📜
๑๑. สกฺกสํยุตฺตํ
๑. ปมวคฺโค
๑. สุวีรสุตฺตวณฺณนา
๒๔๗. สกฺกสํยุตฺตสฺส ¶ ¶ ¶ ปเม อภิยํสูติ กทา อภิยํสุ? ยทา พลวนฺโต อเหสุํ, ตทา. ตตฺรายํ อนุปุพฺพิกถา – สกฺโก กิร มคธรฏฺเ มจลคามเก มโฆ นาม มาณโว หุตฺวา เตตฺตึส ปุริเส คเหตฺวา กลฺยาณกมฺมํ กโรนฺโต สตฺต วตปทานิ ปูเรตฺวา ตตฺถ กาลงฺกโต เทวโลเก นิพฺพตฺติ. ตํ พลวกมฺมานุภาเวน สปริสํ เสสเทวตา ทสหิ าเนหิ อธิคณฺหนฺตํ ทิสฺวา ‘‘อาคนฺตุกเทวปุตฺตา อาคตา’’ติ เนวาสิกา คนฺธปานํ สชฺชยึสุ. สกฺโก สกปริสาย สฺํ อทาสิ – ‘‘มาริสา มา คนฺธปานํ ปิวิตฺถ, ปิวนาการมตฺตเมว ทสฺเสถา’’ติ. เต ตตฺถ อกํสุ. เนวาสิกเทวตา สุวณฺณสรเกหิ อุปนีตํ คนฺธปานํ ยาวทตฺถํ ปิวิตฺวา มตฺตา ตตฺถ ตตฺถ สุวณฺณปถวิยํ ปติตฺวา สยึสุ. สกฺโก ‘‘คณฺหถ ปุตฺตหตาย ปุตฺเต’’ติ เต ปาเทสุ คเหตฺวา สิเนรุปาเท ขิปาเปสิ. สกฺกสฺส ปฺุเตเชน ตทนุวตฺตกาปิ สพฺเพ ตตฺเถว ปตึสุ. เต สิเนรุเวมชฺฌกาเล สฺํ ลภิตฺวา, ‘‘ตาตา น สุรํ ปิวิมฺห, น สุรํ ปิวิมฺหา’’ติ อาหํสุ. ตโต ปฏฺาย อสุรา นาม ชาตา. อถ เนสํ กมฺมปจฺจยอุตุสมุฏฺานํ สิเนรุสฺส เหฏฺิมตเล ทสโยชนสหสฺสํ อสุรภวนํ นิพฺพตฺติ. สกฺโก เตสํ นิวตฺเตตฺวา ¶ อนาคมนตฺถาย อารกฺขํ เปสิ, ยํ สนฺธาย วุตฺตํ –
‘‘อนฺตรา ทฺวินฺนํ อยุชฺฌปุรานํ,
ปฺจวิธา ปิตา อภิรกฺขา;
อุทกํ กโรฏิ-ปยสฺส จ หารี,
มทนยุตา จตุโร จ มหตฺถา’’ติ.
ทฺเว ¶ ¶ นครานิ หิ ยุทฺเธน คเหตุํ อสกฺกุเณยฺยตาย อยุชฺฌปุรานิ นาม ชาตานิ เทวนครฺจ อสุรนครฺจ. ยทา หิ อสุรา พลวนฺโต โหนฺติ, อถ เทเวหิ ปลายิตฺวา เทวนครํ ปวิสิตฺวา ทฺวาเร ปิทหิเต อสุรานํ สตสหสฺสมฺปิ กิฺจิ กาตุํ น สกฺโกติ. ยทา เทวา พลวนฺโต โหนฺติ, อถาสุเรหิ ปลายิตฺวา อสุรนครสฺส ทฺวาเร ปิทหิเต สกฺกานํ สตสหสฺสมฺปิ กิฺจิ กาตุํ น สกฺโกติ. อิติ อิมานิ ทฺเว นครานิ อยุชฺฌปุรานิ นาม. เนสํ อนฺตรา เอเตสุ อุทกาทีสุ ปฺจสุ าเนสุ สกฺเกน อารกฺขา ปิตา. ตตฺถ อุทกสทฺเทน นาคา คหิตา. เต หิ อุทเก พลวนฺโต โหนฺติ. ตสฺมา สิเนรุสฺส ปมาลินฺเท เตสํ อารกฺขา. กโรฏิสทฺเทน สุปณฺณา คหิตา. เตสํ กิร กโรฏิ นาม ปานโภชนํ, เตน ตํ นามํ ลภึสุ. ทุติยาลินฺเท เตสํ อารกฺขา. ปยสฺสหารีสทฺเทน กุมฺภณฺฑา คหิตา. ทานวรกฺขสา กิร เต. ตติยาลินฺเท เตสํ อารกฺขา. มทนยุตสทฺเทน ยกฺขา คหิตา. วิสมจาริโน กิรเต ยุชฺฌโสณฺฑา. จตุตฺถาลินฺเท เตสํ อารกฺขา. จตุโร จ มหนฺตาติ จตฺตาโร มหาราชาโน วุตฺตา. ปฺจมาลินฺเท เตสํ อารกฺขา. ตสฺมา ยทิ อสุรา กุปิตาวิลจิตฺตา เทวปุรํ อุปยนฺติ ยุทฺเธสู, ยํ คิริโน ปมํ ปริภณฺฑํ, ตํ อุรคา ปฏิพาหนฺติ เอวํ เสเสสุ เสสา.
เต ปน อสุรา อายุวณฺณรสอิสฺสริยสมฺปตฺตีหิ ตาวตึสสทิสาว. ตสฺมา อนฺตรา อตฺตานํ อชานิตฺวา ปาฏลิยา ปุปฺผิตาย, ‘‘น อิทํ เทวนครํ, ตตฺถ ปาริจฺฉตฺตโก ปุปฺผติ, อิธ ปน จิตฺตปาฏลี, ชรสกฺเกนามฺหากํ ¶ สุรํ ปาเยตฺวา วฺจิตา, เทวนครฺจ โน คหิตํ, คจฺฉาม เตน สทฺธึ ยุชฺฌิสฺสามา’’ติ หตฺถิอสฺสรเถ อารุยฺห สุวณฺณรชตมณิผลกานิ คเหตฺวา, ยุทฺธสชฺชา หุตฺวา, อสุรเภริโย วาเทนฺตา มหาสมุทฺเท อุทกํ ทฺวิธา เภตฺวา อุฏฺหนฺติ. เต เทเว วุฏฺเ วมฺมิกมกฺขิกา วมฺมิกํ วิย สิเนรุํ อภิรุหิตุ อารภนฺติ. อถ เนสํ ปมํ นาเคหิ สทฺธึ ยุทฺธํ โหติ. ตสฺมึ โข ปน ยุทฺเธ น กสฺสจิ ฉวิ วา จมฺมํ วา ฉิชฺชติ, น โลหิตํ อุปฺปชฺชติ, เกวลํ กุมารกานํ ทารุเมณฺฑกยุทฺธํ วิย อฺมฺํ สนฺตาสนมตฺตเมว ¶ โหติ. โกฏิสตาปิ โกฏิสหสฺสาปิ นาคา เตหิ สทฺธึ ยุชฺฌิตฺวา เต อสุรปุรํเยว ปเวเสตฺวา นิวตฺตนฺติ.
