📜
๘. วงฺคีสสํยุตฺตํ
๑. นิกฺขนฺตสุตฺตวณฺณนา
๒๐๙. วงฺคีสสํยุตฺตสฺส ¶ ¶ ปเม ¶ อคฺคาฬเว เจติเยติ อาฬวิยํ อคฺคเจติเย. อนุปฺปนฺเน พุทฺเธ อคฺคาฬวโคตมกาทีนิ ยกฺขนาคาทีนํ ภวนานิ, เจติยานิ อเหสุํ. อุปฺปนฺเน พุทฺเธ ตานิ อปเนตฺวา มนุสฺสา วิหาเร กรึสุ. เตสํ ตาเนว นามานิ ชาตานิ. นิคฺโรธกปฺเปนาติ นิคฺโรธรุกฺขมูลวาสินา กปฺปตฺเถเรน. โอหิยฺยโกติ โอหีนโก. วิหารปาโลติ โส กิร ตทา อวสฺสิโก โหติ ปตฺตจีวรคฺคหเณ อโกวิโท. อถ นํ เถรา ภิกฺขู – ‘‘อาวุโส, อิมานิ ฉตฺตุปาหนกตฺตรยฏฺิอาทีนิ โอโลเกนฺโต นิสีทา’’ติ วิหารรกฺขกํ กตฺวา ปิณฺฑาย ปวิสึสุ. เตน วุตฺตํ ‘‘วิหารปาโล’’ติ. สมลงฺกริตฺวาติ อตฺตโน วิภวานุรูเปน อลงฺกาเรน อลงฺกริตฺวา. จิตฺตํ อนุทฺธํเสตีติ กุสลจิตฺตํ วิทฺธํเสติ วินาเสติ. ตํ กุเตตฺถ ลพฺภาติ เอตสฺมึ ราเค อุปฺปนฺเน ตํ การณํ กุโต ลพฺภา. ยํ เม ปโรติ เยน เม การเณน อฺโ ปุคฺคโล วา ธมฺโม วา อนภิรตึ วิโนเทตฺวา อิทาเนว อภิรตึ อุปฺปาเทยฺย อาจริยุปชฺฌายาปิ มํ วิหาเร โอหาย คตา.
อคารสฺมาติ อคารโต นิกฺขนฺตํ. อนคาริยนฺติ ปพฺพชฺชํ อุปคตนฺติ อตฺโถ. กณฺหโตติ กณฺหปกฺขโต มารปกฺขโต อาธาวนฺติ. อุคฺคปุตฺตาติ อุคฺคตานํ ปุตฺตา มเหสกฺขา ราชฺภูตา. ทฬฺหธมฺมิโนติ ทฬฺหธนุโน, อุตฺตมปฺปมาณํ อาจริยธนุํ ธารยมานา. สหสฺสํ อปลายินนฺติ เย เต สมนฺตา สเรหิ ปริกิเรยฺยุํ, เตสํ อปลายีนํ สงฺขํ ทสฺเสนฺโต ‘‘สหสฺส’’นฺติ อาห. เอตโต ¶ ภิยฺโยติ เอตสฺมา สหสฺสา อติเรกตรา. เนว มํ พฺยาธยิสฺสนฺตีติ มํ จาเลตุํ น สกฺขิสฺสนฺติ. ธมฺเม สมฺหิ ปติฏฺิตนฺติ อนภิรตึ วิโนเทตฺวา อภิรตึ อุปฺปาทนสมตฺเถ สเก สาสนธมฺเม ปติฏฺิตํ. อิทํ วุตฺตํ โหติ – อิสฺสาสสหสฺเส ตาว สมนฺตา สเรหิ ปริกิรนฺเต สิกฺขิโต ¶ ปุริโส ทณฺฑกํ คเหตฺวา สพฺเพ สเร สรีเร อปตมาเน อนฺตราว ปหริตฺวา ปาทมูเล ปาเตติ. ตตฺถ ¶ เอโกปิ อิสฺสาโส ทฺเว สเร เอกโต น ขิปติ, อิมา ปน อิตฺถิโย รูปารมฺมณาทิวเสน ปฺจ ปฺจ สเร เอกโต ขิปนฺติ. เอวํ ขิปนฺติโย เอตา สเจปิ อติเรกสหสฺสา โหนฺติ, เนว มํ จาเลตุํ สกฺขิสฺสนฺตีติ.
สกฺขี หิ เม สุตํ เอตนฺติ มยา หิ สมฺมุขา เอตํ สุตํ. นิพฺพานคมนํ มคฺคนฺติ วิปสฺสนํ สนฺธายาห. โส หิ นิพฺพานสฺส ปุพฺพภาคมคฺโค, ลิงฺควิปลฺลาเสน ปน ‘‘มคฺค’’นฺติ อาห. ตตฺถ เมติ ตสฺมึ เม อตฺตโน ตรุณวิปสฺสนาสงฺขาเต นิพฺพานคมนมคฺเค มโน นิรโต. ปาปิมาติ กิเลสํ อาลปติ. มจฺจูติปิ ตเมว อาลปติ. น เม มคฺคมฺปิ ทกฺขสีติ ยถา เม ภวโยนิอาทีสุ คตมคฺคมฺปิ น ปสฺสสิ, ตถา กริสฺสามีติ. ปมํ.
๒. อรตีสุตฺตวณฺณนา
๒๑๐. ทุติเย นิกฺขมตีติ วิหารา นิกฺขมติ. อปรชฺชุ วา กาเลติ ทุติยทิวเส วา ภิกฺขาจารกาเล. วิหารครุโก กิเรส เถโร. อรติฺจ รติฺจาติ สาสเน อรตึ กามคุเณสุ จ รตึ. สพฺพโส เคหสิตฺจ วิตกฺกนฺติ ปฺจกามคุณเคหนิสฺสิตํ ปาปวิตกฺกฺจ สพฺพากาเรน ปหาย. วนถนฺติ กิเลสมหาวนํ. กุหิฺจีติ กิสฺมิฺจิ อารมฺมเณ. นิพฺพนโถติ นิกฺกิเลสวโน. อรโตติ ตณฺหารติรหิโต.
ปถวิฺจ เวหาสนฺติ ปถวิฏฺิตฺจ ¶ อิตฺถิปุริสวตฺถาลงฺการาทิวณฺณํ, เวหาสฏฺกฺจ จนฺทสูริโยภาสาทิ. รูปคตนฺติ รูปเมว. ชคโตคธนฺติ ชคติยา โอคธํ, อนฺโตปถวิยํ นาคภวนคตนฺติ อตฺโถ. ปริชียตีติ ปริชีรติ. สพฺพมนิจฺจนฺติ สพฺพํ ตํ อนิจฺจํ. อยํ เถรสฺส มหาวิปสฺสนาติ วทนฺติ. เอวํ สมจฺจาติ เอวํ สมาคนฺตฺวา. จรนฺติ มุตตฺตาติ วิฺาตตฺตภาวา วิหรนฺติ.
อุปธีสูติ ขนฺธกิเลสาภิสงฺขาเรสุ. คธิตาติ คิทฺธา. ทิฏฺสุเตติ จกฺขุนา ทิฏฺเ รูเป, โสเตน สุเต สทฺเท. ปฏิเฆ จ มุเต จาติ เอตฺถ ปฏิฆปเทน คนฺธรสา คหิตา, มุตปเทน โผฏฺพฺพารมฺมณํ ¶ . โย เอตฺถ น ลิมฺปตีติ โย เอเตสุ ปฺจกามคุเณสุ ตณฺหาทิฏฺิเลเปหิ น ลิมฺปติ.
อถ สฏฺินิสฺสิตา สวิตกฺกา, ปุถู ชนตาย อธมฺมา นิวิฏฺาติ อถ ฉ อารมฺมณนิสฺสิตา ปุถู อธมฺมวิตกฺกา ชนตาย นิวิฏฺาติ อตฺโถ. น ¶ จ วคฺคคตสฺส กุหิฺจีติ เตสํ วเสน น กตฺถจิ กิเลสวคฺคคโต ภเวยฺย. โน ปน ทุฏฺุลฺลภาณีติ ทุฏฺุลฺลวจนภาณีปิ น สิยา. ส ภิกฺขูติ โส เอวํวิโธ ภิกฺขุ นาม โหติ.
