📜
๑๑. สกฺกสํยุตฺตํ
๑. ปมวคฺโค
๑. สุวีรสุตฺตวณฺณนา
๒๔๗. อภิยํสูติ ¶ ¶ ยุทฺธสชฺชาภิมุขา หุตฺวา คจฺฉึสุ. ตตฺราติ ตสฺมึ อสุรานํ อภิยาเน อยํ ทานิ วุจฺจมานา อนุปุพฺพโต กถา. เตตฺตึส ปุริเส คเหตฺวาติ เตตฺตึส ปุริเส ปฺุกิริยาย สหายภูเต คเหตฺวา. ‘‘ยาวชีวํ มาตาปิตุภโร อสฺส’’นฺติอาทินา สมาทินฺนานิ สตฺต วตปทานิ ปูเรตฺวา. อธิคณฺหนฺตํ อภิภวนฺตํ. ปุตฺตหตายาติ หตปุตฺตาย. สา สุรา น โหติ, น สุรํ ปิวิมฺหาติ อธิปฺปาโย. ตโต ปฏฺายาติ ‘‘น สุรา’’ติ วุตฺตกาลโต ปฏฺาย. ‘‘น สุรนฺติ น ทิพฺพนฺตีติ อสุรา’’ติ เกจิ. เหฏฺิมตเล อนฺโตภูมิยํ อายามโต ทสโยชนสหสฺสํ.
อุรคาทิสหจริตานิ านานิ อุรคาทีนีติ อาห ‘‘อุรคาทีสุ ปฺจสุ าเนสู’’ติ. ปมาลินฺเทติ ปเม ปริภณฺเฑ. ปฺจโยชนสหสฺสวิตฺถารปุถุพหลาหิ สิเนรุสฺส จตูสุปิ ปสฺเสสุ จตฺตาโร ปริภณฺฑา. สิเนรุสฺส หิ ตสฺมึ ตสฺมึ ปสฺเส ยุคนฺธราทีสุ ปฺจสตปริตฺตทีปปริวาเร มหาทีเป จ ลภิตพฺพสฺส มหโต อตฺถสฺส วเสน มหตฺถา. กุปิตาวิลจิตฺตาติ กุปิเตน โกเปน อากุลจิตฺตา. ยุทฺเธสีติ ยุทฺเธสิโน. เสเสสูติ เสเสสุ ปริภณฺเฑสุ. เสสาติ สุปณฺณาทโย.
วมฺมิกมกฺขิกาติ สปกฺขิกอุปจิกา. โอสกฺกิตฺวาติ ปิฏฺิภาเคน นิวตฺติตฺวา.
ปมาทํ อาปาเทสีติ สกฺกสฺส อาณาย ปมาทํ อาปชฺชิ. สฏฺิโยชนํ วิตฺถาเรน. สุวณฺณมหาวีถินฺติ สุวณฺณมยภูมิชคติวีถึ.
อนุฏฺหนฺโตติ ¶ อุฏฺานํ กายิกวีริยํ อกโรนฺโต. อวายมนฺโตติ วายามํ เจตสิกวีริยํ อกโรนฺโต. กิฺจิ กิจฺจนฺติ กสิวาณิชฺชาทิเภทํ อฺตรํ กิจฺจํ กตฺตพฺพกมฺมํ. วรนฺติ ปวรํ. เตนาห ‘‘อุตฺตม’’นฺติ. ตฺจ โข กสิตพฺพฏฺานํ ¶ อธิปฺเปตนฺติ อาห ‘‘โอกาส’’นฺติ. กมฺมํ อกตฺวาติ กิฺจิปิ ชีวิตเหตุภูตํ กมฺมํ อกตฺวา. ชีวิตฏฺานํ นามาติ ตสฺส ชีวิตสฺส เหตุ นาม. นิพฺพานสฺส มคฺโคติ นิพฺพานสฺส อธิคมุปายภูโต มคฺโค.
สุวีรสุตฺตวณฺณนา นิฏฺิตา.
๒. สุสีมสุตฺตวณฺณนา
๒๔๘. อนฺตเรติ อพฺภนฺตเร. เอวํนามกนฺติ ‘‘สุสีโม’’ติ เอวํนามกํ. เอกํ ปุตฺตเมว อฺตรํ อตฺตโน ปุตฺตเมว.
สุสีมสุตฺตวณฺณนา นิฏฺิตา.
๓. ธชคฺคสุตฺตวณฺณนา
๒๔๙. สมุปพฺยูฬฺโหติ อุภินฺนํ สห เอว สมาคโม, ภุสํ วา พฺยูฬฺโหติ อตฺโถ. ภุสา ปนสฺส พฺยูฬฺหตา ทฺวินฺนํ เสนานํ สมาคนฺตฺวา สมฺปิณฺฑิตภาเวนาติ อาห ‘‘สมฺปิณฺฑิโต ราสิภูโต’’ติ. ปจฺฉิมนฺโตติ รถปฺชรสฺส ปรนฺโต ปจฺฉิมนฺโต ปจฺฉิมโกฏฺาโส. รถสนฺธิโตติ รถปฺชรสฺส กุพฺพเรน สทฺธึ สมฺพนฺธนฏฺานโต. ตเทว ปมาณนฺติ ตเทว ‘‘ทิยฑฺฒโยชนสตายาโม’’ติ วุตฺตปฺปมาณเมว. ทิคุณํ กตฺวาติ ‘‘ปจฺฉิมนฺโต สตโยชโน’’ติอาทินา ทิคุณํ กตฺวา. จนฺทมณฺฑลสูริยมณฺฑลกิงฺกิณิกชาลาทิเภทสฺส เสสาลงฺการสฺส. ปสฺสนฺตานํ เทวานํ. ราชา โนติ อมฺหากํ ราชา เทวเสฏฺโ. ทุติยํ อาสนํ ลภตีติ สกฺเก นิสินฺเน ตสฺส อนนฺตรํ ทุติยํ อาสนํ ลภติ. ตสฺมา เทวเสฏฺตาย สกฺโก วิย คารวฏฺานิโย, ยโต สกฺโก ‘‘ตสฺส ธชคฺคํ อุลฺโลเกยฺยาถา’’ติ อาห. เอส นโย เสเสสุปิ. อสุเรหิ ปราชิโตติ อสุเรหิ ปราชยํ อาปาทิโต. รชธชํ ทิสฺวาติ ปรเสนาย อุปคจฺฉนฺติยา อุฏฺิตรชมตฺตมฺปิ ทิสฺวา ิโตปิ ตํ รชธชํ ทิสฺวา ภีรุภาเวน ปลายนธมฺโม.
