหียนฺติ. เตสํ ปหานา อชฺฌตฺตเมว จิตฺตํ สนฺติฏฺติ สนฺนิสีทติ เอโกทิ โหติ สมาธิยติ. เอวมฺปิ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ กายคตาสตึ ภาเวติ.
‘‘ปุน ¶ จปรํ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ เสยฺยถาปิ ปสฺเสยฺย สรีรํ สิวถิกาย ฉฑฺฑิตํ กาเกหิ วา ขชฺชมานํ กุลเลหิ วา ขชฺชมานํ คิชฺเฌหิ วา ขชฺชมานํ กงฺเกหิ วา ขชฺชมานํ สุนเขหิ วา ขชฺชมานํ พฺยคฺเฆหิ วา ขชฺชมานํ ทีปีหิ วา ขชฺชมานํ สิงฺคาเลหิ วา [คิชฺเฌหิ วา ขชฺชมานํ สุวาเนหิ วา ขชฺชมานํ สิคาเลหิ วา (สี. สฺยา. กํ. ปี.)] ขชฺชมานํ วิวิเธหิ วา ปาณกชาเตหิ ขชฺชมานํ. โส อิมเมว กายํ อุปสํหรติ – ‘อยมฺปิ ¶ โข กาโย เอวํธมฺโม เอวํภาวี เอวํอนตีโต’ติ. ตสฺส เอวํ อปฺปมตฺตสฺส…เป… เอวมฺปิ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ กายคตาสตึ ภาเวติ.
‘‘ปุน ¶ จปรํ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ เสยฺยถาปิ ปสฺเสยฺย สรีรํ สิวถิกาย ฉฑฺฑิตํ อฏฺิกสงฺขลิกํ สมํสโลหิตํ นฺหารุสมฺพนฺธํ…เป… อฏฺิกสงฺขลิกํ ¶ นิมฺมํสโลหิตมกฺขิตํ นฺหารุสมฺพนฺธํ…เป… อฏฺิกสงฺขลิกํ อปคตมํสโลหิตํ นฺหารุสมฺพนฺธํ…เป… อฏฺิกานิ อปคตสมฺพนฺธานิ [อปคตนหารูสมฺพนฺธานิ (สฺยา. กํ.)] ทิสาวิทิสาวิกฺขิตฺตานิ [ทิสาวิทิสาสุ วิกฺขิตานิ (สี. ปี.)] อฺเน หตฺถฏฺิกํ อฺเน ปาทฏฺิกํ อฺเน โคปฺผกฏฺิกํ [อฺเน โคปฺผกฏฺิกนฺติ อิทํ สี. สฺยา. กํ. ปี. โปตฺถเกสุ นตฺถิ] อฺเน ชงฺฆฏฺิกํ อฺเน อูรุฏฺิกํ อฺเน กฏิฏฺิกํ [อฺเน กฏฏฺิกํ อฺเน ปิฏฺิกณฺฑกํ อฺเน สีสกฏาหํ (สี. สฺยา. กํ. ปี.)] อฺเน ผาสุกฏฺิกํ อฺเน ปิฏฺิฏฺิกํ อฺเน ขนฺธฏฺิกํ อฺเน คีวฏฺิกํ อฺเน หนุกฏฺิกํ อฺเน ทนฺตฏฺิกํ อฺเน สีสกฏาหํ [อฺเน กฏฏฺิกํ อฺเน ปิฏฺิกณฺฑกํ อฺเน สีสกฏาหํ (สี. สฺยา. กํ. ปี.)]. โส อิมเมว กายํ อุปสํหรติ – ‘อยมฺปิ โข กาโย เอวํธมฺโม เอวํภาวี เอวํอนตีโต’ติ. ตสฺส เอวํ อปฺปมตฺตสฺส…เป… เอวมฺปิ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ กายคตาสตึ ภาเวติ.
‘‘ปุน จปรํ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ เสยฺยถาปิ ปสฺเสยฺย สรีรํ สิวถิกาย ฉฑฺฑิตํ – อฏฺิกานิ เสตานิ สงฺขวณฺณปฏิภาคานิ [สงฺขวณฺณูปนิภานิ (สี. สฺยา. กํ. ปี.)] …เป… อฏฺิกานิ ปฺุชกิตานิ เตโรวสฺสิกานิ…เป… อฏฺิกานิ ปูตีนิ จุณฺณกชาตานิ. โส อิมเมว กายํ อุปสํหรติ – ‘อยมฺปิ โข กาโย เอวํธมฺโม เอวํภาวี เอวํอนตีโต’ติ. ตสฺส เอวํ อปฺปมตฺตสฺส…เป… เอวมฺปิ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ กายคตาสตึ ภาเวติ.
๑๕๕. ‘‘ปุน จปรํ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ วิวิจฺเจว กาเมหิ…เป… ปมํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ. โส อิมเมว กายํ วิเวกเชน ปีติสุเขน อภิสนฺเทติ ¶ ปริสนฺเทติ ปริปูเรติ ปริปฺผรติ, นาสฺส กิฺจิ สพฺพาวโต กายสฺส วิเวกเชน ปีติสุเขน อปฺผุฏํ โหติ. เสยฺยถาปิ, ภิกฺขเว, ทกฺโข นฺหาปโก [นหาปโก (สี. สฺยา. กํ. ปี.)] วา นฺหาปกนฺเตวาสี วา กํสถาเล นฺหานียจุณฺณานิ [นหานียจุณฺณานิ (สี. สฺยา. กํ. ปี.)] อากิริตฺวา ¶ อุทเกน ปริปฺโผสกํ ปริปฺโผสกํ สนฺเนยฺย, สายํ นฺหานียปิณฺฑิ [สาสฺส นหานียปิณฺฑี (สี. สฺยา. กํ. ปี.)] สฺเนหานุคตา สฺเนหปเรตา สนฺตรพาหิรา ผุฏา สฺเนเหน น จ ปคฺฆริณี; เอวเมว โข, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ อิมเมว กายํ วิเวกเชน ปีติสุเขน ¶ อภิสนฺเทติ ปริสนฺเทติ ปริปูเรติ ปริปฺผรติ; นาสฺส กิฺจิ สพฺพาวโต กายสฺส ¶ วิเวกเชน ปีติสุเขน อปฺผุฏํ โหติ. ตสฺส เอวํ อปฺปมตฺตสฺส…เป… เอวมฺปิ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ กายคตาสตึ ภาเวติ.
