📜
๙. วนสํยุตฺตํ
๑. วิเวกสุตฺตวณฺณนา
๒๒๑. วนสํยุตฺตสฺส ¶ ¶ ปเม ¶ โกสเลสุ วิหรตีติ สตฺถุ สนฺติเก กมฺมฏฺานํ คเหตฺวา ตสฺส ชนปทสฺส สุลภภิกฺขตาย ตตฺถ คนฺตฺวา วิหรติ. สํเวเชตุกามาติ วิเวกํ ปฏิปชฺชาเปตุกามา. วิเวกกาโมติ ตโย วิเวเก ปตฺถยนฺโต. นิจฺฉรตี พหิทฺธาติ พาหิเรสุ ปุถุตฺตารมฺมเณสุ จรติ. ชโน ชนสฺมินฺติ ตฺวํ ชโน อฺสฺมึ ชเน ฉนฺทราคํ วินยสฺสุ. ปชหาสีติ ปชห. ภวาสีติ ภว. สตํ ตํ สารยามเสติ สติมนฺตํ ปณฺฑิตํ ตํ มยมฺปิ สารยาม, สตํ วา ธมฺมํ มยํ ตํ สารยามาติ อตฺโถ. ปาตาลรโชติ อปฺปติฏฺฏฺเน ปาตาลสงฺขาโต กิเลสรโช. มา ตํ กามรโชติ อยํ กามราครโช ตํ มา อวหริ, อปายเมว มา เนตูติ อตฺโถ. ปํสุกุนฺถิโตติ ปํสุมกฺขิโต. วิธุนนฺติ วิธุนนฺโต. สิตํ รชนฺติ สรีรลคฺคํ รชํ. สํเวคมาปาทีติ เทวตาปิ นาม มํ เอวํ สาเรตีติ วิเวกมาปนฺโน, อุตฺตมวีริยํ วา ปคฺคยฺห ปรมวิเวกํ มคฺคเมว ปฏิปนฺโนติ. ปมํ.
๒. อุปฏฺานสุตฺตวณฺณนา
๒๒๒. ทุติเย สุปตีติ อยํ กิร ขีณาสโว, โส ทูเร ภิกฺขาจารคามํ คนฺตฺวา อาคโต ปณฺณสาลาย ปตฺตจีวรํ ปฏิสาเมตฺวา อวิทูเร ชาตสฺสรํ โอตริตฺวา คตฺตานิ อุตุํ คาหาเปตฺวา ทิวาฏฺานํ สมฺมชฺชิตฺวา ตตฺถ นีจมฺจกํ ปฺาเปตฺวา ¶ นิทฺทํ อโนกฺกมนฺโตว นิปนฺโน. ขีณาสวสฺสาปิ หิ กายทรโถ โหติเยวาติ ตสฺส วิโนทนตฺถํ, ตํ สนฺธาย สุปตีติ วุตฺตํ. อชฺฌภาสีติ ‘‘อยํ ภิกฺขุ สตฺถุ สนฺติเก กมฺมฏฺานํ คเหตฺวา ทิวา สุปติ, ทิวาโสปฺปฺจ นาเมตํ วฑฺฒิตํ ทิฏฺธมฺมิกสมฺปรายิกํ อตฺถํ นาเสตี’’ติ มฺมานา ‘‘โจเทสฺสามิ น’’นฺติ จินฺเตตฺวา อภาสิ.
อาตุรสฺสาติ ¶ ชราตุโร โรคาตุโร กิเลสาตุโรติ ตโย อาตุรา, เตสุ กิเลสาตุรํ สนฺธาเยวมาห. สลฺลวิทฺธสฺสาติ สวิเสน ¶ สตฺติสลฺเลน วิย อวิชฺชาวิสวิฏฺเน ตณฺหาสลฺเลน หทเย วิทฺธสฺส. รุปฺปโตติ ฆฏฺฏิยมานสฺส.
อิทานิสฺส กาเมสุ อาทีนวํ กถยนฺตี อนิจฺจาติอาทิมาห. ตตฺถ อสิตนฺติ ตณฺหาทิฏฺินิสฺสเยน อนิสฺสิตํ. กสฺมา ปพฺพชิตํ ตเปติ เอวรูปํ ขีณาสวํ ทิวาโสปฺปํ น ตปติ, ตาทิสํ ปน กสฺมา น ตเปสฺสตีติ? วทติ. เถรสฺเสว วา เอตํ วจนํ, ตสฺมา อยเมตฺถ อตฺโถ – พทฺเธสุ มุตฺตํ อสิตํ มาทิสํ ขีณาสวปพฺพชิตํ กสฺมา ทิวาโสปฺปํ ตเป, น ตเปสฺสตีติ? เสสคาถาสุปิ เอเสว นโย. เทวตาย หิ วจนปกฺเข – ‘‘เอวรูปํ ขีณาสวปพฺพชิตํ ทิวาโสปฺปํ น ตปติ, ตาทิสํ ปน กสฺมา น ตเปสฺสติ? ตเปสฺสติเยวา’’ติ อตฺโถ. เถรสฺส วจนปกฺเข – ‘‘เอวรูปํ มาทิสํ ขีณาสวปพฺพชิตํ กสฺมา ทิวาโสปฺปํ ตเป? น ตปติเยวา’’ติ อตฺโถ. อยํ ปเนตฺถ อนุตฺตานปทวณฺณนา. วินยาติ วินเยน. สมติกฺกมาติ วฏฺฏมูลิกาย อวิชฺชาย สมติกฺกเมน. ตํ าณนฺติ ตํ จตุสจฺจาณํ. ปรโมทานนฺติ ปรมปริสุทฺธํ. ปพฺพชิตนฺติ เอวรูเปน าเณน สมนฺนาคตํ ปพฺพชิตํ. วิชฺชายาติ จตุตฺถมคฺควิชฺชาย. อารทฺธวีริยนฺติ ปคฺคหิตวีริยํ ปริปุณฺณวีริยํ. ทุติยํ.