ทพฺโพติ ทพฺพชาติโก ปณฺฑิโต. จิรรตฺตสมาหิโตติ ทีฆรตฺตํ สมาหิตจิตฺโต. นิปโกติ เนปกฺเกน สมนฺนาคโต ปริณตปฺโ. อปิหาลูติ นิตฺตณฺโห. สนฺตํ ปทนฺติ นิพฺพานํ. อชฺฌคมา มุนีติ อธิคโต มุนิ. ปฏิจฺจ ปรินิพฺพุโต กงฺขติ กาลนฺติ นิพฺพานํ ปฏิจฺจ กิเลสปรินิพฺพาเนน ปรินิพฺพุโต ปรินิพฺพานกาลํ อาคเมติ. ทุติยํ.
๓. เปสลสุตฺตวณฺณนา
๒๑๑. ตติเย ¶ อติมฺตีติ ‘‘กึ อิเม มหลฺลกา? น เอเตสํ ปาฬิ, น อฏฺกถา, น ปทพฺยฺชนมธุรตา, อมฺหากํ ปน ปาฬิปิ อฏฺกถาปิ นยสเตน นยสหสฺเสน อุปฏฺาตี’’ติ อติกฺกมิตฺวา มฺติ. โคตมาติ โคตมพุทฺธสาวกตฺตา อตฺตานํ อาลปติ. มานปถนฺติ มานารมฺมณฺเจว มานสหภุโน จ ธมฺเม. วิปฺปฏิสารีหุวาติ วิปฺปฏิสารี อหุวา, อโหสีติ อตฺโถ. มคฺคชิโนติ มคฺเคน ชิตกิเลโส. กิตฺติฺจ สุขฺจาติ วณฺณภณนฺจ กายิกเจตสิกสุขฺจ. อขิโลธ ปธานวาติ อขิโล อิธ ปธานวา วีริยสมฺปนฺโน. วิสุทฺโธติ วิสุทฺโธ ภเวยฺย. อเสสนฺติ นิสฺเสสํ นววิธํ. วิชฺชายนฺตกโรติ วิชฺชาย กิเลสานํ อนฺตกโร. สมิตาวีติ ราคาทีนํ สมิตตาย สมิตาวี. ตติยํ.
๔. อานนฺทสุตฺตวณฺณนา
๒๑๒. จตุตฺเถ ราโคติ อายสฺมา อานนฺโท มหาปฺุโ สมฺภาวิโต, ตํ ราชราชมหามตฺตาทโย ¶ นิมนฺเตตฺวา อนฺโตนิเวสเน นิสีทาเปนฺติ. สพฺพาลงฺการปฏิมณฺฑิตาปิ อิตฺถิโย เถรํ อุปสงฺกมิตฺวา วนฺทิตฺวา ตาลวณฺเฏน พีเชนฺติ, อุปนิสีทิตฺวา ปฺหํ ปุจฺฉนฺติ ธมฺมํ สุณนฺติ. ตตฺถ อายสฺมโต วงฺคีสสฺส นวปพฺพชิตสฺส อารมฺมณํ ปริคฺคเหตุํ อสกฺโกนฺตสฺส อิตฺถิรูปารมฺมเณ ราโค จิตฺตํ อนุทฺธํเสติ. โส สทฺธาปพฺพชิตตฺตา อุชุชาติโก กุลปุตฺโต ‘‘อยํ เม ราโค วฑฺฒิตฺวา ทิฏฺธมฺมิกสมฺปรายิกํ อตฺถํ นาเสยฺยา’’ติ ¶ จินฺเตตฺวา อนนฺตรํ นิสินฺโนว เถรสฺส อตฺตานํ อาวิกโรนฺโต กามราเคนาติอาทิมาห.
ตตฺถ นิพฺพาปนนฺติ ราคนิพฺพานการณํ. วิปริเยสาติ วิปลฺลาเสน. สุภํ ราคูปสฺหิตนฺติ ราคฏฺานิยํ อิฏฺารมฺมณํ. ปรโต ปสฺสาติ อนิจฺจโต ปสฺส. มา จ อตฺตโตติ ¶ อตฺตโต มา ปสฺส. กายคตา ตฺยตฺถูติ กายคตา เต อตฺถุ. อนิมิตฺตฺจ ภาเวหีติ นิจฺจาทีนํ นิมิตฺตานํ อุคฺฆาฏิตตฺตา วิปสฺสนา อนิมิตฺตา นาม, ตํ ภาเวหีติ วทติ. มานาภิสมยาติ มานสฺส ทสฺสนาภิสมยา เจว ปหานาภิสมยา จ. อุปสนฺโตติ ราคาทิสนฺตตาย อุปสนฺโต. จตุตฺถํ.
๕. สุภาสิตสุตฺตวณฺณนา
๒๑๓. ปฺจเม องฺเคหีติ การเณหิ, อวยเวหิ วา. มุสาวาทาเวรมณิอาทีนิ หิ จตฺตาริ สุภาสิตวาจาย การณานิ, สจฺจวจนาทโย จตฺตาโร อวยวา. การณตฺเถ จ องฺคสทฺเท ‘‘จตูหี’’ติ นิสฺสกฺกวจนํ โหติ, อวยวตฺเถ กรณวจนํ. สมนฺนาคตาติ สมนุอาคตา ปวตฺตา ยุตฺตา จ. วาจาติ สมุลฺลปนวาจา, ยา ‘‘วาจา คิรา พฺยปฺปโถ’’ติ (ธ. ส. ๖๓๖) จ, ‘‘เนลา กณฺณสุขา’’ติ (ที. นิ. ๑.๙) จ อาคตา. ‘‘ยา ปน วาจาย เจ กตํ กมฺม’’นฺติ เอวํ วิฺตฺติ จ ‘‘ยา จตูหิ วจีทุจฺจริเตหิ อารติ…เป… อยํ วุจฺจติ สมฺมาวาจา’’ติ (วิภ. ๒๐๖) เอวํ วิรติ จ, ‘‘ผรุสวาจา, ภิกฺขเว, อาเสวิตา ภาวิตา พหุลีกตา นิรยสํวตฺตนิกา โหตี’’ติ (อ. นิ. ๘.๔๐) เอวํ เจตนา จ วาจาติ อาคตา, น สา อิธ อธิปฺเปตา. กสฺมา? อภาสิตพฺพโต. สุภาสิตาติ สุฏฺุ ภาสิตา. เตนสฺสา อตฺถาวหตํ ทีเปติ. โน ทุพฺภาสิตาติ น ทุฏฺุ ภาสิตา. เตนสฺสา อนตฺถาวหนปหานตํ ทีเปติ. อนวชฺชาติ ราคาทิวชฺชรหิตา. อิมินาสฺสา การณสุทฺธึ จตุโทสาภาวฺจ ทีเปติ. อนนุวชฺชาติ อนุวาทวิมุตฺตา ¶ . อิมินาสฺสา สพฺพาการสมฺปตฺตึ ทีเปติ. วิฺูนนฺติ ปณฺฑิตานํ. เตน นินฺทาปสํสาสุ พาลา อปฺปมาณาติ ทีเปติ.