‘‘ปุน จปรํ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ วิตกฺกวิจารานํ วูปสมา…เป… ทุติยํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ. โส อิมเมว กายํ สมาธิเชน ปีติสุเขน อภิสนฺเทติ ปริสนฺเทติ ปริปูเรติ ปริปฺผรติ; นาสฺส กิฺจิ สพฺพาวโต กายสฺส สมาธิเชน ปีติสุเขน อปฺผุฏํ โหติ. เสยฺยถาปิ, ภิกฺขเว, อุทกรหโท คมฺภีโร อุพฺภิโททโก [อุพฺภิโตทโก (สฺยา. กํ. ก.)]. ตสฺส เนวสฺส ปุรตฺถิมาย ทิสาย อุทกสฺส อายมุขํ น ปจฺฉิมาย ทิสาย อุทกสฺส อายมุขํ น อุตฺตราย ทิสาย อุทกสฺส อายมุขํ น ทกฺขิณาย ทิสาย อุทกสฺส อายมุขํ; เทโว จ น กาเลน กาลํ สมฺมา ธารํ อนุปฺปเวจฺเฉยฺย; อถ โข ตมฺหาว อุทกรหทา สีตา วาริธารา อุพฺภิชฺชิตฺวา ตเมว อุทกรหทํ สีเตน วารินา อภิสนฺเทยฺย ปริสนฺเทยฺย ปริปูเรยฺย ปริปฺผเรยฺย, นาสฺส กิฺจิ สพฺพาวโต อุทกรหทสฺส สีเตน วารินา อปฺผุฏํ อสฺส; เอวเมว โข, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ อิมเมว กายํ สมาธิเชน ปีติสุเขน อภิสนฺเทติ ปริสนฺเทติ ปริปูเรติ ปริปฺผรติ, นาสฺส กิฺจิ สพฺพาวโต กายสฺส สมาธิเชน ¶ ปีติสุเขน อปฺผุฏํ โหติ. ตสฺส เอวํ อปฺปมตฺตสฺส…เป… เอวมฺปิ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ กายคตาสตึ ภาเวติ.
‘‘ปุน จปรํ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ ปีติยา จ วิราคา…เป… ตติยํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ. โส อิมเมว กายํ นิปฺปีติเกน สุเขน อภิสนฺเทติ ปริสนฺเทติ ปริปูเรติ ปริปฺผรติ, นาสฺส กิฺจิ สพฺพาวโต กายสฺส นิปฺปีติเกน สุเขน อปฺผุฏํ โหติ. เสยฺยถาปิ, ภิกฺขเว, อุปฺปลินิยํ วา ปทุมินิยํ วา ปุณฺฑรีกินิยํ วา อปฺเปกจฺจานิ อุปฺปลานิ วา ปทุมานิ วา ปุณฺฑรีกานิ วา ¶ อุทเก ชาตานิ อุทเก สํวฑฺฒานิ อุทกานุคฺคตานิ อนฺโตนิมุคฺคโปสีนิ ¶ , ตานิ ยาว จคฺคา ยาว จ มูลา สีเตน วารินา อภิสนฺนานิ ปริสนฺนานิ [อภิสนฺทานิ ปริสนฺทานิ (ก.)] ปริปูรานิ ปริปฺผุฏานิ, นาสฺส [น เนสํ (?)] กิฺจิ สพฺพาวตํ อุปฺปลานํ วา ปทุมานํ วา ปุณฺฑรีกานํ วา สีเตน วารินา อปฺผุฏํ อสฺส; เอวเมว โข, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ อิมเมว กายํ นิปฺปีติเกน สุเขน อภิสนฺเทติ ปริสนฺเทติ ปริปูเรติ ¶ ปริปฺผรติ, นาสฺส กิฺจิ สพฺพาวโต กายสฺส นิปฺปีติเกน สุเขน อปฺผุฏํ โหติ. ตสฺส เอวํ อปฺปมตฺตสฺส…เป… เอวมฺปิ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ กายคตาสตึ ภาเวติ.
‘‘ปุน จปรํ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ สุขสฺส จ ปหานา…เป… จตุตฺถํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ. โส อิมเมว กายํ ปริสุทฺเธน เจตสา ปริโยทาเตน ผริตฺวา นิสินฺโน โหติ; นาสฺส กิฺจิ สพฺพาวโต กายสฺส ปริสุทฺเธน เจตสา ปริโยทาเตน อปฺผุฏํ โหติ. เสยฺยถาปิ, ภิกฺขเว ¶ , ปุริโส โอทาเตน วตฺเถน สสีสํ ปารุปิตฺวา นิสินฺโน อสฺส, นาสฺส กิฺจิ สพฺพาวโต กายสฺส โอทาเตน วตฺเถน อปฺผุฏํ อสฺส; เอวเมว โข, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ อิมเมว กายํ ปริสุทฺเธน เจตสา ปริโยทาเตน ผริตฺวา นิสินฺโน โหติ, นาสฺส กิฺจิ สพฺพาวโต กายสฺส ปริสุทฺเธน เจตสา ปริโยทาเตน อปฺผุฏํ โหติ. ตสฺส เอวํ อปฺปมตฺตสฺส อาตาปิโน ปหิตตฺตสฺส วิหรโต เย เคหสิตา สรสงฺกปฺปา เต ปหียนฺติ. เตสํ ปหานา อชฺฌตฺตเมว จิตฺตํ สนฺติฏฺติ, สนฺนิสีทติ เอโกทิ โหติ สมาธิยติ. เอวมฺปิ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ กายคตาสตึ ภาเวติ.
๑๕๖. ‘‘ยสฺส กสฺสจิ, ภิกฺขเว, กายคตาสติ ภาวิตา พหุลีกตา, อนฺโตคธาวาสฺส [อนฺโตคธา ตสฺส (สี. ปี.)] กุสลา ธมฺมา เย เกจิ วิชฺชาภาคิยา. เสยฺยถาปิ, ภิกฺขเว, ยสฺส กสฺสจิ มหาสมุทฺโท เจตสา ผุโฏ, อนฺโตคธาวาสฺส กุนฺนทิโย ยา กาจิ สมุทฺทงฺคมา; เอวเมว โข, ภิกฺขเว, ยสฺส กสฺสจิ กายคตาสติ ภาวิตา พหุลีกตา, อนฺโตคธาวาสฺส กุสลา ธมฺมา เย เกจิ วิชฺชาภาคิยา.