๓. กสฺสปโคตฺตสุตฺตวณฺณนา
๒๒๓. ตติเย เฉตนฺติ เอกํ มิคลุทฺทกํ. โอวทตีติ โส กิร มิคลุทฺทโก ปาโตว ภฺุชิตฺวา ‘‘มิเค วธิสฺสามี’’ติ อรฺํ ปวิฏฺโ เอกํ โรหิตมิคํ ทิสฺวา ‘‘สตฺติยา นํ ปหริสฺสามี’’ติ ¶ อนุพนฺธมาโน เถรสฺส ปมสุตฺเต วุตฺตนเยเนว ทิวาวิหารํ นิสินฺนสฺส อวิทูเรน ปกฺกมติ. อถ นํ เถโร – ‘‘อุปาสก, ปาณาติปาโต นาเมส อปายสํวตฺตนิโก อปฺปายุกสํวตฺตนิโก, สกฺกา อฺเนปิ กสิวณิชฺชาทิกมฺเมน ทารภรณํ กาตุํ, มา เอวรูปํ กกฺขฬกมฺมํ กโรหี’’ติ อาห. โสปิ ‘‘มหาปํสุกูลิกตฺเถโร กเถตี’’ติ คารเวน ตฺวา โสตุํ อารทฺโธ. อถสฺส โสตุกามตํ ชเนสฺสามีติ เถโร องฺคุฏฺกํ ชาลาเปสิ. โส อกฺขีหิปิ ปสฺสติ, กณฺเณหิปิ สุณาติ, จิตฺตํ ปนสฺส ‘‘อสุกฏฺานํ ¶ มิโค คโต ภวิสฺสติ, อสุกติตฺถํ โอติณฺโณ, ตตฺถ นํ คนฺตฺวา ฆาเตตฺวา ยาวทิจฺฉกํ มํสํ ขาทิตฺวา เสสํ กาเชนาทาย ¶ คนฺตฺวา ปุตฺตเก โตเสสฺสามี’’ติ เอวํ มิคสฺเสว อนุปทํ ธาวติ. เอวํ วิกฺขิตฺตจิตฺตสฺส ธมฺมํ เทเสนฺตํ เถรํ สนฺธาย วุตฺตํ ‘‘โอวทตี’’ติ. อชฺฌภาสีติ ‘‘อยํ เถโร อทารุํ ตจฺฉนฺโต วิย อเขตฺเต วปฺปนฺโต วิย อตฺตโนปิ กมฺมํ นาเสติ, เอตสฺสาปิ โจเทสฺสามิ น’’นฺติ อภาสิ.
อปฺปปฺนฺติ นิปฺปฺํ. อเจตสนฺติ การณชานนสมตฺเถน จิตฺเตน รหิตํ. มนฺโทวาติ อนฺธพาโล วิย. สุณาตีติ ตว ธมฺมกถํ สุณาติ. น วิชานาตีติ อตฺถมสฺส น ชานาติ. อาโลเกตีติ ตว ปุถุชฺชนิกอิทฺธิยา ชลนฺตํ องฺคุฏฺกํ อาโลเกติ. น ปสฺสตีติ เอตฺถ ‘‘เนว เตลํ น วฏฺฏิ น ทีปกปลฺลิกา, เถรสฺส ปน อานุภาเวนายํ ชลตี’’ติ อิมํ การณํ น ปสฺสติ. ทส ปชฺโชเตติ ทสสุ องฺคุลีสุ ทส ปทีเป. รูปานีติ การณรูปานิ. จกฺขูติ ปฺาจกฺขุ. สํเวคมาปาทีติ กึ เม อิมินาติ? วีริยํ ปคฺคยฺห ปรมวิเวกํ อรหตฺตมคฺคํ ปฏิปชฺชิ. ตติยํ.
