📜
๕. สฬายตนวคฺโค
๑. อนาถปิณฺฑิโกวาทสุตฺตวณฺณนา
๓๘๓. อธิมตฺตคิลาโนติ ¶ ¶ อธิกาย มตฺตาย มรณสฺส อาสนฺนตาย อติวิย คิลาโนติ อตฺโถ. เตนาห ‘‘มรณเสยฺยํ อุปคโต’’ติ. อขณฺฑํ อกาสิ คหปติโน สตฺถริ ปรมเปมตฺตา. ยตฺตกํ จสฺสาติ, ‘‘สกึ วา ทฺวิกฺขตฺตุํ วา’’ติ วุตฺตํ ยตฺตกํ อสฺส คหปติสฺส.
๓๘๔. โอสกฺกนฺตีติ ปริหายนฺติ. โอตฺถรนฺตีติ อภิภวนฺติ. อุสฺมา นาม กมฺมชเตโชธาตุ, สา สห ชีวิตินฺทฺริยนิโรธา ปริยาทิยติ, ยาว ตา อายุอุสฺมา วตฺตนฺติ, ตาว มรณนฺติกา เวทนา วตฺตนฺเตว วิฺาณสฺส อนิรุทฺธตฺตา. เตนาห ‘‘ยาว อุสฺมา’’ติอาทิ.
๓๘๕. ตีหิ คาเหหีติ ตณฺหามานทิฏฺิคฺคาเหหิ. ปฏิพาหิตุํ วิกฺขมฺเภตุํ. จกฺขุํ ตีหิ คาเหหิ น คณฺหิสฺสามีติ มานคฺคาหปฏิกฺเขปมุเขน จกฺขุสฺมึ อนิจฺจานุปสฺสนาติ ทสฺเสติ. อนิจฺจานุปสฺสนาย หิ สติ อปฺปติฏฺโ มานคฺคาโห, ทุกฺขานุปสฺสนาย สติ อปฺปติฏฺโ ตณฺหาคฺคาโห, อนตฺตานุปสฺสนาย สติ อปฺปติฏฺโ ทิฏฺิคฺคาโหติ, คาโห จ นาม โอฬาริโก, ตสฺมึ วิคเตปิ นิกนฺติ ติฏฺเยฺยาติ ตํ วิชหาเปตุกาเมน, – ‘‘น จ เม จกฺขุนิสฺสิตํ วิฺาณํ ภวิสฺสตี’’ติ วุตฺตนฺติ อาห – ‘‘วิฺาณฺจาปิ เม จกฺขุนิสฺสิตํ น ภวิสฺสตี’’ติ. สพฺพํ กามภวรูปนฺติ กามภูมิปริยาปนฺนํ สพฺพํ รูปกฺขนฺธมาห – ‘‘กามรูปภวรูป’’นฺติ วา ปาโ. โส ยุตฺโต อิมสฺส วารสฺส เอว อนวเสสปฺจโวการภวปริยาปนฺนโต. ตถา หิ อุปริ จตุโวการภโว อนวเสสโต วุตฺโต.
๓๘๖. อิธโลกนฺติ เอตฺถ สงฺขารโลกวิสโยติ อธิปฺปาเยน, ‘‘วสนฏฺานํ วา’’ติอาทิ วุตฺตํ, ตฺจ โข ปมทุติยวาเรหิ อิธโลโก คหิโตติ กตฺวา. ปมทุติยวาเรหิ ปน อิธโลโก ¶ ปรโลโกติ วิภาเคน วินา ปฺจโวการภโว คหิโต; ตถา ตติยวาเร ปฺจโวการภโว จตุโวการภโว จ คหิโตติ ปุน ทิฏฺธมฺมสมฺปรายวเสน ตํ วิภชิตฺวา ทสฺเสตุํ, ‘‘น อิธโลก’’นฺติอาทิ วุตฺตํ ¶ . อิธโลกนฺติ จ สตฺตสงฺขารวเสเนว คหิตํ. สพฺพมฺปิ สงฺขารวเสน ปริคฺคเหตฺวา ทสฺเสตุํ, ‘‘ยมฺปิ เม ทิฏฺ’’นฺติอาทิ วุตฺตนฺติ เกจิ. อปริตสฺสนตฺถํ ตณฺหาปริตสฺสนาย อนุปฺปาทนตฺถํ. ยสฺส ทิฏฺธมฺโมติ วุจฺจติ, ตสฺส ปน อภาวโต, ‘‘มนุสฺสโลกํ เปตฺวา เสสา ปรโลกา นามา’’ติ วุตฺตํ. เยสํ ปน ‘‘อิธโลก’’นฺติ อิมินา สตฺตโลกสฺสปิ คหณํ อิจฺฉิตํ. เตสํ มเตน, ‘‘มนุสฺสโลกํ เปตฺวา’’ติ โยชนา.
๓๘๗. อลฺลียสีติ อตฺตภาเว โภเคสุ จ อเปกฺขํ กโรสีติ อตฺโถ. เอวรูปีติ ยาทิสี ตทา ธมฺมเสนาปตินา กถิตา, เอวรูปี. ธมฺมกถา น สุตปุพฺพาติ ยถากถิตาการเมว สนฺธาย ปฏิกฺเขโป, น สุขุมคมฺภีรสฺุตาปฏิสํยุตฺตตาสามฺํ. เตนาห ‘‘เอวํ ปนา’’ติอาทิ.
มยา คตมคฺคเมว อนุคจฺฉสีติ ทานมยปฺุภาวสามฺํ คเหตฺวา วทติ, น โพธิสตฺตทานภูตํ ทานปารมิตํ. น ปฏิภาตีติ รุจฺจนวเสน จิตฺเต น อุปติฏฺติ. เตนาห ‘‘น รุจฺจตี’’ติ. ตถา เหส วฏฺฏาภิรโตติ. อุชุมคฺคาวหา วิปสฺสนา ภควตา ปนสฺส กถิตปุพฺพา.
๓๘๘. เอสิตคุณตฺตา เอสิยมานคุณตฺตา จ อิสิ, อเสกฺขา เสกฺขา กลฺยาณปุถุชฺชนา จ, อิสีนํ สงฺโฆ, เตน นิเสวิตนฺติ อิสิสงฺฆนิเสวิตํ. กามํ ตสฺส วิหารสฺส คนฺธกุฏิปาสาทกูฏาคาราทิวเสน นิสีทนนิปชฺชนาย รุกฺขลตาทิวเสน ภูมิสยาทิวเสน จ อนฺสาธารณา มหตี รมณียตา อตฺเถว, สา ปน เคหสฺสิตภาเวน อริยานํ จิตฺตํ ตถา น โตเสติ; ยถา อริยานํ นิเสวิตภาเวนาติ อาห – ‘‘ปมคาถาย เชตวนสฺส วณฺณํ กเถตฺวา’’ติ. เตนาห ภควา – ‘‘ยตฺถ อรหนฺโต วิหรนฺติ, ตํ ภูมิรามเณยฺยก’’นฺติ (ธ. ป. ๙๘; เถรคา. ๙๙๑; สํ. นิ. ๑.๒๖๑). อปจยคามินี เจตนา สตฺตานํ สุทฺธิมาวหตีติ อาห – ‘‘กมฺมนฺติ มคฺคเจตนา’’ติ. จตุนฺนํ อริยสจฺจานํ วิทิตกรณฏฺเน กิเลสานํ วิกฺขมฺภนฏฺเน จ วิชฺชา, มคฺคสมฺมาทิฏฺีติ อาห – ‘‘วิชฺชาติ มคฺคปฺา’’ติ. สมาธิปกฺขิโก ธมฺโม นาม สมฺมาวายามสติสมาธโย. ตถา หิ วิชฺชาภาคิโย สมาธิปิ สมาธิปกฺขิโก. สีลํ ตสฺส อตฺถีติ สีลนฺติ อาห – ‘‘สีเล ปติฏฺิตสฺส ชีวิตํ อุตฺตม’’นฺติ. ทิฏฺิสงฺกปฺโปติ สมฺมาสงฺกปฺโป. ตตฺถ สมฺมาสงฺกปฺปสฺส อุปการกภาเวน วิชฺชาภาโค ¶ . ตถา ¶ หิ โส ปฺากฺขนฺธสงฺคหิโตติ วุจฺจติ, ยถา สมฺมาสงฺกปฺโป ปฺากฺขนฺเธน สงฺคหิโต, เอวํ วายามสติโย สมาธิกฺขนฺธสงฺคหิตาติ. เตนาห – ‘‘ธมฺโมติ วายามสติสมาธโย’’ติ. ‘‘ธมฺโม’’ติ หิ อิธ สมฺมาสมาธิ อธิปฺเปโต, – ‘‘เอวํ ธมฺมา เต ภควนฺโต อเหสุ’’นฺติอาทีสุ (ที. นิ. ๒.๑๓; ม. นิ. ๓.๑๙๘; สํ. นิ. ๕.๓๗๘) วิย. วาจากมฺมนฺตาชีวาติ สมฺมาวาจากมฺมนฺตาชีวา มคฺคปริยาปนฺนา เอว, เต สพฺเพปิ คหิตาติ. เตนาห – ‘‘เอเตน อฏฺงฺคิเกน มคฺเคนา’’ติ.
อุปาเยนาติ เยน วิธินา อริยมคฺโค ภาเวตพฺโพ, เตน สมาธิปกฺขิยํ วิปสฺสนาธมฺมฺเจว มคฺคธมฺมฺจ. ‘‘อริยํ โว, ภิกฺขเว, สมฺมาสมาธึ เทเสสฺสามิ สอุปนิสํ สปริกฺขาร’’นฺติ (ม. นิ. ๓.๑๓๖) หิ วจนโต สมฺมาสมาธิอาทโย มคฺคธมฺมาปิ สมาธิปกฺขิยา. วิจิเนยฺยาติ วีมํเสยฺย, ภาเวยฺยาติ อตฺโถ. ตตฺถาติ เหตุมฺหิ ภุมฺมวจนํ. อริยมคฺคเหตุกา หิ สตฺตานํ วิสุทฺธิ. เตนาห – ‘‘ตสฺมึ อริยมคฺเค วิสุชฺฌตี’’ติ. ปฺจกฺขนฺธธมฺมํ วิจิเนยฺย, ปฺจุปาทานกฺขนฺเธ วิปสฺเสยฺย. เตสุ หิ วิปสฺสิยมาเนสุ วิปสฺสนา อุกฺกํสคตา. ยทคฺเคน ทุกฺขสจฺจํ ปริฺาปฏิเวเธน ปฏิวิชฺฌียติ, ตทคฺเคน สมุทยสจฺจํ ปหานปฏิเวเธน นิโรธสจฺจํ สจฺฉิกิริยาปฏิเวเธน, มคฺคสจฺจํ ภาวนาปฏิเวเธน ปฏิวิชฺฌียติ, เอวํ อจฺจนฺตวิสุทฺธิยา สุชฺฌติ. เตนาห – ‘‘เอวํ เตสุ จตูสุ สจฺเจสุ วิสุชฺฌตี’’ติ. อิธาปิ นิมิตฺตตฺเถ ภุมฺมวจนํ. สจฺเจสุ วา ปฏิวิชฺฌิยมาเนสูติ วจนเสโส.
อวธารณวจนนฺติ ววตฺถาปนวจนํ, อวธารณนฺติ อตฺโถ. สาริปุตฺโตวาติ จ อวธารณํ ตสฺส สาวกภาวโต สาวเกสุ สาริปุตฺโตว เสยฺโยติ อิมมตฺถํ ทีเปติ. กิเลสอุปสเมนาติ อิมินา มหาเถรสฺส ตาทิโส กิเลสูปสโมติ ทสฺเสติ, ยสฺส สาวกสฺส วิสเย ปฺาย ปารมิปฺปตฺติ อโหสิ. ยทิ เอวํ – ‘‘โยปิ ปารงฺคโต ภิกฺขุ, เอตาวปรโม สิยา’’ติ อิทํ กถนฺติ? เตสํ เตสํ พุทฺธานํ สาสเน ปฺาย ปารมิปฺปตฺตสาวกวเสเนตํ วุตฺตนฺติ ทฏฺพฺพํ. อถ วา – ‘‘นตฺถิ วิมุตฺติยา นานตฺต’’นฺติ (ที. นิ. ฏี. ๓.๑๔๑; วิภ. มูลฏี. สุตฺตนฺตภาชนียวณฺณนา) วจนโต สาวเกหิ วิมุตฺติปฺามตฺตํ สนฺธาเยตํ วุตฺตํ. เตนาห – ‘‘ปารงฺคโตติ นิพฺพานํ คโต’’ติอาทิ. เสสํ สุวิฺเยฺยเมว.
อนาถปิณฺฑิโกวาทสุตฺตวณฺณนาย ลีนตฺถปฺปกาสนา สมตฺตา.