สุภาสิตํเยว ¶ ¶ ภาสตีติ ปุคฺคลาธิฏฺานาย เทสนาย จตูสุ วาจงฺเคสุ อฺตรนิทฺโทสวจนเมตํ. โน ทุพฺภาสิตนฺติ ตสฺเสว วาจงฺคสฺส ปฏิปกฺขภาสนนิวารณํ. โน ทุพฺภาสิตนฺติ อิมินา มิจฺฉาวาจปฺปหานํ ทีเปติ. สุภาสิตนฺติ อิมินา ปหีนมิจฺฉาวาเจน ภาสิตพฺพวจนลกฺขณํ. องฺคปริทีปนตฺถํ ปเนตฺถ อภาสิตพฺพํ ปุพฺเพ อวตฺวา ภาสิตพฺพเมวาห. เอส นโย ธมฺมํเยวาติอาทีสุปิ. เอตฺถ จ ปเมน ปิสุณโทสรหิตํ สมคฺคกรณํ วจนํ วุตฺตํ, ทุติเยน สมฺผปฺปลาปโทสรหิตํ ธมฺมโต อนเปตํ มนฺตาวจนํ, อิตเรหิ ทฺวีหิ ผรุสาลิกรหิตานิ ปิยสจฺจวจนานิ. อิเมหิ โขติ อาทินา ตานิ องฺคานิ ปจฺจกฺขโต ทสฺเสนฺโต ตํ วาจํ นิคเมติ. ยฺจ อฺเ ปฏิฺาทีหิ อวยเวหิ, นามาทีหิ ปเทหิ, ลิงฺควจนวิภตฺติกาลการกสมฺปตฺตีหิ จ สมนฺนาคตํ มุสาวาทาทิวาจมฺปิ สุภาสิตนฺติ มฺนฺติ, ตํ ปฏิเสเธติ. อวยวาทิสมนฺนาคตาปิ หิ ตถารูปี วาจา ทุพฺภาสิตาว โหติ อตฺตโน จ ปเรสฺจ อนตฺถาวหตฺตา. อิเมหิ ปน จตูหงฺเคหิ สมนฺนาคตา สเจปิ มิลกฺขุภาสาปริยาปนฺนา ฆฏเจฏิกาคีติกปริยาปนฺนาปิ โหติ, ตถาปิ สุภาสิตาว โลกิยโลกุตฺตรหิตสุขาวหตฺตา. ตถา หิ มคฺคปสฺเส สสฺสํ รกฺขนฺติยา สีหฬเจฏิกาย สีหฬเกเนว ชาติชรามรณยุตฺตํ คีติกํ คายนฺติยา สทฺทํ สุตฺวา มคฺคํ คจฺฉนฺตา สฏฺิมตฺตา วิปสฺสกา ภิกฺขู อรหตฺตํ ปาปุณึสุ. ตถา ติสฺโส นาม อารทฺธวิปสฺสโก ภิกฺขุ ปทุมสรสมีเปน คจฺฉนฺโต ปทุมสเร ปทุมานิ ภฺชิตฺวา –
‘‘ปาโตว ¶ ผุลฺลิตโกกนทํ, สูริยาโลเกน ภิชฺชิยเต;
เอวํ มนุสฺสตฺตํ คตา สตฺตา, ชราภิเวเคน มทฺทิยนฺตี’’ติ. –
อิมํ คีติกํ คายนฺติยา เจฏิกาย สุตฺวา อรหตฺตํ ปตฺโต.
พุทฺธนฺตเรปิ อฺตโร ปุริโส สตฺตหิ ปุตฺเตหิ สทฺธึ อฏวิโต อาคมฺม อฺตราย อิตฺถิยา มุสเลน ตณฺฑุเล โกฏฺเฏนฺติยา –
‘‘ชราย ¶ ¶ ปริมทฺทิตํ เอตํ, มิลาตฉวิจมฺมนิสฺสิตํ;
มรเณน ภิชฺชติ เอตํ, มจฺจุสฺส ฆาสมามิสํ.
‘‘กิมีนํ อาลยํ เอตํ, นานากุณเปน ปูริตํ;
อสุจิสฺส ภาชนํ เอตํ, กทลิกฺขนฺธสมํ อิท’’นฺติ. –
อิมํ คีติกํ สุตฺวา ปจฺจเวกฺขนฺโต สห ปุตฺเตหิ ปจฺเจกโพธึ ปตฺโต. เอวํ อิเมหิ จตูหิ องฺเคหิ สมนฺนาคตา วาจา สเจปิ มิลกฺขุภาสาปริยาปนฺนา ฆฏเจฏิกาคีติกปริยาปนฺนาปิ โหติ, ตถาปิ สุภาสิตาติ เวทิตพฺพา. สุภาสิตตฺตา เอว จ อนวชฺชา จ อนนุวชฺชา จ วิฺูนํ อตฺถตฺถิกานํ อตฺถปฏิสรณานํ, โน พฺยฺชนปฏิสรณานนฺติ.
สารุปฺปาหีติ อนุจฺฉวิกาหิ. อภิตฺถวีติ ปสํสิ. น ตาปเยติ วิปฺปฏิสาเรน น ตาเปยฺย น วิพาเธยฺย. ปเรติ ปเรหิ ภินฺทนฺโต นาภิภเวยฺย น พาเธยฺย. อิติ อิมาย คาถาย อปิสุณวาจาวเสน ภควนฺตํ โถเมติ. ปฏินนฺทิตาติ ปิยายิตา. ยํ อนาทายาติ ยํ วาจํ ภาสนฺโต ปเรสํ ปาปานิ อปฺปิยานิ ผรุสวจนานิ อนาทาย อตฺถพฺยฺชนมธุรํ ปิยเมว ภาสติ, ตํ วาจํ ภาเสยฺยาติ ¶ ปิยวาจาวเสน อภิตฺถวิ.
อมตาติ สาธุภาเวน อมตสทิสา. วุตฺตมฺปิ เหตํ – ‘‘สจฺจํ หเว สาทุตรํ รสาน’’นฺติ (สํ. นิ. ๑.๒๔๖) นิพฺพานามตปจฺจยตฺตา วา อมตา. เอส ธมฺโม สนนฺตโนติ ยา อยํ สจฺจวาจา นาม, เอส โปราโณ ธมฺโม จริยา ปเวณี. อิทเมว หิ โปราณานํ อาจิณฺณํ, น เต อลิกํ ภาสึสุ. เตเนวาห – สจฺเจ อตฺเถ จ ธมฺเม จ, อาหุ สนฺโต ปติฏฺิตาติ.
ตตฺถ สจฺเจ ปติฏฺิตตฺตาว อตฺตโน จ ปเรสฺจ อตฺเถ ปติฏฺิตา, อตฺเถ ปติฏฺิตตฺตา เอว ธมฺเม ปติฏฺิตา โหนฺตีติ เวทิตพฺพา. สจฺจวิเสสนเมว วา เอตํ. อิทํ หิ วุตฺตํ โหติ – สจฺเจ ปติฏฺิตา, กีทิเส? อตฺเถ จ ธมฺเม จ, ยํ ปเรสํ อตฺถโต อนเปตตฺตา อตฺถํ อนุปโรธกรํ ¶ , ธมฺมโต อนเปตตฺตา ธมฺมํ ธมฺมิกเมว อตฺถํ สาเธตีติ. อิติ อิมาย คาถาย สจฺจวจนวเสน อภิตฺถวิ.
เขมนฺติ ¶ อภยํ นิรุปทฺทวํ. เกน การเณนาติ เจ. นิพฺพานปตฺติยา ทุกฺขสฺสนฺตกิริยาย, ยสฺมา กิเลสนิพฺพานํ ปาเปติ, วฏฺฏทุกฺขสฺส จ อนฺตกิริยาย สํวตฺตตีติ อตฺโถ. อถ วา ยํ พุทฺโธ นิพฺพานปตฺติยา ทุกฺขสฺสนฺตกิริยายาติ ทฺวินฺนํ นิพฺพานธาตูนํ อตฺถาย เขมมคฺคปฺปกาสนโต เขมํ วาจํ ภาสติ, สา เว วาจานมุตฺตมาติ สา วาจา สพฺพวาจานํ เสฏฺาติ เอวเมตฺถ อตฺโถ ทฏฺพฺโพ. อิติ อิมาย คาถาย มนฺตาวจนวเสน ภควนฺตํ อภิตฺถวนฺโต อรหตฺตนิกูเฏน เทสนํ นิฏฺเปสีติ. ปฺจมํ.
๖. สาริปุตฺตสุตฺตวณฺณนา
๒๑๔. ฉฏฺเ โปริยาติ อกฺขราทิปริปุณฺณาย. วิสฺสฏฺายาติ อวิพทฺธาย อปลิพุทฺธาย. ธมฺมเสนาปติสฺส หิ กเถนฺตสฺส ปิตฺตาทีนํ วเสน อปลิพุทฺธวจนํ โหติ, อยทณฺเฑน ปหตกํสตาลโต สทฺโท วิย นิจฺฉรติ. อเนลคลายาติ อเนลาย อคลาย นิทฺโทสาย เจว อกฺขลิตปทพฺยฺชนาย จ. เถรสฺส หิ กถยโต ปทํ วา พฺยฺชนํ วา น ปริหายติ. อตฺถสฺส วิฺาปนิยาติ อตฺถสฺส วิฺาปนสมตฺถาย. ภิกฺขุนนฺติ ¶ ภิกฺขูนํ.