ยทา ปน อสุรา พลวนฺโต โหนฺติ, อถ นาคา โอสกฺกิตฺวา ทุติเย อาลินฺเท สุปณฺเณหิ สทฺธึ เอกโตว หุตฺวา ยุชฺฌนฺติ. เอส นโย สุปณฺณาทีสูปิ. ยทา ปน ตานิ ปฺจปิ ¶ านานิ อสุรา มทฺทนฺติ, ตทา เอกโต สมฺปิณฺฑิตานิปิ ปฺจ พลานิ โอสกฺกนฺติ. อถ จตฺตาโร มหาราชาโน คนฺตฺวา สกฺกสฺส ตํ ปวตฺตึ อาโรเจนฺติ. สกฺโก เตสํ วจนํ สุตฺวา ทิยฑฺฒโยชนสติกํ เวชยนฺตรถํ อารุยฺห สยํ วา นิกฺขมติ, เอกํ วา ปุตฺตํ เปเสติ. อิมสฺมึ ปน กาเล ปุตฺตํ เปเสตุกาโม, ตาต สุวีราติอาทิมาห.
เอวํ ภทฺทนฺตวาติ โขติ เอวํ โหตุ ภทฺทํ ตว อิติ โข. ปมาทํ อาปาเทสีติ ปมาทํ อกาสิ. อจฺฉราสงฺฆปริวุโต สฏฺิโยชนํ วิตฺถาเรน สุวณฺณมหาวีถึ โอตริตฺวา นกฺขตฺตํ กีฬนฺโต นนฺทนวนาทีสุ วิจรตีติ อตฺโถ.
อนุฏฺหนฺติ อนุฏฺหนฺโต. อวายามนฺติ อวายมนฺโต. อลสฺวสฺสาติ อลโส อสฺส. น จ กิจฺจานิ การเยติ กิฺจิ กิจฺจํ นาม น กเรยฺย. สพฺพกามสมิทฺธสฺสาติ สพฺพกาเมหิ สมิทฺโธ อสฺส. ตํ เม, สกฺก, วรํ ทิสาติ, สกฺก เทวเสฏฺ, ตํ เม วรํ อุตฺตมํ านํ โอกาสํ ทิสํ อาจิกฺข กเถหีติ วทติ. นิพฺพานสฺส หิ โส มคฺโคติ กมฺมํ อกตฺวา ชีวิตฏฺานํ นาม นิพฺพานสฺส มคฺโค. ปมํ.
๒. สุสีมสุตฺตวณฺณนา
๒๔๘. ทุติเย ¶ สุสีมนฺติ อตฺตโน ปุตฺตสหสฺสสฺส อนฺตเร เอวํนามกํ เอกํ ปุตฺตเมว. ทุติยํ.
๓. ธชคฺคสุตฺตวณฺณนา
๒๔๙. ตติเย สมุปพฺยูฬฺโหติ สมฺปิณฺฑิโต ราสิภูโต. ธชคฺคํอุลฺโลเกยฺยถาติ สกฺกสฺส กิร ทิยฑฺฒโยชนสตายาโม รโถ ¶ . ตสฺส หิ ปจฺฉิมนฺโต ปณฺณาสโยชโน, มชฺเฌ รถปฺชโร ปณฺณาสโยชโน, รถสนฺธิโต ยาว รถสีสา ปณฺณาสโยชนานิ. ตเทว ปมาณํ ทิคุณํ กตฺวา ติโยชนสตายาโมติปิ วทนฺติเยว. ตสฺมึ โยชนิกปลฺลงฺโก อตฺถโต, ติโยชนิกํ เสตจฺฉตฺตํ มตฺถเก ปิตํ, เอกสฺมึเยว ยุเค สหสฺสอาชฺา ยุตฺตา, เสสาลงฺการสฺส ปมาณํ นตฺถิ. ธโช ปนสฺส อฑฺฒติยานิ โยชนสตานิ อุคฺคโต, ยสฺส วาตาหตสฺส ปฺจงฺคิกตูริยสฺเสว ¶ สทฺโท นิจฺฉรติ, ตํ อุลฺโลเกยฺยาถาติ วทติ. กสฺมา? ตํ ปสฺสนฺตานฺหิ ราชา โน อาคนฺตฺวา ปริสปริยนฺเต นิขาตถมฺโภ วิย ิโต, กสฺส มยํ ภายามาติ ภยํ น โหติ. ปชาปติสฺสาติ โส กิร สกฺเกน สมานวณฺโณ สมานายุโก ทุติยํ อาสนํ ลภติ. ตถา วรุโณ อีสาโน จ. วรุโณ ปน ตติยํ อาสนํ ลภติ, อีสาโน จตุตฺถํ. ปลายีติ อสุเรหิ ปราชิโต ตสฺมึ รเถ ิโต อปฺปมตฺตกมฺปิ รชธชํ ทิสฺวา ปลายนธมฺโม.
อิติปิ โส ภควาติอาทีนิ วิสุทฺธิมคฺเค วิตฺถาริตาเนว. อิทมโวจาติ อิทํ ธชคฺคปริตฺตํ นาม ภควา อโวจ, ยสฺส อาณาเขตฺเต โกฏิสตสหสฺสจกฺกวาเฬ อานุภาโว วตฺตติ. อิทํ อาวชฺเชตฺวา หิ ยกฺขภยโจรภยาทีหิ ทุกฺเขหิ มุตฺตานํ อนฺโต นตฺถิ. ติฏฺตุ อฺทุกฺขวูปสโม, อิทํ อาวชฺชมาโน หิ ปสนฺนจิตฺโต อากาเสปิ ปติฏฺํ ลภติ.
ตตฺริทํ วตฺถุ – ทีฆวาปิเจติยมฺหิ กิร สุธากมฺเม ¶ กยิรมาเน เอโก ทหโร มุทฺธเวทิกาปาทโต ปติตฺวา เจติยกุจฺฉิยา ภสฺสติ. เหฏฺา ิโต ภิกฺขุสงฺโฆ ‘‘ธชคฺคปริตฺตํ, อาวุโส, อาวชฺชาหี’’ติ อาห. โส มรณภเยน ตชฺชิโต ‘‘ธชคฺคปริตฺตํ มํ รกฺขตู’’ติ อาห. ตาวเทวสฺส เจติยกุจฺฉิโต ทฺเว อิฏฺกา นิกฺขมิตฺวา โสปานํ หุตฺวา อฏฺํสุ, อุปริฏฺิโต วลฺลินิสฺเสณึ โอตาเรสุํ. ตสฺมึ นิสฺเสณิยํ ิเต อิฏฺกา ยถาฏฺาเนเยว อฏฺํสุ. ตติยํ.
๔. เวปจิตฺติสุตฺตวณฺณนา
๒๕๐. จตุตฺเถ ¶ เวปจิตฺตีติ โส กิร อสุรานํ สพฺพเชฏฺโก. เยนาติ นิปาตมตฺตํ นนฺติ จ. กณฺปฺจเมหีติ ทฺวีสุ หตฺเถสุ ปาเทสุ กณฺเ จาติ เอวํ ปฺจหิ พนฺธเนหิ. ตานิ ปน นฬินสุตฺตํ วิย มกฺกฏกสุตฺตํ วิย จ จกฺขุสฺสาปาถํ อาคจฺฉนฺติ, อิริยาปถํ รุชฺฌนฺติ. เตหิ ปน จิตฺเตเนว พชฺฌติ, จิตฺเตเนว มุจฺจติ. อกฺโกสตีติ โจโรสิ พาโลสิ มูฬฺโหสิ เถโนสิ โอฏฺโสิ โคโณสิ คทฺรโภสิ เนรยิโกสิ ติรจฺฉานคโตสิ, นตฺถิ ตุยฺหํ สุคติ, ทุคฺคติเยว ตุยฺหํ ปาฏิกงฺขาติ อิเมหิ ทสหิ อกฺโกสวตฺถูหิ อกฺโกสติ. ปริภาสตีติ, ชรสกฺก, น ตฺวํ สพฺพกาลํ ชินิสฺสสิ, ยทา อสุรานํ ชโย ภวิสฺสติ, ตทา ตมฺปิ เอวํ พนฺธิตฺวา อสุรภวนสฺส ทฺวาเร นิปชฺชาเปตฺวา โปถาเปสฺสามีติ อาทีนิ วตฺวา ตชฺเชติ. สกฺโก วิชิตวิชโย น ตํ มนสิ กโรติ, มหาปฏิคฺคหณํ ปนสฺส มตฺถเก วิธุนนฺโต สุธมฺมเทวสภํ ปวิสติ ¶ เจว นิกฺขมติ จ. อชฺฌภาสีติ ‘‘กึ นุ โข เอส สกฺโก อิมานิ ผรุสวจนานิ ภเยน ติติกฺขติ, อุทาหุ อธิวาสนขนฺติยา สมนฺนาคตตฺตา’’ติ? วีมํสนฺโต อภาสิ.