๒. ฉนฺโนวาทสุตฺตวณฺณนา
๓๘๙. ฉนฺโนติ ¶ ¶ อิทํ ตสฺส นามนฺติ อาห ‘‘เอวํนามโก เถโร’’ติ. ยสฺส ปน สตฺถารา ปรินิพฺพานกาเล พฺรหฺมทณฺโฑ อาณตฺโต, อยํ โส น โหตีติ ทสฺเสนฺโต อาห – ‘‘น อภินิกฺขมนํ นิกฺขนฺตตฺเถโร’’ติ, โลกนาถสฺส อภินิกฺขมนกาเล กปิลปุรโต นิกฺขนฺโตติ อตฺโถ. คิลานปุจฺฉกาติ คิลานสฺส ปุจฺฉนกา, คิลานภาวสฺส อวตฺถํ โสตุกามาติ อตฺโถ. สสนโต หึสนโต สตฺถนฺติ อาห ‘‘ชีวิตหารกสตฺถ’’นฺติ.
๓๙๐. อุปวชฺชํ เอตสฺส นตฺถีติ อนุปวชฺชํ, กรชกายํ กตฺวา อายตึ อุปฺปตฺติรหิตนฺติ อตฺโถ. เตนาห ‘‘อนุปฺปตฺติก’’นฺติ.
๓๙๑. ขยวยํ ตฺวาติ สงฺขารคตํ ขณภงฺคํ เนตฺวา าเณน ยาถาวโต ตฺวา. เนตํ มมาติ ทุกฺขโต สมนุปสฺสนา สงฺขาเรสุ ทิฏฺเสุ มมํการาภาวโต. เนโสหมสฺมีติ อนิจฺจโต สมนุปสฺสนา อนิจฺจโต เตสุ ทิฏฺเสุ อหํการาภาวโต. น เมโส อตฺตาติ อนตฺตโต สมนุปสฺสนา อนตฺตโต เตสุ ทิฏฺเสุ อตฺตคฺคาหาภาวโตติ อาห – ‘‘เนตํ มม…เป… อตฺตาติ สมนุปสฺสามี’’ติ.
๓๙๓. ตสฺมา ปุถุชฺชโนติ ยสฺมา อริโย สพฺพโส ปริฺาตวตฺถุโก ทุกฺขเวทนํ อธิวาเสตุํ อสกฺโกนฺโต นาม นตฺถิ, ตสฺมา ปุถุชฺชโน, เกวลํ ปน อธิมาเนเนว – ‘‘นาภิกงฺขามิ ชีวิตํ, ปริจิณฺโณ เม สตฺถา, นิโรธํ ทิสฺวา’’ติ วทตีติ อธิปฺปาโย. อิทมฺปีติ อิทมฺปิ, ‘‘นิสฺสิตสฺส จลิต’’นฺติอาทิ. ตณฺหานิสฺสิตภาเวน หิ อายสฺมา ฉนฺโน มารณนฺติกํ เวทนํ อธิวาเสตุํ อสกฺโกนฺโต อิโต จิโต ปริวตฺตนฺโต จลติ วิปฺผนฺทติ, ตสฺมา ‘‘นิสฺสิตสฺส จลิต’’นฺติอาทิ มนสิกาตพฺพํ, เตน อิทํ สพฺพํ ตํ วิปฺผนฺทิตํ น ภวิสฺสตีติ อธิปฺปาโย. กปฺปสทฺโท กาลปริยาโยปิ โหติ, น กาลวิเสสวาจโก เอวาติ อาห – ‘‘นิจฺจกปฺปนฺติ นิจฺจกาล’’นฺติ. ยถา อปฺปหีนตณฺหาทิฏฺิโก ปุคฺคโล ตํนิสฺสิโต อลฺลิโน, เอวํ ตาหิปิ นิสฺสิโต อมุตฺตภาวโตติ อาห – ‘‘ตณฺหาทิฏฺีหิ นิสฺสิตสฺสา’’ติ. จลิตนฺติ ยถา ยถา อสมารทฺธาย สมฺมาปฏิปตฺติยา อาทีนววเสน จลนฺตํ ปน ยสฺมา อริยสฺส วินเย วิรูปํ จลิตํ นาม โหติ, ตสฺมา อาห – ‘‘วิปฺผนฺทิตํ โหตี’’ติ. ตาทิเส ปน ¶ ปปฺจวิกฺขมฺภนวเสน จิตฺตสฺส จลิเต ¶ อสติ ภาวนาย วีถิปฏิปนฺนตาย กิเลสปฏิปฺปสฺสทฺธิ เอว โหตีติ อาห ‘‘จลิเต อสติ ปสฺสทฺธี’’ติ. เตน วุตฺตํ – ‘‘กิเลสปสฺสทฺธิ นาม โหตี’’ติ.
ภวนฺตรํ ทิสฺวา นมนฏฺเน นติ. เตนาห – ‘‘นติยา อสตีติ ภวตฺถาย อาลยนิกนฺติปริยุฏฺาเนสุ อสตี’’ติ. ปฏิสนฺธิวเสน อาคติ นามาติ ปฏิสนฺธิคฺคหณวเสน ภวนฺตรโต อิเธว อาคมนํ นาม, จุติวเสน จวนวเสน อิโต ภวนฺตรสฺส คมนํ นาม น โหติ อาคติคติยา อสติ กตูปจิตสฺสปิ กมฺมสฺส อุปฺปตฺติปริกปฺปวเสน ปวตฺติยา อภาวโต. จวนวเสนาติ นิพฺพตฺตภวโต จวนวเสน จุติ, อายตึ อุปปชฺชนวเสน อุปปาโต น โหติ. ยโต คติ อาคติ จวนํ อุปปาโต น โหติ, ตโต เอว เนวิธ, น หุรํ, น อุภยมนฺตเรน, กายสฺส คติยา อาคติยา จ อภาวโต สพฺพโส จุตูปปาโต นตฺถิ; เตน น อิธโลเก ิโตติ วตฺตพฺโพ. น ปรโลเก ิโตติ วตฺตพฺโพ, น อุภยมนฺตเรน ิโตติ วตฺตพฺโพ. เตนาห ‘‘นยิธ โลเก’’ติอาทิ. ตตฺถ อิธโลกปรโลกวินิมุตฺตสฺส สํสรณปเทสสฺส อภาวโต, ‘‘น อุภยมนฺตเรนา’’ติ วุตฺโตติ อุภยปริยาปนฺโน น โหตีติ ปฏิกฺขิปนฺโต, ‘‘น อุภยตฺถ โหตี’’ติ อาห. อยเมว อนฺโตติ โย อิธโลเก ปรโลเก จ อภาโว อวิชฺชมานตา อนุปฺปชฺชนํ, อยเมว สกลสฺส ทุกฺขมูลสฺส อนฺโต ปริโยสานํ.
๓๙๔. กณฺนาฬึ ฉินฺทีติ นาฬึ ฉินฺทิตุํ อารภิ. ตสฺมึ ฉินฺทิตุํ อารทฺธกฺขเณ เฉโท จ วตฺตติ; มรณภยฺจ โอกฺกมิ อวีตราคภาวโต, ตโต เอว คตินิมิตฺตํ อุปฏฺาติ. ‘‘โสปิ นาม สพฺรหฺมจารีนํ อนุปวชฺชตํ พฺยากริตฺวา สราคมรณํ มริสฺสตี’’ติ สํวิคฺคมานโส สงฺขาเร อนิจฺจาทิวเสน ปริคฺคณฺหนฺโต. อรหตฺตํ ปตฺวาติ ปุพฺเพ พหุโส วิปสฺสนาย อุทยพฺพยาณํ ปาวิตตฺตา ตาวเทว อรหตฺตํ ปตฺวา อรหตฺตผลปจฺจเวกฺขณานนฺตรํ กณฺนาฬิจฺเฉทปจฺจยา ชีวิตนิโรเธน สมสีสี หุตฺวา ปรินิพฺพายิ. น หิ อนฺติมภวิกสฺส อรหตฺตํ อปฺปตฺวา ชีวิตนฺตราโย โหติ. เถรสฺสาติ อายสฺมโต ฉนฺนตฺเถรสฺส. พฺยากรเณนาติ เหตุมฺหิ กรณวจนํ ‘‘พฺยากรเณน เหตุนา’’ติ. ตนฺนิมิตฺตฺหิ เถโร วีริยํ ¶ ปคฺคณฺหนฺโต วิปสฺสนํ อุสฺสุกฺกาเปติ. อิมินาติ, ‘‘อตฺถิ, ภนฺเต’’ติอาทิวจเนน. เถโรติ อายสฺมา สาริปุตฺตตฺเถโร. ปุจฺฉตีติ, ภนฺเต, ตถา กุลสํสคฺคปสุโต กถํ ปรินิพฺพายิสฺสตีติ ปุจฺฉติ. ‘‘ปุพฺเพ กุเลสุ สํสฏฺวิหารี’’ติ สพฺรหฺมจารีนํ ปฺาตสฺสปิ อิมสฺมึ ‘‘โหนฺติ เหเต สาริปุตฺตา’’ติอาทินา ภควโต วุตฺต-ฏฺาเน อสํสฏฺภาโว ปากโฏ อโหสิ. ปกฺกมฺปิ นิปกฺกํ วิย สมฺมาปฏิปชฺชมานาปิ เกจิ อสฺตา อุปฏฺหนฺติ. เสสํ สุวิฺเยฺยเมว.
ฉนฺโนวาทสุตฺตวณฺณนาย ลีนตฺถปฺปกาสนา สมตฺตา.
๓. ปุณฺโณวาทสุตฺตวณฺณนา
๓๙๕. อนนฺตรสุตฺเต ¶ ‘‘ปฏิสลฺลานาติ ผลสมาปตฺติโต’’ติ วุตฺตํ, ตตฺถ ธมฺมเสนาปติโน อริยวิหารสฺส อธิปฺเปตตฺตา, อิธ ปน อกตกิจฺจสฺส ปฏิสลฺลานํ นาม กายวิเวโกติ อาห – ‘‘ปฏิสลฺลานาติ เอกีภาวา’’ติ. ‘‘จกฺขุวิฺเยฺยา รูปา’’ติ ปเนตฺถ วิฺเยฺยรูปํ วิชานนฺตสฺส ทฺวารภูตํ จกฺขุนฺติ อุภยํ อชฺฌตฺติกํ พาหิรฺจ อายตนํ อภินนฺทิตาทิสามฺเน ตฺเจติ เอตฺถ ตํ-สทฺเทน เอกชฺฌํ ปจฺจามฏฺนฺติ อาห – ‘‘ตฺเจติ ตํ จกฺขฺุเจว รูปฺจา’’ติ. ยํ ปเนตฺถ วิฺเยฺยสทฺเทน โชติตํ วิฺาณํ ตํ สมฺปยุตฺตธมฺมาติ ตทุภยํ, ‘‘มโนวิฺเยฺยา ธมฺมา’’ติ ปเทน กถิตเมวาติ อิธ น คหิตํ. เอส นโย เสเสสุปิ. สโมธาเนนาติ สหาวฏฺาเนน, จิตฺเตน นนฺทิยา ตณฺหาย สห ปวตฺติยา จิตฺตสหุปฺปตฺติยาติ อตฺโถ. เตนาห – ‘‘อุปฺปชฺชติ นนฺที’’ติ. ปฺจกฺขนฺธทุกฺขสฺส สโมธานนฺติ ปฺจกฺขนฺธสงฺขาตสฺส ทุกฺขสจฺจสฺส ปจฺจโวกาเร สหปฺปวตฺติ โหติ. ยสฺมา ทุกฺขํ อุปฺปชฺชมานํ ฉนฺนํ ทฺวารานํเยว วเสน อุปฺปชฺชติ, ตถา สมุทโยติ, ตสฺมา อาห – ‘‘อิติ ฉสุ ทฺวาเรสู’’ติอาทิ. กิเลสวฏฺฏสฺส กมฺมวฏฺฏสฺส วิปากวฏฺฏสฺส จ กถิตตฺตา อาห – ‘‘วฏฺฏํ มตฺถกํ ปาเปตฺวา ทสฺเสตี’’ติ. ทุติยนเยติ ‘‘สนฺติ จ โข’’ติอาทินา วุตฺเต ทุติเย เทสนานเย. ปาฏิเยกฺโก อนุสนฺธีติ น ยถานุสนฺธิ นาปิ อชฺฌาสยานุสนฺธีติ อธิปฺปาโย, ปุจฺฉานุสนฺธิสฺส ปน อิธ สมฺภโว เอว นตฺถีติ. สตฺตสุ าเนสูติ อกฺโกสเน ปริภาสเน ปาณิปฺปหาเร เลฑฺฑุปฺปหาเร ทณฺฑปฺปหาเร สตฺถปฺปหาเร ชีวิตาโวโรปเนติ อิเมสุ สตฺตสุ. ‘‘ภทฺทกา วติเม’’ติอาทินา ขนฺติปฏิสํยุตฺตํ สีหนาทํ นทาเปตุํ.
๓๙๖. จณฺฑาติ ¶ โกธนา, เตน ทูสิตจิตฺตตาย ทุฏฺาติ วุตฺตา. กิพฺพิสาติ ปาปา. ผรุสาติ อีสกมฺปิ ปสาทสิเนหาภาเวน ลุทฺทา. ผรุสวจนตาย วา ผรุสา, ตถาภูตา ปน ลุทฺทา นาม โหนฺติ, ตสฺมา วุตฺตํ ‘‘กกฺขฬา’’ติ. อิทฺจ เตติ, ‘‘หตฺถจฺเฉทํ นาสิกจฺเฉท’’นฺติ เอวมาทึ อิทฺจ อนิฏฺํ กริสฺสามาติ ภยทสฺสเนน ตชฺเชสฺสนฺติ.