ยสฺส ¶ ธชคฺคปริตฺตสฺส. อานุภาโว วตฺตติ อสมฺมุขีภูตาหิปิ เทวตาหิ สิรสา สมฺปฏิจฺฉิตพฺพโต. โจรภยาทีหีติ อาทิ-สทฺเทน โรคภยาทีนฺเจว วฏฺฏทุกฺขสฺส จ สงฺคโห ทฏฺพฺโพ วิธินา ภาวิเต ปริตฺตสฺส อตฺเถ อุปจารชฺฌานาทีนมฺปิ อิชฺฌนโต.
ทีฆวาปีนามเก ¶ คาเม เจติยํ ทีฆวาปิเจติยํ. มุทฺธเวทิกา นาม หมฺมิยํ ปริกฺขิปิตฺวา กตเวทิกา. พุทฺธคตํ สตึ อุปฏฺเปตฺวา ปริตฺตรกฺขคุตฺตึ อาห. ปริตฺตสฺส อานุภาเวน ทฺเว อิฏฺกา…เป… อฏฺํสุ. ตถา หิ ตสฺมึ นิสฺเสณิยํ ิเต…เป… อฏฺํสูติ.
ธชคฺคสุตฺตวณฺณนา นิฏฺิตา.
๔. เวปจิตฺติสุตฺตวณฺณนา
๒๕๐. ‘‘มหานุภาวตาย อสุรานํ จิตฺตเวปเนน เวปจิตฺตี’’ติ วทนฺติ. อิสีหิ ปน อภยํ ยาจิเต ‘‘ภยเมว ททามี’’ติ วตฺวา เตหิ ‘‘อกฺขยํ โหตุ เต ภย’’นฺติ อภิสปวเสน วุตฺตกาลโต ปฏฺาย เวปนจิตฺตตาย ‘‘เวปจิตฺตี’’ติ วุจฺจติ, ยํ โลกิยา ‘‘ปุโลโม’’ติ จ วทนฺติ. นิปาตปทานิปิ กานิจิ อตฺถวิเสสโชตกานิ โหนฺตีติ อาห ‘‘นิปาตมตฺต’’นฺติ เหตุอตฺถาทีนเมตฺถ อสมฺภวโต. ตนฺติ สกฺกํ เทวานมินฺทํ. กณฺเ ปฺจเมหีติ กณฺพนฺธนปฺจเมหิ, วิภตฺติอโลเปน นิทฺเทโส. จิตฺเตเนวาติ ‘‘อิมํ พนฺธามิ, อยํ พชฺฌตู’’ติ อุปฺปนฺนจิตฺเตเนว. พชฺฌติ พทฺโธ โหติ, อยํ เทวานุภาโว. มุจฺจตีติ เอตฺถาปิ เอเสว นโย. ทสหีติ ‘‘โจโรสี’’ติอาทินา อิธ วุตฺเตหิ ทสหิ. เตนาห ‘‘อิเมหี’’ติ. นิพฺพตฺติตฺวา จิรกาลตํ อุปาทาย ขุํสนวเสน วทติ ‘‘ชรสกฺกา’’ติ. น ตํ อกฺโกสํ มนสิ กโรติ ทีฆรตฺตํ ขนฺติโสรจฺเจสุ นิรุฬฺหอชฺฌาสยตฺตา. มหาปฏิคฺคหณนฺติ มหนฺตํ อุปสมพฺยฺชนํ. อสฺสาติ เวปจิตฺตสฺส.
ปฏิสํยุเชติ ปฏิสตฺตุ หุตฺวา สํยุทฺธํ กเรยฺย. เตนาห ‘‘ปฏิปฺผเรยฺยา’’ติ. อุปสมํ…เป… มฺเ อุปสเมเนว ปจฺจตฺถิกสฺส นายกภูตสฺส โกธสฺส ¶ ปฏิเสธนโต. ตาทิเส หิ โกโธ ปฏิกิริยํ อลภนฺโต อนุปาทาโน วิย ชาตเวโท วูปสมฺมติ. ยทา-สทฺโท เหตุอตฺโถ, น กาลตฺโถติ อาห ‘‘ยสฺมา ตํ มฺตี’’ติ. ตาวเทว ทฺเว คาโว ยุชฺฌนฺเตติ ตสฺมึเยว ขเณ ทฺวีสุ โคเณสุ ยุชฺฌนฺเตสุ.