ทุพฺพลฺยา โนติ ทุพฺพลภาเวน นุ. ปฏิสํยุเชติ ปฏิสํยุเชยฺย ปฏิปฺผเรยฺย. ปภิชฺเชยฺยุนฺติ วิรชฺเชยฺยุํ. ปกุชฺเฌยฺยุนฺติปิ ปาโ. ปรนฺติ ปจฺจตฺถิกํ. โย สโต อุปสมฺมตีติ โย สติมา หุตฺวา อุปสมฺมติ, ตสฺส อุปสมํเยวาหํ ¶ พาลสฺส ปฏิเสธนํ มฺเติ อตฺโถ. ยทา นํ มฺตีติ ยสฺมา ตํ มฺติ. อชฺฌารุหตีติ อชฺโฌตฺถรติ. โคว ภิยฺโย ปลายินนฺติ ยถา โคยุทฺเธ ตาวเทว ทฺเว คาโว ยุชฺฌนฺเต โคคโณ โอโลเกนฺโต ติฏฺติ, ยทา ปน เอโก ปลายติ, อถ นํ ปลายนฺตํ สพฺโพ โคคโณ ภิยฺโย อชฺโฌตฺถรติ. เอวํ ทุมฺเมโธ ขมนฺตํ ภิยฺโย อชฺโฌตฺถรตีติ อตฺโถ.
สทตฺถปรมาติ สกตฺถปรมา. ขนฺตฺยา ภิยฺโย น วิชฺชตีติ เตสุ สกอตฺถปรเมสุ อตฺเถสุ ขนฺติโต อุตฺตริตโร อฺโ อตฺโถ น วิชฺชติ. ตมาหุ ปรมํ ขนฺตินฺติ โย พลวา ติติกฺขติ, ตสฺส ตํ ขนฺตึ ปรมํ อาหุ. พาลพลํ นาม อฺาณพลํ. ตํ ยสฺส พลํ, อพลเมว ¶ ตํ พลนฺติ อาหุ กเถนฺตีติ ทีเปติ. ธมฺมคุตฺตสฺสาติ ธมฺเมน รกฺขิตสฺส, ธมฺมํ วา รกฺขนฺตสฺส. ปฏิวตฺตาติ ปฏิปฺผริตฺวา วตฺตา, ปฏิปฺผริตฺวา วา พาลพลนฺติ วเทยฺยาปิ, ธมฺมฏฺํ ปน จาเลตุํ สมตฺโถ นาม นตฺถิ. ตสฺเสว เตน ปาปิโยติ เตน โกเธน ตสฺเสว ปุคฺคลสฺส ปาปํ. กตรสฺส? โย กุทฺธํ ปฏิกุชฺฌติ. ติกิจฺฉนฺตานนฺติ เอกวจเน พหุวจนํ, ติกิจฺฉนฺตนฺติ อตฺโถ. ชนา มฺนฺตีติ เอวรูปํ อตฺตโน จ ปรสฺส จาติ อุภินฺนํ อตฺถํ ติกิจฺฉนฺตํ นิปฺผาเทนฺตํ ปุคฺคลํ ‘‘อนฺธพาโล อย’’นฺติ อนฺธพาลปุถุชฺชนาว เอวํ มฺนฺติ. ธมฺมสฺส อโกวิทาติ จตุสจฺจธมฺเม อเฉกา. อิธาติ อิมสฺมึ สาสเน. โขติ นิปาตมตฺตํ. จตุตฺถํ.
๕. สุภาสิตชยสุตฺตวณฺณนา
๒๕๑. ปฺจเม อสุรินฺทํ เอตทโวจาติ เฉกตาย เอตํ อโวจ. เอวํ กิรสฺส อโหสิ ‘‘ปรสฺส นาม คาหํ โมเจตฺวา ปมํ วตฺตุํ ครุ. ปรสฺส วจนํ อนุคนฺตฺวา ปน ปจฺฉา สุขํ ¶ วตฺตุ’’นฺติ. ปุพฺพเทวาติ เทวโลเก จิรนิวาสิโน ปุพฺพสามิกา, ตุมฺหากํ ตาว ปเวณิอาคตํ ภณถาติ ¶ . อทณฺฑาวจราติ ทณฺฑาวจรณรหิตา, ทณฺฑํ วา สตฺถํ วา คเหตพฺพนฺติ เอวเมตฺถ นตฺถีติ อตฺโถ. ปฺจมํ.
๖. กุลาวกสุตฺตวณฺณนา
๒๕๒. ฉฏฺเ อชฺฌภาสีติ ตสฺส กิร สิมฺพลิวนาภิมุขสฺส ชาตสฺส รถสทฺโท จ อาชานียสทฺโท ธชสทฺโท จ สมนฺตา อสนิปาตสทฺโท วิย อโหสิ. ตํ สุตฺวา สิมฺพลิวเน พลวสุปณฺณา ปลายึสุ, ชราชิณฺณา เจว โรคทุพฺพลา จ อสฺชาตปกฺขโปตกา จ ปลายิตุํ อสกฺโกนฺตา, มรณภเยน ตชฺชิตา เอกปฺปหาเรเนว มหาวิรวํ วิรวึสุ. สกฺโก ตํ สุตฺวา ‘‘กสฺส สทฺโท, ตาตา’’ติ? มาตลึ ปุจฺฉิ. รถสทฺทํ, เต เทว, สุตฺวา สุปณฺณา ปลายิตุํ อสกฺโกนฺตา วิรวนฺตีติ. ตํ สุตฺวา กรุณาสมาวชฺชิตหทโย อภาสิ. อีสามุเขนาติ รถสฺส อีสามุเขน. ยถา กุลาวเก อีสามุขํ น สฺจุณฺเณติ, เอวํ อิมินา อีสามุเขน เต ปริวชฺชย. โส หิ รโถ ปฺุปจฺจยนิพฺพตฺโต จกฺกวาฬปพฺพเตปิ ¶ สิเนรุมฺหิปิ สมฺมุขีภูเต วินิวิชฺฌิตฺวาว คจฺฉติ น สชฺชติ, อากาสคตสทิเสเนว คจฺฉติ. สเจ เตน สิมฺพลิวเนน คโต ภเวยฺย, ยถา มหาสกเฏ กทลิวนมชฺเฌน วา เอรณฺฑวนมชฺเฌน วา คจฺฉนฺเต สพฺพวนํ วิภคฺคํ นิมฺมถิตํ โหติ, เอวํ ตมฺปิ สิมฺพลิวนํ ภเวยฺย. ฉฏฺํ.