สํขิตฺเตนปีติ ‘‘จตฺตาริมานิ, อาวุโส, อริยสจฺจานิ. กตมานิ จตฺตาริ? ทุกฺขํ อริยสจฺจํ…เป… อิมานิ โข, อาวุโส, จตฺตาริ อริยสจฺจานิ, ตสฺมาติห, อาวุโส, อิทํ ทุกฺขํ อริยสจฺจนฺติ โยโค กรณีโย’’ติ (สํ. นิ. ๕.๑๐๙๖-๑๐๙๘) เอวํ สํขิตฺเตนปิ เทเสติ. วิตฺถาเรนปีติ ‘‘กตมํ, อาวุโส, ทุกฺขํ อริยสจฺจ’’นฺติอาทินา (ม. นิ. ๓.๓๗๓) นเยน ตาเนว วิภชนฺโต วิตฺถาเรนปิ ภาสติ. ขนฺธาทิเทสนาสุปิ เอเสว นโย. สาฬิกายิว นิคฺโฆโสติ ยถา มธุรํ อมฺพปกฺกํ สายิตฺวา ปกฺเขหิ วาตํ ทตฺวา มธุรสฺสรํ นิจฺฉาเรนฺติยา สาฬิกสกุณิยา นิคฺโฆโส, เอวํ เถรสฺส ธมฺมํ กเถนฺตสฺส มธุโร นิคฺโฆโส โหติ. ปฏิภานํ อุทีรยีติ สมุทฺทโต อูมิโย วิย อนนฺตํ ปฏิภานํ อุฏฺหติ. โอเธนฺตีติ โอทหนฺติ. ฉฏฺํ.
๗. ปวารณาสุตฺตวณฺณนา
๒๑๕. สตฺตเม ¶ ¶ ตทหูติ ตสฺมึ อหุ, ตสฺมึ ทิวเสติ อตฺโถ. อุปวสนฺติ เอตฺถาติ อุโปสโถ. อุปวสนฺตีติ จ สีเลน วา อนสเนน วา อุเปตา หุตฺวา วสนฺตีติ อตฺโถ. โส ปเนส อุโปสถทิวโส อฏฺมีจาตุทฺทสีปนฺนรสีเภเทน ติวิโธ, ตสฺมา เสสทฺวยนิวารณตฺถํ ปนฺนรเสติ วุตฺตํ. ปวารณายาติ วสฺสํ-วุฏฺ-ปวารณาย. วิสุทฺธิปวารณาติปิ เอติสฺสาว นามํ. นิสินฺโน โหตีติ สายนฺหสมเย สมฺปตฺตปริสาย กาลยุตฺตํ ธมฺมํ เทเสตฺวา อุทกโกฏฺเก คตฺตานิ ปริสิฺจิตฺวา นิวตฺถนิวาสโน เอกํสํ สุคตมหาจีวรํ กตฺวา มชฺฌิมตฺถมฺภํ นิสฺสาย ปฺตฺเต วรพุทฺธาสเน ปุรตฺถิมทิสาย อุฏฺหโต จนฺทมณฺฑลสฺส สิรึ สิริยา อภิภวมาโน นิสินฺโน โหติ. ตุณฺหีภูตํ ตุณฺหีภูตนฺติ ยโต ยโต อนุวิโลเกติ, ตโต ตโต ตุณฺหีภูตเมว. ตตฺถ หิ เอกภิกฺขุสฺสาปิ หตฺถกุกฺกุจฺจํ วา ปาทกุกฺกุจฺจํ วา นตฺถิ, สพฺเพ นิรวา สนฺเตน อิริยาปเถน นิสีทึสุ. อนุวิโลเกตฺวาติ ทิสฺสมานปฺจปสาเทหิ เนตฺเตหิ อนุวิโลเกตฺวา. หนฺทาติ โวสฺสคฺคตฺเถ นิปาโต. น จ เม กิฺจิ ครหถาติ เอตฺถ น จ กิฺจีติ ปุจฺฉนตฺเถ น-กาโร. กึ เม กิฺจิ ¶ ครหถ? ยทิ ครหถ, วทถ, อิจฺฉาเปมิ โว วตฺตุนฺติ อตฺโถ. กายิกํ วา วาจสิกํ วาติ อิมินา กายวจีทฺวาราเนว ปวาเรติ, น มโนทฺวารํ. กสฺมา? อปากฏตฺตา. กายวจีทฺวาเรสุ หิ โทโส ปากโฏ โหติ, น มโนทฺวาเร. ‘‘เอกมฺเจ สยโตปิ หิ กึ จินฺเตสี’’ติ? ปุจฺฉิตฺวา จิตฺตาจารํ ชานาติ. อิติ มโนทฺวารํ อปากฏตฺตา น ปวาเรติ, โน อปริสุทฺธตฺตา. โพธิสตฺตภูตสฺสาปิ หิ ตสฺส ภูริทตฺตฉทฺทนฺตสงฺขปาลธมฺมปาลาทิกาเล มโนทฺวารํ ปริสุทฺธํ, อิทาเนตฺถ วตฺตพฺพเมว นตฺถิ.
เอตทโวจาติ ธมฺมเสนาปติฏฺาเน ิตตฺตา ภิกฺขุสงฺฆสฺส ภารํ วหนฺโต เอตํ อโวจ. น โข มยํ, ภนฺเตติ, ภนฺเต, มยํ ภควโต น กิฺจิ ครหาม. กายิกํ วา วาจสิกํ วาติ อิทํ จตุนฺนํ อรกฺขิยตํ สนฺธาย เถโร อาห. ภควโต หิ จตฺตาริ อรกฺขิยานิ. ยถาห –
‘‘จตฺตาริมานิ ¶ , ภิกฺขเว, ตถาคตสฺส อรกฺขิยานิ. กตมานิ จตฺตาริ? ปริสุทฺธกายสมาจาโร, ภิกฺขเว, ตถาคโต, นตฺถิ ตถาคตสฺส กายทุจฺจริตํ, ยํ ตถาคโต รกฺเขยฺย ‘มา เม อิทํ ปโร อฺาสี’ติ. ปริสุทฺธวจีสมาจาโร, ภิกฺขเว, ตถาคโต, นตฺถิ ตถาคตสฺส ¶ วจีทุจฺจริตํ, ยํ ตถาคโต รกฺเขยฺย, ‘มา เม อิทํ ปโร อฺาสี’ติ. ปริสุทฺธมโนสมาจาโร, ภิกฺขเว, ตถาคโต, นตฺถิ ตถาคตสฺส มโนทุจฺจริตํ, ยํ ตถาคโต รกฺเขยฺย, ‘มา เม อิทํ ปโร อฺาสี’ติ. ปริสุทฺธาชีโว, ภิกฺขเว, ตถาคโต, นตฺถิ ตถาคตสฺส มิจฺฉาอาชีโว, ยํ ตถาคโต รกฺเขยฺย ‘‘มา เม อิทํ ปโร อฺาสี’’ติ (อ. นิ. ๗.๕๘).
อิทานิ ภควโต ยถาภูตคุเณ กเถนฺโต ภควา หิ, ภนฺเตติอาทิมาห. ตตฺถ อนุปฺปนฺนสฺสาติ กสฺสปสมฺมาสมฺพุทฺธโต ปฏฺาย อฺเน สมเณน วา พฺราหฺมเณน วา อนุปฺปาทิตปุพฺพสฺส. อสฺชาตสฺสาติ อิทํ อนุปฺปนฺนเววจนเมว. อนกฺขาตสฺสาติ อฺเน อเทสิตสฺส. ปจฺฉา สมนฺนาคตาติ ปมคตสฺส ภควโต ปจฺฉา สมนุอาคตา. อิติ เถโร ยสฺมา สพฺเพปิ ภควโต สีลาทโย คุณา อรหตฺตมคฺคเมว นิสฺสาย อาคตา, ตสฺมา อรหตฺตมคฺคเมว นิสฺสาย คุณํ กเถสิ. เตน สพฺพคุณา กถิตาว โหนฺติ. อหฺจ โข, ภนฺเตติ อิทํ เถโร สเทวเก โลเก อคฺคปุคฺคลสฺส อตฺตโน เจว สงฺฆสฺส จ กายิกวาจสิกํ ปวาเรนฺโต อาห.