๔. สมฺพหุลสุตฺตวณฺณนา
๒๒๔. จตุตฺเถ สมฺพหุลาติ พหู สุตฺตนฺติกา อาภิธมฺมิกา วินยธรา จ. วิหรนฺตีติ สตฺถุ สนฺติเก กมฺมฏฺานํ คเหตฺวา วิหรนฺติ. ปกฺกมึสูติ เต กิร ตสฺมึ ชนปเท อฺตรํ คามํ อุปสงฺกมนฺเต ทิสฺวา มนุสฺสา ปสนฺนจิตฺตา ¶ อาสนสาลาย โกชวตฺถรณาทีนิ ปฺาเปตฺวา ยาคุขชฺชกานิ ทตฺวา อุปนิสีทึสุ. มหาเถโร เอกํ ธมฺมกถิกํ ‘‘ธมฺมํ กเถหี’’ติ อาห. โส จิตฺตํ ธมฺมกถํ กเถสิ. มนุสฺสา ปสีทิตฺวา โภชนเวลายํ ปณีตโภชนํ อทํสุ. มหาเถโร มนฺุํ ภตฺตานุโมทนมกาสิ. มนุสฺสา ภิยฺโยโสมตฺตาย ปสนฺนา ‘‘อิเธว, ภนฺเต, เตมาสํ วสถา’’ติ ปฏิฺํ กาเรตฺวา คมนาคมนสมฺปนฺเน าเน เสนาสนานิ กาเรตฺวา จตูหิ ปจฺจเยหิ อุปฏฺหึสุ. มหาเถโร วสฺสูปนายิกทิวเส ภิกฺขู โอวทิ – ‘‘อาวุโส, ตุมฺเหหิ ครุกสฺส สตฺถุ สนฺติเก กมฺมฏฺานํ คหิตํ, พุทฺธปาตุภาโว นาม ทุลฺลโภ. มาสสฺส อฏฺ ทิวเส ธมฺมสฺสวนํ กตฺวา คณสงฺคณิกํ ปหาย อปฺปมตฺตา วิหรถา’’ติ. เต ตโต ปฏฺาย ยฺุชนฺติ ฆเฏนฺติ. กทาจิ สพฺพรตฺติกํ ธมฺมสฺสวนํ ¶ กโรนฺติ, กทาจิ ปฺหํ วิสฺสชฺเชนฺติ, กทาจิ ปธานํ กโรนฺติ. เตสํ ธมฺมสฺสวนทิวเส ธมฺมํ กเถนฺตานํเยว อรุโณ อุคฺคจฺฉติ. ปฺหาวิสฺสชฺชนทิวเส ¶ พฺยตฺโต ภิกฺขุ ปฺหํ ปุจฺฉติ, ปณฺฑิโต วิสฺสชฺเชตีติ ปุจฺฉนวิสฺสชฺชนํ กโรนฺตานํเยว. ปธานทิวเส สูริยตฺถงฺคมเน คณฺฑึ ปหริตฺวาว จงฺกมํ โอตริตฺวา ปธานํ กโรนฺตานํเยว. เต เอวํ วสฺสํ วสฺสิตฺวา ปวาเรตฺวา ปกฺกมึสุ. ตํ สนฺธาเยตํ วุตฺตํ. ปริเทวมานาติ ‘‘อิทานิ ตถารูปํ มธุรํ ธมฺมสฺสวนํ ปฺหากถนํ กุโต ลภิสฺสามี’’ติอาทีนิ วตฺวา โรทมานา.
ขายตีติ ปฺายติ อุปฏฺาติ. โก เมติ กหํ อิเม. วชฺชิภูมิยาติ วชฺชิรฏฺาภิมุขา คตา. มคา วิยาติ ยถา มคา ตสฺมึ ตสฺมึ ปพฺพตปาเท วา วนสณฺเฑ วา วิจรนฺตา – ‘‘อิทํ อมฺหากํ มาตุสนฺตกํ ปิตุสนฺตกํ ปเวณิอาคต’’นฺติ อคเหตฺวา, ยตฺเถว เนสํ โคจรผาสุตา จ โหติ ปริปนฺถาภาโว จ, ตตฺถ วิจรนฺติ. เอวํ อนิเกตา อเคหา ภิกฺขโวปิ ‘‘อยํ, อาวุโส, อมฺหากํ อาจริยุปชฺฌายานํ สนฺตโก ปเวณิอาคโต’’ติ อคเหตฺวา ยตฺเถว เนสํ อุตุสปฺปายํ โภชนสปฺปายํ ปุคฺคลสปฺปายํ เสนาสนสปฺปายํ ธมฺมสฺสวนสปฺปายฺจ สุลภํ โหติ, ตตฺถ วิหรนฺติ. จตุตฺถํ.