ฆฏิกมุคฺคเรนาติ ทณฺฑานํ กิร อคฺคปสฺเส ฆฏาการํ ทสฺเสนฺติ, เตน โส ‘‘ฆฏิกมุคฺคโร’’ติ วุจฺจติ. เอกโตธาราทินา สตฺเถน กรวาลขคฺคาทินา. ‘‘อินฺทฺริยสํวราทีนํ เอตํ นาม’’นฺติ วตฺวา ยตฺถ ยตฺถ อินฺทฺริยสํวราทโย ‘‘ทโม’’ติ วุตฺตา, ตํ ปาปเทสํ ทสฺเสนฺโต ‘‘สจฺเจนา’’ติอาทิมาห ¶ . มนจฺฉฏฺานิ อินฺทฺริยานิ ทเมติ สํวเรตีติ อินฺทฺริยสํวโร, ทโม. ราคาทิปาปธมฺเม ทเมติ อุปสเมตีติ ทโม, ปฺา. ปาณาติปาตาทิกมฺมกิเลเส ทเมติ อุปสเมติ วิกฺขมฺเภตีติ ทโม อุโปสโถ. พฺยาปาทวิเหสาทิเก ทเมติ วิเนตีติ ทโมติ อาห – ‘‘อิมสฺมึ ปน สุตฺเต ขนฺติ ‘ทโม’ติ เวทิตพฺพา’’ติ. อุปสโมติ ตสฺเสว ทมสฺส เววจนํ, ตสฺมา ทโม จ โส พฺยาปาทาทีนํ วินยนฏฺเน เตสํเยว อุปสมนฏฺเน อุปสโม จาติ ทมูปสโม, อธิวาสนขนฺติ.
๓๙๗. ตตฺถ ขนฺติยํ กตาธิกาโร ตํ ชนปทํ คนฺตฺวา มหาชนสฺส อวสฺสโย โหติ, ตสฺมา ตทสฺส อปทานํ สมุทาคมโต ปฏฺาย วิภาเวตุํ, ‘‘โก ปเนส ปุณฺโณ’’ติอาทิ อารทฺธํ. เอตฺถาติ เอตสฺมึ สุนาปรนฺตชนปเท. อสปฺปายวิหารนฺติ ภาวนาภิโยคสฺส น สปฺปายํ วิหารํ.
ทฺเว ภาตโรติ อวิภตฺตสาปเตยฺยา อวิภตฺตโวหารสํโยคา. เตนาห ‘‘เตสู’’ติอาทิ. ชนปทจาริกํ จรนฺโต ภณฺฑํ คเหตฺวา ชนปเทสุ วิกฺกยํ กโรนฺโต.
‘‘พุทฺธปูชํ ธมฺมปูชํ สงฺฆปูชํ กริสฺสามา’’ติ ตนฺนินฺนา. อฏฺิมิฺชํ อาหจฺจ อฏฺาสีติ, ‘‘พุทฺโธ’’ติ วจนํ อสฺสุตปุพฺพํ โสตปถํ อุปคตํ อนปฺปกํ ปีติโสมนสฺสํ สมุฏฺาเปนฺตํ ปีติสมุฏฺานปณีตรูเปหิ ฉวิจมฺมาทีนิ ฉินฺทิตฺวา อฏฺิมิฺชํ อาหจฺจ อฏฺาสิ. วิสฺสชฺชิตนฺติ วิกฺกิณนวเสน วินิโยชิตํ. กมฺมฏฺานํ น อุปฏฺาตีติ ภาวนาวีถึ น โอตรติ. มยฺหํ อสปฺปาโยติ มยฺหํ กมฺมฏฺานภาวนาย สปฺปาโย อุปกาโร น โหติ.
โกจิ ¶ จงฺกมิตุํ สมตฺโถ นาม นตฺถิ มหตา สมุทฺทวีจิสทฺเทน อุปทฺทุตตฺตา ภาวนามนสิการสฺส อนภิสมฺภุณนโต. เตนาห ‘‘สมุทฺทวีจิโย’’ติอาทิ. โสติ มกุฬวิหาโร.
อุตฺตมชเวน คจฺฉมานา ยถาธิปฺเปตํ มคฺคํ อติกฺกมิตฺวา อฺตรํ ทีปกํ ปาปุณิ.
อุปฺปาทิกํ อุฏฺาเปตฺวาติ มหาวาตมณฺฑลสมุฏฺาปเนน ตสฺมึ ปเทเส มหาสมุทฺทํ สํโขเภนฺโต มหนฺตํ อุปฺปาทํ อุฏฺเปตฺวา.
เถโร, ‘‘อมฺเห อาวชฺเชยฺยาถา’’ติ กนิฏฺสฺส วจนํ สริตฺวา อนฺตรนฺตรา อาวชฺเชติ, ตสฺมา ¶ ตทาปิ อาวชฺเชติ, ตํ สนฺธาย วุตฺตํ – ‘‘ตสฺมึเยว ขเณ อาวชฺชิตฺวา’’ติ. สมฺมุเขติ สีสฏฺาเน. ปฏิเวเทสุนฺติ ปเวเทสุํ, อุปาสกา มยนฺติ ปฏิชานึสุ. อิมินาติ อิมินา มยฺหํ ปริจฺจตฺตโกฏฺาเสน. มณฺฑลมาฬนฺติ มุณฺฑมณฺฑลมาฬสทิสํ ปฏิสฺสยํ. ปริจารกาติ อวเสสคามิโน.
สจฺจพนฺธสฺส โอกาสํ กโรนฺโต ‘‘เอกูนปฺจสตาน’’นฺติ อาห. ตํ ทิวสํ…เป… อคฺคเหสิ, เตน โส เถโร ปมํ สลากํ คณฺหนฺตานํ เอตทคฺเค ปิโต.
วาณิชคามํ คนฺตฺวาติ วาณิชคามสมีปํ คนฺตฺวา. พุทฺธโกลาหลนฺติ พุทฺธานํ อุปคมฺม สตฺตานํ อุปฺปชฺชนกุตูหลํ.
มหาคนฺธกุฏิยํเยวาติ เชตวนมหาวิหาเร มหาคนฺธกุฏิยํเยว. ปริจริตพฺพนฺติ อุปฏฺาตพฺพํ.
คนฺธกฏฺานีติ จนฺทนอครุสลฬาทีนิ สุคนฺธกฏฺานิ. เสสํ สุวิฺเยฺยเมวาติ.
ปุณฺโณวาทสุตฺตวณฺณนาย ลีนตฺถปฺปกาสนา สมตฺตา.
๔. นนฺทโกวาทสุตฺตวณฺณนา
๓๙๘. สงฺฆสฺส ¶ ภารํ อกาสิ อุปาเยน นนฺทกตฺเถรสฺส โอวาเทน วิเนตพฺพานํ ภิกฺขุนีนํ วินยตฺถํ. เตนาห ‘‘อิมํ ปนา’’ติอาทิ. ปริยายติ ¶ ปวตฺตตีติ ปริยาโย, ปฏิปาฏีติ อาห – ‘‘ปริยาเยนาติ วาเรนา’’ติ. อสฺสาติ นนฺทกตฺเถรสฺส. วทาเปสิ อฺเหิ อตฺตโน อโนกาสภาวํ. ปริยาเยน โอวทนฺตีติ โอวทิตุํ สมตฺถา ภิกฺขุนิโย วาเรน โอวทนฺติ. อิทํ ปริยาเยน โอวทนํ. จิตฺตํ เอกคฺคํ โหติ ปสีทติ ปุพฺพจริยสิทฺเธน คารวพหุมาเนน เคหสฺสิตเปมวเสน.
โคตมีติ มหาปชาปติโคตมี. เสฏฺิสฺสาติ พาราณสิเสฏฺิโน.
เตติ ปจฺเจกพุทฺเธ. กึ นุ โขติ ปุจฺฉิ จิรตรกาลํ ปฺุกิริยาย ปริภาวิตสนฺตานตาย, ปจฺเจกพุทฺเธสุ จ คารวพหุมานตาย. ทุคฺคเตหิปิ สกฺกา กาตุนฺติ ทุคฺคเตหิปิ ยถาวิภวํ กตา กุฏิ ตุมฺหากํ วสิตุํ สกฺกาติ ปุจฺฉิ.
หตฺถกมฺมํ เทถาติ หตฺถกมฺมํ กตฺวา เทถาติ อตฺโถ. อานิสํสํ อาจิกฺขิตฺวาติ ‘‘ตาทิสานํ มเหสีนํ กตํ เวยฺยาวจฺจํ อมฺหากมฺปิ ทีฆรตฺตํ หิตาย โหติ. อาวาสทานฺจ นาม มหปฺผลํ มหานิสํสํ นิพฺพตฺตฏฺาเน มหาสมฺปตฺติอาวหํ ภวิสฺสตี’’ติอาทินา อานิสํสํ อาจิกฺขิตฺวา. คาฬฺเหน โอวาเทน ตชฺเชตฺวาติ, ‘‘อิเมสุ นาม กโรนฺเตสุ ตฺวํ กสฺมา น กโรสิ, มม เชฏฺกทาสสฺส ภริยภาวํ น ชานาสิ. สพฺเพหิปิ กริยมานสฺส หตฺถกมฺมสฺส อกรเณ ตุยฺหํ อิทฺจิทฺจ ทุกฺขํ อาคมิสฺสตี’’ติ ภเยน ตชฺเชตฺวา. สตํ สตํ หุตฺวาติ สตํ สตํ ทาสปุตฺตา เอกชฺฌํ หุตฺวา เอกฺจ เอกฺจ กุฏึ กตฺวา อทาสิ. จงฺกมนาทิปริวารนฺติ จงฺกมนรตฺติฏฺานทิวาฏฺานโภชนาทิปริวารฏฺานสหิตํ. ชคฺคิตฺวา อุปฏฺาเปตฺวา. วิสฺสชฺชาเปสีติ ปริจฺจชาเปสิ. ปริวตฺตาเปตฺวาติ เจตาเปตฺวา. ติจีวรานีติ สหสฺสคฺฆนิกานิ ติจีวรานิ กตฺวา อทาสิ. กาเลน กาลนฺติ กาเล กาเล, กิสฺมิฺจิ กาเลติ อตฺโถ. รชฺเช ิตสฺสาติ สพฺพภูตูปการรชฺเช ิตสฺส.
นนฺทกตฺเถโรปีติ ตทา เชฏฺกทาโส เอตรหิ นนฺทกตฺเถโร ปพฺพชิตฺวา อรหตฺตํ ปตฺโต. เชฏฺกทาสิธีตา ¶ …เป… อคฺคมเหสิฏฺาเน ิตาติ มหาปชาปติโคตมึ สนฺธาย วทติ. อยมายสฺมา นนฺทโกติ อยเมว สมุทาคมโต อายสฺมา นนฺทกตฺเถโร. เอตาว ตา ภิกฺขุนิโยติ เอตาวตา สมุทาคมโต ปฺจสตา ภิกฺขุนิโย.
๓๙๙. เหตุนาติ ¶ าเยน อวิปรีตปฏิปตฺติยา. ปุพฺพภาคา หิ ปุริมา ปุริมา ปฏิปทา ปจฺฉิมาย การณํ. ยาถาวสรสโต ทิฏฺนฺติ ยถาภูตสภาวโต ปจฺจกฺขํ วิย.
๔๐๑. ตํ สภาวํ ตํสภาวนฺติ ตสฺสา เวทนาย ปจฺจยภาเวน อนุรูปํ.
๔๐๓. ปมตรํเยว อนิจฺจาติ ตสฺสาปิ ฉายาย อนิจฺจภาโว ปมตรํเยว สิทฺโธ. น หิ กทาจิ อนิจฺจํ นิสฺสาย ปวตฺตํ กิฺจิ นิจฺจํ นาม อตฺถีติ.
๔๐๔. อนุปหนิตฺวาติ อวินาเสตฺวา. กถํ ปน มํสกายํ จมฺมกายฺจ อวินาเสตฺวา อิตเรสํ กนฺตนํ โหตีติ พฺยติเรกมุเขน ทสฺเสตุํ, ‘‘ตตฺถา’’ติอาทิ วุตฺตํ. จมฺมํ อลฺลิยาเปนฺโตติ จมฺเม ลคฺคาเปนฺโต จมฺมปฏิพทฺธํ กโรนฺโต. จมฺมํ พทฺธํ กตฺวาติ วิวรกาเล น ผาเลนฺโต จมฺมพทฺเธ กตฺวา. เอวํ อกตฺวาติ เอวํ มํสจมฺมกายานํ วินาสนํ อกตฺวา, วิลิมํสาทิวิกนฺตเนน อฺมฺํ วิเวเจตฺวา. ตตฺถ วิลิมํสนฺติ จมฺมนิสฺสิตมํสํ, ปฏิจฺฉนฺนกิโลมกนฺติ จ วทนฺติ. นฺหารูติ สุขุมนฺหารุ. พนฺธนนฺติ จมฺมมํสานํ สมฺพนฺธํ. เตนาห – ‘‘สพฺพจมฺเม ลคฺควิลิปนมํสเมวา’’ติ. อนฺตรกิเลสเมวาติ อนฺตเร จิตฺเต ชาตตฺตา สตฺตสนฺตานนฺโตคธตาย อพฺภนฺตรภูตกิเลสเมว.