‘‘ยสฺส กสฺสจิ, ภิกฺขเว, กายคตาสติ อภาวิตา อพหุลีกตา, ลภติ ตสฺส มาโร โอตารํ, ลภติ ตสฺส มาโร อารมฺมณํ [อารมณํ (?)]. เสยฺยถาปิ ¶ , ภิกฺขเว, ปุริโส ครุกํ สิลาคุฬํ อลฺลมตฺติกาปฺุเช ปกฺขิเปยฺย. ตํ กึ มฺถ, ภิกฺขเว, อปิ นุ ตํ ครุกํ สิลาคุฬํ อลฺลมตฺติกาปฺุเช ลเภถ โอตาร’’นฺติ? ‘‘เอวํ, ภนฺเต’’. ‘‘เอวเมว ¶ โข ¶ , ภิกฺขเว, ยสฺส กสฺสจิ กายคตาสติ อภาวิตา อพหุลีกตา, ลภติ ตสฺส มาโร โอตารํ, ลภติ ตสฺส มาโร อารมฺมณํ. เสยฺยถาปิ, ภิกฺขเว, สุกฺขํ กฏฺํ โกฬาปํ [โกฬาปํ อารกา อุทกา ถเล นิกฺขิตฺตํ (ก.)]; อถ ปุริโส อาคจฺเฉยฺย อุตฺตรารณึ อาทาย – ‘อคฺคึ อภินิพฺพตฺเตสฺสามิ, เตโช ปาตุกริสฺสามี’ติ. ตํ กึ มฺถ, ภิกฺขเว, อปิ นุ โส ปุริโส อมุํ สุกฺขํ กฏฺํ โกฬาปํ อุตฺตรารณึ อาทาย อภิมนฺเถนฺโต [อภิมนฺเถนฺโต (สฺยา. กํ. ปี. ก.)] อคฺคึ อภินิพฺพตฺเตยฺย, เตโช ปาตุกเรยฺยา’’ติ? ‘‘เอวํ ¶ , ภนฺเต’’. ‘‘เอวเมว โข, ภิกฺขเว, ยสฺส กสฺสจิ กายคตาสติ อภาวิตา อพหุลีกตา, ลภติ ตสฺส มาโร โอตารํ, ลภติ ตสฺส มาโร อารมฺมณํ. เสยฺยถาปิ, ภิกฺขเว, อุทกมณิโก ริตฺโต ตุจฺโฉ อาธาเร ปิโต; อถ ปุริโส อาคจฺเฉยฺย อุทกภารํ อาทาย. ตํ กึ มฺถ, ภิกฺขเว, อปิ นุ โส ปุริโส ลเภถ อุทกสฺส นิกฺเขปน’’นฺติ? ‘‘เอวํ, ภนฺเต’’. ‘‘เอวเมว โข, ภิกฺขเว, ยสฺส กสฺสจิ กายคตาสติ อภาวิตา อพหุลีกตา, ลภติ ตสฺส มาโร โอตารํ, ลภติ ตสฺส มาโร อารมฺมณํ’’.
๑๕๗. ‘‘ยสฺส กสฺสจิ, ภิกฺขเว, กายคตาสติ ภาวิตา พหุลีกตา, น ตสฺส ลภติ มาโร โอตารํ, น ตสฺส ลภติ มาโร อารมฺมณํ. เสยฺยถาปิ, ภิกฺขเว, ปุริโส ลหุกํ สุตฺตคุฬํ สพฺพสารมเย อคฺคฬผลเก ปกฺขิเปยฺย. ตํ กึ มฺถ, ภิกฺขเว, อปิ นุ โส ปุริโส ตํ ลหุกํ สุตฺตคุฬํ สพฺพสารมเย อคฺคฬผลเก ลเภถ โอตาร’’นฺติ? ‘‘โน ¶ เหตํ, ภนฺเต’’. ‘‘เอวเมว โข, ภิกฺขเว, ยสฺส กสฺสจิ กายคตาสติ ภาวิตา พหุลีกตา, น ตสฺส ลภติ มาโร โอตารํ, น ตสฺส ลภติ มาโร อารมฺมณํ. เสยฺยถาปิ, ภิกฺขเว, อลฺลํ กฏฺํ สสฺเนหํ [สสฺเนหํ อารกา อุทกา ถเล นิกฺขิตฺตํ (ก.)]; อถ ปุริโส อาคจฺเฉยฺย อุตฺตรารณึ อาทาย – ‘อคฺคึ อภินิพฺพตฺเตสฺสามิ, เตโช ปาตุกริสฺสามี’ติ. ตํ กึ ¶ มฺถ, ภิกฺขเว, อปิ นุ โส ปุริโส อมุํ อลฺลํ กฏฺํ สสฺเนหํ อุตฺตรารณึ อาทาย อภิมนฺเถนฺโต อคฺคึ อภินิพฺพตฺเตยฺย, เตโช ปาตุกเรยฺยา’’ติ? ‘‘โน เหตํ, ภนฺเต’’. ‘‘เอวเมว โข, ภิกฺขเว ¶ , ยสฺส กสฺสจิ กายคตาสติ ภาวิตา พหุลีกตา, น ตสฺส ลภติ มาโร โอตารํ, น ตสฺส ลภติ มาโร อารมฺมณํ. เสยฺยถาปิ, ภิกฺขเว, อุทกมณิโก ปูโร อุทกสฺส สมติตฺติโก กากเปยฺโย อาธาเร ปิโต; อถ ปุริโส อาคจฺเฉยฺย อุทกภารํ อาทาย. ตํ กึ มฺถ, ภิกฺขเว, อปิ นุ โส ปุริโส ลเภถ อุทกสฺส นิกฺเขปน’’นฺติ? ‘‘โน เหตํ, ภนฺเต’’. ‘‘เอวเมว โข, ภิกฺขเว, ยสฺส กสฺสจิ กายคตาสติ ภาวิตา พหุลีกตา, น ตสฺส ลภติ มาโร โอตารํ, น ตสฺส ลภติ มาโร อารมฺมณํ’’.