ปิตรา ¶ ปวตฺติตนฺติ จกฺกวตฺติมฺหิ กาลงฺกเต วา ปพฺพชิเต วา สตฺตาหจฺจเยน จกฺกํ อนฺตรธายติ, ตโต ทสวิธํ ทฺวาทสวิธํ จกฺกวตฺติวตฺตํ ปูเรตฺวา นิสินฺนสฺส ปุตฺตสฺส อฺํ ปาตุภวติ, ตํ โส ปวตฺเตติ. รตนมยตฺตา ปน สทิสฏฺเน ตเทว วตฺตํ กตฺวา ‘‘ปิตรา ปวตฺติต’’นฺติ วุตฺตํ. ยสฺมา วา โส ‘‘อปฺโปสฺสุกฺโก ตฺวํ, เทว, โหหิ, อหมนุสาสิสฺสามี’’ติ อาห, ตสฺมา ปิตรา ปวตฺติตํ อาณาจกฺกํ อนุปฺปวตฺเตติ นาม. สมฺมเทว อนุปฺปวตฺเตสีติ สมฺมา นเยน เหตุนา การเณเนว อนุปฺปวตฺเตสิ. ภควา หิ จตุสจฺจธมฺมํ กเถติ, เถโร ตเมว อนุกเถติ, ตสฺมา เอวมาห. อุภโตภาควิมุตฺตาติ ทฺวีหิ ภาเคหิ วิมุตฺตา ¶ , อรูปาวจรสมาปตฺติยา รูปกายโต วิมุตฺตา, อคฺคมคฺเคน นามกายโตติ. ปฺาวิมุตฺตาติ ปฺาย วิมุตฺตา เตวิชฺชาทิภาวํ อปฺปตฺตา ขีณาสวา.
วิสุทฺธิยาติ วิสุทฺธตฺถาย. สํโยชนพนฺธนจฺฉิทาติ สํโยชนสงฺขาเต เจว พนฺธนสงฺขาเต จ กิเลเส ฉินฺทิตฺวา ิตา. วิชิตสงฺคามนฺติ วิชิตราคโทสโมหสงฺคามํ, มารพลสฺส วิชิตตฺตาปิ ¶ วิชิตสงฺคามํ. สตฺถวาหนฺติ อฏฺงฺคิกมคฺครเถ อาโรเปตฺวา เวเนยฺยสตฺถํ วาเหติ สํสารกนฺตารํ อุตฺตาเรตีติ ภควา สตฺถวาโห, ตํ สตฺถวาหํ. ปลาโปติ อนฺโตตุจฺโฉ ทุสฺสีโล. อาทิจฺจพนฺธุนนฺติ อาทิจฺจพนฺธุํ สตฺถารํ ทสพลํ วนฺทามีติ วทติ. สตฺตมํ.
๘. ปโรสหสฺสสุตฺตวณฺณนา
๒๑๖. อฏฺเม ปโรสหสฺสนฺติ อติเรกสหสฺสํ. อกุโตภยนฺติ นิพฺพาเน กุโตจิ ภยํ นตฺถิ, นิพฺพานปฺปตฺตสฺส วา กุโตจิ ภยํ นตฺถีติ นิพฺพานํ อกุโตภยํ นาม. อิสีนํ อิสิสตฺตโมติ วิปสฺสิโต ปฏฺาย อิสีนํ สตฺตมโก อิสิ.
กึ นุ เต วงฺคีสาติ อิทํ ภควา อตฺถุปฺปตฺติวเสน อาห. สงฺฆมชฺเฌ กิร กถา อุทปาทิ ‘‘วงฺคีสตฺเถโร วิสฺสฏฺวตฺโต ¶ , เนว อุทฺเทเส, น ปริปุจฺฉาย, น โยนิโสมนสิกาเร กมฺมํ กโรติ, คาถา พนฺธนฺโต จุณฺณิยปทานิ กโรนฺโต วิจรตี’’ติ. อถ ภควา จินฺเตสิ – ‘‘อิเม ภิกฺขู วงฺคีสสฺส ปฏิภานสมฺปตฺตึ น ชานนฺติ, จินฺเตตฺวา จินฺเตตฺวา วทตีติ มฺนฺติ, ปฏิภานสมฺปตฺติมสฺส ชานาเปสฺสามี’’ติ จินฺเตตฺวา, ‘‘กึ นุ เต วงฺคีสา’’ติอาทิมาห.
อุมฺมคฺคปถนฺติ อเนกานิ กิเลสุมฺมุชฺชนสตานิ, วฏฺฏปถตฺตา ปน ปถนฺติ วุตฺตํ. ปภิชฺช ขิลานีติ ราคขิลาทีนิ ปฺจ ภินฺทิตฺวา จรสิ. ตํ ปสฺสถาติ ตํ เอวํ อภิภุยฺย ภินฺทิตฺวา จรนฺตํ พุทฺธํ ปสฺสถ. พนฺธปมฺุจกรนฺติ พนฺธนโมจนกรํ. อสิตนฺติ อนิสฺสิตํ. ภาคโส ปวิภชนฺติ สติปฏฺานาทิโกฏฺาสวเสน ธมฺมํ วิภชนฺตํ. ปวิภชฺชาติ วา ปาโ, องฺคปจฺจงฺคโกฏฺาสวเสน วิภชิตฺวา วิภชิตฺวา ปสฺสถาติ อตฺโถ.
โอฆสฺสาติ ¶ จตุโรฆสฺส. อเนกวิหิตนฺติ สติปฏฺานาทิวเสน อเนกวิธํ. ตสฺมึ จ อมเต อกฺขาเตติ ตสฺมึ เตน อกฺขาเต อมเต. ธมฺมทฺทสาติ ธมฺมสฺส ปสฺสิตาโร. ิตา อสํหีราติ อสํหาริยา หุตฺวา ปติฏฺิตา.
อติวิชฺฌาติ อติวิชฺฌิตฺวา. สพฺพฏฺิตีนนฺติ สพฺเพสํ ทิฏฺิฏฺานานํ วิฺาณฏฺิตีนํ วา ¶ . อติกฺกมมทฺทสาติ อติกฺกมภูตํ นิพฺพานมทฺทส. อคฺคนฺติ อุตฺตมธมฺมํ. อคฺเคติ วา ปาโ, ปมตรนฺติ อตฺโถ. ทสทฺธานนฺติ ปฺจนฺนํ, อคฺคธมฺมํ ปฺจวคฺคิยานํ, อคฺเค วา ปฺจวคฺคิยานํ ธมฺมํ เทเสสีติ อตฺโถ. ตสฺมาติ ยสฺมา เอส ธมฺโม สุเทสิโตติ ชานนฺเตน จ ปมาโท น กาตพฺโพ, ตสฺมา. อนุสิกฺเขติ ติสฺโส สิกฺขา สิกฺเขยฺย. อฏฺมํ.
๙. โกณฺฑฺสุตฺตวณฺณนา
๒๑๗. นวเม ¶ อฺาสิโกณฺฑฺโติ ปมํ ธมฺมสฺส อฺาตตฺตา เอวํ คหิตนาโม เถโร. สุจิรสฺเสวาติ กีวจิรสฺส? ทฺวาทสนฺนํ สํวจฺฉรานํ. เอตฺตกํ กาลํ กตฺถ วิหาสีติ. ฉทฺทนฺตภวเน มนฺทากินิโปกฺขรณิยา ตีเร ปจฺเจกพุทฺธานํ วสนฏฺาเน. กสฺมา? วิหารครุตาย. โส หิ ปฺวา มหาสาวโก. ยเถว ภควโต, เอวมสฺส ทสสหสฺสจกฺกวาเฬ เทวมนุสฺสานํ อพฺภนฺตเร คุณา ปตฺถฏาว. เทวมนุสฺสา ตถาคตสฺส สนฺติกํ คนฺตฺวา คนฺธมาลาทีหิ ปูชํ กตฺวา ‘‘อคฺคธมฺมํ ปฏิวิทฺธสาวโก’’ติ อนนฺตรํ เถรํ อุปสงฺกมิตฺวา ปูเชนฺติ. สนฺติกํ อาคตานฺจ นาม ตถารูปา ธมฺมกถา วา ปฏิสนฺถาโร วา กาตพฺโพ โหติ. เถโร จ วิหารครุโก, เตนสฺส โส ปปฺโจ วิย อุปฏฺาติ. อิติ วิหารครุตาย ตตฺถ คนฺตฺวา วิหาสิ.