ขนฺติโต อุตฺตริตโร อฺโ อตฺโถ น วิชฺชติ อนนฺตเรว อสฺส วิโรธํ อนตฺถํ ปฏิพาหิตฺวา ทิฏฺธมฺมิกสฺส เจว สมฺปรายิกสฺส จ สํวิธานโต. ตํ ขนฺตึ ปรมํ อาหุ เสฏฺพลํ วิโรธปจฺจยํ อภิภุยฺย ปวตฺตนโต. พาลโยคโต พาโล, ตสฺส พลํ พาลพลํ, อฺาณนฺติ อาห ‘‘พาลพลํ นาม อฺาณพล’’นฺติ. ตํ ยสฺส พลนฺติ ตํ อฺาณพลํ ยสฺส ปุคฺคลสฺส พลํ, อพลเมว ตํ ปฺาพเลน วิทฺธํเสตพฺพโต. ปฏิวตฺตา น วิชฺชตีติ ธมฺมฏฺํ ¶ ปฏิปฺผริตฺวา อภิภวิตฺวา ปวตฺตา นตฺถิ. ปฏิวจนมตฺตํ ปน โกจิ วเทยฺยาปิ, ตํ อการณนฺติ ทสฺเสนฺโต ‘‘ปฏิปฺผริตฺวา วา’’ติอาทิมาห. พาลพลนฺติ ‘‘ปฏิปฺผริตฺวา’’ติ วจนสฺส การณวจนํ. ตสฺเสว ปุคฺคลสฺส ปฏิกุชฺฌนกสฺส. นานตฺตาวิตกฺกนโต อุภินฺนํ อตฺถํ. ติกิจฺฉนฺตนฺติ อนตฺถปฏิพาหนมุเขน ปณฺฑิตกิจฺจกรเณน ปฏิเสเธนฺตํ. ‘‘พาโล อย’’นฺติ เอวํ ปฺเปตุํ เหตุผลานํ อนวโพธโต จตุสจฺจธมฺเม อเฉกาติ.
เวปจิตฺติสุตฺตวณฺณนา นิฏฺิตา.
๕. สุภาสิตชยสุตฺตวณฺณนา
๒๕๑. ‘‘เฉกตายา’’ติ วตฺวา ตสฺส วตฺตุํ เฉกภาวํ ทสฺเสตุํ ‘‘เอวํ กิรสฺสา’’ติอาทิมาห. คาหนฺติ ลทฺธึ. โมเจตฺวาติ ยสฺส ปุน ‘‘โจโร’’ติ อุตฺตริ วตฺตุํ น สกฺโกติ, เอวํ วิโมเจตฺวาติ ปมํ วตฺตุํ น สกฺกา. ครูติ ภาริยํ, ทุกฺกรนฺติ อตฺโถ. ปจฺฉาติ ‘‘ปรสฺสา’’ติ วุตฺโต โส กิฺจิ ปมํ วทนฺโต อตฺตโน อธิปฺปายํ ปเวเทติ นาม, ตํ ยถาสตฺติ วิทิตมโน ตสฺส อุตฺตริ วตฺตุํ สกฺโกติ. เตนาห ‘‘ปรสฺส วจนํ อนุคนฺตฺวา ปน ปจฺฉา สุขํ วตฺตุ’’นฺติ. อปิ จ อสุรินฺเทน ‘‘โหตุ, เทวานมินฺท, สุภาสิเตน ชโย’’ติ ปมํ วุตฺตํ, วิเสโส จ ปุพฺพํ อุปเนนฺตํ อนุวตฺตติ. วจสิ กุสโล สกฺโก เทวราชา ตํ วิเสสํ เตเนว ปุพฺพํ อุปนยาเปนฺโต อุปลาปนวเสน ‘‘ตุมฺเห ¶ ขฺเวตฺถา’’ติอาทิมาห. ปุพฺพเทวาติ สกฺกปมุขาย เทวปริสาย โลเก ปุพฺเพว อุปฺปนฺนตฺตา ‘‘ปุพฺพเทวา’’ติ ปสํสวจนํ. เวปจิตฺตึ สนฺธาย ‘‘ตุมฺเห’’ติ ‘‘ปุพฺพเทวา’’ติ จ วุตฺตตฺตา ‘‘ตุมฺหากํ ตาว ปเวณิอาคตํ ภณถา’’ติ วุตฺตํ. คารวฏฺานิยตฺตา เวปจิตฺติโน พหุวจนปโยโค. ทณฺเฑน อวจาโร อวจรณํ ทณฺฑาวจโร, นตฺถิ เอตฺถ วุตฺโต ทณฺฑาวจโรติ อทณฺฑาวจรา, สกฺเกน วุตฺตา คาถาโย.
สุภาสิตชยสุตฺตวณฺณนา นิฏฺิตา.
๖. กุลาวกสุตฺตวณฺณนา
๒๕๒. รถสทฺโทติ รถาลงฺการภูตานํ กิงฺกิณิกชาลาทีนํ สทฺโท. ตถา ธชสทฺโท. อาชานียสทฺโทติ อาชานียานํ หสิตสทฺโท จ. กรุณาสมาวชฺชิตหทโยติ ปาณานํ อนุปโรเธน ปณามิตจิตฺโต. อีสามุเขนาติ รถกปฺปรมุเขน. ปฺุปจฺจยนิพฺพตฺโตติ อุฬารํ สุวิปุลํ ปฺุํ ปจฺจยํ กตฺวา นิพฺพตฺโต. น สชฺชติ กตฺถจิ อปฺปฏิฆฏฺฏเนน คจฺฉนฺโต. สิมฺพลิวเนนาติ สิมฺพลิวนมชฺเฌน ¶ . วิภคฺคํ นิมฺมถิตนฺติ อิโต จิโต วิภคฺคฺเจว นิรวเสสโต มถิตฺจ โหติ.