๑๕๘. ‘‘ยสฺส กสฺสจิ, ภิกฺขเว, กายคตาสติ ภาวิตา พหุลีกตา, โส ยสฺส ยสฺส อภิฺาสจฺฉิกรณียสฺส ธมฺมสฺส จิตฺตํ อภินินฺนาเมติ อภิฺาสจฺฉิกิริยาย, ตตฺร ตตฺเรว สกฺขิภพฺพตํ ปาปุณาติ สติ สติอายตเน. เสยฺยถาปิ, ภิกฺขเว, อุทกมณิโก ปูโร อุทกสฺส สมติตฺติโก ¶ กากเปยฺโย อาธาเร ปิโต. ตเมนํ พลวา ปุริโส ยโต ยโต อาวิฺเฉยฺย, อาคจฺเฉยฺย อุทก’’นฺติ? ‘‘เอวํ, ภนฺเต’’. ‘‘เอวเมว โข, ภิกฺขเว, ยสฺส กสฺสจิ กายคตาสติ ภาวิตา ¶ พหุลีกตา โส, ยสฺส ยสฺส อภิฺาสจฺฉิกรณียสฺส ธมฺมสฺส จิตฺตํ อภินินฺนาเมติ อภิฺาสจฺฉิกิริยาย, ตตฺร ตตฺเรว สกฺขิภพฺพตํ ปาปุณาติ สติ สติอายตเน. เสยฺยถาปิ, ภิกฺขเว, สเม ภูมิภาเค จตุรสฺสา โปกฺขรณี [โปกฺขริณี (สี.)] อสฺส อาฬิพนฺธา ปูรา อุทกสฺส สมติตฺติกา กากเปยฺยา. ตเมนํ พลวา ปุริโส ยโต ยโต อาฬึ มฺุเจยฺย อาคจฺเฉยฺย อุทก’’นฺติ? ‘‘เอวํ ¶ , ภนฺเต’’. ‘‘เอวเมว โข, ภิกฺขเว, ยสฺส กสฺสจิ กายคตาสติ ภาวิตา พหุลีกตา, โส ยสฺส ยสฺส อภิฺาสจฺฉิกรณียสฺส ธมฺมสฺส จิตฺตํ อภินินฺนาเมติ อภิฺาสจฺฉิกิริยาย, ตตฺร ตตฺเรว สกฺขิภพฺพตํ ปาปุณาติ สติ สติอายตเน. เสยฺยถาปิ, ภิกฺขเว, สุภูมิยํ จตุมหาปเถ อาชฺรโถ ยุตฺโต อสฺส ิโต โอธสฺตปโตโท [โอภสฺตปโตโท (ก.), อุภนฺตรปโฏโท (สฺยา. กํ.) อว + ธํสุ + ต = โอธสฺต-อิติปทวิภาโค]; ตเมนํ ทกฺโข โยคฺคาจริโย อสฺสทมฺมสารถิ อภิรุหิตฺวา วาเมน หตฺเถน รสฺมิโย คเหตฺวา ทกฺขิเณน หตฺเถน ปโตทํ คเหตฺวา เยนิจฺฉกํ ยทิจฺฉกํ สาเรยฺยาปิ ¶ ปจฺจาสาเรยฺยาปิ; เอวเมว โข, ภิกฺขเว, ยสฺส กสฺสจิ กายคตาสติ ภาวิตา พหุลีกตา, โส ยสฺส ยสฺส อภิฺาสจฺฉิกรณียสฺส ธมฺมสฺส จิตฺตํ อภินินฺนาเมติ อภิฺาสจฺฉิกิริยาย ¶ , ตตฺร ตตฺเรว สกฺขิภพฺพตํ ปาปุณาติ สติ สติอายตเน’’.
๑๕๙. ‘‘กายคตาย, ภิกฺขเว, สติยา อาเสวิตาย ภาวิตาย พหุลีกตาย ยานีกตาย วตฺถุกตาย อนุฏฺิตาย ปริจิตาย สุสมารทฺธาย ทสานิสํสา ปาฏิกงฺขา. อรติรติสโห โหติ, น จ ตํ อรติ สหติ, อุปฺปนฺนํ อรตึ อภิภุยฺย วิหรติ.
‘‘ภยเภรวสโห โหติ, น จ ตํ ภยเภรวํ สหติ, อุปฺปนฺนํ ภยเภรวํ อภิภุยฺย วิหรติ.
‘‘ขโม โหติ สีตสฺส อุณฺหสฺส ชิฆจฺฉาย ปิปาสาย ฑํสมกสวาตาตปสรีสปสมฺผสฺสานํ ทุรุตฺตานํ ทุราคตานํ วจนปถานํ, อุปฺปนฺนานํ สารีริกานํ เวทนานํ ทุกฺขานํ ติพฺพานํ ขรานํ กฏุกานํ อสาตานํ อมนาปานํ ปาณหรานํ อธิวาสกชาติโก โหติ.
‘‘จตุนฺนํ ฌานานํ อาภิเจตสิกานํ ทิฏฺธมฺมสุขวิหารานํ ¶ นิกามลาภี โหติ อกิจฺฉลาภี อกสิรลาภี.
‘‘โส อเนกวิหิตํ อิทฺธิวิธํ ปจฺจานุโภติ. เอโกปิ หุตฺวา พหุธา โหติ, พหุธาปิ หุตฺวา เอโก โหติ, อาวิภาวํ…เป… ยาว พฺรหฺมโลกาปิ กาเยน วสํ วตฺเตติ.
‘‘ทิพฺพาย ¶ โสตธาตุยา วิสุทฺธาย อติกฺกนฺตมานุสิกาย อุโภ สทฺเท สุณาติ ทิพฺเพ จ มานุเส จ, เย ทูเร สนฺติเก จ…เป….
‘‘ปรสตฺตานํ ปรปุคฺคลานํ เจตสา เจโต ปริจฺจ ปชานาติ. สราคํ วา จิตฺตํ ‘สราคํ จิตฺต’นฺติ ปชานาติ, วีตราคํ วา จิตฺตํ…เป… สโทสํ วา จิตฺตํ… วีตโทสํ วา จิตฺตํ… สโมหํ วา จิตฺตํ… วีตโมหํ วา จิตฺตํ… สํขิตฺตํ วา ¶ จิตฺตํ… วิกฺขิตฺตํ วา จิตฺตํ… มหคฺคตํ วา จิตฺตํ… อมหคฺคตํ วา จิตฺตํ… สอุตฺตรํ วา จิตฺตํ… อนุตฺตรํ วา จิตฺตํ… สมาหิตํ วา จิตฺตํ… อสมาหิตํ วา จิตฺตํ… วิมุตฺตํ วา จิตฺตํ… อวิมุตฺตํ วา จิตฺตํ ‘อวิมุตฺตํ จิตฺต’นฺติ ปชานาติ.
‘‘โส อเนกวิหิตํ ปุพฺเพนิวาสํ อนุสฺสรติ, เสยฺยถิทํ – เอกมฺปิ ¶ ชาตึ ทฺเวปิ ชาติโย…เป… อิติ สาการํ สอุทฺเทสํ อเนกวิหิตํ ปุพฺเพนิวาสํ อนุสฺสรติ.