๔๐๕. ตชฺชํ วายามนฺติ นิทสฺสนมตฺตํ ทฏฺพฺพํ. ตถา หิ ปุริเสน กุารินา เฉชฺชํ ฉินฺทิเต เฉชฺชฏฺานสฺส สลฺลกฺขณํ อิจฺฉิตพฺพํ, ตสฺส ปฏิฆาตภาโว อิจฺฉิตพฺโพ, กายปริฬาหาภาโว อิจฺฉิตพฺโพ, ตสฺส อวฏฺานํ อิจฺฉิตพฺพํ, กิจฺจนฺตเร อชฺฌุเปกฺขณํ อิจฺฉิตพฺพํ, เอวํ ปฺาย กิเลเส ฉินฺทนฺตสฺส โยคิโน วีริยพเลน สทฺธึ สติ-ปีติ-ปสฺสทฺธิ-สมาธิ-อุเปกฺขาสมฺโพชฺฌงฺคํ อิจฺฉิตพฺพนฺติ อาห – ‘‘เอวํ น วินา ฉหิ…เป… สกฺโกตี’’ติ.
๔๐๗. เตน การเณนาติ เยน ตาสํ ภิกฺขุนีนํ สา ธมฺมเทสนา สปฺปายา, อาเสวนมนฺทตาย ปน อชฺฌาสเยน ปริปุณฺณสงฺกปฺปา น ชาตาเยว; ปุน ตถา เทสนาย สติ อาเสวนพลวตาย ¶ ปริปุณฺณสงฺกปฺปา ภวิสฺสนฺติ; เตน การเณน ตฺวมฺปิ ตา ภิกฺขุนิโย เตเนว โอวาเทน โอวเทยฺยาสีติ.
๔๑๕. สพฺพปจฺฉิมิกาติ ¶ สพฺพาสํ กนิฏฺา โสตาปนฺนา, อนริยา ตตฺถ กาจิ นตฺถีติ อตฺโถ. เตนาห – ‘‘เสสา ปน…เป… ขีณาสวา จา’’ติ. ยทิ เอวนฺติ อขีณาสวาปิ ตาทิสา ภิกฺขุนี อตฺถิ. เอวํ สติ สุกฺขวิปสฺสกภาเวนปิ สติ ขีณาสวภาเว อริยสฺส วินเย อปริปุณฺณสงฺกปฺปาวาติ อธิปฺปาเยน โจเทติ, ‘‘กถํ ปริปุณฺณสงฺกปฺปา’’ติ? อิตโร อชฺฌาสยปาริปูริยาติ การณํ วตฺวา, ‘‘ยสฺส หี’’ติอาทินา ตมตฺถํ วิวรติ. อชฺฌาสยปาริปูริยาติ ตตฺถ อธิปฺปายปาริปูริยา, น สพฺพโส คุณปาริปูริยาติ อธิปฺปาโย. เตนาห ‘‘กทา นุ โข’’ติอาทิ. เอเตน ปาทกชฺฌานสมฺมสิตชฺฌานานํ วิสทิสตาย ปุคฺคลสฺส วิปสฺสนากาเล ปวตฺตอชฺฌาสยวเสน อริยมคฺเค โพชฺฌงฺคมคฺคงฺคฌานงฺคานํ วิเสสตาติ อยมตฺโถ ทีปิโตติ เวทิตพฺโพ. เสสํ สุวิฺเยฺยเมว.
นนฺทโกวาทสุตฺตวณฺณนาย ลีนตฺถปฺปกาสนา สมตฺตา.
๕. ราหุโลวาทสุตฺตวณฺณนา
๔๑๖. วิมุตฺตึ ¶ ปริปาเจนฺตีติ กิเลสานํ ปฏิปฺปสฺสทฺธิวิมุตฺติภูตํ อรหตฺตํ สพฺพโส ปาเจนฺติ สาเธนฺติ นิพฺพาเปนฺตีติ วิมุตฺติปริปาจนียา. ธมฺมาติ การณธมฺมา. เตนาห – ‘‘วิสุทฺธิการณวเสนา’’ติ, อรหตฺตสงฺขาตาย วิสุทฺธิยา สมฺปาทนวเสนาติ อตฺโถ. สทฺธินฺทฺริยาทโย วิสุชฺฌมานา มคฺคปฏิปาฏิยาว สพฺพโส อสฺสทฺธิยาทีหิ จิตฺตํ วิโมเจนฺตา อคฺคผลวิมุตฺตึ สมฺปาเทนฺติ. เตสํ ปน วิสุทฺธิ พาลปริวชฺชเนน ปณฺฑิตปยิรุปาสเนน ปสาทาวหธมฺมปจฺจเวกฺขณาย จ โหติ. ตโต อิธ ปนฺนรส ธมฺมา อธิปฺเปตาติ ทสฺเสนฺโต, ‘‘วุตฺตฺเหต’’นฺติอาทิมาห.
ตตฺถ อสฺสทฺเธ ปุคฺคเลติ สทฺธารหิเต ปุคฺคเล. เต หิ นิสฺสาย น กทาจิ สทฺธา สมฺภวติ, เตสํ ปน ทิฏฺานุคติอาปชฺชเนน อฺทตฺถุ อสทฺธิยเมว วฑฺฒติ, ตสฺมา เต ปฏิภยมคฺโค วิย ทูรโต วชฺเชตพฺพา. อสฺสทฺธิยนฺติ จ สทฺธาย ปฏิปกฺขภูตา อสทฺเธยฺยวตฺถุสฺมึ อธิมุจฺจนากาเรน ปวตฺตา สํกิเลสธมฺมา เวทิตพฺพา. สทฺเธ ปุคฺคเลติ สทฺธาสมฺปนฺเน ปุคฺคเล. เต หิ นิสฺสาย สทฺเธยฺยวตฺถุสฺมึ อนุปฺปนฺนา อุปฺปชฺชติ, อุปฺปนฺนา ภิยฺโยภาวํ เวปุลฺลํ อาปชฺชติ. สทฺเธยฺยวตฺถูติ จ พุทฺธาทีนิ รตนานิ กมฺมกมฺมผลานิ จ. เสวโตติ ลพฺภมานํ สทฺธาสมฺปทํ อุปฺปาเทตุํ วฑฺเฒตฺุจ นิเสวโต. เสสปทานิ ตสฺเสว เววจนานิ. อถ วา เสวโต อุปสงฺกมโต. ภชโต เตสํ ปฏิปตฺติยํ ภตฺตึ กุพฺพโต. ปยิรุปาสโตติ เตสํ โอวาทานุสาสนิกรณวเสน อุปฏฺหโต. ปสาทนียสุตฺตนฺตา นาม พุทฺธาทิคุณปฏิสํยุตฺตา ปสาทาวหา สมฺปสาทนียสุตฺตาทโย. เต หิ ปจฺจเวกฺขโต พุทฺธาทีสุ อนุปฺปนฺนา ปสนฺนา อุปชฺชติ, อุปฺปนฺนา ภิยฺโยภาวํ เวปุลฺลํ ¶ อาปชฺชติ. อิเมหิ ตีหากาเรหีติ อิเมหิ ยถาวุตฺเตหิ ตีหิ การเณหิ. ปฏิปกฺขทูรีภาวโต ปจฺเจกํ สูปหารโต จ อาเสวนํ ภาวนํ ลภนฺติ. สทฺธินฺทฺริยํ วิสุชฺฌติ มคฺคผลาวหภาเวน อจฺฉติ วิสุทฺธึ ปาปุณาติ. อิมินา นเยน เสสปเทสุปิ อตฺโถ เวทิตพฺโพ.
อยํ ปน วิเสโส – กุสีเตติ อลเส สมฺมาปฏิปตฺติยํ นิกฺขิตฺตธุเร. อารทฺธวีริเยติ ปคฺคหิตวีริเย สมฺมาปฏิปนฺเน. สมฺมปฺปธาเนติ อนุปฺปนฺนานํ อกุสลานํ อนุปฺปาทนาทิวเสน ปวตฺเต จตฺตาโร อุปายปฺปธาเน. ปจฺจเวกฺขโต ปฏิปตฺตึ อเวกฺขโต. เต หิ ปจฺจเวกฺขโต ลีนํ อภิภวิตฺวา ¶ สมฺมเทว อารมฺภธาตุอาทิ อนุปฺปนฺนานํ วิธินา สติสมฺปทาย อุปฺปาทาย ภิยฺโยภาวาย สํวตฺตติ. อสมาหิเต ภนฺตมิคภนฺตโคณสปฺปฏิภาเค วิพฺภนฺตจิตฺเต. สมาหิเต อุปจารสมาธินา อปฺปนาสมาธินา จ สมฺมเทว สมาหิตจิตฺเต. ฌานวิโมกฺเขติ สวิตกฺกสวิจาราทิฌานานิ ปมาทิวิโมกฺเข จ. เตสฺหิ ปจฺจเวกฺขณา อุปรูปริ อจฺจนฺตเมว สมาธานาย สํวตฺตติ. ทุปฺปฺเติ นิปฺปฺเ, อริยธมฺมสฺส อุคฺคหปริปุจฺฉาสวนสมฺมสนาภาเวน สพฺพโส ปฺารหิเต จ. ปฺวนฺเตติ วิปสฺสนาปฺาย เจว มคฺคปฺาย จ สมนฺนาคเต. คมฺภีราณจริยนฺติ คมฺภีรํ ขนฺธายตนธาตุสจฺจปฏิจฺจสมุปฺปาทาทิเภทํ าณสฺส จริตพฺพฏฺานํ, ยตฺถ วา คมฺภีราณสฺส จริยํ ปวตฺตติ. ตตฺถ หิ ปจฺจเวกฺขณา สมฺโมหํ วิธมติ, อนุปฺปนฺนาย ปฺาย อุปฺปาทาย ภิยฺโยภาวาย สํวตฺตติ. สุตฺตนฺตกฺขนฺเธติ สุตฺตสมูเห.
ปุพฺเพ สทฺธินฺทฺริยาทีนํ วิสุทฺธิการณานิ, ‘‘วิมุตฺติปริปาจนียา ธมฺมา’’ติ วุตฺตานีติ อิธ สทฺธาทิเก อฺเ จ ธมฺเม ทสฺเสนฺโต, ‘‘อปเรปี’’ติอาทิมาห. ตตฺถ สทฺธาทีนํ วิมุตฺติปริปาจนียตา ทสฺสิตา เอว, อนิจฺจสฺาทีนํ ¶ ปน วิมุตฺติปริปาจนียตาย วตฺตพฺพเมว นตฺถิ วิปสฺสนาภาวโต. เตนาห – ‘‘อิเม ปฺจ นิพฺเพธภาคิยา สฺา’’ติ. กลฺยาณมิตฺตตาทโยติ กลฺยาณมิตฺตตา สีลสํวโร อภิสลฺเลขกถา วีริยารมฺโภ นิพฺเพธิกา ปฺา อิเม กลฺยาณมิตฺตตาทโย ปฺจ ธมฺมา. อยเมตฺถ สงฺเขโป, วิตฺถาโร ปน ‘‘เมฆิยสุตฺตสํวณฺณนายํ’’ (อุทา. อฏฺ. ๓๑) วุตฺตนเยน เวทิตพฺโพ. โลกํ โวโลเกนฺตสฺสาติ พุทฺธเวเนยฺยสตฺตโลกํ พุทฺธจกฺขุนา วิเสสโต โอโลเกนฺตสฺส.