๕. อานนฺทสุตฺตวณฺณนา
๒๒๕. ปฺจเม ¶ อานนฺโทติ ธมฺมภณฺฑาคาริกตฺเถโร. อติเวลนฺติ อติกฺกนฺตํ เวลํ. คิหิสฺตฺติพหุโลติ รตฺติฺจ ทิวา จ พหุกาลํ คิหี สฺาปยนฺโต. ภควติ ปรินิพฺพุเต มหากสฺสปตฺเถโร เถรํ อาห – ‘‘อาวุโส, มยํ ราชคเห วสฺสํ อุปคนฺตฺวา ธมฺมํ สงฺคายิสฺสาม, คจฺฉ ตฺวํ อรฺํ ปวิสิตฺวา อุปริมคฺคตฺตยตฺถาย วายามํ กโรหี’’ติ. โส ภควโต ปตฺตจีวรมาทาย โกสลรฏฺํ คนฺตฺวา เอกสฺมึ อรฺาวาเส วสิตฺวา ปุนทิวเส เอกํ คามํ ปาวิสิ. มนุสฺสา เถรํ ทิสฺวา – ‘‘ภนฺเต อานนฺท, ตุมฺเห ปุพฺเพ สตฺถารา สทฺธึ อาคจฺฉถ. อชฺช เอกกาว อาคตา. กหํ สตฺถารํ เปตฺวา อาคตตฺถ? อิทานิ กสฺส ปตฺตจีวรํ คเหตฺวา วิจรถ? กสฺส มุโขทกํ ทนฺตกฏฺํ เทถ, ปริเวณํ สมฺมชฺชถ, วตฺตปฏิวตฺตํ กโรถา’’ติ พหุํ วตฺวา ปริเทวึสุ. เถโร – ‘‘มา, อาวุโส, โสจิตฺถ, มา ¶ ปริเทวิตฺถ, อนิจฺจา สงฺขารา’’ติอาทีนิ วตฺวา เต สฺาเปตฺวา ภตฺตกิจฺจาวสาเน วสนฏฺานเมว คจฺฉติ. มนุสฺสา สายมฺปิ ตตฺถ คนฺตฺวา ตเถว ปริเทวนฺติ. เถโรปิ ตเถว โอวทติ. ตํ สนฺธาเยตํ วุตฺตํ. อชฺฌภาสีติ ¶ ‘‘อยํ เถโร ภิกฺขุสงฺฆสฺส กถํ สุตฺวา ‘สมณธมฺมํ กริสฺสามี’ติ อรฺํ ปวิสิตฺวา อิทานิ คิหี สฺาเปนฺโต วิหรติ, สตฺถุ สาสนํ อสงฺคหิตปุปฺผราสิ วิย ิตํ, ธมฺมสงฺคหํ น กโรติ, โจเทสฺสามิ น’’นฺติ จินฺเตตฺวา อภาสิ.
ปสกฺกิยาติ ปวิสิตฺวา. หทยสฺมึ โอปิยาติ กิจฺจโต จ อารมฺมณโต จ หทยมฺหิ ปกฺขิปิตฺวา. ‘‘นิพฺพานํ ปาปุณิสฺสามี’’ติ วีริยํ กโรนฺโต นิพฺพานํ กิจฺจโต หทยมฺหิ โอเปติ นาม, นิพฺพานารมฺมณํ ปน สมาปตฺตึ อปฺเปตฺวา นิสีทนฺโต อารมฺมณโต. ตทุภยมฺปิ สนฺธาเยสา ภาสติ. ฌายาติ ทฺวีหิ ฌาเนหิ ฌายิโก ภว. พิฬิพิฬิกาติ อยํ คิหีหิ สทฺธึ พิฬิพิฬิกถา. ปฺจมํ.
๖. อนุรุทฺธสุตฺตวณฺณนา
๒๒๖. ฉฏฺเ ¶ ปุราณทุติยิกาติ อนนฺตเร อตฺตภาเว อคฺคมเหสี. โสภสีติ ปุพฺเพปิ โสภสิ, อิทานิปิ โสภสิ. ทุคฺคตาติ น คติทุคฺคติยา ทุคฺคตา. ตา หิ สุคติยํ ิตา สมฺปตฺตึ อนุภวนฺติ, ปฏิปตฺติทุคฺคติยา ปน ทุคฺคตา. ตโต จุตา หิ ตา นิรเยปิ อุปปชฺชนฺตีติ ทุคฺคตา. ปติฏฺิตาติ สกฺกายสฺมึ หิ ปติฏฺหนฺโต อฏฺหิ การเณหิ ปติฏฺาติ – รตฺโต ราควเสน ปติฏฺาติ, ทุฏฺโ โทสวเสน… มูฬฺโห โมหวเสน… วินิพทฺโธ มานวเสน… ปรามฏฺโ ทิฏฺิวเสน… ถามคโต อนุสยวเสน… อนิฏฺงฺคโต วิจิกิจฺฉาวเสน… วิกฺเขปคโต อุทฺธจฺจวเสน ปติฏฺาติ. ตาปิ เอวํ ปติฏฺิตาว. นรเทวานนฺติ เทวนรานํ.