กุลาวกสุตฺตวณฺณนา นิฏฺิตา.
๗. นทุพฺภิยสุตฺตวณฺณนา
๒๕๓. สุปจฺจตฺถิโกติ สุฏฺุ อติวิย ปจฺจตฺถิโก ปฏิสตฺตุ. คหิโตสีติ เทวปาเสน พนฺธิตฺวา คหิโต อสิ. พทฺโธว อโหสิ สกฺกสฺส ปฺุานุภาเวน. เจติยราชา กิร อิมสฺมึ กปฺเป ตโต ปุพฺเพ เกนจิ อวุตฺตปุพฺพํ ขรมุสาวาทํ อภาสิ, ตาวเทว วิรชฺฌิตฺวา มหาปถวิยา วิวเร ทิเน นิปติตฺวา อวีจิอคฺคิชาลานมินฺทนมโหสิ. ตํ สนฺธาย วุตฺตํ ‘‘เจติยรฺโ ปาปํ สนฺธายา’’ติ. มหาปาปานีติ มหนฺตานิ ครุตรานิ ปาปานิ. ตถา หิ เวปจิตฺติโน สปถกรเณ นิทสฺสนภาเวน เอตานิ อฏฺกถายํ อาคตานีติ.
นทุพฺภิยสุตฺตวณฺณนา นิฏฺิตา.
๘. เวโรจนอสุรินฺทสุตฺตวณฺณนา
๒๕๔. ทฺวารปาลรูปกานิ ¶ วิยาติ ทฺวารปาลากาเรน กตปฏิมาโย วิย. วายเมเถว, น อนฺตรา สํโกจํ อาปชฺเชยฺยาติ อธิปฺปาโย. นิปฺผนฺนโสภเนสูติ นิปฺผนฺนภาเวน สุนฺทเรสุ. สพฺเพ หิ อนิปฺผนฺนา อตฺถา น โสภนฺติ. กิจฺจชาตาติ วิปฺปกตภาเวน สฺชาตกิจฺจา. อกิจฺจชาโตติ อสฺชาตกิจฺโจ กิจฺจรหิโต นาม นตฺถิ คมนฏฺิตสยนนิสชฺชาทิวเสน อุปฺปชฺชนกทุกฺขวิโนทนภาวโต. สํโยคปรมาตฺเวว สมฺโภคาติ อิเมสํ สตฺตานํ สํภฺุชิตพฺพวตฺถูนิ นาม ปกติยา วิโรธสีลานิปิ อสํโยเคน วา อสุนฺทรานิปิ, ตานิ อภิสงฺขรณปจนสํโยชนปรมานิ เวทิตพฺพานิ ตถา สติ สมฺโภคารหภาวูปคมนโต. เตนาห ‘‘ปาริวาสิกโอทนาทีนี’’ติอาทิ. อุณฺหาเปตฺวา ปริภฺุชิตพฺพยุตฺเต ปริภชฺชิตฺวาติ อธิปฺปาโย.
เวโรจนอสุรินฺทสุตฺตวณฺณนา นิฏฺิตา.
๙. อรฺายตนอิสิสุตฺตวณฺณนา
๒๕๕. ชามาติกา วุจฺจติ ธีตุปติ, สสุโร ภริยาย ปิตา, ตสฺมา อิเม อนฺตรวตฺติโน ¶ ทฺเว ชนา สกฺกเวปจิตฺติโน สุชาย วเสน ชามาติกสสุรา. ‘‘จิรทิกฺขิตาน’’นฺติ ทิกฺขิตฺวา ปพฺพชิตฺวา จิรกาลานํ วตสมาทานวเสน อิโต พาหิรกานํ ปพฺพชิตานนฺติ อาห ‘‘จิรสมาทินฺนวตาน’’นฺติ. อิโต ปฏิกฺกมาติ อิโต ยถาิตฏฺานโต อเปหิ อปกฺกม. น ปฏิกฺกูลสฺิโน คุเณ คารวโยคโต. เทวา หิ เยภุยฺเยน ‘‘มยํ ปุพฺเพ คุณวนฺเต ปยิรุปาสิตฺวา เตสํ โอวาเท ตฺวา ปฺุานิ อุปจินิตฺวา อิธูปปนฺนา’’ติ คุณวนฺเตสุ อาทรภาวํ อุปฏฺเปนฺติ.
อรฺายตนอิสิสุตฺตวณฺณนา นิฏฺิตา.
๑๐. สมุทฺทกสุตฺตวณฺณนา
๒๕๖. จกฺกวาฬมหาสมุทฺทปิฏฺิยนฺติ ¶ จกฺกวาฬปพฺพตปาทสมนฺตา มหาสมุทฺทตีรปิฏฺิยํ. ยเถว สิเนรุสมีเป มหาสมุทฺโท อนุปุพฺพนินฺโน อนุปุพฺพโปโณ อนุปุพฺพปพฺภาโร, เอวํ เยภุยฺเยน จกฺกวาฬปาทสมีเปปิ. เตนาห ‘‘รชตปฏฺฏวณฺเณ วาลุกปุลิเน’’ติ. วุตฺตปฺปการาสูติ อนนฺตรสุตฺเต วุตฺตปฺปการาสุ. อสฺสมปเทนาติ อสฺสมปทเวมชฺเฌน. เอวํ จินฺตยึสูติ ‘‘ยํ นูน มย’’นฺติอาทินา ยถา ปาฬิยํ อาคตํ, เอวํ มนฺตยึสุ.