๔๑๙. อายสฺมโต ราหุลสฺส อินฺทฺริยานํ ปริปกฺกตฺตา สทฺธึ ปฏฺปิตปตฺถนา เทวตา อุทิกฺขมานา ติฏฺนฺติ, – ‘‘กทา นุ โข อุตฺตริ อาสวานํ ขเย วิเนสฺสตี’’ติ. ยทา ปน สตฺถา เอวํ ปริวิตกฺเกสิ, ตาวเทว สมานชฺฌาสยตาย สพฺพกาลํ ตงฺขณํ อาคเมนฺติโย ตา เทวตาโย ตํ สมวายํ ทิสฺวา เอกสฺมึ อนฺธวนสฺมึเยว สนฺนิปติตา. อุปาลิสฺส คหปติโน ทีฆนขปริพฺพาชกสฺส จตุสจฺจธมฺเมสุ ทสฺสนกิจฺเจน ปวตฺโต โสตาปตฺติมคฺโคติ เตสุ สุตฺเตสุ (ปฏิ. ม. อฏฺ. ๒.๒.๓๐) ปมมคฺโค ‘‘ธมฺมจกฺขุ’’นฺติ วุตฺโต, ตสฺส ทสฺสนตฺถสฺส สาติสยตฺตา, พฺรหฺมายุโน ปน ผลาณานิ เหฏฺิมานิ ตีณิ สาติสยานีติ พฺรหฺมายุสุตฺเต(ม. นิ. ๒.๓๘๓ อาทโย) ตีณิ ผลานิ ‘‘ธมฺมจกฺขุ’’นฺติ วุตฺตานิ. อิทํ ปเนตฺถ อายสฺมโต ราหุลสฺส มคฺคาณํ ผลาณฺจ ทสฺสนตฺโถ สาติสโย, ตาหิ จ เทวตาหิ ยํ าณํ อธิคตํ, ตํ สาติสยเมวาติ วุตฺตํ – ‘‘อิมสฺมึ สุตฺเต จตฺตาโร มคฺคา, จตฺตาริ จ ผลานิ ธมฺมจกฺขุนฺติ ¶ เวทิตพฺพานี’’ติ. กึ ปน สาวกานํ สจฺจาภิสมยาเณ อตฺถิ โกจิ วิเสโสติ? อาม อตฺถิ. โส จ โข ปุพฺพภาเค วุฏฺานคามินิวิปสฺสนาย ปวตฺติยาการวิเสเสน ลเภยฺย กาจิ วิเสสมตฺตา. สฺวายมตฺโถ อภิธมฺเม ‘‘โน จ โข ยถา ทิฏฺิปฺปตฺตสฺสา’’ติ สทฺธาวิมุตฺตโต ทิฏฺิปฺปตฺตสฺส กิเลสปฺปหานํ ปติ วิเสสกิตฺตเนน ทีเปตพฺโพ. กึ ปน อายสฺมา ราหุโล วิย ตา เทวตา สพฺพา เอกจิตฺตา ปเคว จตฺตาริ ผลานิ อธิคณฺหึสูติ? โนติ ทสฺเสนฺโต ‘‘ตตฺถ หี’’ติอาทิมาห. กิตฺตกา ปน ตา เทวตาติ อาห ‘‘ตาสฺจ ปนา’’ติอาทิ.
ราหุโลวาทสุตฺตวณฺณนาย ลีนตฺถปฺปกาสนา สมตฺตา.
๖. ฉฉกฺกสุตฺตวณฺณนา
๔๒๐. อาทิมฺหิ ¶ ¶ กลฺยาณนฺติ อาทิโกฏฺาเส กลฺยาณํ เอตสฺสาติ วา อาทิกลฺยาโณ, ตํ อาทิกลฺยาณํ, อาทิกลฺยาณภาโว จ โทสวิคเมน อิจฺฉิตพฺโพ. ยฺหิ สพฺพโส วิคตโทสํ, ตํ ปริปุณฺณคุณเมว โหตีติ ‘‘นิทฺโทส’’นฺติ วุตฺตํ. กตฺวาติ จ ปทํ, ‘‘กลฺยาณํ กตฺวา ภทฺทกํ กตฺวา’’ติ ปุริมปททฺวเยนปิ โยเชตพฺพํ. เทสนากาโร หิ อิธ กลฺยาณสทฺเทน คหิโต. เตเนวาห – ‘‘เทเสตพฺพธมฺมสฺส กลฺยาณตา ทสฺสิตา โหตี’’ติ, ทุติเย ปน อตฺถวิกปฺเป เทเสตพฺพธมฺมสฺส กลฺยาณตา มุขฺเยเนว กถิตา อิตรสฺส อตฺถาปตฺติโต. มชฺเฌกลฺยาณํ ปริโยสานกลฺยาณนฺติ เอตฺถาปิ เอเสว นโย. อยฺจ เทสนาย โถมนา พุทฺธานํ อาจิณฺณสมาจิณฺณาวาติ ทสฺเสตุํ, ‘‘อิติ ภควา อริยวํส’’นฺติอาทิ วุตฺตํ. ธมฺมคฺคหณมฺปิ เทสนาย โถมนา เอวาติ ‘‘นวหิ ปเทหี’’ติ วุตฺตํ.
เวทนา ยาถาวโต ชานนํ, ตฺจ มคฺคกิจฺจํ, ตสฺส อุปาโย วิปสฺสนาติอาห – ‘‘สหวิปสฺสเนน มคฺเคน ชานิตพฺพานี’’ติ. ปริฺาภิสมยาทิกิจฺเจน นิพฺพตฺติยา อสมฺโมหโต จ ปฏิวิชฺฌิตพฺโพ. เตภูมกจิตฺตเมว กถิตํ สมฺมสนฏฺานสฺส อธิปฺเปตตฺตา. เอส นโย ธมฺมายตนาทีสุปิ. ธมฺมายตนสฺส วา อายตนภาวโต พหิทฺธาคหณํ, น สพฺพโส อนชฺฌตฺตภาวโต. วิปากเวทนาปจฺจยา ชวนกฺขเณ อุปฺปนฺนตณฺหาติ ฉตฺตึสวิปากเวทนํ นิสฺสาย เอวํ อสฺสาเทนฺตี อนุภเวยฺยนฺติ อกุสลชวนกฺขณโต อุปฺปนฺนตณฺหา.
๔๒๒. ปาฏิเยกฺโก อนุสนฺธีติ ยถานุสนฺธิอาทีนํ อสมฺภวโตติ อธิปฺปาเยน วุตฺตํ. เหฏฺาติ วิฺาณผสฺสเวทนาตณฺหานํ ปจฺจยายตฺตวุตฺติตาทสฺสเนน จกฺขายตนาทีนํ รูปายตนาทีนฺจ ปจฺจยายตฺตวุตฺติตา ทีปิตา อปจฺจยุปฺปนฺนสฺส ปจฺจยาภาวโต, ยฺจ ปจฺจยายตฺตวุตฺติกํ, ตํ อนิจฺจํ อุปฺปาทสมฺภวโต, ยทนิจฺจํ ตํ ทุกฺขํ, ยํ ทุกฺขํ ตทนตฺตาติ ขนฺธปฺจเก จ ฉนฺนํ ฉกฺกานํ วเสน ฆนวินิพฺโภคกรเณน อตฺถโต อนตฺตลกฺขณํ วิภาวิตํ. น สรูปโตติ สรูปโตปิ ตํ วิภาเวตุกาโม เตเนว ฉฉกฺกานํ วเสน ฆนวินิพฺโภคนเยน พฺยติเรกโต จ อนฺวยโต จ ทสฺเสนฺโต ภควา – ‘‘จกฺขุ อตฺตาติ โย วเทยฺยา’’ติอาทิมาหาติ ยถานุสนฺธิกาว ¶ เทสนา วิภาวิตา. เตนาห ‘‘เหฏฺา กถิตานํ หี’’ติอาทิ. เหฏฺา ปน ฉนฺนํ ฉกฺกานํ วเสน วินิพฺโภคทสฺสนมตฺตํ, น อนตฺตลกฺขณํ วิภาวิตํ ¶ , อิธ ปน สรูปโต อนตฺตลกฺขณํ วิภาวิตนฺติ อธิปฺปาเยน อนุสนฺธนฺตรภาวโชตนา. ยทิปิ อนตฺตภาโว นาม จตูสุปิ สจฺเจสุ ลพฺภเตว, สพฺเพปิ หิ ธมฺมา อนตฺตา, อิเม ปเนตฺถ ทฺเวปิ นยา สมฺมสนวเสน ปวตฺตาติ วุตฺตํ – ‘‘ทฺวินฺนํ สจฺจานํ อนตฺตภาวทสฺสนตฺถ’’นฺติ. น อุปปชฺชตีติ อุปปตฺติสงฺขาตยุตฺติยา น สเมตีติ อยเมตฺถ อตฺโถติ อาห ‘‘น ยุชฺชตี’’ติ. อตฺตวาทินา – ‘‘นิจฺโจ ธุโว สสฺสโต’’ติ อภิมโต, จกฺขฺุจ อุปฺปาทวนฺตตาย อนิจฺจํ, ยํ ปจฺจยายตฺถวุตฺติตา, ตสฺมา ‘‘จกฺขุ อตฺตาติ โย วเทยฺย, ตํ น อุปปชฺชตี’’ติอาทิ. สกฺกายวตฺถุ จกฺขุ อนตฺตา อนิจฺจภาวโต เสยฺยถาปิ ฆโฏ, จกฺขุํ อนิจฺจํ ปจฺจยายตฺตวุตฺติภาวโต เสยฺยถาปิ ฆโฏ, จกฺขุ ปจฺจยายตฺตวุตฺติ อุปฺปาทาทิสมฺภวโต เสยฺยถาปิ ฆโฏ. วิคจฺฉตีติ ภงฺคุปฺปตฺติยา สภาวาวิคเมน วิคจฺฉติ. เตนาห ‘‘นิรุชฺฌตี’’ติ.
๔๒๔. ยสฺมา กิเลสวฏฺฏมูลกํ กมฺมวฏฺฏํ, กมฺมวฏฺฏมูลกฺจ วิปากวฏฺฏํ. กิเลสุปฺปตฺติ จ ตณฺหาทิคฺคาหปุพฺพิกา, ตสฺมา ‘‘ติณฺณํ วา คาหานํ วเสน วฏฺฏํ ทสฺเสตุ’’นฺติ อาห. ยสฺมา ปน ตณฺหาปกฺขิกา ธมฺมา สมุทยสจฺจํ, จกฺขาทโย ทุกฺขสจฺจํ, ตสฺมา วุตฺตํ – ‘‘ทฺวินฺนํ สจฺจานํ วเสน วฏฺฏํ ทสฺเสตุ’’นฺติ. ตณฺหามานทิฏฺิคฺคาหาว เวทิตพฺพา สกฺกายคามินิปฏิปทาย อธิปฺเปตตฺตา. ‘‘เอตํ มมา’’ติอาทินา คหณเมเวตฺถ อนุปสฺสนาติ อาห – ‘‘คาหตฺตยวเสน ปสฺสตี’’ติ.
ติณฺณํ คาหานํ ปฏิปกฺขวเสนาติ ตณฺหาทิคฺคาหปฏิปกฺขภูตานํ ทุกฺขานิจฺจานตฺตานุปสฺสนานํ วเสน, ตาหิ วา ติณฺณํ คาหานํ ปฏิปกฺขวเสน วินิเวนวเสน อนุปฺปาทนวเสนาติ อตฺโถ. ปฏิปกฺขวเสน วิวฏฺฏํ ทสฺเสตุนฺติ โยชนา. สกฺกายนิโรธคามินี ปฏิปทาติ เอตฺถ นิโรธธมฺโม สรูเปเนว ทสฺสิโตติ อาห – ‘‘นิโรโธ…เป… ทสฺเสตุ’’นฺติ. ปฏิเสธวจนานีติ ปฏิกฺเขปวจนานิ.
๔๒๕. ตณฺหาทีนํ อนุปาทิยนวจนานิ ตณฺหาทิฏฺิวเสเนว วุตฺตานิ ตณฺหาทิฏฺีนํเยว อภินนฺทนาทิวเสน ปวตฺติสพฺภาวโต. อปฺปหีนตฺโถ อนุสยตฺโถติ ¶ อาห – ‘‘อนุเสตีติ อปฺปหีโน โหตี’’ติ อริยมคฺเคน หิ อปฺปหีโน ถามคโต ราคาทิกิเลโส อนุสโย การณลาเภ สติ อุปฺปชฺชนารหภาวโต. ยํ ปเนตฺถ วตฺตพฺพํ, ตํ เหฏฺา วุตฺตเมว. วฏฺฏทุกฺขกิเลสทุกฺขสฺสาติ วฏฺฏทุกฺขสฺส เจว กิเลสทุกฺขสฺส จ. สอุปาทิเสสนิพฺพานฺหิ กิเลสทุกฺขสฺส อนฺตกรณํ, อนุปาทิเสสนิพฺพานํ วฏฺฏทุกฺขสฺส.
๔๒๖. เตสนฺติ ¶ อนุสยานํ. ปฏิกฺเขปวเสนาติ ปชหนวเสน, อปฺปวตฺติกรณวเสนาติ อตฺโถ. อวิชฺชํ ปชหิตฺวาติ อนวเสสโต อวิชฺชํ อปฺปวตฺติธมฺมตํ อาปาเทตฺวา. กามํ เหฏฺิมมคฺคาณมฺปิ อวิชฺชาปหายินี วิชฺชา เอว, ตํ ปน าณํ อวิชฺชาย อนวเสสปฺปหายกํ น โหติ, อคฺคมคฺคาเณ ปน อุปฺปนฺเน อวิชฺชาย เลโสปิ นาวสิสฺสตีติ ตเทว อวิชฺชาย ปหายกนฺติ อาห – ‘‘อรหตฺตมคฺควิชฺชํ อุปฺปาเทตฺวา’’ติ.
๔๒๗. สยเมว ตถาคเต อตฺตโน พุทฺธานุภาเวน เทเสนฺเต สฏฺิ ภิกฺขู อรหตฺตํ ปตฺตาติ อนจฺฉริยเมตํ, อถ กึ อจฺฉริยนฺติ อาห ‘‘อิม’’นฺติอาทิ. กเถนฺเตปีติ เอตฺถ อิติสทฺโท ปการตฺโถ, อิมินาว ปกาเรนาติ อตฺโถ. ปตฺตา เอวาติ สฏฺิ ภิกฺขู อรหตฺตํ ปตฺตา เอวาติ โยชนา. เอตมฺปิ อนจฺฉริยํ, สตฺถุ สมฺมุขา สาวกา สมุทาคมา มหาภิฺา ปภินฺนปฏิสมฺภิทา ตถา ตถา สปฺปาฏิหาริยํ ธมฺมํ เทเสนฺตีติ. เตนาห – ‘‘มหาภิฺปฺปตฺตา หิ เต สาวกา’’ติ.