อปรมฺปิ การณํ – ภิกฺขาจารเวลายํ ตาว สพฺพสาวกา วสฺสคฺเคน คจฺฉนฺติ. ธมฺมเทสนากาเล ปน มชฺฌฏฺาเน อลงฺกตพุทฺธาสนมฺหิ สตฺถริ นิสินฺเน ทกฺขิณหตฺถปสฺเส ธมฺมเสนาปติ, วามหตฺถปสฺเส มหาโมคฺคลฺลานตฺเถโร นิสีทติ, เตสํ ปิฏฺิภาเค อฺาสิโกณฺฑฺตฺเถรสฺส อาสนํ ปฺาเปนฺติ. เสสา ภิกฺขู ตํ ปริวาเรตฺวา นิสีทนฺติ. ทฺเว อคฺคสาวกา อคฺคธมฺมปฏิวิทฺธตฺตา จ มหลฺลกตฺตา จ เถเร สคารวา เถรํ มหาพฺรหฺมํ ¶ วิย อคฺคิกฺขนฺธํ วิย อาสีวิสํ วิย จ มฺมานา ธุราสเน นิสีทนฺตา โอตฺตปฺปนฺติ หรายนฺติ. เถโร จินฺเตสิ – ‘‘อิเมหิ ธุราสนตฺถาย กปฺปสตสหสฺสาธิกํ อสงฺขฺเยยฺยํ ปารมิโย ปูริตา, เต อิทานิ ธุราสเน นิสีทนฺตา มม โอตฺตปฺปนฺติ หรายนฺติ, ผาสุวิหารํ เนสํ กริสฺสามี’’ติ. โส ปติรูเป กาเล ตถาคตํ อุปสงฺกมิตฺวา ‘‘อิจฺฉามหํ, ภนฺเต, ชนปเท วสิตุ’’นฺติ อาห, สตฺถา อนุชานิ.
เถโร ¶ เสนาสนํ สํสาเมตฺวา ปตฺตจีวรมาทาย ฉทฺทนฺตภวเน มนฺทากินิตีรํ คโต. ปุพฺเพ ปจฺเจกพุทฺธานํ ปาริจริยาย กตปริจยา อฏฺสหสฺสา หตฺถินาคา เถรํ ทิสฺวาว ‘‘อมฺหากํ ปฺุกฺเขตฺตํ อาคต’’นฺติ นเขหิ ¶ จงฺกมนํ นิตฺติณํ กตฺวา อาวรณสาขา หริตฺวา เถรสฺส วสนฏฺานํ ปฏิชคฺคิตฺวา วตฺตํ กตฺวา สพฺเพ สนฺนิปติตฺวา มนฺตยึสุ – ‘‘สเจ หิ มยํ ‘อยํ เถรสฺส กตฺตพฺพํ กริสฺสติ, อยํ กริสฺสตี’ติ ปฏิปชฺชิสฺสาม, เถโร พหุาติกคามํ คโต วิย ยถาโธเตเนว ปตฺเตน คมิสฺสติ, วาเรน นํ ปฏิชคฺคิสฺสาม, เอกสฺส ปน วาเร ปตฺเต เสเสหิปิ นปฺปมชฺชิตพฺพ’’นฺติ วารํ ปยึสุ. วาริกนาโค ปาโตว เถรสฺส มุโขทกฺจ ทนฺตกฏฺฺจ เปติ, วตฺตํ กโรติ.
มนฺทากินิโปกฺขรณี นาม เจสา ปณฺณาสโยชนา โหติ. ตสฺสา ปฺจวีสติโยชนมตฺเต าเน เสวาโล วา ปณกํ วา นตฺถิ, ผลิกวณฺณํ อุทกเมว โหติ. ตโต ปรํ ปน กฏิปฺปมาเณ อุทเก อฑฺฒโยชนวิตฺถตํ เสสปทุมวนํ ปณฺณาสโยชนํ สรํ ปริกฺขิปิตฺวา ิตํ. ตทนนฺตรํ ตาว มหนฺตเมว รตฺตปทุมวนํ, ตทนนฺตรํ รตฺตกุมุทวนํ, ตทนนฺตรํ เสตกุมุทวนํ, ตทนนฺตรํ นีลุปฺปลวนํ, ตทนนฺตรํ รตฺตุปฺปลวนํ, ตทนนฺตรํ สุคนฺธรตฺตสาลิวนํ, ตทนนฺตรํ เอฬาลุกลาพุกุมฺภณฺฑาทีนิ มธุรรสานิ วลฺลิผลานิ, ตทนนฺตรํ อฑฺฒโยชนวิตฺถารเมว อุจฺฉุวนํ, ตตฺถ ปูครุกฺขกฺขนฺธปฺปมาณา อุจฺฉู, ตทนนฺตรํ กทลิวนํ, ยโต ทุเว ปกฺกานิ ขาทนฺตา กิลมนฺติ, ตทนนฺตรํ จาฏิปฺปมาณผลํ ปนสวนํ, ตทนนฺตรํ ชมฺพุวนํ, ตทนนฺตรํ อมฺพวนํ, ตทนนฺตรํ กปิตฺถวนนฺติ. สงฺเขปโต ตสฺมึ ทเห ขาทิตพฺพยุตฺตกํ ผลํ นาม นตฺถีติ น วตฺตพฺพํ. กุสุมานํ ปุปฺผนสมเย วาโต เรณุวฏฺฏึ อุฏฺาเปตฺวา ปทุมินิปตฺเตสุ เปติ, ตตฺถ อุทกผุสิตานิ ปตนฺติ. ตโต อาทิจฺจปาเกน ปจฺจิตฺวา ปกฺกปโยฆนิกา วิย ติฏฺติ, เอตํ โปกฺขรมธุ นาม ¶ , ตํ เถรสฺส อาหริตฺวา เทนฺติ. มุฬาลํ นงฺคลสีสมตฺตํ โหติ, ตมฺปิ อาหริตฺวา เทนฺติ. ภิสํ มหาเภริโปกฺขรปฺปมาณํ โหติ, ตสฺส เอกสฺมึ ปพฺเพ ปาทฆฏกปฺปมาณํ ขีรํ โหติ, ตํ อาหริตฺวา เทนฺติ. โปกฺขรฏฺีนิ มธุสกฺขราย โยเชตฺวา ¶ เทนฺติ. อุจฺฉุํ ปาสาณปิฏฺเ เปตฺวา ปาเทน อกฺกมนฺติ. ตโต รโส ปคฺฆริตฺวา โสณฺฑิอาวาเฏ ปูเรตฺวา, อาทิจฺจปาเกน ปจฺจิตฺวา ขีรปาสาณปิณฺโฑ วิย ติฏฺติ, ตํ อาหริตฺวา เทนฺติ. ปนสกทลิอมฺพปกฺกาทีสุ กถาว นตฺถิ.
เกลาสปพฺพเต ¶ นาคทตฺโต นาม เทวปุตฺโต วสติ. เถโร กาเลน กาลํ ตสฺส วิมานทฺวารํ คจฺฉติ. โส นวสปฺปิโปกฺขรมธุจุณฺณยุตฺตสฺส นิรุทกปายาสสฺส ปตฺตํ ปูเรตฺวา เทติ. โส กิร กสฺสปพุทฺธกาเล วีสติวสฺสสหสฺสานิ สุคนฺธสปฺปินา ขีรสลากํ อทาสิ. เตนสฺเสตํ โภชนํ อุปฺปชฺชติ. เอวํ เถโร ทฺวาทส วสฺสานิ วสิตฺวา อตฺตโน อายุสงฺขารํ โอโลเกนฺโต ปริกฺขีณภาวํ ตฺวา ‘‘กตฺถ ปรินิพฺพายิสฺสามี’’ติ จินฺเตตฺวา – ‘‘หตฺถินาเคหิ มํ ทฺวาทส วสฺสานิ อุปฏฺหนฺเตหิ ทุกฺกรํ กตํ, สตฺถารํ อนุชานาเปตฺวา เอเตสํเยว สนฺติเก ปรินิพฺพายิสฺสามี’’ติ อากาเสน ภควโต สนฺติกํ อคมาสิ. เตน วุตฺตํ ‘‘สุจิรสฺเสว เยน ภควา เตนุปสงฺกมี’’ติ.