‘‘ทิพฺเพน ¶ จกฺขุนา วิสุทฺเธน อติกฺกนฺตมานุสเกน สตฺเต ปสฺสติ จวมาเน อุปปชฺชมาเน หีเน ปณีเต สุวณฺเณ ทุพฺพณฺเณ, สุคเต ทุคฺคเต ยถากมฺมูปเค สตฺเต ปชานาติ.
‘‘อาสวานํ ขยา อนาสวํ เจโตวิมุตฺตึ ปฺาวิมุตฺตึ ทิฏฺเว ธมฺเม สยํ อภิฺา สจฺฉิกตฺวา อุปสมฺปชฺช วิหรติ.
‘‘กายคตาย, ภิกฺขเว, สติยา อาเสวิตาย ภาวิตาย พหุลีกตาย ยานีกตาย วตฺถุกตาย อนุฏฺิตาย ปริจิตาย สุสมารทฺธาย อิเม ทสานิสํสา ปาฏิกงฺขา’’ติ.
อิทมโวจ ภควา. อตฺตมนา เต ภิกฺขู ภควโต ภาสิตํ อภินนฺทุนฺติ.
กายคตาสติสุตฺตํ นิฏฺิตํ นวมํ.
๑๐. สงฺขารุปปตฺติสุตฺตํ
๑๖๐. เอวํ ¶ ¶ เม สุตํ – เอกํ สมยํ ภควา สาวตฺถิยํ วิหรติ เชตวเน อนาถปิณฺฑิกสฺส อาราเม. ตตฺร โข ภควา ภิกฺขู อามนฺเตสิ – ‘‘ภิกฺขโว’’ติ. ‘‘ภทนฺเต’’ติ เต ภิกฺขู ภควโต ปจฺจสฺโสสุํ. ภควา เอตทโวจ – ‘‘สงฺขารุปปตฺตึ [สงฺขารูปปตฺตึ (สฺยา. กํ.), สงฺขารุปฺปตฺตึ (สี. ปี.)] โว, ภิกฺขเว, เทเสสฺสามิ, ตํ สุณาถ, สาธุกํ มนสิ กโรถ; ภาสิสฺสามี’’ติ. ‘‘เอวํ, ภนฺเต’’ติ โข เต ภิกฺขู ภควโต ปจฺจสฺโสสุํ. ภควา เอตทโวจ –
๑๖๑. ‘‘อิธ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ สทฺธาย สมนฺนาคโต โหติ, สีเลน สมนฺนาคโต โหติ, สุเตน สมนฺนาคโต โหติ, จาเคน สมนฺนาคโต โหติ, ปฺาย สมนฺนาคโต โหติ. ตสฺส เอวํ โหติ – ‘อโห วตาหํ กายสฺส เภทา ปรํ มรณา ขตฺติยมหาสาลานํ [ขตฺติยมหาสาลานํ วา (สฺยา. กํ. ปี.)] สหพฺยตํ อุปปชฺเชยฺย’นฺติ. โส ตํ จิตฺตํ ทหติ, ตํ จิตฺตํ อธิฏฺาติ, ตํ จิตฺตํ ภาเวติ ¶ . ตสฺส เต สงฺขารา จ วิหารา [วิหาโร (สี. ปี.)] จ เอวํ ภาวิตา เอวํ พหุลีกตา ¶ ตตฺรุปปตฺติยา [ตตฺรูปปตฺติยา (สฺยา. กํ.), ตตฺรุปฺปตฺติยา (สี. ปี.)] สํวตฺตนฺติ. อยํ, ภิกฺขเว, มคฺโค อยํ ปฏิปทา ตตฺรุปปตฺติยา สํวตฺตติ.
๑๖๒. ‘‘ปุน จปรํ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ สทฺธาย สมนฺนาคโต โหติ, สีเลน สมนฺนาคโต โหติ, สุเตน สมนฺนาคโต โหติ, จาเคน สมนฺนาคโต โหติ, ปฺาย สมนฺนาคโต โหติ. ตสฺส เอวํ โหติ – ‘อโห วตาหํ กายสฺส เภทา ปรํ มรณา พฺราหฺมณมหาสาลานํ…เป… คหปติมหาสาลานํ ¶ [พฺราหฺมณมหาสาลานํ วา คหปติมหาสาลานํ วา (สฺยา. กํ. ปี.)] สหพฺยตํ อุปปชฺเชยฺย’นฺติ. โส ตํ จิตฺตํ ทหติ, ตํ จิตฺตํ อธิฏฺาติ, ตํ จิตฺตํ ภาเวติ. ตสฺส เต สงฺขารา จ วิหารา จ เอวํ ภาวิตา เอวํ พหุลีกตา ตตฺรุปปตฺติยา สํวตฺตนฺติ. อยํ, ภิกฺขเว, มคฺโค อยํ ปฏิปทา ตตฺรุปปตฺติยา สํวตฺตติ.
๑๖๓. ‘‘ปุน จปรํ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ สทฺธาย สมนฺนาคโต โหติ, สีเลน สมนฺนาคโต โหติ, สุเตน สมนฺนาคโต โหติ, จาเคน สมนฺนาคโต โหติ, ปฺาย สมนฺนาคโต โหติ. ตสฺส สุตํ โหติ – ‘จาตุมหาราชิกา [จาตุมฺมหาราชิกา (สี. สฺยา. กํ. ปี.)] เทวา ทีฆายุกา วณฺณวนฺโต สุขพหุลา’ติ. ตสฺส เอวํ โหติ – ‘อโห วตาหํ กายสฺส เภทา ปรํ มรณา จาตุมหาราชิกานํ เทวานํ สหพฺยตํ อุปปชฺเชยฺย’นฺติ ¶ . โส ตํ จิตฺตํ ทหติ, ตํ จิตฺตํ อธิฏฺาติ, ตํ จิตฺตํ ภาเวติ. ตสฺส เต สงฺขารา จ วิหารา จ เอวํ ภาวิตา เอวํ พหุลีกตา ตตฺรุปปตฺติยา สํวตฺตนฺติ. อยํ, ภิกฺขเว, มคฺโค อยํ ปฏิปทา ตตฺรุปปตฺติยา สํวตฺตติ.