๗. นทุพฺภิยสุตฺตวณฺณนา
๒๕๓. สตฺตเม อุปสงฺกมีติ ‘‘อยํ สกฺโก ‘โยปิ เม อสฺส สุปจฺจตฺถิโก, ตสฺส ปาหํ น ทุพฺเภยฺย’นฺติ จินฺเตติ, มยา ตสฺส ปจฺจตฺถิกตโร นาม นตฺถิ, วีมํสิสฺสามิ ตาว นํ, กึ นุ โข มํ ปสฺสิตฺวา ทุพฺภติ, น ทุพฺภตี’’ติ จินฺเตตฺวา อุปสงฺกมิ. ติฏฺ เวปจิตฺติ คหิโตสีติ เวปจิตฺติ, เอตฺเถว ติฏฺ, คหิโต ตฺวํ มยาติ วทติ. สห วจเนเนวสฺส ¶ โส กณฺปฺจเมหิ พนฺธเนหิ พทฺโธว อโหสิ. สปสฺสุ จ เมติ มยิ อทุพฺภตฺถาย สปถํ กโรหีติ วทติ. ยํ มุสาภณโต ปาปนฺติ อิมสฺมึ กปฺเป ปมกปฺปิเกสุ เจติยรฺโ ปาปํ สนฺธายาห. อริยูปวาทิโนติ โกกลิกสฺส วิย ปาปํ. มิตฺตทฺทุโน จ ยํ ปาปนฺติ มหากปิชาตเก มหาสตฺเต ทุฏฺจิตฺตสฺส ¶ ปาปํ. อกตฺุโนติ เทวทตฺตสทิสสฺส อกตฺุโน ปาปํ. อิมานิ กิร อิมสฺมึ กปฺเป จตฺตาริ มหาปาปานิ. สตฺตมํ.
๘. เวโรจนอสุรินฺทสุตฺตวณฺณนา
๒๕๔. อฏฺเม อฏฺํสูติ ทฺวารปาลรูปกานิ วิย ิตา. นิปฺผทาติ นิปฺผตฺติ, ยาว อตฺโถ นิปฺผชฺชติ, ตาว วายเมเถวาติ วทติ. ทุติยคาถา สกฺกสฺส. ตตฺถ ขนฺตฺยา ภิยฺโยติ นิปฺผนฺนโสภเนสุ อตฺเถสุ ขนฺติโต อุตฺตริตโร อตฺโถ นาม นตฺถิ. อตฺถชาตาติ กิจฺจชาตา. โสณสิงฺคาลาทโยปิ หิ อุปาทาย อกิจฺจชาโต สตฺโต นาม นตฺถิ. อิโต เอตฺโต คมนมตฺตมฺปิ กิจฺจเมว โหติ. สํโยคปรมา ตฺเวว, สมฺโภคา สพฺพปาณินนฺติ ปาริวาสิกโอทนาทีนิ หิ อสมฺโภคารหานิ โหนฺติ, ตานิ ปุน อุณฺหาเปตฺวา ภชฺชิตฺวา สปฺปิมธุผาณิตาทีหิ สํโยชิตานิ สมฺโภคารหานิ โหนฺติ. เตนาห ‘‘สํโยคปรมา ตฺเวว, สมฺโภคา สพฺพปาณิน’’นฺติ ¶ . นิปฺผนฺนโสภโน อตฺโถติ อิเม อตฺถา นาม นิปฺผนฺนาว โสภนฺติ. ปุน จตุตฺถคาถา สกฺกสฺส. ตตฺถาปิ วุตฺตนเยเนว อตฺโถ เวทิตพฺโพ. อฏฺมํ.
๙. อรฺายตนอิสิสุตฺตวณฺณนา
๒๕๕. นวเม ปณฺณกุฏีสุ สมฺมนฺตีติ หิมวนฺตปเทเส รมณีเย อรฺายตเน รตฺติฏฺานทิวาฏฺานจงฺกมนาทีหิ สมฺปนฺนาสุ ปณฺณสาลาสุ วสนฺติ. สกฺโก จ เทวานมินฺโท เวปจิตฺติ จาติ อิเม ทฺเว ชนา ชามาติกสสุรา กาเลน กลหํ กโรนฺติ, กาเลน เอกโต จรนฺติ, อิมสฺมึ ปน กาเล เอกโต ¶ จรนฺติ. ปฏลิโยติ คณงฺคณูปาหนา. ขคฺคํ โอลคฺเคตฺวาติ ขคฺคํ อํเส โอลคฺเคตฺวา. ฉตฺเตนาติ ทิพฺพเสตจฺฉตฺเตน มตฺถเก ธารยมาเนน. อปพฺยามโต กริตฺวาติ พฺยามโต อกตฺวา. จิรทิกฺขิตานนฺติ จิรสมาทิณฺณวตานํ. อิโต ปฏิกฺกมฺมาติ ‘‘อิโต ปกฺกม ปริวชฺชย, มา อุปริวาเต ติฏฺา’’ติ วทนฺติ. น เหตฺถ เทวาติ เอตสฺมึ สีลวนฺตานํ คนฺเธ เทวา น ปฏิกฺกูลสฺิโน, อิฏฺกนฺตมนาปสฺิโนเยวาติ ทีเปติ. นวมํ.
๑๐. สมุทฺทกสุตฺตวณฺณนา
๒๕๖. ทสเม ¶ สมุทฺทตีเร ปณฺณกุฏีสูติ จกฺกวาฬมหาสมุทฺทปิฏฺิยํ รชตปฏฺฏวณฺเณ วาลุกปุฬิเน วุตฺตปฺปการาสุ ปณฺณสาลาสุ วสนฺติ. สิยาปิ โนติ สิยาปิ อมฺหากํ. อภยทกฺขิณํ ยาเจยฺยามาติ อภยทานํ ยาเจยฺยาม. เยภุยฺเยน กิร เทวาสุรสงฺคาโม มหาสมุทฺทปิฏฺเ โหติ. อสุรานํ น สพฺพกาลํ ชโย โหติ, พหุวาเร ปราชโยว โหติ. เต เทเวหิ ปราชิตา ปลายนฺตา อิสีนํ อสฺสมปเทน คจฺฉนฺตา ‘‘สกฺโก อิเมหิ สทฺธึ มนฺเตตฺวา อมฺเห นาเสติ, คณฺหถ ปุตฺตหตาย ปุตฺเต’’ติ กุปิตา อสฺสมปเท ปานียฆฏจงฺกมนสาลาทีนิ วิทฺธํเสนฺติ. อิสโย อรฺโต ผลาผลํ อาทาย อาคตา นํ ทิสฺวา ปุน ทุกฺเขน ปฏิปากติกํ ¶ กโรนฺติ. เตปิ ปุนปฺปุนํ ตเถว วินาเสนฺติ. ตสฺมา ‘‘อิทานิ เตสํ สงฺคาโม ปจฺจุปฏฺิโต’’ติ สุตฺวา เอวํ จินฺตยึสุ.
กามํกโรติ ¶ อิจฺฉิตกโร. ภยสฺส อภยสฺส วาติ ภยํ วา อภยํ วา. อิทํ วุตฺตํ โหติ – สเจ ตฺวํ อภยํ ทาตุกาโม, อภยํ ทาตุํ ปโหสิ. สเจ ภยํ ทาตุกาโม. ภยํ ทาตุํ ปโหสิ. อมฺหากํ ปน อภยทานํ เทหีติ. ทุฏฺานนฺติ วิรุทฺธานํ. ปวุตฺตนฺติ เขตฺเต ปติฏฺาปิตํ.