นามฺจาติ กสฺมา นามํ สาเวติ? เถรฺหิ เกจิ สฺชานนฺติ, เกจิ น สฺชานนฺติ. ตตฺถ เถโร จินฺเตสิ – ‘‘เย มํ อชานนฺตา ‘โก เอส ปณฺฑรสีโส โอภคฺโค โคปานสิวงฺโก มหลฺลโก สตฺถารา สทฺธึ ปฏิสนฺถารํ กโรตี’ติ จิตฺตํ ปทูเสสฺสนฺติ, เต อปายปูรกา ภวิสฺสนฺติ. เย ปน มํ ชานนฺตา – ‘ทสสหสฺสจกฺกวาเฬ สตฺถา วิย ปฺาโต ปากโฏ มหาสาวโก’ติ จิตฺตํ ปสาเทสฺสนฺติ, เต สคฺคูปคา ภวิสฺสนฺตี’’ติ, สตฺตานํ อปายมคฺคํ ปิทหิตฺวา สคฺคมคฺคํ วิวรนฺโต นามํ สาเวติ.
พุทฺธานุพุทฺโธติ ปมํ สตฺถา จตฺตาริ สจฺจานิ พุชฺฌิ, ปจฺฉา เถโร, ตสฺมา พุทฺธานุพุทฺโธติ, วุจฺจติ. ติพฺพนิกฺกโมติ พาฬฺหวีริโย. วิเวกานนฺติ ติณฺณํ วิเวกานํ. เตวิชฺโช, เจโตปริยายโกวิโทติ ฉสุ อภิฺาสุ จตสฺโส วทติ. อิตรา ทฺเว กิฺจาปิ น วุตฺตา, เถโร ปน ฉฬภิฺโว. อิมิสฺสา จ คาถาย ปริโยสาเน ปริสา สนฺนิสีทิ. ปริสาย ¶ สนฺนิสินฺนภาวํ ตฺวา เถโร สตฺถารา สทฺธึ ปฏิสนฺถารํ กตฺวา ‘‘ปริกฺขีณา เม, ภนฺเต, อายุสงฺขารา, ปรินิพฺพายิสฺสามี’’ติ, ปรินิพฺพานกาลํ อนุชานาเปสิ ¶ . กตฺถ ปรินิพฺพายิสฺสสิ โกณฺฑฺาติ? อุปฏฺาเกหิ เม, ภนฺเต, หตฺถินาเคหิ ทุกฺกรํ กตํ, เตสํ สนฺติเกติ. สตฺถา อนุชานิ.
เถโร ทสพลํ ปทกฺขิณํ กตฺวา – ‘‘ปุพฺพํ ตํ เม, ภนฺเต, ปมทสฺสนํ, อิทํ ปจฺฉิมทสฺสน’’นฺติ ปริเทวนฺเต มหาชเน สตฺถารํ วนฺทิตฺวา นิกฺขมิตฺวา, ทฺวารโกฏฺเก ิโต – ‘‘มา ¶ โสจิตฺถ, มา ปริเทวิตฺถ, พุทฺธา วา โหนฺตุ พุทฺธสาวกา วา, อุปฺปนฺนา สงฺขารา อภิชฺชนกา นาม นตฺถี’’ติ มหาชนํ โอวทิตฺวา ปสฺสนฺตสฺเสว มหาชนสฺส เวหาสํ อพฺภุคฺคมฺม มนฺทากินิตีเร โอตริตฺวา โปกฺขรณิยํ นฺหตฺวา นิวตฺถนิวาสโน กตุตฺตราสงฺโค เสนาสนํ สํสาเมตฺวา ผลสมาปตฺติยา ตโย ยาเม วีตินาเมตฺวา พลวปจฺจูสสมเย ปรินิพฺพายิ. เถรสฺส สหปรินิพฺพานา หิมวติ สพฺพรุกฺขา ปุปฺเผหิ จ ผเลหิ จ โอนตวินตา อเหสุํ. วาริกนาโค เถรสฺส ปรินิพฺพุตภาวํ อชานนฺโต ปาโตว มุโขทกทนฺตกฏฺานิ อุปฏฺเปตฺวา วตฺตํ กตฺวา ขาทนียผลานิ อาหริตฺวา จงฺกมนโกฏิยํ อฏฺาสิ. โส ยาว สูริยุคฺคมนา เถรสฺส นิกฺขมนํ อปสฺสนฺโต ‘‘กึ นุ โข เอตํ? ปุพฺเพ อยฺโย ปาโตว จงฺกมติ, มุขํ โธวติ. อชฺช ปน ปณฺณสาลโตปิ น นิกฺขมตี’’ติ กุฏิทฺวารํ กมฺเปตฺวา โอโลเกนฺโต เถรํ นิสินฺนกเมว ทิสฺวา หตฺถํ ปสาเรตฺวา ปรามสิตฺวา อสฺสาสปสฺสาเส ปริเยสนฺโต เตสํ อปฺปวตฺติภาวํ ตฺวา – ‘‘ปรินิพฺพุโต เถโร’’ติ โสณฺฑํ มุเข ปกฺขิปิตฺวา มหารวํ วิรวิ. สกลหิมวนฺโต เอกนินฺนาโท อโหสิ. อฏฺนาคสหสฺสานิ สนฺนิปติตฺวา เถรํ เชฏฺกนาคสฺส กุมฺเภ นิสีทาเปตฺวา สุปุปฺผิตรุกฺขสาขา คเหตฺวา ปริวาเรตฺวา สกลหิมวนฺตํ อนุวิจริตฺวา สกฏฺานเมว อาคตา.
สกฺโก วิสฺสกมฺมํ อามนฺเตสิ – ‘‘ตาต, อมฺหากํ เชฏฺภาตา ปรินิพฺพุโต, สกฺการํ กริสฺสาม, นวโยชนิกํ สพฺพรตนมยํ กูฏาคารํ มาเปหี’’ติ. โส ตถา กตฺวา เถรํ ตตฺถ นิปชฺชาเปตฺวา หตฺถินาคานํ อทาสิ. เต กูฏาคารํ อุกฺขิปิตฺวา ติโยชนสหสฺสํ หิมวนฺตํ ปุนปฺปุนํ อาวิชฺฌึสุ ¶ . เตสํ หตฺถโต อากาสฏฺกา เทวา คเหตฺวา ¶ สาธุกีฬิตํ กีฬึสุ. ตโต วสฺสวลาหกา สีตวลาหกา อุณฺหวลาหกา จาตุมหาราชิกา ตาวตึสาติ เอเตนุปาเยน ยาว พฺรหฺมโลกา กูฏาคารํ อคมาสิ, ปุน พฺรหฺมาโน เทวานนฺติ อนุปุพฺเพน หตฺถินาคานํเยว กูฏาคารํ อทํสุ. เอเกกา เทวตา จตุรงฺคุลมตฺตํ จนฺทนฆฏิกํ อาหริ, จิตโก นวโยชนิโก อโหสิ. กูฏาคารํ จิตกํ อาโรปยึสุ. ปฺจ ภิกฺขุสตานิ อากาเสนาคนฺตฺวา สพฺพรตฺตึ สชฺฌายมกํสุ. อนุรุทฺธตฺเถโร ธมฺมํ กเถสิ, พหูนํ เทวตานํ ธมฺมาภิสมโย อโหสิ. ปุนทิวเส อรุณุคฺคมนเวลายเมว จิตกํ นิพฺพาเปตฺวา สุมนมกุฬวณฺณานํ ธาตูนํ ปริสาวนํ ปูเรตฺวา ภควติ นิกฺขมิตฺวา เวฬุวนวิหารโกฏฺกํ สมฺปตฺเต อาหริตฺวา สตฺถุ หตฺเถ ปยึสุ. สตฺถา ธาตุปริสาวนํ คเหตฺวา ปถวิยา หตฺถํ ปสาเรสิ, มหาปถวึ ภินฺทิตฺวา รชตพุพฺพุฬสทิสํ เจติยํ ¶ นิกฺขมิ. สตฺถา สหตฺเถน เจติเย ธาตุโย นิเธสิ. อชฺชาปิ กิร ตํ เจติยํ ธรติเยวาติ. นวมํ.
๑๐. โมคฺคลฺลานสุตฺตวณฺณนา
๒๑๘. ทสเม สมนฺเนสตีติ ปริเยสติ ปจฺจเวกฺขติ. นคสฺสาติ ปพฺพตสฺส. มุนินฺติ พุทฺธมุนึ. ทุกฺขสฺส ปารคุนฺติ ทุกฺขปารํ คตํ. สมนฺเนสนฺติ สมนฺเนสนฺโต. เอวํ สพฺพงฺคสมฺปนฺนนฺติ เอวํ สพฺพคุณสมฺปนฺนํ. อเนกาการสมฺปนฺนนฺติ อเนเกหิ คุเณหิ สมนฺนาคตํ. ทสมํ.