มหามณฺฑเปติ โลหปาสาทสฺส ปุรโต เอว มหาภิกฺขุสนฺนิปาโต ชาโตติ เตสํ ปโหนกวเสน กเต มหติ สาณิมณฺฑเปติ วทนฺติ. เตสุปิ าเนสูติ เตสุ ยถาวุตฺตมหามณฺฑปาทีสุ าเนสุ. มหาเถโร อตฺถีติ ปทํ อาเนตฺวา สมฺพนฺธิตพฺพํ. เทวตฺเถรสฺส คุเณ สุตฺวา ปสนฺนมานโส มหาเถโร, ตถาปิ วตฺถสมฺปตฺติยา ปสีทิตฺวา ‘‘ตฺวํ ปน นฺหาเปหี’’ติ อาห.
เหฏฺาปาสาเทติ จ กลฺยาณิยมหาวิหาเร อุโปสถาคาเร เหฏฺาปาสาเท เอกทา อุปริปาสาเท เอกทา, กเถสีติ. จูฬนาคสฺส ตถา มหตี ปริสา เทวตานุภาเวน อภิฺาปาทนํ อโหสีติ เกจิ ¶ . เถโร ปน มหิทฺธิโก อโหสิ, ตสฺมา ตาว มหตึ ปริสํ อภิฺาเปสีติ อปเร.
ตโต ตโตติ ตสฺสํ ตสฺสํ ทิสายํ. เอโกวาติ เอกจฺโจ เอว, น พหุโส, กติปยาว ปุถุชฺชนา อเหสุนฺติ อตฺโถ. เสสํ เหฏฺา วุตฺตนยตฺตา สุวิฺเยฺยเมว.
ฉฉกฺกสุตฺตวณฺณนาย ลีนตฺถปฺปกาสนา สมตฺตา.
๗. มหาสฬายตนิกสุตฺตวณฺณนา
๔๒๘. มหนฺตานิ ¶ สฬายตนานิ อธิกิจฺจ ปวตฺตตฺตา มหาสฬายตนิกํ, มหนฺตตา จ เตสํ มหนฺตํ โลกสนฺนิวาสํ อภิพฺยาเปตฺวา ิตตฺตา อโยนิโส คยฺหมานานํ มหโต อนตฺถาย สํวตฺตนโต, โยนิโส คยฺหมานานํ มหโต อตฺถาย หิตาย สุขาย สํวตฺตนโต จ ทฏฺพฺพา. โชตกนฺติ โพธกํ.
๔๒๙. สิขาปฺปตฺตาย วิปสฺสนาย ชานนมฺปิ ยถาภูตชานนเมว มคฺเคน ชานนสฺส อาสนฺนการณภาวโตติ อาห – ‘‘สหวิปสฺสเนน มคฺเคน อชานนฺโต’’ติ. วุฑฺฒึ คจฺฉนฺตีติ ปจฺจยสโมธาเนน ภวโยนิคติิติสตฺตาวาสปาฬิยา อปราปรํ ปริวุทฺธึ คจฺฉนฺติ. เอวํภูตา ปคุณภาวมาปาทิตา สมถวิปสฺสนาธมฺมา วิย สุฏฺุตรํ วสีภาวํ ปาปิตา ฌานาภิฺา วิย จ วสีภูตา หุตฺวา อุปรูปริ พฺรูเหนฺตีติ อาห – ‘‘วสีภาวํ คจฺฉนฺตี’’ติ. ตถา หิ เต กทาจิ ภวปตฺถนาย อนุปฺปาทิตายปิ อปฺปหีนภาเวเนวสฺสา ติฏฺนฺติ. อกุสลา ธมฺมาว เยภุยฺเยน ทสฺสนายตเนน วินาสทสฺสนโต ปวตฺตนฺติ ปริวฑฺฒนฺติ จ. ปฺจทฺวาริกทรถาติ ปฺจทฺวาริกชวนสหคตา อกุสลทรถา. เอวํ มโนทฺวาริกทรถา เวทิตพฺพา. สนฺตาปาติ ทรเถหิ พลวนฺโต สมฺปยุตฺตธมฺมานํ นิสฺสยสฺส จ สนฺตาปนกรา. ปริฬาหาติ ตโตปิ พลวตรา เตสํเยว ปริทหนกรา.
๔๓๐. ปฺจทฺวาริกสุขํ, น กายปฺปสาทสนฺนิสฺสิตสุขเมว. มโนทฺวาริกสุขนฺติ มโนทฺวาริกจิตฺตสนฺนิสฺสิตสุขํ, น ยํ กิฺจิ เจตสิกสุขํ ตสฺส กายิกสุขคฺคหเณเนว ¶ คหิตตฺตา. ปฺจทฺวาริกชวเนน สมาปชฺชนํ วา วุฏฺานํ วา นตฺถีติ อิทํ มโนทฺวาริกชวเนน ตสฺส สมฺภวํ ทสฺเสตุํ, มคฺคสฺส วเสน วุตฺตํ, น ปน ตปฺปสงฺคสงฺกานิวตฺตนตฺถํ. วิฺตฺติมตฺตมฺปิ ชเนตุํ อสมตฺถํ สมาปชฺชนสฺส กถํ ปจฺจโย โหติ, พุทฺธานํ ปน ภควนฺตานํ โหตีติ เจ? ตถาปิ ตสฺส อาสนฺนฏฺาเน ปฺจทฺวาริกจิตฺตปฺปวตฺติยา อสมฺภโว เอว ตาทิสสฺส ปุพฺพาโภคสฺส ตสฺมึ กาเล อสมฺภวโต. เอเตเนว ยา เกสฺจิ อริยธมฺเม อโกวิทานํ ฆฏสภาวาทีสุ พุทฺธิตุลฺยการิตาปตฺติโจทนา; สา ปฏิกฺขิตฺตาติ ทฏฺพฺพา ตํตํปุริมาโภควเสน เตน เตน ปฺจทฺวาริกาภินิยตมโนวิฺาณสฺส ¶ ปรโต ปวตฺตมานมโนวิฺาเณน ตสฺมึ ตสฺมึ อตฺเถ วณฺณสณฺานาทิวิเสสสฺส วินิจฺฉินิตพฺพโต. อุปฺปนฺนมตฺตกเมว โหตีติ ปฺจทฺวาริกชวนํ ตาทิสํ กิฺจิ อตฺถนิจฺฉยกิจฺจํ กาตุํ น สกฺโกติ, เกวลํ อุปฺปนฺนมตฺตเมว โหติ. อยนฺติ ‘‘อาทีนวานุปสฺสิโน’’ติอาทินา วุตฺตา.
๔๓๑. กุสลจิตฺต…เป… ภูตสฺสาติ วุฏฺานคามินิวิปสฺสนาสหคตกุสลจิตฺตสฺส สมฺปยุตฺตเจโตสุขสมงฺคีภูตสฺส. ปุพฺพสุทฺธิกาติ มคฺคุปฺปตฺติโต, วิปสฺสนารมฺภโตปิ วา ปุพฺเพว สุทฺธา. เตนาห – ‘‘อาทิโต ปฏฺาย ปริสุทฺธาว โหนฺตี’’ติ. สพฺพตฺถกการาปกงฺคานีติ สีลวิโสธนสฺส จิตฺตสมาธานสฺส วิปสฺสนาภิโยคสฺส มคฺเคน ปหาตพฺพกิเลสปหานสฺสาติ สพฺพสฺสปิ มคฺคสมฺภารกิจฺจสฺส การาปกงฺคานิ. อฏฺงฺคิโก วาติ ปมชฺฌานิโก วา อฏฺงฺคิโก, ทุติยชฺฌานิโก วา สตฺตงฺคิโก โหติ.
อิมเมว สุตฺตปเทสํ คเหตฺวาติ, ‘‘ยา ตถาภูตสฺส ทิฏฺี’’ติอาทินา สมฺมาทิฏฺิอาทีนํ ปฺจนฺนํเยว ตสฺมึ าเน คหิตตฺตา โลกุตฺตรมคฺโค ปฺจงฺคิโกติ วทติ. โสติ ตถา วทนฺโต วิตณฺฑวาที. อนนฺตรวจเนเนวาติ, ‘‘ยา ตถาภูตสฺส ทิฏฺี’’ติอาทิวจนสฺส, ‘‘เอวมสฺสาย’’นฺติอาทินา อนนฺตรวจเนน. ปฏิเสธิตพฺโพติ ปฏิกฺขิปิตพฺโพ. ‘‘อริโย อฏฺงฺคิโก มคฺโค’’ติ หิ อิทํ วจนํ อริยมคฺคสฺส ปฺจงฺคิกภาวํ อุชุกเมว ปฏิกฺขิปติ. ยทิ เอวํ ‘‘ยา ตถาภูตสฺส ทิฏฺี’’ติอาทินา ตตฺถ ปฺจนฺนํ เอว องฺคานํ คหณํ กิมตฺถิยนฺติ อาห ‘‘อุตฺตริ จา’’ติอาทิ. สมฺมาวาจํ ภาเวติ อริยมคฺคสมงฺคี. เตนาห ‘‘มิจฺฉาวาจํ ปชหตี’’ติ. ยสฺมิฺหิ ¶ ขเณ สมฺมาวาจา ภาวนาปาริปูรึ คจฺฉติ, ตสฺมึเยว มิจฺฉาวาจา ปชหียตีติ. สเหว วิรติยา ปูเรนฺติ สมุจฺเฉทวิรติยา วินา ทุกฺขปริฺาทีนํ อสมฺภวโต. อาทิโต ปฏฺาย ปริสุทฺธาเนว วฏฺฏนฺติ ปริสุทฺเธ สีเล ปติฏฺิตสฺเสว ภาวนาย อิชฺฌนโต. ยถาวุตฺตมตฺถํ คนฺถนฺตเรนปิ สมตฺเถตุํ, ‘‘สุภทฺทสุตฺเตปิ จา’’ติอาทิ วุตฺตํ. อเนเกสุ สุตฺตสเตสุ อฏฺงฺคิโกว มคฺโค อาคโต, น ปฺจงฺคิโกติ อธิปฺปาโย.
สมฺมาสติ มคฺคกฺขเณ กายานุปสฺสนาทิจตุกิจฺจสาธิกา โหตีติ ตํ จตุพฺพิธํ กตฺวา ทสฺเสนฺโต, ‘‘มคฺคสมฺปยุตฺตาว จตฺตาโร สติปฏฺานา’’ติ อาห. น จตุมคฺคสมฺปยุตฺตตาวเสน. เอส นโย ¶ สมฺมปฺปธานาทีสุปิ. อฺมฺานติวตฺตมานา ยุคนทฺธา ยุตฺตา วิย อริยมคฺคยุคนทฺธา อฺมฺํ ปฏิพทฺธาติ ยุคนทฺธา. เตนาห – ‘‘เอกกฺขณิกยุคนนฺธา’’ติ อริยมคฺคกฺขเณ เอว หิ สมถวิปสฺสนา เอกกฺขณิกา หุตฺวา สมธุรํ วตฺตนฺติ. เตเนวาห ‘‘เอเต หี’’ติอาทิ. อฺสฺมึ ขเณ สมาปตฺติ, อฺสฺมึ วิปสฺสนาติ อิทํ เตสํ ตตฺถ ตตฺถ กิจฺจโต อธิกภาวํ สนฺธาย วุตฺตํ, น อฺถา. น หิ ปฺารหิตา สมาปตฺติ, สมาธิรหิตา จ วิปสฺสนา อตฺถิ. อริยมคฺเค ปน เอกกฺขณิกา สมธุรตาย เอกรสภาเวนาติ อตฺโถ. ผลวิมุตฺตีติ อรหตฺตผลวิมุตฺติ. เสสํ เหฏฺา วุตฺตนยตฺตา สุวิฺเยฺยเมว.
มหาสฬายตนิกสุตฺตวณฺณนาย ลีนตฺถปฺปกาสนา สมตฺตา.
๘. นครวินฺเทยฺยสุตฺตวณฺณนา
๔๓๕. สมวิสมํ ¶ จรนฺตีติ กายสมาทึ สมฺเว, กายวิสมาทึ วิสมฺเว จรนฺติ กโรนฺติ ปฏิปชฺชนฺติ. ตํ ปน สมวิสมํ อฺมฺํ วิรุทฺธตฺตา วิสทิสตฺตา น เอกสฺมึ กาเล สมฺภวตีติ อาห – ‘‘กาเลน สมํ กาเลน วิสม’’นฺติ. สมจริยมฺปิ หิ เอตนฺติ ปุพฺเพ สมจริยาย โชติตตฺตา วุตฺตํ.