นตฺถิ ทานีติ สา กิร เทวธีตา เถเร พลวสิเนหา อโหสิ, ปฏิคนฺตุํ นาสกฺขิ. กาเลน อาคนฺตฺวา ปริเวณํ สมฺมชฺชติ, มุโขทกํ ทนฺตกฏฺํ ปานียํ ปริโภชนียํ อุปฏฺเปติ. เถโร อนาวชฺชเนน ปริภฺุชติ. เอกสฺมึ ทิวเส เถรสฺส ชิณฺณจีวรสฺส โจฬกภิกฺขํ จรโต สงฺการกูเฏ ทิพฺพทุสฺสํ เปตฺวา ปกฺกมิ. เถโร ตํ ทิสฺวา อุกฺขิปิตฺวา, โอโลเกนฺโต ทุสฺสนฺตํ ¶ ทิสฺวา ‘‘ทุสฺสเมต’’นฺติ ตฺวา, ‘‘อลํ เอตฺตาวตา’’ติ อคฺคเหสิ. เตเนวสฺส จีวรํ นิฏฺาสิ. อถ ทฺเว อคฺคสาวกา อนุรุทฺธตฺเถโร จาติ ตโย ชนา จีวรํ กรึสุ. สตฺถา สูจึ โยเชตฺวา ¶ อทาสิ. นิฏฺิตจีวรสฺส ปิณฺฑาย จรโต เทวตา ปิณฺฑปาตํ สมาทเปติ. สา กาเลน เอกิกา, กาเลน อตฺตทุติยา เถรสฺส สนฺติกํ อาคจฺฉติ. ตทา ปน อตฺตตติยา อาคนฺตฺวา ทิวาฏฺาเน เถรํ อุปสงฺกมิตฺวา – ‘‘มยํ มนาปกายิกา นาม มนสา อิจฺฉิติจฺฉิตรูปํ มาเปมา’’ติ อาห. เถโร – ‘‘เอตา เอวํ วทนฺติ, วีมํสิสฺสามิ, สพฺพา นีลกา โหนฺตู’’ติ จินฺเตสิ. ตา เถรสฺส มนํ ตฺวา สพฺพาว นีลวณฺณา อเหสุํ, เอวํ ปีตโลหิตโอทาตวณฺณาติ. ตโต จินฺตยึสุ – ‘‘เถโร อมฺหากํ ทสฺสนํ อสฺสาเทตี’’ติ ตา สมชฺชํ กาตุํ อารทฺธา, เอกาปิ คายิ, เอกาปิ นจฺจิ, เอกาปิ อจฺฉรํ ปหริ. เถโร อินฺทฺริยานิ โอกฺขิปิ. ตโต – ‘‘น อมฺหากํ ทสฺสนํ เถโร อสฺสาเทตี’’ติ ตฺวา สิเนหํ วา สนฺถวํ วา อลภมานา นิพฺพินฺทิตฺวา คนฺตุมารทฺธา. เถโร ตาสํ คมนภาวํ ตฺวา – ‘‘มา ¶ ปุนปฺปุนํ อาคจฺฉึสู’’ติ อรหตฺตํ พฺยากโรนฺโต อิมํ คาถมาห. ตตฺถ วิกฺขีโณติ ขีโณ. ชาติสํสาโรติ ตตฺถ ตตฺถ ชาติสงฺขาโต สํสาโร. ฉฏฺํ.
๗. นาคทตฺตสุตฺตวณฺณนา
๒๒๗. สตฺตเม อติกาเลนาติ สพฺพรตฺตึ นิทฺทายิตฺวา พลวปจฺจูเส โกฏิสมฺมฺุชนิยา โถกํ สมฺมชฺชิตฺวา มุขํ โธวิตฺวา ยาคุภิกฺขาย ปาโตว ปวิสติ. อติทิวาติ ยาคุํ อาทาย อาสนสาลํ คนฺตฺวา ปิวิตฺวา เอกสฺมึ าเน นิปนฺโน นิทฺทายิตฺวา – ‘‘มนุสฺสานํ โภชนเวลาย ปณีตํ ภิกฺขํ ลภิสฺสามี’’ติ อุปกฏฺเ มชฺฌนฺหิเก อุฏฺาย ธมฺมกรเณน อุทกํ คเหตฺวา อกฺขีนิ ปมชฺชิตฺวา ปิณฺฑาย จริตฺวา ยาวทตฺถํ ภฺุชิตฺวา มชฺฌนฺหิเก วีติวตฺเต ปฏิกฺกมติ. ทิวา จ อาคนฺตฺวาติ อติกาเล ปวิฏฺเน นาม อฺเหิ ภิกฺขูหิ ปมตรํ อาคนฺตพฺพํ โหติ, ตฺวํ ปน อติวิย ทิวา อาคนฺตฺวา คตาสีติ อตฺโถ. ภายามิ นาคทตฺตนฺติ ตํ นาคทตฺตํ อหํ ภายามิ. สุปฺปคพฺภนฺติ สุฏฺุ ปคพฺภํ. กุเลสูติ ขตฺติยกุลาทิอุปฏฺากกุเลสุ. สตฺตมํ.