๑๑. คคฺคราสุตฺตวณฺณนา
๒๑๙. เอกาทสเม ตฺยาสฺสุทนฺติ เต อสฺสุทํ. อสฺสุทนฺติ นิปาตมตฺตํ. วณฺเณนาติ สรีรวณฺเณน. ยสสาติ ปริวาเรน. วิคตมโลว ภาณุมาติ วิคตมโล อาทิจฺโจ วิย. เอกาทสมํ.
๑๒. วงฺคีสสุตฺตวณฺณนา
๒๒๐. ทฺวาทสเม ¶ อายสฺมาติ ปิยวจนํ. วงฺคีโสติ ตสฺส เถรสฺส นามํ. โส กิร ปุพฺเพ ปทุมุตฺตรกาเล ปฏิภานสมฺปนฺนํ สาวกํ ทิสฺวา ทานํ ¶ ทตฺวา ปตฺถนํ กตฺวา กปฺปสตสหสฺสํ ปารมิโย ปูเรตฺวา อมฺหากํ ภควโต กาเล สกลชมฺพุทีเป วาทกามตาย ชมฺพุสาขํ ปริหริตฺวา เอเกน ปริพฺพาชเกน สทฺธึ วาทํ กตฺวา วาเท ชยปราชยานุภาเวน เตเนว ปริพฺพาชเกน สทฺธึ สํวาสํ กปฺเปตฺวา วสมานาย เอกิสฺสา ปริพฺพาชิกาย กุจฺฉิมฺหิ นิพฺพตฺโต วยํ อาคมฺม มาติโต ปฺจวาทสตานิ, ปิติโต ปฺจวาทสตานีติ วาทสหสฺสํ อุคฺคณฺหิตฺวา วิจรติ. เอกฺจ วิชฺชํ ชานาติ, ยํ วิชฺชํ ปริชปฺปิตฺวา มตานํ สีสํ องฺคุลิยา ปหริตฺวา – ‘‘อสุกฏฺาเน นิพฺพตฺโต’’ติ ชานาติ. โส อนุปุพฺเพน คามนิคมาทีสุ วิจรนฺโต ปฺจหิ มาณวกสเตหิ สทฺธึ สาวตฺถึ อนุปฺปตฺโต นครทฺวาเร สาลาย นิสีทติ.
ตทา ¶ จ นครวาสิโน ปุเรภตฺตํ ทานํ ทตฺวา ปจฺฉาภตฺตํ สุทฺธุตฺตราสงฺคา คนฺธมาลาทิหตฺถา ธมฺมสฺสวนาย วิหารํ คจฺฉนฺติ. มาณโว ทิสฺวา, ‘‘กหํ คจฺฉถา’’ติ? ปุจฺฉิ. เต ‘‘ทสพลสฺส สนฺติกํ ธมฺมสฺสวนายา’’ติ อาหํสุ. โสปิ สปริวาโร เตหิ สทฺธึ คนฺตฺวา ปฏิสนฺถารํ กตฺวา เอกมนฺตํ อฏฺาสิ. อถ นํ ภควา อาห – ‘‘วงฺคีส, ภทฺทกํ กิร สิปฺปํ ชานาสี’’ติ. ‘‘โภ โคตม, อหํ พหุสิปฺปํ ชานามิ. ตุมฺเห กตรํ สนฺธาย วทถา’’ติ? ฉวทูสกสิปฺปนฺติ. อาม, โภ โคตมาติ. อถสฺส ภควา อตฺตโน อานุภาเวน นิรเย นิพฺพตฺตสฺส สีสํ ทสฺเสตฺวา, ‘‘วงฺคีส, อยํ กหํ นิพฺพตฺโต’’ติ ปุจฺฉิ. โส มนฺตํ ชปฺปิตฺวา องฺคุลิยา ปหริตฺวา ‘‘นิรเย’’ติ อาห. ‘‘สาธุ, วงฺคีส, สุกถิต’’นฺติ เทวโลเก นิพฺพตฺตสฺส สีสํ ทสฺเสสิ. ตมฺปิ โส ตเถว พฺยากาสิ. อถสฺส ขีณาสวสฺส สีสํ ทสฺเสสิ. โส ปุนปฺปุนํ มนฺตํ ปริวตฺเตตฺวาปิ องฺคุลิยา ปหริตฺวาปิ นิพฺพตฺตฏฺานํ น ¶ ปสฺสติ.
อถ นํ ภควา ‘‘กิลมสิ, วงฺคีสา’’ติ อาห? อาม โภ, โคตมาติ. ปุนปฺปุนํ อุปธาเรหีติ. ตถา กโรนฺโตปิ อทิสฺวา, ‘‘ตุมฺเห, โภ โคตม, ชานาถา’’ติ อาห. อาม, วงฺคีส, มํ นิสฺสาย เจส คโต, อหมสฺส คตึ ชานามีติ. มนฺเตน ชานาสิ, โภ โคตมาติ? อาม, วงฺคีส, เอเกน มนฺเตเนว ชานามีติ. โภ โคตม, มยฺหํ มนฺเตน อิมํ มนฺตํ เทถาติ. อมูลิโก, วงฺคีส, มยฺหํ มนฺโตติ. เทถ, โภ โคตมาติ. น ¶ สกฺกา มยฺหํ สนฺติเก อปพฺพชิตสฺส ทาตุนฺติ. โส อนฺเตวาสิเก อามนฺเตสิ – ‘‘ตาตา สมโณ โคตโม อติเรกสิปฺปํ ชานาติ, อหํ อิมสฺส สนฺติเก ปพฺพชิตฺวา สิปฺปํ คณฺหามิ, ตโต สกลชมฺพุทีเป อมฺเหหิ พหุตรํ ชานนฺโต นาม น ภวิสฺสติ. ตุมฺเห ยาว อหํ อาคจฺฉามิ, ตาว อนุกฺกณฺิตฺวา วิจรถา’’ติ เต อุยฺโยเชตฺวา ‘‘ปพฺพาเชถ ม’’นฺติ อาห. สตฺถา นิคฺโรธกปฺปสฺส ปฏิปาเทสิ. เถโร ตํ อตฺตโน วสนฏฺานํ เนตฺวา ปพฺพาเชสิ. โส ปพฺพชิตฺวา สตฺถุ สนฺติกํ อาคมฺม วนฺทิตฺวา ิโต ‘‘สิปฺปํ เทถา’’ติ ยาจิ. วงฺคีส, ตุมฺเห สิปฺปํ คณฺหนฺตา อโลณโภชนถณฺฑิลเสยฺยาทีหิ ปริกมฺมํ กตฺวา คณฺหถ, อิมสฺสาปิ สิปฺปสฺส ปริกมฺมํ อตฺถิ, ตํ ตาว กโรหีติ. สาธุ, ภนฺเตติ. อถสฺส สตฺถา ทฺวตฺตึสาการกมฺมฏฺานํ อาจิกฺขิ. โส ตํ อนุโลมปฏิโลมํ มนสิกโรนฺโต วิปสฺสนํ วฑฺเฒตฺวา อนุกฺกเมน อรหตฺตํ ปาปุณิ.
วิมุตฺติสุขํ ปฏิสํเวทีติ เอวํ อรหตฺตํ ปตฺวา วิมุตฺติสุขํ ปฏิสํเวเทนฺโต. กาเวยฺยมตฺตาติ กาเวยฺเยน ¶ กพฺพกรเณน มตฺตา. ขนฺธายตนธาตุโยติ ¶ อิมานิ ขนฺธาทีนิ ปกาเสนฺโต ธมฺมํ เทเสสิ. เย นิยามคตทฺทสาติ เย นิยามคตา เจว นิยามทสฺสาติ จ. สฺวาคตนฺติ สุอาคมนํ. อิทฺธิปตฺโตมฺหีติ อิมินา อิทฺธิวิธาณํ คหิตํ. เจโตปริยายโกวิโทติ อิมินา เจโตปริยาณํ. ทิพฺพโสตํ ปน อวุตฺตมฺปิ คหิตเมว โหติ. เอวํ ฉ อภิฺาปตฺโต เอโส มหาสาวโกติ เวทิตพฺโพ. ทฺวาทสมํ.
อิติ สารตฺถปฺปกาสินิยา
สํยุตฺตนิกาย-อฏฺกถาย
วงฺคีสสํยุตฺตวณฺณนา นิฏฺิตา.