๑๖๔. ‘‘ปุน จปรํ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ สทฺธาย สมนฺนาคโต โหติ, สีเลน สมนฺนาคโต โหติ, สุเตน สมนฺนาคโต โหติ, จาเคน สมนฺนาคโต โหติ, ปฺาย สมนฺนาคโต โหติ. ตสฺส สุตํ โหติ – ตาวตึสา เทวา…เป… ยามา เทวา… ตุสิตา เทวา… นิมฺมานรตี เทวา… ปรนิมฺมิตวสวตฺตี เทวา ทีฆายุกา วณฺณวนฺโต สุขพหุลาติ. ตสฺส เอวํ โหติ – ‘อโห วตาหํ กายสฺส เภทา ปรํ มรณา ปรนิมฺมิตวสวตฺตีนํ เทวานํ สหพฺยตํ อุปปชฺเชยฺย’นฺติ ¶ . โส ตํ จิตฺตํ ทหติ, ตํ จิตฺตํ อธิฏฺาติ, ตํ จิตฺตํ ภาเวติ. ตสฺส เต สงฺขารา จ วิหารา จ เอวํ ¶ ภาวิตา เอวํ พหุลีกตา ตตฺรุปปตฺติยา สํวตฺตนฺติ. อยํ, ภิกฺขเว, มคฺโค อยํ ปฏิปทา ตตฺรุปปตฺติยา สํวตฺตติ.
๑๖๕. ‘‘ปุน จปรํ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ สทฺธาย สมนฺนาคโต ¶ โหติ, สีเลน สมนฺนาคโต โหติ, สุเตน สมนฺนาคโต โหติ, จาเคน สมนฺนาคโต โหติ, ปฺาย สมนฺนาคโต โหติ. ตสฺส สุตํ โหติ – ‘สหสฺโส พฺรหฺมา ทีฆายุโก วณฺณวา สุขพหุโล’ติ. สหสฺโส, ภิกฺขเว, พฺรหฺมา สหสฺสิโลกธาตุํ [สหสฺสึ โลกธาตุํ (สี.)] ผริตฺวา อธิมุจฺจิตฺวา [อธิมฺุจิตฺวา (ก.)] วิหรติ. เยปิ ตตฺถ สตฺตา อุปปนฺนา เตปิ ผริตฺวา อธิมุจฺจิตฺวา วิหรติ. เสยฺยถาปิ, ภิกฺขเว, จกฺขุมา ปุริโส เอกํ อามณฺฑํ หตฺเถ กริตฺวา ปจฺจเวกฺเขยฺย; เอวเมว โข, ภิกฺขเว, สหสฺโส พฺรหฺมา สหสฺสิโลกธาตุํ ผริตฺวา อธิมุจฺจิตฺวา วิหรติ. เยปิ ตตฺถ สตฺตา อุปปนฺนา เตปิ ผริตฺวา อธิมุจฺจิตฺวา วิหรติ. ตสฺส เอวํ โหติ – ‘อโห วตาหํ กายสฺส เภทา ปรํ มรณา สหสฺสสฺส พฺรหฺมุโน สหพฺยตํ อุปปชฺเชยฺย’นฺติ. โส ตํ จิตฺตํ ทหติ, ตํ จิตฺตํ อธิฏฺาติ, ตํ จิตฺตํ ภาเวติ. ตสฺส เต สงฺขารา จ วิหารา จ เอวํ ภาวิตา เอวํ พหุลีกตา ตตฺรุปปตฺติยา สํวตฺตนฺติ. อยํ, ภิกฺขเว, มคฺโค อยํ ปฏิปทา ตตฺรุปปตฺติยา สํวตฺตติ.
๑๖๖. ‘‘ปุน ¶ จปรํ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ สทฺธาย สมนฺนาคโต โหติ, สีเลน สมนฺนาคโต โหติ, สุเตน… จาเคน… ปฺาย สมนฺนาคโต โหติ. ตสฺส สุตํ โหติ – ทฺวิสหสฺโส พฺรหฺมา…เป… ติสหสฺโส พฺรหฺมา… จตุสหสฺโส พฺรหฺมา… ปฺจสหสฺโส พฺรหฺมา ทีฆายุโก วณฺณวา ¶ สุขพหุโลติ. ปฺจสหสฺโส, ภิกฺขเว, พฺรหฺมา ปฺจสหสฺสิโลกธาตุํ ผริตฺวา อธิมุจฺจิตฺวา วิหรติ. เยปิ ตตฺถ สตฺตา อุปปนฺนา เตปิ ผริตฺวา อธิมุจฺจิตฺวา วิหรติ. เสยฺยถาปิ, ภิกฺขเว, จกฺขุมา ปุริโส ปฺจ อามณฺฑานิ หตฺเถ กริตฺวา ปจฺจเวกฺเขยฺย; เอวเมว โข, ภิกฺขเว, ปฺจสหสฺโส พฺรหฺมา ปฺจสหสฺสิโลกธาตุํ ผริตฺวา อธิมุจฺจิตฺวา วิหรติ. เยปิ ตตฺถ สตฺตา อุปปนฺนา เตปิ ผริตฺวา อธิมุจฺจิตฺวา วิหรติ. ตสฺส เอวํ โหติ – ‘อโห วตาหํ กายสฺส เภทา ปรํ มรณา ปฺจสหสฺสสฺส พฺรหฺมุโน สหพฺยตํ อุปปชฺเชยฺย’นฺติ. โส ตํ จิตฺตํ ทหติ, ตํ จิตฺตํ อธิฏฺาติ, ตํ จิตฺตํ ภาเวติ. ตสฺส ¶ เต สงฺขารา จ วิหารา จ เอวํ ภาวิตา เอวํ พหุลีกตา ตตฺรุปปตฺติยา สํวตฺตนฺติ. อยํ, ภิกฺขเว, มคฺโค อยํ ปฏิปทา ตตฺรุปปตฺติยา สํวตฺตติ.