๔๓๗. อากโรนฺติ อธิปฺเปตมตฺถํ าเปนฺติ ปโพเธนฺตีติ อาการา, าปกการณนฺติ อาห – ‘‘เก อาการาติ กานิ การณานี’’ติ. อนุพุทฺธิโยติ ¶ อนุมานาณานิ. ตฺหิ ยถาทิฏฺมตฺถํ ทิฏฺภาเวน อนฺเวติ อนุคจฺฉตีติ ‘‘อนฺวยา’’ติ วุจฺจติ. หริตติณจมฺปกวนาทิวเสนาติ หริตกมฺพลาทิสทิสติณาทิวเสน วิตฺถาริตกนกปฏาทิสทิวิกสิตจมฺปกวนาทิวเสน. อาทิสทฺเทน เจตฺถ กีจกเวณุสทฺทมธุรสผลาผลวเสน สทฺทรสานํ อตฺถิภาโว เวทิตพฺโพติ. จมฺปกวเสเนว ปน ผสฺสคนฺธานมฺปิ อตฺถิภาโว วุตฺโตติ. เตนาห – ‘‘รูปาทโย ปฺจ กามคุณา อตฺถี’’ติ. ‘‘อิตฺถิรูปาทีนิ สนฺธาเยตํ กถิต’’นฺติ วตฺวา อินฺทฺริยพทฺธา วา โหนฺตุ รูปาทโย อนินฺทฺริยพทฺธา วา, สพฺเพปิ เจเต กิเลสุปฺปตฺตินิมิตฺตตาย กามคุณา เอวาติ โจทนํ สนฺธาย วิสภาคิตฺถิคตา รูปาทโย สวิเสสํ กิเลสุปฺปตฺตินิมิตฺตนฺติ ทสฺเสนฺโต, ‘‘ตานิ หี’’ติอาทิมาห.
ตตฺถ ตานีติ รูปาทีนิ. หิ-สทฺโท เหตุอตฺโถ. เตน ยถาวุตฺตมตฺถํ สมตฺเถติ, ‘‘ยสฺมา ปุริสสฺส จิตฺตํ ปริยาทาย ติฏฺนฺติ, ตสฺมา อิตฺถิรูปาทีนิ สนฺธาย เอตํ กถิต’’นฺติ. ปุริสสฺส จิตฺตนฺติ ปุริสสฺส จตุภูมกํ กุสลจิตฺตํ ปริยาทาย คเหตฺวา อนฺโตมุฏฺิคตํ วิย กตฺวา. ‘‘หตฺถิกายํ ปริยาทิยิตฺวา’’ติอาทีสุ (สํ. นิ. ๑.๑๒๖) หิ คหณํ ปริยาทานํ นาม, ‘‘อนิจฺจสฺา ภาวิตา พหุลีกตา สพฺพํ กามราคํ ปริยาทิยตี’’ติอาทีสุ (สํ. นิ. ๓.๑๐๒) เขปนํ ปริยาทานํ, อิธ อุภยมฺปิ วฏฺฏติ. อิทานิ ยถาวุตฺตมตฺถํ สุตฺเตเนว สาเธตุํ, ‘‘ยถาหา’’ติอาทิ วุตฺตํ. ตตฺถ ‘‘นาหํ, ภิกฺขเว’’ติอาทีสุ น-กาโร ปฏิเสธตฺโถ. อหนฺติ ภควา อตฺตานํ นิทฺทิสติ. ภิกฺขเวติ ภิกฺขู อาลปติ. อฺนฺติ อิทานิ วตฺตพฺพํ อิตฺถิรูปโต อฺํ. เอกรูปมฺปีติ เอกมฺปิ รูปํ. สมนุปสฺสามีติ าณสฺส สมนุปสฺสนา อธิปฺเปตา, เหฏฺา น-การํ อาเนตฺวา สมฺพนฺธิตพฺพํ. อยฺเหตฺถ ¶ อตฺโถ – ‘‘อหํ, ภิกฺขเว, สพฺพฺุตฺาเณน สพฺพโส โอโลเกนฺโต อฺํ เอกรูปมฺปิ น สมนุปสฺสามี’’ติ. ยํ เอวํ ปุริสสฺส จิตฺตํ ปริยาทาย ติฏฺตีติ ยํ รูปํ รูปครุกสฺส ปุริสสฺส สพฺพมฺปิ กุสลจิตฺตํ ปวตฺติตุํ อปฺปทานวเสน ปริยาทิยิตฺวา คเหตฺวา เขเปตฺวา จ ติฏฺติ. ยถยิทํ อิตฺถิรูปนฺติ อิตฺถิยา รูปกายํ. รูปสทฺโท ขนฺธาทิอเนกตฺถวาจโก, อิธ ปน อิตฺถิยา จตุสมุฏฺาเน รูปายตเน วณฺณธาตุยํ ทฏฺพฺโพ. ‘‘อิตฺถิรูปํ, ภิกฺขเว, ปุริสสฺส จิตฺตํ ปริยาทาย ติฏฺตี’’ติ ¶ อิทํ ปุริมสฺเสว ทฬฺหีกรณตฺถํ วุตฺตํ. ปุริมํ ‘‘ยถยิทํ, ภิกฺขเว, อิตฺถิรูป’’นฺติ อิทํ โอปมฺมวเสน วุตฺตํ, อิทํ ปริยาทานภาเว นิทสฺสนนฺติ ทฏฺพฺพํ. เสสํ สุวิฺเยฺยเมว.
นครวินฺเทยฺยสุตฺตวณฺณนาย ลีนตฺถปฺปกาสนา สมตฺตา.
๙. ปิณฺฑปาตปาริสุทฺธิสุตฺตวณฺณนา
๔๓๘. ธมฺมเสนาปติโน ¶ ปฏิสลฺลียนสฺส อธิปฺเปตตฺตา, อุปริ จ ปาฬิยํ, ‘‘สฺุตาวิหาเรน โข อหํ, ภนฺเต, เอตรหิ พหุลํ วิหรามี’’ติ (ม. นิ. ๓.๔๓๘) วุตฺตตฺตา ‘‘ปฏิสลฺลานาติ ผลสมาปตฺติโต’’ติ อาห.
วิปฺปสนฺนานีติ วิเสสโต ปสนฺนานิ. โอกาสวเสนาติ อินฺทฺริยานํ ปติฏฺิโตกาสวเสน. นนุ ตานิ อินฺทฺริยานิ สภาวโต วิปฺปสนฺนานิ โหนฺตีติ? สจฺจํ โหนฺติ. น หิทํ ตาทิสํ ปสนฺนตํ สนฺธาย วุตฺตํ, อิทํ ปน สนฺตปณีตสมาปตฺติสมุฏฺิตานํ ปจฺจุปฏฺิตานํ จิตฺตชรูปานํ วเสน เสสติสนฺตติรูปานํ เสฏฺตรํ ปณีตภาวาปตฺตึ สนฺธาย วุตฺตํ. ผลสมาปตฺติโตติ สฺุตานุปสฺสนาวเสน สมาปนฺนผลสมาปตฺติโต. มหนฺตานํ พุทฺธาทีนํ ปุริสานํ วิหาโร มหาปุริสวิหาโร. เตนาห – ‘‘พุทฺธ…เป… วิหาโร’’ติ. วิหารโต ปฏฺายาติ ปริกฺขิตฺเต จ วิหาเร ปริกฺเขปโต ปฏฺาย, อปริกฺขิตฺเต จ ปริกฺเขปารหฏฺานโต ปฏฺาย. เกจิ ปน ‘‘วิหารพฺภนฺตรโต ปฏฺายา’’ติ วทนฺติ. ยาว คามสฺส อินฺทขีลาติ คามสฺส อพฺภนฺตรินฺทขีโล. เคหปฏิปาฏิยาจริตฺวาติ ปิณฺฑาย จริตฺวา. ยาว นครทฺวาเรน นิกฺขมนาติ นครทฺวาเรน ยาว นิกฺขมนปเทสา. ยาว วิหาราติ ยาว วิหารพฺภนฺตรา. ปฏิกฺกนฺตมคฺโคติ นิวตฺตนมคฺโค. อารมฺมเณ ปฏิหฺนากาเรน ปวตฺตมานมฺปิ ปฏิฆสมฺปยุตฺตํ จิตฺเต ปฏิหนนฺตํ วิย ปวตฺตตีติ อาห – ‘‘จิตฺเต ปฏิหฺนกิเลสชาต’’นฺติ. ทิวสฺจ รตฺติฺจ อนุสิกฺขนฺเตนาติ เอตํเยว ราคาทิปฺปหายินึ สมฺมาปฏิปตฺตึ ทิวา จ รตฺติฺจ อนุ อนุ สิกฺขนฺเตน อุปรูปริ วฑฺเฒนฺเตน.
๔๔๐. ปหีนา นุ โข เม ปฺจ กามคุณาติ เอตฺถ กามคุณปฺปหานํ นาม ตปฺปฏิพทฺธฉนฺทราคปฺปหานํ. ตถา หิ วุตฺตํ – ‘‘ติฏฺนฺติ จิตฺรานิ ตเถว ¶ โลเก, อเถตฺถ ธีรา วินยนฺติ ฉนฺท’’นฺติ. เอกภิกฺขุสฺส ปจฺจเวกฺขณา นานาติ เอกสฺเสว ภิกฺขุโน, ‘‘ปหีนา นุ โข เม ปฺจ กามคุณา’’ติอาทินา ปาฬิยํ อาคตา นานาปจฺจเวกฺขณา โหนฺติ. นานาภิกฺขูนนฺติ วิสุํ วิสุํ อเนเกสํ ภิกฺขูนํ. ปจฺจเวกฺขณา นานาติ วุตฺตนานาปจฺจเวกฺขณา. อิทานิ ตเมว สงฺเขปโต วุตฺตมตฺถํ วิตฺถารโต ทสฺเสตุํ, ‘‘กถ’’นฺติอาทิ วุตฺตํ. ตตฺถ ‘‘ปจฺจเวกฺขตี’’ติ วุตฺตํ, กถํ ปน ปจฺจเวกฺขตีติ อาห ‘‘ปหีนา นุ โข’’ติอาทิ. วีริยํ ปคฺคยฺหาติ ¶ จตุพฺพิธสมฺมปฺปธานวีริยํ อารภิตฺวา วิปสฺสนํ วฑฺฒิตฺวา. มคฺคานนฺตรํ อนาคามิผลํ ปตฺวาติ วจนเสโส. ผลานนฺตรํ มคฺคนฺติ ตสฺมึ อนาคามิมคฺเค ิโต ผลสมาปตฺติโต วุฏฺาย อคฺคมคฺคตฺถาย วิปสฺสนํ อารภิตฺวา ตสฺมึเยว อาสเน น จิเรเนว วิปสฺสนํ อุสฺสุกฺกาเปตฺวา อรหตฺตมคฺคํ คณฺหนฺโต นิโรธธมฺมานุปฺปตฺติยา วิปสฺสนาปริวาสาภาวโต ผลานนฺตรํ มคฺคปฺปตฺโต นาม โหตีติ กตฺวา.
ตโต วุฏฺายาติ มคฺคานนฺตรผลโต วุฏฺาย. มคฺคานนฺตรโต หิ วุฏฺิโต มคฺคโต วุฏฺิโต วิย โหตีติ ตถา วุตฺตํ. ‘‘ผลานนฺตรํ มคฺค’’นฺติ เอตฺถ ผลํ อนนฺตรํ เอตสฺสาติ ผลานนฺตรํ. ‘‘ผลานนฺตรํ มคฺค’’นฺติ ปททฺวเยนปิ อนาคามิมคฺคผลานิ เจว วทตีติ เอวเมตฺถ อตฺโถ ทฏฺพฺโพ. นีวรณาทีสุปิ เอเสว นโยติ เอตฺถ, ‘‘ปหีนา นุ โข เม ปฺจ นีวรณา’’ติอาทินา โยชนา เวทิตพฺพา. เอเตสนฺติ เอตฺถ เอเตสํ นีวรณปฺจุปาทานกฺขนฺธสติปฏฺานาทีนํ. ปหานาทีนีติ ปหานปริฺาภาวนาสจฺฉิกิริยา. นานาปจฺจเวกฺขณา โหตีติ ตา ปจฺจเวกฺขณา นานาติ อธิปฺปาโย. เอตาสุ ปน ปจฺจเวกฺขณาสูติ เอตาสุ กามคุณปจฺจเวกฺขณาทีสุ ทฺวาทสสุ ปจฺจเวกฺขณาสุ. เอกํ ปจฺจเวกฺขณํ ปจฺจเวกฺขติ ทฺวาทสสุ นเยสุ เอเกเนว กิจฺจสิทฺธิโต. อฺโ ภิกฺขุ. เอกนฺติ อฺํ ปจฺจเวกฺขติ. อฺตฺโถ หิ อยํ เอกสทฺโท ‘‘อิตฺเถเก’’ติอาทีสุ (ม. นิ. ๓.๒๑, ๒๗) วิยาติ. นานาภิกฺขูนํ ปน เอกา ปจฺจเวกฺขณา, นานาภิกฺขูนํ นานาปจฺจเวกฺขณาติ เอวํ จตุกฺกปจฺจเวกฺขณมฺปิ เอตฺถ สมฺภวติ. อิมสฺส ปน ทฺวยสฺส วเสน อภิสมโย นตฺถีติ ตทุภยํ อฏฺกถายํ น อุทฺธฏํ. เสสํ สุวิฺเยฺยเมว.