๘. กุลฆรณีสุตฺตวณฺณนา
๒๒๘. อฏฺเม ¶ อชฺโฌคาฬฺหปฺปตฺโตติ โอคาหปฺปตฺโต. โส กิร สตฺถุ สนฺติเก กมฺมฏฺานํ คเหตฺวา ¶ ตํ วนสณฺฑํ ปวิสิตฺวา ทุติยทิวเส คามํ ปิณฺฑาย ปาวิสิ ปาสาทิเกหิ อภิกฺกนฺตาทีหิ. อฺตรํ กุลํ ตสฺส อิริยาปเถ ปสีทิตฺวา ปฺจปติฏฺิเตน วนฺทิตฺวา ปิณฺฑปาตํ อทาสิ. ภตฺตานุโมทนํ ปุน สุตฺวา อติเรกตรํ ปสีทิตฺวา, ‘‘ภนฺเต, นิจฺจกาลํ อิเธว ภิกฺขํ คณฺหถา’’ติ นิมนฺเตสิ. เถโร อธิวาเสตฺวา เตสํ อาหารํ ปริภฺุชมาโน วีริยํ ปคฺคยฺห ฆเฏนฺโต อรหตฺตํ ปตฺวา จินฺเตสิ – ‘‘พหูปการํ เม เอตํ กุลํ, อฺตฺถ คนฺตฺวา กึ กริสฺสามี’’ติ? ผลสมาปตฺติสุขํ อนุภวนฺโต ตตฺเถว วสิ. อชฺฌภาสีติ สา กิร เถรสฺส ขีณาสวภาวํ อชานนฺตี ¶ จินฺเตสิ – ‘‘อยํ เถโร เนว อฺํ คามํ คจฺฉติ, น อฺํ ฆรํ, น รุกฺขมูลอาสนสาลาทีสุ นิสีทติ, นิจฺจกาลํ ฆรํ ปวิสิตฺวาว นิสีทติ, อุโภเปเต โอคาธปฺปตฺตา ปฏิคาธปฺปตฺตา, กทาจิ เอส อิมํ กุลํ ทูเสยฺย, โจเทสฺสามิ น’’นฺติ. ตสฺมา อภาสิ.
สณฺาเนติ นครทฺวารสฺส อาสนฺเน มนุสฺสานํ ภณฺฑกํ โอตาเรตฺวา วิสฺสมนฏฺาเน. สงฺคมฺมาติ สมาคนฺตฺวา. มนฺเตนฺตีติ กเถนฺติ. มฺจ ตฺจาติ มฺจ กเถนฺติ ตฺจ กเถนฺติ. กิมนฺตรนฺติ กึ การณํ? พหู หิ สทฺทา ปจฺจูหาติ พหุกา เอเต โลกสฺมึ ปฏิโลมสทฺทา. น เตนาติ เตน การเณน, เตน วา ตปสฺสินา น มงฺกุ โหตพฺพํ. น หิ เตนาติ น หิ เตน ปเรหิ วุตฺตวจเนน สตฺโต กิลิสฺสติ, อตฺตนา กเตน ปน ปาปกมฺเมเนว กิลิสฺสตีติ ทสฺเสติ. วาตมิโค ยถาติ ยถา วเน วาตมิโค วาเตริตานํ ปณฺณาทีนํ สทฺเทน ปริตสฺสติ, เอวํ โย สทฺทปริตฺตาสี โหตีติ อตฺโถ. นาสฺส สมฺปชฺชเต วตนฺติ ตสฺส ลหุจิตฺตสฺส วตํ น สมฺปชฺชติ. เถโร ปน ขีณาสวตฺตา สมฺปนฺนวโตติ เวทิตพฺโพ. อฏฺมํ.
๙. วชฺชิปุตฺตสุตฺตวณฺณนา
๒๒๙. นวเม วชฺชิปุตฺตโกติ วชฺชิรฏฺเ ราชปุตฺโต ฉตฺตํ ปหาย ปพฺพชิโต. สพฺพรตฺติจาโรติ กตฺติกนกฺขตฺตํ โฆเสตฺวา สกลนครํ ธชปฏากาทีหิ ¶ ปฏิมณฺเฑตฺวา ปวตฺติโต สพฺพรตฺติจาโร. อิทฺหิ นกฺขตฺตํ ยาว จาตุมหาราชิเกหิ เอกาพทฺธํ โหติ. ตูริยตาฬิตวาทิตนิคฺโฆสสทฺทนฺติ เภริอาทิตูริยานํ ตาฬิตานํ วีณาทีนฺจ วาทิตานํ นิคฺโฆสสทฺทํ. อภาสีติ เวสาลิยํ กิร สตฺต ราชสหสฺสานิ สตฺตสตานิ สตฺต จ ราชาโน, ตตฺตกาว เตสํ อุปราชเสนาปติอาทโย ¶ . เตสุ อลงฺกตปฏิยตฺเตสุ นกฺขตฺตกีฬนตฺถาย วีถึ โอติณฺเณสุ สฏฺิหตฺเถ มหาจงฺกเม จงฺกมมาโน นภสฺส มชฺเฌ ิตํ จนฺทํ ทิสฺวา จงฺกมนโกฏิยํ ผลกํ นิสฺสาย ิโต อภาสิ. อปวิทฺธํว ¶ วนสฺมึ ทารุกนฺติ วตฺถเวนาลงฺการรหิตตฺตา วเน ฉฑฺฑิตทารุกํ วิย ชาตํ. ปาปิโยติ ลามกตโร อมฺเหหิ อฺโ โกจิ อตฺถิ. ปิหยนฺตีติ เถโร อารฺิโก ปํสุกูลิโก ปิณฺฑปาติโก สปทานจาริโก อปฺปิจฺโฉ สนฺตุฏฺโติ พหู ตุยฺหํ ปตฺถยนฺตีติ อตฺโถ. สคฺคคามินนฺติ สคฺคํ คจฺฉนฺตานํ คตานมฺปิ. นวมํ.