อิจฺฉิตกโรติ ยทิจฺฉิตกรณํ. ทุฏฺานนฺติ ทุราสยานํ. เต ปน ทุฏฺชฺฌาสยา วิรุทฺธา โหนฺตีติ อาห ‘‘ทุฏฺานํ วิรุทฺธาน’’นฺติ. ปวุตฺตนฺติ พีชํ สนฺธาย วปิตํ. เตนาห ‘‘เขตฺเต ปติฏฺาปิต’’นฺติ.
สายมาสภตฺตนฺติ สายํ อสิตพฺพโภชนํ. ยถาวารํ ภกฺขิตเมตํ เทวานํ วิย สุขุมํ คุรุวาสฺจ น โหตีติ ‘‘ภตฺต’’นฺติ วุตฺตํ. เคลฺชาตนฺติ สฺชาตเคลฺํ. เวปตีติ กมฺปติ ปเวธติ.
สมุทฺทกสุตฺตวณฺณนา นิฏฺิตา.
ปมวคฺควณฺณนา นิฏฺิตา.
๒. ทุติยวคฺโค
๑. วตปทสุตฺตวณฺณนา
๒๕๗. สมาทาตพฺพโต ¶ วตานิ, อฺมฺํ อสงฺกรสภาเวน ปพฺพชิตพฺพโต ปทานิ, ตโต เอว อสํกิณฺณภาคาติ กตฺวา ‘‘วตโกฏฺาสานี’’ติ วุตฺตํ. สมตฺตานีติ ปฺุวิเสสตาย ปุชฺชภวผลนิพฺพตฺตเนน กิตฺติสฺาเนน จ สมํ อตฺตานิ สมตฺตานิ. ปริปุณฺณานีติ อขณฺฑาทิภาเวน สพฺพโส ปุณฺณานิ. สมาทินฺนานีติ ตตฺถ สกฺกจฺจการิตาย สมฺมา อาทินฺนานิ. มาตุลานีติ ปิตุภคินี, น ยา กาจิ มาตุลสฺส ภริยา กุลเชฏฺกานํ อธิปฺเปตตฺตา, ภริยาปิ วา มาตุลสมฺพนฺธโต คเหตพฺพา, ตถา สติ มหาปิตุภริยาทีนมฺปิ สงฺคโห ทฏฺพฺโพ.
อาทิ-สทฺเทน ¶ เชฏฺภคินีนํ สงฺคโห. อปจิติการโกติ เตสํ ปจฺจุฏฺานกโร. โย โกจิ ททนฺโตปิ สาเปกฺโข เทติ, โส มุตฺตจาโค น โหติ, อยํ ปน น เอวนฺติ ‘‘มุตฺตจาโค โหตี’’ติ วุตฺตํ. วิสฺสฏฺจาโคติ นิรเปกฺขปริจฺจาโคติ อตฺโถ. ยถา ปาณาติปาตพหุโล ‘‘โลหิตปาณี’’ติ วุจฺจติ, ตถา ทานพหุโล ‘‘ปยตปาณี’’ติ วุตฺโตติ อาห ‘‘เทยฺยธมฺมทานตฺถาย สทา โธตหตฺโถ’’ติ. โวสฺสคฺครโตติ เทยฺยธมฺมสฺส ปริจฺจชเน อภิรโต. ปเรหิ ยาจิตพฺพารโหติ ปเรหิ ยาจิตุํ ยุตฺโต อิจฺฉิตสฺส อตฺถสฺส ตาวเทว วิสฺสชฺชนโต. ทาเนเนว ยุตฺโตติ สพฺพกาลํ ทาเนเนว ยุตฺโต อภิณฺหํ ปวตฺตมหาทานตฺตา. ทาเน จ สํวิภาเค จาติ ปรสฺส สมฺปุณฺณํ กตฺวา ปริจฺจชนสงฺขาเต ทาเน จ อตฺตนา ปริภฺุชิตพฺพโต สํวิภชนสงฺขาเต สํวิภาเค จ รโต อภิรโต.
วตปทสุตฺตวณฺณนา นิฏฺิตา.
๒. สกฺกนามสุตฺตวณฺณนา
๒๕๘. มนุสฺสภูโตติ มนุสฺเสสุ ภูโต, มนุสฺสตฺตํ วา ปตฺโต. อาวสถนฺติ นิวาสฏฺานํ กาเรตฺวา อทาสิ, ตสฺมา วาสํ อทาสีติ วาสโว. อตฺถ-สทฺโท อิธ การณปริยาโยติ อาห ‘‘สหสฺสมฺปิ การณาน’’นฺติ. สฺวายมตฺโถ เหฏฺา วิภาวิโตว. วินิจฺฉินติ, ตสฺมา สหสฺสํ ปฺาอกฺขีนิ เอตสฺสาติ สหสฺสกฺโข. มฆํ วุจฺจติ ธนํ, ตํ ปน สทฺธาสงฺขาตํ มฆํ อสฺส อตฺถีติ ¶ มฆวา. ปุเร ทานํ ททาตีติ ปุรินฺทโท อนุนาสิกโลปํ อกตฺวา. ปฺุานิ กาตุํ สกฺโกตีติ สกฺโก.
สกฺกนามสุตฺตวณฺณนา นิฏฺิตา.