ติกฺขตฺตุํ อุพฺพิชฺชีติ สายมาสภตฺตํ ภฺุชิตฺวา สยนํ อภิรุยฺห นิปนฺโน นิทฺทาย โอกฺกนฺตมตฺตาย สมนฺตา ตฺวา สตฺติสเตน ปหโฏ วิย วิรวนฺโต อุฏฺหติ, ทสโยชนสหสฺสํ อสุรภวนํ ‘‘กิมิท’’นฺติ สงฺโขภํ อาปชฺชติ. อถ นํ อาคนฺตฺวา ‘‘กิมิท’’นฺติ ปุจฺฉนฺติ. โส ‘‘น กิฺจี’’ติ วทติ. ทุติยยามาทีสุปิ เอเสว นโย. อิติ อสุรานํ ‘‘มา ภายิ, มหาราชา’’ติ ตํ อสฺสาเสนฺตานํเยว อรุณํ อุคฺคจฺฉติ. เอวมสฺส ตโต ปฏฺาย เคลฺชาตํ จิตฺตํ เวปติ. เตเนว จสฺส ‘‘เวปจิตฺตี’’ติ อปรํ นามํ อุทปาทีติ. ทสมํ.
ปโม วคฺโค.
๒. ทุติยวคฺโค
๑. วตปทสุตฺตวณฺณนา
๒๕๗. ทุติยวคฺคสฺส ¶ ปเม วตปทานีติ วตโกฏฺาสานิ. สมตฺตานีติ ปริปุณฺณานิ. สมาทินฺนานีติ คหิตานิ. กุเล เชฏฺาปจายีติ กุลเชฏฺกานํ มหาปิตา มหามาตา จูฬปิตา จูฬมาตา มาตุโล มาตุลานีติอาทีนํ อปจิติการโก. สณฺหวาโจติ ปิยมุทุมธุรวาโจ. มุตฺตจาโคติ วิสฺสฏฺจาโค. ปยตปาณีติ เทยฺยธมฺมทานตฺถาย สทา โธตหตฺโถ. โวสฺสคฺครโตติ โวสฺสชฺชเน รโต. ยาจโยโคติ ปเรหิ ยาจิตพฺพารโห, ยาจโยโคติ วา ยาจโยเคเนว ยุตฺโต. ทานสํวิภาครโตติ ทาเน จ สํวิภาเค จ รโต. ปมํ.
๒. สกฺกนามสุตฺตวณฺณนา
๒๕๘. ทุติเย ¶ ¶ มนุสฺสภูโตติ มคธรฏฺเ มจลคาเม มนุสฺสภูโต. อาวสถํ อทาสีติ จตุมหาปเถ มหาชนสฺส อาวสถํ กาเรตฺวา อทาสิ. สหสฺสมฺปิ อตฺถานนฺติ สหสฺสมฺปิ การณานํ, ชนสหสฺเสน วา วจนสหสฺเสน วา โอสาริเต ‘‘อยํ อิมสฺส อตฺโถ, อยํ อิมสฺส อตฺโถ’’ติ เอกปเท ิโตว วินิจฺฉินติ. ทุติยํ.
๓. มหาลิสุตฺตวณฺณนา
๒๕๙. ตติเย อุปสงฺกมีติ ‘‘สกฺโก เทวราชาติ กเถนฺติ, อตฺถิ นุ โข โส สกฺโก, เยน โส ทิฏฺปุพฺโพติ อิมมตฺถํ ทสพลํ ปุจฺฉิสฺสามี’’ติ อุปสงฺกมิ. ตฺจ ปชานามีติ พหุวจเน เอกวจนํ, เต จ ธมฺเม ปชานามีติ อตฺโถ. สกฺโก กิร อนนฺตเร อตฺตภาเว มคธรฏฺเ มจลคาเม มโฆ นาม มาณโว อโหสิ ปณฺฑิโต พฺยตฺโต, โพธิสตฺตจริยา วิย จ ตสฺส จริยา อโหสิ. โส เตตฺตึส ปุริเส คเหตฺวา กลฺยาณมกาสิ. เอกทิวสํ อตฺตโนว ปฺาย อุปปริกฺขิตฺวา คามมชฺเฌ มหาชนสฺส สนฺนิปติตฏฺาเน กจวรํ อุภโตปสฺเสสุ อปพฺยูหิตฺวา ตํ านํ รมณียํ อกาสิ. ปุน ตตฺเถว มณฺฑปํ กาเรสิ. ปุน คจฺฉนฺเต กาเล สาลํ ¶ กาเรสิ. คามโต จ นิกฺขมิตฺวา คาวุตมฺปิ อฑฺฒโยชนมฺปิ ติคาวุตมฺปิ โยชนมฺปิ วิจริตฺวา เตหิ สหาเยหิ สทฺธึ วิสมํ สมํ อกาสิ. เต สพฺเพว เอกจฺฉนฺทา ตตฺถ ตตฺถ เสตุยุตฺตฏฺาเน เสตุํ, มณฺฑปสาลาโปกฺขรณิมาลาวจฺฉโรปนปทีนํ ยุตฺตฏฺาเนสุ มณฺฑปสาลาโปกฺขรณิมาลาวจฺฉโรปนาทีนิ กโรนฺตา พหุํ ปฺุมกํสุ. มโฆ สตฺต วตปทานิ ปูเรตฺวา กายสฺส เภทา สทฺธึ สหาเยหิ ตาวตึสภวเน นิพฺพตฺติ. ตํ สพฺพํ ภควา ชานาติ. เตนาห – เยสํ ธมฺมานํ สมาทินฺนตฺตา สกฺโก สกฺกตฺตํ อชฺฌคา, ตฺจ ปชานามีติ. อยํ สกฺกสฺส สกฺกตฺตาธิคเม สงฺเขปกถา, วิตฺถาโร ปน สุมงฺคลวิลาสินิยา ทีฆนิกายฏฺกถาย สกฺกปณฺหวณฺณนายํ วุตฺโต. ตติยํ.