๑๐. สชฺฌายสุตฺตวณฺณนา
๒๓๐. ทสเม ยํ สุทนฺติ นิปาตมตฺตํ. สชฺฌายพหุโลติ นิสฺสรณปริยตฺติวเสน สชฺฌายนโต พหุตรํ กาลํ สชฺฌายนฺโต. โส กิร อาจริยสฺส ทิวาฏฺานํ สมฺมชฺชิตฺวา อาจริยํ อุทิกฺขนฺโต ติฏฺติ. อถ นํ อาคจฺฉนฺตํ ทิสฺวาว ปจฺจุคฺคนฺตฺวา ปตฺตจีวรํ ปฏิคฺคเหตฺวา ปฺตฺตาสเน นิสินฺนสฺส ตาลวณฺฏวาตํ ทตฺวา ปานียํ อาปุจฺฉิตฺวา ปาเท โธวิตฺวา เตลํ มกฺเขตฺวา วนฺทิตฺวา ิโต อุทฺเทสํ คเหตฺวา ยาว สูริยตฺถงฺคมา สชฺฌายํ กโรติ. โส นฺหานโกฏฺเก อุทกํ อุปฏฺเปตฺวา องฺคารกปลฺเล อคฺคึ กโรติ. อาจริยสฺส นฺหตฺวา อาคตสฺส ปาเทสุ อุทกํ ปฺุฉิตฺวา ปิฏฺิปริกมฺมํ กตฺวา วนฺทิตฺวา อุทฺเทสํ คเหตฺวา ปมยาเม สชฺฌายํ กตฺวา มชฺฌิมยาเม สรีรํ สมสฺสาเสตฺวา ปจฺฉิมยาเม อุทฺเทสํ คเหตฺวา ยาว อรุณุคฺคมนา สชฺฌายํ กตฺวา นิรุทฺธสทฺทํ ขยโต สมฺมสติ. ตโต เสสํ อุปาทายรูปํ ภูตรูปํ นามรูปนฺติ ปฺจสุ ขนฺเธสุ วิปสฺสนํ วฑฺเฒตฺวา อรหตฺตํ ปาปุณิ. อปฺโปสฺสุกฺโกติ อุทฺเทสคฺคหเณ จ สชฺฌายกรณีเย จ นิรุสฺสุกฺโก. สงฺกสายตีติ ยสฺส ทานิ อตฺถาย อหํ สชฺฌายํ กเรยฺยํ, โส เม อตฺโถ มตฺถกํ ¶ ปตฺโต. กึ เม อิทานิ สชฺฌาเยนาติ ผลสมาปตฺติสุเขน กาลํ อติวตฺเตติ. อชฺฌภาสีติ, ‘‘กึ นุ โข อสฺส เถรสฺส อผาสุกํ ชาตํ, อุทาหุสฺส อาจริยสฺส? เกน นุ โข การเณน ปุพฺเพ วิย มธุรสฺสเรน น สชฺฌายตี’’ติ? อาคนฺตฺวา สนฺติเก ิตา อภาสิ.
ธมฺมปทานีติ อิธ สพฺพมฺปิ พุทฺธวจนํ อธิปฺเปตํ ¶ . นาธียสีติ น สชฺฌายสิ. นาทิยสีติ วา ปาโ, น คณฺหาสีติ อตฺโถ. ปสํสนฺติ ธมฺมภาณโก ปสํสํ ลภติ, อาภิธมฺมิโก ¶ สุตฺตนฺติโก วินยธโรติสฺส ปสํสิตา ภวนฺติ. วิราเคนาติ อริยมคฺเคน. อฺายาติ ชานิตฺวา. นิกฺเขปนนฺติ ตสฺส ทิฏฺสุตาทิโน วิสฺสชฺชนํ สนฺโต วทนฺตีติ ทีเปติ, น พุทฺธวจนสฺส. เอตฺตาวตา ‘‘เถโร พุทฺธวจนํ น วิสฺสชฺชาเปตี’’ติ น นิจฺจกาลํ สชฺฌายนฺเตเนว ภวิตพฺพํ, สชฺฌายิตฺวา ปน – ‘‘เอตฺตกสฺสาหํ อตฺถสฺส วา ธมฺมสฺส วา อาธาโร ภวิตุํ สมตฺโถ’’ติ ตฺวา วฏฺฏทุกฺขสฺส อนฺตกิริยาย ปฏิปชฺชิตพฺพํ. ทสมํ.
๑๑. อกุสลวิตกฺกสุตฺตวณฺณนา
๒๓๑. เอกาทสเม อกุสเล วิตกฺเกติ กามวิตกฺกาทโย ตโย มหาวิตกฺเก. อโยนิโส มนสิการาติ อนุปายมนสิกาเรน. โสติ โส ตฺวํ. อโยนิโส ปฏินิสฺสชฺชาติ เอตํ อนุปายมนสิการํ วชฺเชหิ. สตฺถารนฺติ อิมาย คาถาย ปาสาทิกกมฺมฏฺานํ กเถติ. ปีติสุขมสํสยนฺติ เอกํเสเนว พลวปีติฺจ สุขฺจ อธิคมิสฺสสิ. เอกาทสมํ.