๑๖๗. ‘‘ปุน จปรํ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ สทฺธาย สมนฺนาคโต โหติ, สีเลน สมนฺนาคโต โหติ, สุเตน… จาเคน… ปฺาย สมนฺนาคโต โหติ. ตสฺส สุตํ โหติ – ‘ทสสหสฺโส ¶ พฺรหฺมา ทีฆายุโก วณฺณวา สุขพหุโล’ติ. ทสสหสฺโส, ภิกฺขเว, พฺรหฺมา ทสสหสฺสิโลกธาตุํ ผริตฺวา อธิมุจฺจิตฺวา ¶ วิหรติ. เยปิ ตตฺถ สตฺตา อุปปนฺนา เตปิ ผริตฺวา อธิมุจฺจิตฺวา วิหรติ. เสยฺยถาปิ, ภิกฺขเว, มณิ เวฬุริโย สุโภ ชาติมา อฏฺํโส สุปริกมฺมกโต ปณฺฑุกมฺพเล นิกฺขิตฺโต ภาสเต จ ตปเต จ [ภาสติ จ ตปติ จ (สี. สฺยา. กํ. ปี.)] วิโรจติ จ; เอวเมว โข, ภิกฺขเว, ทสสหสฺโส พฺรหฺมา ทสสหสฺสิโลกธาตุํ ผริตฺวา อธิมุจฺจิตฺวา วิหรติ. เยปิ ตตฺถ สตฺตา อุปปนฺนา เตปิ ผริตฺวา อธิมุจฺจิตฺวา วิหรติ. ตสฺส เอวํ โหติ – ‘อโห วตาหํ กายสฺส เภทา ปรํ มรณา ทสสหสฺสสฺส พฺรหฺมุโน สหพฺยตํ อุปปชฺเชยฺย’นฺติ. โส ตํ จิตฺตํ ทหติ, ตํ จิตฺตํ อธิฏฺาติ, ตํ จิตฺตํ ภาเวติ. ตสฺส เต สงฺขารา จ วิหารา จ เอวํ ภาวิตา เอวํ พหุลีกตา ตตฺรุปปตฺติยา สํวตฺตนฺติ. อยํ, ภิกฺขเว, มคฺโค อยํ ปฏิปทา ตตฺรุปปตฺติยา สํวตฺตติ.
๑๖๘. ‘‘ปุน จปรํ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ สทฺธาย สมนฺนาคโต โหติ, สีเลน… สุเตน… จาเคน… ปฺาย สมนฺนาคโต โหติ. ตสฺส สุตํ โหติ – ‘สตสหสฺโส พฺรหฺมา ทีฆายุโก วณฺณวา สุขพหุโล’ติ. สตสหสฺโส, ภิกฺขเว, พฺรหฺมา สตสหสฺสิโลกธาตุํ ผริตฺวา อธิมุจฺจิตฺวา วิหรติ. เยปิ ตตฺถ สตฺตา อุปปนฺนา เตปิ ผริตฺวา อธิมุจฺจิตฺวา วิหรติ. เสยฺยถาปิ, ภิกฺขเว, นิกฺขํ ชมฺโพนทํ [เนกฺขํ (สี. สฺยา. กํ. ปี.)] ทกฺขกมฺมารปุตฺตอุกฺกามุขสุกุสลสมฺปหฏฺํ ¶ ปณฺฑุกมฺพเล ¶ นิกฺขิตฺตํ ภาสเต จ ตปเต จ วิโรจติ จ; เอวเมว โข, ภิกฺขเว, สตสหสฺโส พฺรหฺมา สตสหสฺสิโลกธาตุํ ผริตฺวา อธิมุจฺจิตฺวา วิหรติ. เยปิ ตตฺถ สตฺตา อุปปนฺนา เตปิ ผริตฺวา อธิมุจฺจิตฺวา วิหรติ. ตสฺส เอวํ โหติ – ‘อโห วตาหํ กายสฺส เภทา ปรํ มรณา สตสหสฺสสฺส พฺรหฺมุโน สหพฺยตํ อุปปชฺเชยฺย’นฺติ ¶ . โส ตํ จิตฺตํ ทหติ, ตํ จิตฺตํ อธิฏฺาติ, ตํ จิตฺตํ ภาเวติ. ตสฺส เต สงฺขารา จ วิหารา จ เอวํ ภาวิตา เอวํ พหุลีกตา ตตฺรุปปตฺติยา สํวตฺตนฺติ. อยํ, ภิกฺขเว, มคฺโค อยํ ปฏิปทา ตตฺรุปปตฺติยา สํวตฺตติ.
๑๖๙. ‘‘ปุน จปรํ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ สทฺธาย สมนฺนาคโต โหติ, สีเลน… สุเตน… จาเคน… ปฺาย สมนฺนาคโต โหติ. ตสฺส สุตํ โหติ – อาภา เทวา…เป… ปริตฺตาภา เทวา… อปฺปมาณาภา เทวา… อาภสฺสรา เทวา ทีฆายุกา วณฺณวนฺโต สุขพหุลาติ. ตสฺส เอวํ โหติ – ‘อโห วตาหํ กายสฺส เภทา ปรํ มรณา อาภสฺสรานํ เทวานํ สหพฺยตํ อุปปชฺเชยฺย’นฺติ. โส ตํ จิตฺตํ ทหติ, ตํ จิตฺตํ อธิฏฺาติ, ตํ จิตฺตํ ภาเวติ. ตสฺส เต สงฺขารา จ วิหารา จ เอวํ ภาวิตา เอวํ พหุลีกตา ตตฺรุปปตฺติยา สํวตฺตนฺติ. อยํ, ภิกฺขเว, มคฺโค อยํ ปฏิปทา ตตฺรุปปตฺติยา สํวตฺตติ.
๑๗๐. ‘‘ปุน จปรํ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ สทฺธาย สมนฺนาคโต โหติ, สีเลน ¶ … สุเตน… จาเคน… ปฺาย สมนฺนาคโต โหติ. ตสฺส สุตํ โหติ – ปริตฺตสุภา เทวา…เป… อปฺปมาณสุภา เทวา… สุภกิณฺหา เทวา ทีฆายุกา วณฺณวนฺโต สุขพหุลาติ. ตสฺส เอวํ โหติ – ‘อโห วตาหํ กายสฺส เภทา ปรํ มรณา สุภกิณฺหานํ เทวานํ สหพฺยตํ อุปปชฺเชยฺย’นฺติ. โส ตํ จิตฺตํ ทหติ, ตํ จิตฺตํ อธิฏฺาติ, ตํ จิตฺตํ ภาเวติ. ตสฺส เต สงฺขารา จ วิหารา จ เอวํ ภาวิตา เอวํ พหุลีกตา ตตฺรุปปตฺติยา สํวตฺตนฺติ. อยํ, ภิกฺขเว, มคฺโค อยํ ปฏิปทา ตตฺรุปปตฺติยา สํวตฺตติ.