๓. มหาลิสุตฺตวณฺณนา
๒๕๙. โสติ สกฺโก เทวราชา. พหุวจเน วตฺตพฺเพ เอกวจนํ วุตฺตํ. วุจฺจตีติ วจนํ, อตฺโถ. ตสฺมา พหุวจเนติ พหุมฺหิ อตฺเถติ อตฺโถ ¶ . ยถา ปฏิปชฺชนฺโต อนุกฺกเมน เต ธมฺเม สมาทิยิตฺวา สกฺโก สกฺกตฺตํ อชฺฌคา, ตํ ปฏิปตฺตึ ทสฺเสตุํ ‘‘สกฺโก กิรา’’ติอาทิ วุตฺตํ. อนนฺตเรติ สกฺกภาวสฺส อตีตานนฺตเร อตฺตภาเว. ตํ สพฺพนฺติ สกฺกสฺส มฆมาณวกาเล สมฺมาปฏิปตฺตึ, ตาย สกฺกภาวูปคมนฺจาติ ตํ สพฺพํ. วุตฺโต, ตสฺมา ตตฺถ วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺโพติ อธิปฺปาโย.
มหาลิสุตฺตวณฺณนา นิฏฺิตา.
๔. ทลิทฺทสุตฺตวณฺณนา
๒๖๐. มนุสฺสทลิทฺโทติ มนุสฺเสสุ ทุคฺคโต. มนุสฺสการฺุตนฺติ มนุสฺเสสุ ปรมนิหีนตํ. มนุสฺสกปโณติ มนุสฺเสสุ วา ปรมนิหีโน. ตสฺมึ าเนติ ตสฺส เทวปุตฺตสฺส ตสฺมึ อุปฺปชฺชนฏฺาเน. ลามกโต จินฺเตนฺตีติ ตสฺส ปุริมวตฺถุํ นิสฺสาย หีนโต จินฺเตนฺติ. กเถนฺตีติ ตเมว ปเรสํ กเถนฺติ. วิตฺถาเรนฺตีติ วุตฺตมตฺถํ วิตฺถาริกํ กโรนฺติ. สพฺพทา ปริจฺฉิชฺช ปริวารสมฺปนฺโน หุตฺวา อฑฺฒฏฺรตเน หตฺถิกฺขนฺเธ มหจฺจราชานุภาเวน นิสินฺนตฺตา ชนกาเยน สมุลฺโลกิยมาโน. อวลมฺพนฺตีติ โอลมฺพนฺติ. วนฺทนมตฺตํ วา นาโหสิ, อฺทตฺถุ ปจฺเจกพุทฺธโต อตฺตโน สมานาทรกิริยํ ปจฺจาสีสติ. เตน วุตฺตํ ‘‘โส’’ติอาทิ. กฺวายนฺติ โก อยนฺติ พฺยาปนฺนวเสน วทติ. กาฬรตฺเตหิ สุตฺเตหิ สิพฺพิตตฺตา วณฺณวิการํ ทิสฺวา ‘‘กุฏฺิจีวรานิ ปารุโต’’ติ อาห. มหานิรเย นิพฺพตฺติตฺวา มหาทุกฺขํ ปจฺจนุโภติ. ตทนุรูปปาปกมฺมสฺส วิปากาวเสเสน ลทฺโธกาเสน ราชคเห…เป… ปฏิสนฺธึ คณฺหิ. กามฺจ เอตฺถ ปฏิสนฺธิคฺคหณํ กุสลกมฺเมเนว, ตสฺส ปน อกุสลกมฺมสฺส วิปากิโน พลวภาวโต วุตฺตํ ‘‘วิปากาวเสเสนา’’ติ. เตนาห ‘‘คหิตกาลโต…เป… นิกฺขนฺโต’’ติ. ภิกฺขาย จริตุํ สมตฺถกาลโต ปฏฺาย โรคสฺส พลวตาย มํสานิ…เป… ปตนฺติ. าณํ เปเสตฺวาติ วิปสฺสนาปฏิปาฏิยา ภาวนาาณํ นิพฺพานํ ปฏิเปเสตฺวา ปวตฺเตตฺวา. อินฺทฺริยานํ ปริปกฺกตฺตา ¶ สตฺถุ เทสนาวิลาเสน โสตาปตฺติผเล ปติฏฺิโต. จุมฺพฏนฺติ ปาทจุมฺพฏํ. กุฏฺิโน หิ สกลปาทตลํ มา รุชีติ จุมฺพฏํ ¶ กตฺวา ตํ ปาทตเล พนฺธิตฺวา คจฺฉนฺติ, มตฺติกปาตึ ภินฺทิตฺวา วิย ตถา นิหีนมนุสฺสตฺตภาวโต จวิตฺวา สุวณฺณปาตึ ปฏิลภนฺโต วิย เทวตฺตภาวํ คณฺหนฺโต จุติจิตฺตโต ทุติยจิตฺตวาเร อาทานจิตฺตกฺขเณ เทวโลเก นิพฺพตฺโต.
มคฺเคนาคตาติ มคฺคาธิคมเนน อาคตา อุปฺปนฺนา. อริยกนฺตสีลนฺติ อริยานํ กนฺตํ มนาปํ มโนรมํ สีลธมฺมํ. อริยานํ อธิจิตฺตอธิปฺาสิกฺขา วิย อธิสีลสิกฺขาปิ สพฺพา อติวิย กนฺตา เอวาติ อาห ‘‘กิฺจาปี’’ติอาทิ. อิมสฺมึ ปนตฺเถติ อิมสฺมึ โสตาปนฺนสฺส ภวสงฺขาเต อตฺเถ นิทฺธาเรตฺวา วุจฺจมาเน. ปฺจสีลมฺปิ ยสฺมา ทิฏฺิ วิย ภวนฺตเรปิ อปฺปหีนํ.
ทลิทฺทสุตฺตวณฺณนา นิฏฺิตา.