๑๒. มชฺฌนฺหิกสุตฺตวณฺณนา
๒๓๒. ทฺวาทสเม ยํ วตฺตพฺพํ, ตํ เทวตาสํยุตฺเต นนฺทนวคฺเค วุตฺตเมว. ทฺวาทสมํ.
๑๓. ปากตินฺทฺริยสุตฺตวณฺณนา
๒๓๓. เตรสมํ เทวปุตฺตสํยุตฺเต ชนฺตุเทวปุตฺตสุตฺเต วิตฺถาริตเมว. เตรสมํ.
๑๔. คนฺธตฺเถนสุตฺตวณฺณนา
๒๓๔. จุทฺทสเม ¶ อชฺฌภาสีติ ตํ ภิกฺขุํ นาเฬ คเหตฺวา ปทุมํ สิงฺฆมานํ ทิสฺวาว – ‘‘อยํ ภิกฺขุ สตฺถุ สนฺติเก กมฺมฏฺานํ คเหตฺวา สมณธมฺมํ กาตุํ อรฺํ ¶ ปวิฏฺโ คนฺธารมฺมณํ อุปนิชฺฌายติ, สฺวายํ อชฺช อุปสิงฺฆํ สฺเวปิ ปุนทิวเสปิ อุปสิงฺฆิสฺสติ, เอวมสฺส สา คนฺธตณฺหา วฑฺฒิตฺวา ทิฏฺธมฺมิกสมฺปรายิกํ อตฺถํ นาเสสฺสติ, มา มยิ ปสฺสนฺติยา นสฺสตุ, โจเทสฺสามิ น’’นฺติ อุปสงฺกมิตฺวา อภาสิ.
เอกงฺคเมตํ ¶ เถยฺยานนฺติ เถนิตพฺพานํ รูปารมฺมณาทีนํ ปฺจโกฏฺาสานํ อิทํ เอกงฺคํ, เอกโกฏฺาโสติ อตฺโถ. น หรามีติ น คเหตฺวา คจฺฉามิ. อาราติ ทูเร นาเฬ คเหตฺวา นาเมตฺวา ทูเร ิโต อุปสิงฺฆามีติ วทติ. วณฺเณนาติ การเณน.
ยฺวายนฺติ โย อยํ. ตสฺมึ กิร เทวตาย สทฺธึ กเถนฺเตเยว เอโก ตาปโส โอตริตฺวา ภิสขนนาทีนิ กาตุํ อารทฺโธ, ตํ สนฺธาเยวมาห. อากิณฺณกมฺมนฺโตติ เอวํ อปริสุทฺธกมฺมนฺโต. อขีณกมฺมนฺโตติปิ ปาโ, กกฺขฬกมฺมนฺโตติ อตฺโถ. น วุจฺจตีติ คนฺธโจโรติ วา ปุปฺผโจโรติ วา กสฺมา น วุจฺจติ.
อากิณฺณลุทฺโทติ พหุปาโป คาฬฺหปาโป วา, ตสฺมา น วุจฺจติ. ธาติเจลํว มกฺขิโตติ ยถา ธาติยา นิวตฺถกิลิฏฺวตฺถํ อุจฺจารปสฺสาวปํสุมสิกทฺทมาทีหิ มกฺขิตํ, เอวเมวํ ราคโทสาทีหิ มกฺขิโต. อรหามิ วตฺตเวติ อรหามิ วตฺตุํ. เทวตาย โจทนา กิร สุคตานุสิฏฺิสทิสา, น ตํ ลามกา หีนาธิมุตฺติกา มิจฺฉาปฏิปนฺนกปุคฺคลา ลภนฺติ. ตสฺมึ ปน อตฺตภาเว มคฺคผลานํ ภพฺพรูปา ปุคฺคลา ตํ ลภนฺติ, ตสฺมา เอวมาห.
สุจิคเวสิโนติ สุจีนิ สีลสมาธิาณานิ คเวสนฺตสฺส. อพฺภามตฺตํ วาติ วลาหกกูฏมตฺตํ วิย. ชานาสีติ สุทฺโธ อยนฺติ ชานาสิ. วชฺชาสีติ วเทยฺยาสิ. เนว ตํ อุปชีวามาติ เทวตา กิร จินฺเตสิ – ‘‘อยํ ภิกฺขุ อตฺถิ เม หิตกามา เทวตา, สา มํ โจเทสฺสติ สาเรสฺสตีติ ¶ ปมาทมฺปิ อนุยฺุเชยฺย, นาสฺส ¶ วจนํ สมฺปฏิจฺฉิสฺสามี’’ติ. ตสฺมา เอวมาห. ตฺวเมวาติ ตฺวํเยว. ชาเนยฺยาติ ชาเนยฺยาสิ. เยนาติ เยน กมฺเมน สุคตึ คจฺเฉยฺยาสิ, ตํ กมฺมํ ตฺวํเยว ชาเนยฺยาสีติ. จุทฺทสมํ.
อิติ สารตฺถปฺปกาสินิยา
สํยุตฺตนิกาย-อฏฺกถาย
วนสํยุตฺตวณฺณนา นิฏฺิตา.