๔. ทลิทฺทสุตฺตวณฺณนา
๒๖๐. จตุตฺเถ ¶ ¶ มนุสฺสทลิทฺโทติ มนุสฺสอธโน. มนุสฺสกปโณติ มนุสฺสการฺุตํ ปตฺโต. มนุสฺสวราโกติ มนุสฺสลามโก. ตตฺราติ ตสฺมึ าเน, ตสฺมึ วา อติโรจเน. อุชฺฌายนฺตีติ อวชฺฌายนฺติ ลามกโต จินฺเตนฺติ. ขิยนฺตีติ กเถนฺติ ปกาเสนฺติ. วิปาเจนฺตีติ ตตฺถ ตตฺถ กเถนฺติ วิตฺถาเรนฺติ. เอโส โข มาริสาติ เอตฺถ อยมนุปุพฺพิกถา – โส กิร อนุปฺปนฺเน พุทฺเธ กาสิรฏฺเ พาราณสิราชา หุตฺวา สมุสฺสิตทฺธชปฏากนานาลงฺกาเรน สุฏฺุ อลงฺกตํ นครํ ปทกฺขิณํ อกาสิ อตฺตโน สิริสมฺปตฺติยา สมากฑฺฒิตเนตฺเตน ชนกาเยน สมุลฺโลกิยมาโน. ตสฺมิฺจ สมเย เอโก ปจฺเจกพุทฺโธ คนฺธมาทนปพฺพตา อาคมฺม ตสฺมึ นคเร ปิณฺฑาย จรติ, สนฺตินฺทฺริโย สนฺตมานโส อุตฺตมทมถสมนฺนาคโต. มหาชโนปิ ราชคตํ จิตฺตีการํ ปหาย ปจฺเจกพุทฺธเมว โอโลเกสิ. ราชา – ‘‘อิทานิ อิมสฺมึ ชนกาเย เอโกปิ มํ น โอโลเกติ. กึ นุ โข เอต’’นฺติ? โอโลเกนฺโต ปจฺเจกพุทฺธํ อทฺทส. โสปิ ปจฺเจกพุทฺโธ มหลฺลโก โหติ ปจฺฉิมวเย ิโต. จีวรานิปิสฺส ชิณฺณานิ, ตโต ตโต สุตฺตานิ คฬนฺติ. รฺโ สตสหสฺสาธิกานิ ทฺเว อสงฺขฺเยยฺยานิ ปูริตปารมึ ปจฺเจกพุทฺธํ ทิสฺวา จิตฺตปสาทมตฺตํ วา หตฺถํ ปสาเรตฺวา วนฺทนมตฺตํ วา นาโหสิ. โส ราชา ‘‘ปพฺพชิโต มฺเ เอส อุสูยาย มํ น โอโลเกตี’’ติ กุชฺฌิตฺวา ‘‘กฺวายํ กุฏฺิจีวรานิ ปารุโต’’ติ นิฏฺุภิตฺวา ปกฺกามิ. ตสฺส กมฺมสฺส วิปาเกน มหานิรเย นิพฺพตฺติตฺวา วิปากาวเสเสน มนุสฺสโลกํ อาคจฺฉนฺโต ราชคเห ปรมกปณาย อิตฺถิยา กุจฺฉิมฺหิ ปฏิสนฺธึ คณฺหิ. คหิตกาลโต ปฏฺาย สา อิตฺถี กฺชิกมตฺตมฺปิ ¶ อุทรปูรํ นาลตฺถ. ตสฺส กุจฺฉิคตสฺเสว กณฺณนาสา วิลีนา, สงฺขปลิตกุฏฺี หุตฺวา มาตุกุจฺฉิโต นิกฺขนฺโต. มาตาปิตโร ¶ นาม ทุกฺกรการิกา โหนฺติ, เตนสฺส มาตา ยาว กปาลํ คเหตฺวา จริตุํ น สกฺโกติ, ตาวสฺส กฺชิกมฺปิ อุทกมฺปิ อาหริตฺวา อทาสิ. ภิกฺขาย จริตุํ สมตฺถกาเล ปนสฺส กปาลํ หตฺเถ ทตฺวา ‘‘ปฺายิสฺสสิ สเกน กมฺเมนา’’ติ ปกฺกามิ.
อถสฺส ¶ ตโต ปฏฺาย สกลสรีรโต มํสานิ ฉิชฺชิตฺวา ฉิชฺชิตฺวา ปตนฺติ, ยูสํ ปคฺฆรติ, มหาเวทนา วตฺตนฺติ. ยํ ยํ รจฺฉํ นิสฺสาย สยติ, สพฺพรตฺตึ มหารเวน รวติ. ตสฺส การฺุปริเทวิตสทฺเทน สกลวีถิยํ มนุสฺสา สพฺพรตฺตึ นิทฺทํ น ลภนฺติ. ตสฺส ตโต ปฏฺาย สุขสยิเต ปโพเธตีติ สุปฺปพุทฺโธตฺเวว นามํ อุทปาทิ. อถาปเรน สมเยน ภควติ ราชคหํ สมฺปตฺเต นาครา สตฺถารํ นิมนฺเตตฺวา นครมชฺเฌ มหามณฺฑปํ กตฺวา ทานํ อทํสุ. สุปฺปพุทฺโธปิ กุฏฺี คนฺตฺวา ทานคฺคมณฺฑปสฺส อวิทูเร นิสีทิ. นาครา พุทฺธปฺปมุขํ ภิกฺขุสงฺฆํ ปณีเตน ขาทนีเยน โภชนีเยน ปริวิสนฺตา ตสฺสาปิ ยาคุภตฺตํ อทํสุ. ตสฺส ปณีตโภชนํ ภุตฺตสฺส จิตฺตํ เอกคฺคํ อโหสิ. สตฺถา ภตฺตกิจฺจาวสาเน อนุโมทนํ กตฺวา สจฺจานิ ทีเปสิ, สุปฺปพุทฺโธ นิสินฺนฏฺาเน นิสินฺโนว เทสนานุสาเรน าณํ เปเสตฺวา โสตาปตฺติผเล ปติฏฺิโต. สตฺถา อุฏฺาย วิหารํ คโต. โสปิ จุมฺพฏํ อารุยฺห กปาลมาทาย ทณฺฑโมลุพฺภ อตฺตโน วสนฏฺานํ คจฺฉนฺโต วิพฺภนฺตาย คาวิยา ชีวิตา โวโรปิโต มตฺติกปาตึ ภินฺทิตฺวา สุวณฺณปาตึ ปฏิลภนฺโต วิย ทุติยจิตฺตวาเร เทวโลเก นิพฺพตฺโต อตฺตโน ปฺุํ นิสฺสาย อฺเ เทเว อติกฺกมฺม วิโรจิตฺถ. ตํ การณํ ทสฺเสนฺโต สกฺโก เทวานมินฺโท เอโส โข มาริสาติอาทิมาห.
สทฺธาติ มคฺเคนาคตสทฺธา. สีลฺจ ยสฺส กลฺยาณนฺติ กลฺยาณสีลํ นาม อริยสาวกสฺส อริยกนฺตสีลํ วุจฺจติ. ตตฺถ กิฺจาปิ อริยสาวกสฺส เอกสีลมฺปิ อกนฺตํ นาม นตฺถิ, อิมสฺมึ ปนตฺเถ ภวนฺตเรปิ อปฺปหีนํ ปฺจสีลํ อธิปฺเปตํ. จตุตฺถํ.
๕. รามเณยฺยกสุตฺตวณฺณนา
๒๖๑. ปฺจเม ¶ อารามเจตฺยาติ อารามเจติยานิ. วนเจตฺยาติ วนเจติยานิ. อุภยตฺถาปิ ¶ จิตฺตีกตฏฺเน เจตฺยํ เวทิตพฺพํ. มนุสฺสรามเณยฺยสฺสาติ มนุสฺสรมณียภาวสฺส. อิทานิ มนุสฺสรมณียกวเสน ภูมิรมณียกํ ทสฺเสนฺโต คาเม วาติอาทิมาห. ปฺจมํ.