๕. รามเณยฺยกสุตฺตวณฺณนา
๒๖๑. อารมนฺติ เอตฺถ สตฺตาติ อารามา, มโนรมา อุปวนาทโย. เต เอว เจเตนฺติ เอตฺถ สทฺธาย อตฺตโน ปีติโสมนสฺสํ สนฺธหนฺตีติ เจติยาติ จ วุจฺจนฺติ. มนุสฺสรมณียภาวสฺสาติ มนุสฺสานํ อารมณียภาวสฺส. ตสฺส ปน สีลาทิคุณวเสน อจินฺเตยฺยาปริเมยฺยานุภาวตาปิ โหตีติ ภควา ‘‘นาคฺฆนฺติ โสฬสิ’’นฺติ อโวจ. อเจตนาย ภูมิยา รมณียตา นาม คุณวิสิฏฺานํ อริยานํ เสวนวเสน เวทิตพฺพาติ วุตฺตํ ‘‘อิทานิ…เป… คาเม วาติอาทิมาหา’’ติ.
รามเณยฺยกสุตฺตวณฺณนา นิฏฺิตา.
๖. ยชมานสุตฺตวณฺณนา
๒๖๒. ยชนฺตานนฺติ ทกฺขิเณยฺยํ อุทฺทิสฺส เทนฺตานํ. อฏฺุปฺปตฺติโก สุตฺตนิกฺเขโปติ ทสฺเสตฺวา อตฺถวณฺณนํ กาตุํ ‘‘ตทา กิรา’’ติอาทิ วุตฺตํ. อคฺคนฺติ เสฏฺํ. เตหิ เตหิ วา ยถาลทฺธสปฺปิอาทโย มา นสฺสนฺตุ, อคฺคภาเวน คหิตานิ สปฺปิอาทีนิ เกวลํ อคฺคิมฺหิ ฌาปเนน, เทวา ¶ มนุสฺสา มิจฺฉาคาเหน มา นสฺสนฺตุ. ตกฺเกนาติ ตกฺกมตฺเตน. ‘‘กเถมา’’ติ อมฺเห มฺถ, อิทานิ ปสฺสถ, ปจฺจกฺขโต อยํ โว…เป… อาคจฺฉตีติ อาหํสูติ โยชนา.
อุปธิวิปากนฺติ ¶ อุปธีสุ วา วิปจฺจติ, อุปธโย วา วิปากา เอตสฺสาติ อุปธิวิปากํ. วิปฺผารวนฺตํ โหติ วิปุลปกฺขตาย. ภิกฺขุสงฺฆสฺส อทํสุ ‘‘สมฺมาสมฺพุทฺเธน มหาพฺรหฺมุนา จ เอวํ โอวาโท ทินฺโน’’ติ.
ยชมานสุตฺตวณฺณนา นิฏฺิตา.
๗. พุทฺธวนฺทนาสุตฺตวณฺณนา
๒๖๓. อุฏฺหาติ อุฏฺานํ กายิกวีริยํ กโรหิ. เตนาห ‘‘วิจร, โลเก’’ติ. เจตสิกวีริยํ ปน ภควตา มตฺถกํ ปาปิตเมว. เตนาห ‘‘วิชิตสงฺคามา’’ติ. ทฺวาทสโยชนิกสฺส อุจฺจภาเวน. วิตฺถารโต ปน อายามโต จ อเนกโยชนสตสหสฺสปริมาณจกฺกวาฬํ อติพฺยาเปตฺวา ิตสฺส. ปนฺนภาราติ ปาติตภาร. นิกฺเขปิตพฺพโต ภาราติ อาห ‘‘โอโรปิตขนฺธา’’ติอาทิ. เต หิ ตํสมงฺคิโน ปุคฺคลสฺส สมฺปาตนฏฺเน ภารา นาม. วุตฺตฺเหตํ ‘‘ภารา หเว ปฺจกฺขนฺธา’’ติ (สํ. นิ. ๓.๒๒). ตเทกเทสา จ กิเลสาภิสงฺขารา. ปนฺนรสาย ปุณฺณมาย รตฺตินฺติ ยถา ปนฺนรสปุณฺณมาย รตฺติยํ ปริปุณฺณกาเล อุปกฺกิเลสวิมุตฺโต จนฺโท โสภติ, เอวํ ตว จิตฺตํ สพฺพโส อุปกฺกิเลสวิมุตฺตํ โสภตีติ อธิปฺปาโย.
พุทฺธวนฺทนาสุตฺตวณฺณนา นิฏฺิตา.
๘. คหฏฺวนฺทนาสุตฺตวณฺณนา
๒๖๔. ปุถุทฺทิสาติ พหุทิสา. กา ปน ตาติ อาห ‘‘จตสฺโส ทิสา จตสฺโส อนุทิสา จา’’ติ. อนุทิสาคหเณน เจตฺถ อุทฺธํ อโธปิ คยฺหตีติ จ ทสฺเสติ. ภูมิวาสิโนติ ภูมิปฏิพทฺธวุตฺติโน. เอเตน รุกฺขปพฺพตนิวาสิโนปิ คหิตา โหนฺติ. จิรรตฺตสมาหิตจิตฺเตติ อุปจารปฺปนาฌานานิ ¶ อุปฺปาเทตฺวา อปริหีนชฺฌานตาย จิรกาลํ สมาหิตจิตฺเต. อาปาณโกฏิกนฺติ ชีวิตปริยนฺตํ ยาวชีวํ. เอวมาทีติ อาทิ-สทฺเทน อวเสสปฺุกิริยวตฺถูนิ สงฺคณฺหาติ. นิจฺจสีลวเสน ปฺจหิ, นิยมสีลวเสน ทสหิ. ปิ-สทฺเทน ตโต กติปเยหิ อุโปสถสีลวเสน อฏฺหิปีติ ทสฺเสติ. ธมฺมิเกหีติ ธมฺมโต อนเปเตหิ. ปมุโขติ ปโมกฺโข.