ปิณฺฑปาตปาริสุทฺธิสุตฺตวณฺณนาย ลีนตฺถปฺปกาสนา สมตฺตา.
๑๐. อินฺทฺริยภาวนาสุตฺตวณฺณนา
๔๕๓. เอวํนามเกติ ¶ ¶ ‘‘คชงฺคลา’’ติ เอวํ อิตฺถิลิงฺควเสน ลทฺธนามเก มชฺฌิมปเทสสฺส มริยาทฏฺานภูเต นิคเม. สุเวฬุ นาม นิจลรุกฺโขติ วทนฺติ. ตโต อฺํ เอวาติ ปน อธิปฺปาเยน ‘‘เอกา รุกฺขชาตี’’ติ วุตฺตํ. จกฺขุโสตานํ ยถาสกวิสยโต นิวารณํ ทมนํ อินฺทฺริยภาวนา, ตฺจ โข สพฺพโส อทสฺสเนน อสวเนนาติ อาห – ‘‘จกฺขุนา รูปํ น ปสฺสติ, โสเตน สทฺทํ น สุณาตี’’ติ. สติ หิ ทสฺสเน สวเน จ ตานิ อทนฺตานิ อภาวิตาเนวาติ อธิปฺปาโย. จกฺขุโสตานิ จ อสมฺปตฺตคฺคาหิตาย ทุรกฺขิตานีติ พฺราหฺมโณ เตสํเยว วิสยคฺคหณํ ปฏิกฺขิปิ. อสทิสายาติ อฺติตฺถิยสมเยหิ อสาธารณาย. อาลยนฺติ กเถตุกามตาการนฺติ อตฺโถ.
๔๕๔. วิปสฺสนุเปกฺขาติ อารทฺธวิปสฺสกสฺส วิปสฺสนาาเณน ลกฺขณตฺตเย ทิฏฺเ สงฺขารานํ อนิจฺจภาวาทิวิจินเน มชฺฌตฺตภูตา วิปสฺสนาสงฺขาตา อุเปกฺขา. สา ปน ยสฺมา ภาวนาวิเสสปฺปตฺติยา เหฏฺิเมหิ วิปสฺสนาวาเรหิ สนฺตา เจว ปณีตา จ, ปเคว จกฺขุวิฺาณาทิสหคตาหิ อุเปกฺขาหิ, ตสฺมา อาห – ‘‘เอสา สนฺตา เอสา ปณีตา’’ติ. อตปฺปิกาติ สนฺตปณีตภาวนารสวเสน ติตฺตึ น ชเนติ. เตเนวาห –
‘‘สฺุาคารํ ปวิฏฺสฺส, สนฺตจิตฺตสฺส ภิกฺขุโน;
อมานุสี รตี โหติ, สมฺมา ธมฺมํ วิปสฺสโต’’ติ. (ธ. ป. ๓๗๓);
อิตีติ เอวํ วกฺขมานากาเรนาติ อตฺโถ. อยํ ภิกฺขูติ อยํ อารทฺธวิปสฺสโก ภิกฺขูติ โยชนา. จกฺขุทฺวาเร รูปารมฺมณมฺหีติ จกฺขุทฺวาเร อาปาถคเต รูปารมฺมเณ. มนาปนฺติ มนาปภาเวน ปวตฺตนกํ. มชฺฌตฺเต มนาปามนาปนฺติ อิฏฺมชฺฌตฺเต มนาปภาเวน อมนาปภาเวน จ ปวตฺตนกํ มนาปามนาปํ นามาติ. เตนาห (‘‘เนว มนาปํ น อมนาป’’นฺติ). อิมินา มนาปภาโว คหิโต, ‘‘เนว มนาป’’นฺติ อิมินา มนาปภาโว มชฺฌตฺโต จ อุภยํ เอกเทสโต ลพฺภตีติ, ‘‘มนาปามนาป’’นฺติ วุตฺตํ. เอวํ อารมฺมเณ ลพฺภมานวิเสสวเสน ตทารมฺมณสฺส จิตฺตสฺส ปากติกํ ปวตฺติอาการํ ทสฺเสตฺวา อิทานิ ตปฺปฏิเสเธน อริยสฺส ¶ วินเย อนุตฺตรํ อินฺทฺริยภาวนํ ทสฺเสตุํ, ‘‘ตสฺส รชฺชิตุํ วา’’ติอาทิ วุตฺตํ. ตตฺรายํ โยชนา – ตสฺส จิตฺตํ อิฏฺเ อารมฺมเณ ¶ รชฺชิตุํ วา อนิฏฺเ อารมฺมเณ ทุสฺสิตุํ วา มชฺฌตฺเต อารมฺมเณ มุยฺหิตุํ วา. อทตฺวาติ นิเสเธตฺวา. ปริคฺคเหตฺวาติ ปริชานนวเสน าเณน คเหตฺวา าตตีรณปหานปริฺาหิ ปริชานิตฺวา. วิปสฺสนํ มชฺฌตฺเต เปตีติ อนุกฺกเมน วิปสฺสนุเปกฺขํ นิพฺพตฺเตตฺวา ตํ สงฺขารุเปกฺขํ ปาเปตฺวา เปติ. จกฺขุมาติ น ปสาทจกฺขุโน อตฺถิตามตฺตโชตนํ; อถ โข ตสฺส อติสเยน อตฺถิตาโชตนํ, ‘‘สีลวา’’ติอาทีสุ วิยาติ อาห – ‘‘จกฺขุมาติ สมฺปนฺนจกฺขุ วิสุทฺธเนตฺโต’’ติ.
๔๕๖. อีสกํ โปเณติ มชฺเฌ อุจฺจํ หุตฺวา อีสกํ โปเณ, น อนฺตนฺเตน วงฺเก. เตนาห – ‘‘รถีสา วิย อุฏฺหิตฺวา ิเต’’ติ.
๔๖๑. ปฏิกูเลติ อมนฺุเ อารมฺมเณ. อปฺปฏิกูลสฺีติ น ปฏิกูลสฺี. ตํ ปน อปฺปฏิกูลสฺิตํ ทสฺเสตุํ, ‘‘เมตฺตาผรเณน วา’’ติอาทิ วุตฺตํ. ตตฺถ ปฏิกูเล อนิฏฺเ วตฺถุสฺมึ สตฺตสฺิเต เมตฺตาผรเณน วา ธาตุโส อุปสํหาเรน วา สงฺขารสฺิเต ปน ธาตุโส อุปสํหาเรน วาติ โยเชตพฺพํ. อปฺปฏิกูลสฺี วิหรตีติ หิเตสิตาย ธมฺมสภาวจินฺตนาย จ นปฺปฏิกูลสฺี หุตฺวา อิริยาปถวิหาเรน วิหรติ. อปฺปฏิกูเล อิฏฺเ วตฺถุสฺมึ สตฺตสฺิเต เกสาทิอสุจิโกฏฺาสมตฺตเมวาติ อสุภผรเณน วาติ อสุภโต มนสิการวเสน. อิทํ รูปารูปมตฺตํ อนิจฺจํ สงฺขตนฺติ อนิจฺจโต อุปสํหาเรน วา. ตโต เอว, ‘‘ทุกฺขํ วิปริณามธมฺม’’นฺติ มนสิ กโรนฺโต ปฏิกูลสฺี วิหรติ. เสสปเทสูติ, ‘‘ปฏิกูเล จ อปฺปฏิกูเล จา’’ติอาทินา อาคเตสุ เสเสสุ ทฺวีสุ ปเทสุ. ตตฺถ หิ อิฏฺานิฏฺวตฺถูนิ เอกชฺฌํ คเหตฺวา วุตฺตํ ยถา สตฺตานํ ปมํ ปฏิกูลโต อุปฏฺิตเมว ปจฺฉา คหณาการวเสน อวตฺถนฺตเรน วา อปฺปฏิกูลโต อุปฏฺาติ. ยฺจ อปฺปฏิกูลโต อุปฏฺิตเมว ปจฺฉา ปฏิกูลโต อุปฏฺาติ, ตทุภเยปิ ขีณาสโว สเจ อากงฺขติ, วุตฺตนเยน อปฺปฏิกูลสฺี วิหเรยฺย ปฏิกูลสฺี วาติ.
ตทุภยํ ¶ อภินิวชฺเชตฺวาติ สภาวโต ภาวนานุภาวโต จ อุปฏฺิตํ อารมฺมณํ ปฏิกูลสภาวํ อปฺปฏิกูลสภาวํ วาติ ตํ อุภยํ ปหาย อคฺคเหตฺวา. สพฺพสฺมึ วตฺถุสฺมึ ปน, ‘‘มชฺฌตฺโต หุตฺวา วิหริตุกาโม กึ กโรตี’’ติ, วตฺวา ตตฺถ ปฏิปชฺชนวิธึ ทสฺเสนฺโต, ‘‘อิฏฺานิฏฺเสุ…เป… โทมนสฺสิโต โหตี’’ติ อาห. อิทานิ ยถาวุตฺตมตฺถํ ปฏิสมฺภิทามคฺคปาฬิยา วิภาเวตุํ, ‘‘วุตฺตํ เหต’’นฺติอาทิมาห. ตสฺสตฺโถ เหฏฺา วุตฺตนโย เอว. สโตติ สติเวปุลฺลปฺปตฺติยา สติมา. สมฺปชาโนติ ปฺาเวปุลฺลปฺปตฺติยา สมฺปชานการี. จกฺขุนา ¶ รูปํ ทิสฺวาติ การณวเสน จกฺขูติ ลทฺธโวหาเรน รูปทสฺสนสมตฺเถน จกฺขุวิฺาเณน, จกฺขุนา วา กรณภูเตน รูปํ ปสฺสิตฺวา. เนว สุมโน โหติ เคหสฺสิตโสมนสฺสปฏิกฺเขเปน เนกฺขมฺมปกฺขิกาย กิริยาโสมนสฺสเวทนาย.
อิเมสุ จาติ ‘‘อฺถา จ ปนานนฺท, อริยสฺส วินเย อนุตฺตรา อินฺทฺริยภาวนา โหตี’’ติอาทินา (ม. นิ. ๓.๔๕๓), – ‘‘กถฺจานนฺท, เสโข โหติ ปฏิปโท’’ติอาทินา (ม. นิ. ๓.๔๖๐); – ‘‘กถฺจานนฺท, อริโย โหติ ภาวิตินฺทฺริโย’’ติอาทินา (ม. นิ. ๓.๔๖๑) จ อาคเตสุ ติวิเธสุ นเยสุ. มนาปํ อมนาปํ มนาปามนาปนฺติ เอตฺถ มนาปคฺคหเณน โสมนสฺสยุตฺตกุสลากุสลานํ, อมนาปคฺคหเณน โทมนสฺสยุตฺตอกุสลานํ, มนาปามนาปคฺคหเณน ตพฺพิธุรุเปกฺขายุตฺตานํ สงฺคหิตตฺตา ปมนเย ‘‘สํกิเลสํ วฏฺฏติ, นิกฺกิเลสํ วฏฺฏตี’’ติ วุตฺตํ. ปมนเย หิ ปุถุชฺชนสฺส อธิปฺเปตตฺตา สํกิเลสกิเลสวิปฺปยุตฺตมฺปิ ยุชฺชติ. ทุติยนเย ปน ‘‘โส…เป… อฑฺฑียตี’’ติอาทิวจนโต ‘‘ปมํ สํกิเลสํ วฏฺฏตี’’ติ วุตฺตํ. เสกฺขสฺส อธิปฺเปตตฺตา จสฺส อปฺปหีนกิเลสวเสน, ‘‘สํกิเลสมฺปิ วฏฺฏตี’’ติ วุตฺตํ. ตติยนเย อรหโต อธิปฺเปตตฺตา, ‘‘ตติยํ นิกฺกิเลสเมว วฏฺฏตี’’ติ วุตฺตํ. เสกฺขวาเร ปน ‘‘จกฺขุมา ปุริโส’’ติอาทิกา อุปมา เอกเมว อตฺถํ าเปตุํ อาห. ตสฺมา จกฺขุทฺวารสฺส อุปฺปนฺเน ราคาทิเก วิกฺขมฺเภตฺวา วิปสฺสนุเปกฺขาย ปติฏฺานํ อริยา อินฺทฺริยภาวนาติ. ปมนโย วิปสฺสกวเสน อาคโต, ทุติโย เสกฺขสฺส วเสน, ปมทุติโย จ เสกฺขปุถุชฺชนานํ มูลกมฺมฏฺานวเสน, ตติโย ขีณาสวสฺส อริยวิหารวเสน ¶ อาคโต. ปมนเย จ ปุถุชฺชนสฺส วเสน, ทุติยนเย เสกฺขสฺส วเสน กุสลํ วุตฺตํ, ตติยนเย อเสกฺขสฺส วเสน กิริยาพฺยากตํ วุตฺตนฺติ อยํ วิเสโส เวทิตพฺโพ.
ปปฺจสูทนิยา มชฺฌิมนิกายฏฺกถาย
อินฺทฺริยภาวนาสุตฺตวณฺณนาย ลีนตฺถปฺปกาสนา สมตฺตา.
นิฏฺิตา จ สฬายตนวคฺควณฺณนา.
อุปริปณฺณาสฏีกา สมตฺตา.