๖. ยชมานสุตฺตวณฺณนา
๒๖๒. ฉฏฺเ ¶ ยชมานานนฺติ ยชนฺตานํ. ตทา กิร องฺคมคธวาสิกา มนุสฺสา อนุสํวจฺฉรํ สปฺปิมธุผาณิตาทีสุ อคฺคํ คเหตฺวา เอกสฺมึ าเน ทารูนํ สฏฺิมตฺเต สกฏภาเร ราสึ กตฺวา อคฺคึ ทตฺวา ปชฺชลิตกาเล ‘‘มหาพฺรหฺมุโน ยชามา’’ติ ตํ สพฺพํ ปกฺขิปนฺติ. ‘‘เอกวารํ ปกฺขิตฺตํ สหสฺสคุณผลํ เทตี’’ติ เนสํ ลทฺธิ. สกฺโก เทวราชา ‘‘สพฺเพปิเม สพฺพอคฺคานิ คเหตฺวา ‘มหาพฺรหฺมุโน ยชามา’ติ อคฺคิมฺหิ ฌาเปนฺติ. อผลํ กโรนฺติ, มยิ ปสฺสนฺเต มา นสฺสนฺตุ, ยถา พุทฺธสฺส เจว สงฺฆสฺส จ ทตฺวา พหุํ ปฺุํ ปสวนฺติ, เอวํ กริสฺสามี’’ติ ทารุราสึ ชลาเปตฺวา โอโลเกนฺเตสุ มนุสฺเสสุ ปุณฺณมทิวเส พฺรหฺมตฺตภาวํ มาเปตฺวา มหาชนสฺส ปสฺสนฺตสฺเสว จนฺทมณฺฑลํ ภินฺทิตฺวา นิกฺขนฺโต วิย อโหสิ. มหาชโน ทิสฺวา ‘‘อิมํ ยฺํ ปฏิคฺคเหตุํ มหาพฺรหฺมา อาคจฺฉตี’’ติ ชณฺณุเกหิ ภูมิยํ ปติฏฺาย, อฺชลึ ปคฺคยฺห นมสฺสมาโน อฏฺาสิ. พฺราหฺมณา อาหํสุ ‘‘ตุมฺเห ‘มยํ ตกฺเกน กเถมา’ติ มฺถ, อิทานิ ปสฺสถ, อยํ โว พฺรหฺมา สหตฺถา ยฺํ ปฏิคฺคเหตุํ อาคจฺฉตี’’ติ. สกฺโก อาคนฺตฺวา ทารุจิตกมตฺถเก อากาเส ตฺวา ‘‘กสฺสายํ สกฺกาโร’’ติ ปุจฺฉิ? ตุมฺหากํ, ภนฺเต, ปฏิคฺคณฺหถ โน ยฺนฺติ. เตน หิ อาคจฺฉถ, มา ตุลํ ฉฑฺเฑตฺวา หตฺเถน ตุลยิตฺถ, อยํ สตฺถา ธุรวิหาเร วสติ, ตํ ปุจฺฉิสฺสาม ‘‘กสฺส ทินฺนํ มหปฺผลํ โหตี’’ติ ¶ ? อุภยรฏฺวาสิโน คเหตฺวา สตฺถุ สนฺติกํ คนฺตฺวา ปุจฺฉนฺโต เอวมาห.
ตตฺถ ปฺุเปกฺขานนฺติ ปฺุํ อิจฺฉนฺตานํ ปฺุตฺถิกานํ. โอปธิกํ ปฺุนฺติ อุปธิวิปากํ ปฺุํ. สงฺเฆ ทินฺนํ มหปฺผลนฺติ อริยสงฺเฆ ทินฺนํ วิปฺผารวนฺตํ โหติ. เทสนาวสาเน จตุราสีติปาณสหสฺสานิ อมตปานํ ปิวึสุ. ตโต ปฏฺาย มนุสฺสา สพฺพานิ อคฺคทานานิ ภิกฺขุสงฺฆสฺส อทํสุ. ฉฏฺํ.
๗. พุทฺธวนฺทนาสุตฺตวณฺณนา
๒๖๓. สตฺตเม ¶ อุฏฺเหีติ อุฏฺห, ฆฏ, วายม. วิชิตสงฺคามาติ ราคาทีนฺเจว ทฺวาทสโยชนิกสฺส จ มารพลสฺส ชิตตฺตา ภควนฺตํ เอวํ อาลปติ ¶ . ปนฺนภาราติ โอโรปิตขนฺธกิเลสาภิสงฺขารภาร. ปนฺนรสาย รตฺตินฺติ ปนฺนรสาย ปุณฺณมาย รตฺตึ. สตฺตมํ.
๘. คหฏฺวนฺทนาสุตฺตวณฺณนา
๒๖๔. อฏฺเม ปุถุทฺทิสาติ จตสฺโส ทิสา จตสฺโส อนุทิสา จ. ภุมฺมาติ ภูมิวาสิโน. จิรรตฺตสมาหิเตติ อุปจารปฺปนาหิ จิรรตฺตสมาหิตจิตฺเต. วนฺเทติ วนฺทามิ. พฺรหฺมจริยปรายเณติ ทสปิ วสฺสานิ วีสติปิ วสฺสานิ…เป… สฏฺิปิ วสฺสานิ อาปาณโกฏิกํ เอกเสยฺยํ เอกภตฺตนฺติอาทิกํ เสฏฺจริยํ พฺรหฺมจริยํ จรมาเนติ อตฺโถ. ปฺุกราติ จตุปจฺจยทานํ กุสุมฺภสุมนปูชา ทีปสหสฺสชาลนฺติ เอวมาทิปฺุการกา. สีลวนฺโตติ อุปาสกตฺเต ปติฏฺาย ปฺจหิปิ ทสหิปิ สีเลหิ สมนฺนาคตา. ธมฺเมน ทารํ โปเสนฺตีติ อุมงฺคภินฺทนาทีนิ อกตฺวา ธมฺมิเกหิ กสิโครกฺขวณิชฺชาทีหิ ปุตฺตทารํ โปเสนฺติ. ปมุโข รถมารุหีติ เทวานํ ปมุโข เสฏฺโ รถํ อารุหิ. อฏฺมํ.
๙. สตฺถารวนฺทนาสุตฺตวณฺณนา
๒๖๕. นวเม ¶ ภควนฺตํ นมสฺสตีติ เอกํสํ อุตฺตริยํ ทุกุลํ กตฺวา, พฺรหฺมชาณุโก หุตฺวา สิรสิ อฺชลึ เปตฺวา นมสฺสติ. โส ยกฺโขติ โส สกฺโก. อโนมนามนฺติ สพฺพคุเณหิ โอมกภาวสฺส นตฺถิตาย สพฺพคุณเนมิตฺตเกหิ นาเมหิ อโนมนามํ. อวิชฺชาสมติกฺกมาติ จตุสจฺจปฏิจฺฉาทิกาย วฏฺฏมูลกอวิชฺชาย สมติกฺกเมน. เสกฺขาติ สตฺต เสกฺขา. อปจยารามาติ วฏฺฏวิทฺธํสเน รตา. สิกฺขเรติ สิกฺขนฺติ. นวมํ.
๑๐. สงฺฆวนฺทนาสุตฺตวณฺณนา
๒๖๖. ทสเม อชฺฌภาสีติ กสฺมา เอส ปุนปฺปุนํ เอวํ ภาสตีติ? สกฺกสฺส กิร เทวรฺโ ¶ สทฺโท มธุโร, สุผสิตํ ทนฺตาวรณํ, กถนกาเล สุวณฺณกิงฺกิณิกสทฺโท วิย นิจฺฉรติ. ตํ ปุนปฺปุนํ โสตุํ ลภิสฺสามีติ ภาสติ. ปูติเทหสยาติ ปูติมฺหิ มาตุสรีเร วา, อตฺตโนเยว วา สรีรํ อวตฺถริตฺวา สยนโต ปูติเทหสยา. นิมุคฺคา ¶ กุณปมฺเหเตติ ทสมาเส มาตุกุจฺฉิสงฺขาเต กุณปสฺมึ เอเต นิมุคฺคา. เอตํ เตสํ ปิหยามีติ เอเตสํ เอตํ ปิหยามิ ปตฺถยามิ. น เต สํ โกฏฺเ โอเปนฺตีติ น เต สํ สนฺตกํ ธฺํ โกฏฺเ ปกฺขิปนฺติ. น หิ เอเตสํ ธฺํ อตฺถิ. น กุมฺภีติ น กุมฺภิยํ. น กโฬปิยนฺติ น ปจฺฉิยํ. ปรนิฏฺิตเมสานาติ ปเรสํ นิฏฺิตํ ปรฆเร ปกฺกํ ภิกฺขาจารวตฺเตน เอสมานา คเวสมานา. เตนาติ เอวํ ปริยิฏฺเน. สุพฺพตาติ ทสปิ…เป… สฏฺิปิ วสฺสานิ สุสมาทินฺนสุนฺทรวตา.