๑๗๑. ‘‘ปุน จปรํ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ สทฺธาย สมนฺนาคโต โหติ, สีเลน… สุเตน… จาเคน… ปฺาย สมนฺนาคโต โหติ. ตสฺส ¶ สุตํ โหติ – เวหปฺผลา เทวา…เป… อวิหา เทวา… อตปฺปา เทวา… สุทสฺสา เทวา… สุทสฺสี เทวา… อกนิฏฺา เทวา ทีฆายุกา วณฺณวนฺโต สุขพหุลาติ. ตสฺส เอวํ โหติ – ‘อโห วตาหํ กายสฺส เภทา ปรํ มรณา ¶ อกนิฏฺานํ เทวานํ สหพฺยตํ อุปปชฺเชยฺย’นฺติ. โส ตํ จิตฺตํ ทหติ, ตํ จิตฺตํ อธิฏฺาติ, ตํ จิตฺตํ ภาเวติ. ตสฺส เต สงฺขารา จ วิหารา ¶ จ เอวํ ภาวิตา เอวํ พหุลีกตา ตตฺรุปปตฺติยา สํวตฺตนฺติ. อยํ, ภิกฺขเว, มคฺโค อยํ ปฏิปทา ตตฺรุปปตฺติยา สํวตฺตติ.
๑๗๒. ‘‘ปุน จปรํ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ สทฺธาย สมนฺนาคโต โหติ, สีเลน… สุเตน… จาเคน… ปฺาย สมนฺนาคโต โหติ. ตสฺส สุตํ โหติ – ‘อากาสานฺจายตนูปคา เทวา ทีฆายุกา จิรฏฺิติกา สุขพหุลา’ติ ¶ . ตสฺส เอวํ โหติ – ‘อโห วตาหํ กายสฺส เภทา ปรํ มรณา อากาสานฺจายตนูปคานํ เทวานํ สหพฺยตํ อุปปชฺเชยฺย’นฺติ. โส ตํ จิตฺตํ ทหติ, ตํ จิตฺตํ อธิฏฺาติ, ตํ จิตฺตํ ภาเวติ. ตสฺส เต สงฺขารา จ วิหารา จ เอวํ ภาวิตา เอวํ พหุลีกตา ตตฺรุปปตฺติยา สํวตฺตนฺติ. อยํ, ภิกฺขเว, มคฺโค อยํ ปฏิปทา ตตฺรุปปตฺติยา สํวตฺตติ.
๑๗๓. ‘‘ปุน จปรํ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ สทฺธาย สมนฺนาคโต โหติ, สีเลน… สุเตน… จาเคน… ปฺาย สมนฺนาคโต โหติ. ตสฺส สุตํ โหติ – ‘วิฺาณฺจายตนูปคา เทวา ทีฆายุกา จิรฏฺิติกา สุขพหุลา’ติ. ตสฺส เอวํ โหติ – ‘อโห วตาหํ กายสฺส เภทา ปรํ มรณา วิฺาณฺจายตนูปคานํ เทวานํ สหพฺยตํ อุปปชฺเชยฺย’นฺติ. โส ตํ จิตฺตํ ทหติ, ตํ จิตฺตํ อธิฏฺาติ, ตํ จิตฺตํ ภาเวติ. ตสฺส เต สงฺขารา จ วิหารา จ เอวํ ภาวิตา เอวํ พหุลีกตา ตตฺรุปปตฺติยา สํวตฺตนฺติ. อยํ, ภิกฺขเว, มคฺโค อยํ ปฏิปทา ตตฺรุปปตฺติยา สํวตฺตติ.
๑๗๔. ‘‘ปุน จปรํ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ สทฺธาย สมนฺนาคโต โหติ, สีเลน… สุเตน… จาเคน… ปฺาย สมนฺนาคโต โหติ. ตสฺส สุตํ โหติ – อากิฺจฺายตนูปคา เทวา…เป… เนวสฺานาสฺายตนูปคา เทวา ทีฆายุกา จิรฏฺิติกา สุขพหุลาติ. ตสฺส เอวํ โหติ – ‘อโห วตาหํ กายสฺส เภทา ปรํ มรณา เนวสฺานาสฺายตนูปคานํ เทวานํ สหพฺยตํ อุปปชฺเชยฺย’นฺติ. โส ตํ จิตฺตํ ทหติ, ตํ จิตฺตํ อธิฏฺาติ, ตํ จิตฺตํ ภาเวติ. ตสฺส เต สงฺขารา จ วิหารา จ เอวํ ภาวิตา เอวํ พหุลีกตา ตตฺรุปปตฺติยา สํวตฺตนฺติ. อยํ, ภิกฺขเว, มคฺโค อยํ ปฏิปทา ตตฺรุปปตฺติยา สํวตฺตติ.
๑๗๕. ‘‘ปุน ¶ จปรํ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ สทฺธาย สมนฺนาคโต โหติ, สีเลน… สุเตน… จาเคน… ¶ ปฺาย สมนฺนาคโต โหติ. ตสฺส เอวํ โหติ ¶ – ‘อโห วตาหํ อาสวานํ ขยา อนาสวํ เจโตวิมุตฺตึ ปฺาวิมุตฺตึ ทิฏฺเว ธมฺเม สยํ อภิฺา สจฺฉิกตฺวา อุปสมฺปชฺช วิหเรยฺย’นฺติ. โส อาสวานํ ขยา อนาสวํ เจโตวิมุตฺตึ ปฺาวิมุตฺตึ ทิฏฺเว ธมฺเม สยํ อภิฺา สจฺฉิกตฺวา อุปสมฺปชฺช วิหรติ. อยํ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ น กตฺถจิ อุปปชฺชตี’’ติ [น กตฺถจิ อุปปชฺชติ, น กุหิฺจิ อุปปชฺชตีติ (สี. ปี.), น กตฺถจิ อุปปชฺชติ, น กุหิฺจิ อุปสมฺปชฺช วิหรตีติ. (ก.)].
อิทมโวจ ภควา. อตฺตมนา เต ภิกฺขู ภควโต ภาสิตํ อภินนฺทุนฺติ.
สงฺขารุปปตฺติสุตฺตํ นิฏฺิตํ ทสมํ.
อนุปทวคฺโค นิฏฺิโต ทุติโย.
ตสฺสุทฺทานํ –
อนุปาท-โสธน-โปริสธมฺโม, เสวิตพฺพ-พหุธาตุ-วิภตฺติ;
พุทฺธสฺส กิตฺตินาม-จตฺตารีเสน, อานาปาโน กายคโต อุปปตฺติ [อิโต ปรํ สฺยา. กํ. ก. โปตฺถเกสุ เอวมฺปิ ทิสฺสติ –-§จนฺทเก วิมเล ปริสุทฺเธ, ปุณฺณสมฺโมทินิโรธอตฺตโน;§ทนฺธา พหุชนเสวิตํ ธมฺมวรํ, ยํ อนุปทํ วคฺควรํ ทุติยาติ].