สุมนฺตมนฺติโนติ ธมฺมํ สชฺฌายิสฺสาม, ธุตงฺคํ สมาทิยิสฺสาม, อมตํ ปริภฺุชิสฺสาม, สมณธมฺมํ กริสฺสามาติ เอวํ สุภาสิตภาสิโน. ตุณฺหีภูตา สมฺจราติ ติยามรตฺตึ อสนิโฆเสน ¶ โฆสิตา วิย ธมฺมํ กเถนฺตาปิ ตุณฺหีภูตา สมํ จรนฺติเยว นาม. กสฺมา? นิรตฺถกวจนสฺสาภาวา. ปุถุมจฺจา จาติ พหุสตฺตา จ อฺมฺํ วิรุทฺธา. อตฺตทณฺเฑสุ นิพฺพุตาติ ปรวิเหนตฺถํ คหิตทณฺเฑสุ สตฺเตสุ นิพฺพุตา วิสฺสฏฺทณฺฑา. สาทาเนสุ อนาทานาติ สคหเณสุ สตฺเตสุ จ ภวโยนิอาทีนํ เอกโกฏฺาสสฺสาปิ อคหิตตฺตา อคหณา. ทสมํ.
ทุติโย วคฺโค.
๓. ตติยวคฺโค
๑. เฉตฺวาสุตฺตวณฺณนา
๒๖๗. ตติยวคฺคสฺส ปมํ วุตฺตตฺถเมว. ปมํ.
๒. ทุพฺพณฺณิยสุตฺตวณฺณนา
๒๖๘. ทุติเย ¶ ทุพฺพณฺโณติ ฌามขาณุวณฺโณ. โอโกฏิมโกติ ลกุณฺฑโก มโหทโร. อาสเนติ ปณฺฑุกมฺพลสิลายํ. โกธภกฺโขติ สกฺเกน คหิตนามเมเวตํ. โส ปน เอโก รูปาวจรพฺรหฺมา, ‘‘สกฺโก กิร ขนฺติพเลน สมนฺนาคโต’’ติ สุตฺวา วีมํสนตฺถํ อาคโต ¶ . อวรุทฺธกยกฺขา ปน เอวรูปํ สํวิหิตารกฺขํ านํ ปวิสิตุํ น สกฺโกนฺติ. อุปสงฺกมีติ เทวานํ สุตฺวา ‘‘น สกฺกา เอส ผรุเสน จาเลตุํ, นีจวุตฺตินา ปน ขนฺติยํ ิเตน สกฺกา ปลาเปตุ’’นฺติ ตถา ปลาเปตุกาโม อุปสงฺกมิ. อนฺตรธายีติ ขนฺติยํ ตฺวา พลวจิตฺตีการํ ปจฺจุปฏฺเปตฺวา นีจวุตฺติยา ทสฺสิยมานาย สกฺกาสเน าตุํ อสกฺโกนฺโต อนฺตรธายิ. น สูปหตจิตฺโตมฺหีติ เอตฺถ สูติ นิปาตมตฺตํ, อุปหตจิตฺโตมฺหีติ อาห. นาวตฺเตน สุวานโยติ น โกธาวตฺเตน สุอานโย, โกธวเส วตฺเตตุํ น สุกโรมฺหีติ วทติ. น โว จิราหนฺติ โวติ นิปาตมตฺตํ, อหํ จิรํ น กุชฺฌามีติ วทติ. ทุติยํ.
๓. สมฺพริมายาสุตฺตวณฺณนา
๒๖๙. ตติเย ¶ อาพาธิโกติ อิสิคเณน อภิสปกาเล อุปฺปนฺนาพาเธน อาพาธิโก. วาเจหิ มนฺติ สเจ มํ สมฺพริมายํ วาเจสิ, เอวมหํ ตมฺปิ ติกิจฺฉิสฺสามีติ วทติ. มา โข ตฺวํ, มาริส, วาเจสีติ วินาปิ ตาว สมฺพริมายํ สกฺโก อมฺเห พาธติ, ยทิ ปน ตํ ชานิสฺสติ, นฏฺา มยํ, มา อตฺตโน เอกสฺส อตฺถาย อมฺเห นาเสหีติ วตฺวา นิวารยึสุ. สมฺพโรว สตํ สมนฺติ ยถา สมฺพโร อสุรินฺโท มายาวี มายํ ปโยเชตฺวา วสฺสสตํ นิรเย ปกฺโก, เอวํ ปจฺจติ. ตุมฺเห ธมฺมิกาว, อลํ โว มายายาติ วทติ. กึ ปน สกฺโก ตสฺส โกธํ ติกิจฺฉิตุํ สกฺกุเณยฺยาติ? อาม สกฺกุเณยฺย. กถํ? ตทา กิร โส อิสิคโณ ธรติเยว, ตสฺมา นํ อิสีนํ สนฺติกํ เนตฺวา ขมาเปยฺย, เอวมสฺส ผาสุ ภเวยฺย. เตน ปน วฺจิตตฺตา ตถา อกตฺวา ปกฺกนฺโตว. ตติยํ.
๔. อจฺจยสุตฺตวณฺณนา
๒๗๐. จตุตฺเถ สมฺปโยเชสุนฺติ กลหํ อกํสุ. อจฺจสราติ อติกฺกมิ, เอโก ภิกฺขุ เอกํ ¶ ภิกฺขุํ อติกฺกมฺม วจนํ อโวจาติ อตฺโถ. ยถาธมฺมํ ¶ นปฺปฏิคฺคณฺหาตีติ น ขมติ. โกโธ โว วสมายาตูติ โกโธ ตุมฺหากํ วสํ อาคจฺฉตุ, มา ตุมฺเห โกธวสํ คมิตฺถาติ ทีเปติ. มา จ มิตฺเต หิ โว ชราติ เอตฺถ หีติ นิปาตมตฺตํ, ตุมฺหากํ มิตฺตธมฺเม ชรา นาม มา นิพฺพตฺติ. ภุมฺมตฺเถ วา กรณวจนํ, มิตฺเตสุ โว ชรา มา นิพฺพตฺติ, มิตฺตภาวโต อฺถาภาโว มา โหตูติ อตฺโถ. อครหิยํ มา ครหิตฺถาติ อคารยฺหํ ขีณาสวปุคฺคลํ มา ครหิตฺถ. จตุตฺถํ.
๕. อกฺโกธสุตฺตวณฺณนา
๒๗๑. ปฺจเม มา โว โกโธ อชฺฌภวีติ โกโธ ตุมฺเห มา อภิภวิ, ตุมฺเหว โกธํ อภิภวถ. มา จ กุชฺฌิตฺถ กุชฺฌิตนฺติ กุชฺฌนฺตานํ มา ปฏิกุชฺฌิตฺถ. อกฺโกโธติ เมตฺตา ¶ จ เมตฺตาปุพฺพภาโค จ. อวิหึสาติ กรุณา จ กรุณาปุพฺพภาโค จ. อถ ปาปชนํ โกโธ, ปพฺพโตวาภิมทฺทตีติ ลามกชนํ ปพฺพโต วิย โกโธ อภิมทฺทตีติ. ปฺจมํ.
ตติโย วคฺโค.
สกฺกสํยุตฺตวณฺณนา นิฏฺิตา.
อิติ สารตฺถปฺปกาสินิยา สํยุตฺตนิกาย-อฏฺกถาย
สคาถาวคฺควณฺณนา นิฏฺิตา.
สํยุตฺตนิกาย-อฏฺกถาย ปโม ภาโค.