คหฏฺวนฺทนาสุตฺตวณฺณนา นิฏฺิตา.
๙. สตฺถารวนฺทนาสุตฺตวณฺณนา
๒๖๕. พฺรหฺมชาณุโกติ ¶ ทกฺขิณชาณุมณฺฑลํ ปถวิยํ เปตฺวา วนฺทมาโน พฺรหฺมชาณุโก นาม ตถาภูโต หุตฺวา. ยชิตพฺพโต ยกฺโข, ปูชนีโย. เอวํ ปูชาวิเสสโยคโต สกฺโกติ อาห ‘‘โส ยกฺโขติ โส สกฺโก’’ติ. สกฺกสฺส นมกฺการภาชนภูตฺหิ ปุจฺฉนฺโต มาตลิ ‘‘โก นาม โส ยกฺโข’’ติ อาห. คุณเนมิตฺตเกหีติ คุณเหตุเกหิ อนนฺตานิ หิ พุทฺธานํ นามานิ, ตานิ จ โข สพฺพานิปิ คุณเนมิตฺตกาเนว. อนนฺตคุณตฺตา. วุตฺตฺเหตํ –
‘‘อสงฺขฺเยยฺยานิ นามานิ, สคุเณน มเหสิโน;
คุเณน นามมุทฺเธยฺยํ, อปิ นามสหสฺสโต’’ติ. –
ตสฺมา อโนมนามนฺติ ปริปุณฺณคุณนามนฺติ อตฺโถ. สมติกฺกเมนาติ สมฺมา สมุจฺฉินฺทนวเสน อติกฺกมเนน. กิเลสารีนํ อเปตจโยติ อปจโย, โส อารมิตพฺพฏฺเน อาราโม เอเตสนฺติ อปจยารามา. เตนาห ‘‘วฏฺฏวิทฺธํสเน รตา’’ติ.
สตฺถารวนฺทนาสุตฺตวณฺณนา นิฏฺิตา.
๑๐. สงฺฆวนฺทนาสุตฺตวณฺณนา
๒๖๖. ปูติมฺหิ เทเห มาตุ สรีเร สยนโต, อตฺตโน เอว วา ปูติเทหํ สรีรํ ตสฺมึ ิตตาย อวตฺถริตฺวา สยนโต ปูติเทหสยาติ ¶ โยชนา. กุณปมฺเหเตติ เอเต มนุสฺสา อสุจิทุคฺคนฺธเชคุจฺฉปฏิกฺกูเล มาตุกุจฺฉิสงฺขาเต กุณปสฺมึ ทส มาเส นิมุคฺคา. เตสํ กินฺนาม ตฺวํ ปิหยสีติ โยชนา. เอเตสํ เอตํ วิหยามีติ เอเตสํ อิสีนํ เอตํ สมฺมาปฏิปตฺตึ วิหยามิ. อิทานิ ตํ ปฏิปตฺตึ ทสฺเสตุํ ‘‘น เต สํ โกฏฺเ โอเปนฺตี’’ติ วุตฺตํ. ธฺํ โกฏฺเ น ปกฺขิปนฺติ ปกฺขิปิตพฺพสฺส จ อภาวโต. เตนาห ‘‘น หิ เอเตสํ ธฺ’’นฺติ. ปเรสํ นิฏฺิตนฺติ ปเรสํ คหิตํ สนฺตกํ เตสํ ปากาย นิฏฺิตํ. ภิกฺขาจารวตฺเตนาติ ปิณฺฑาจริยาย. เอสมานา ปริเยสนฺตา. เอวํ ปริยิฏฺเน. ยาเปนฺติ, น เอสนฺติ อเนสนํ. สุสมาทินฺนสุนฺทรวตาติ สุฏฺุ สมาทินฺนโสภนวตา.
เอวํ สุภาสิตภาสิโนติ คนฺถธุรวิปสฺสนาธุรานํ วเสน คุณปริมาณสุภาสิตสฺเสว ภาสนสีลา ¶ . อริเยน ตุณฺหีภูเตน ตุณฺหีภูตา. ตโต เอว มนสฺส สาติสยํ สมฺจรา. คหิตทณฺเฑสุ ปรามาสาทิปยุตฺเตสุ ทณฺฑาทานาทิเหตุ อุปฺปชฺชนกกิเลสปริฬาหาภาวโต นิพฺพุตา. เตนาห ‘‘วิสฺสฏฺทณฺฑา’’ติ. สาทาเนสูติ สภวาทาเนสุ. อนาทานาติ ตพฺพิรหิตา. เตนาห ‘‘ภวโยนี’’ติอาทิ.
สงฺฆวนฺทนาสุตฺตวณฺณนา นิฏฺิตา.
ทุติยวคฺควณฺณนา นิฏฺิตา.
๓. ตติยวคฺโค
๑. เฉตฺวาสุตฺตวณฺณนา
๒๖๗. วุตฺตตฺถเมว เหฏฺา เทวปุตฺตสํยุตฺตวณฺณนายํ.
เฉตฺวาสุตฺตวณฺณนา นิฏฺิตา.
๓. ทุพฺพณฺณิยสุตฺตวณฺณนา
๒๖๘. ทุพฺพณฺโณ ¶ ทุทฺทสิโก วิรูปวณฺโณ. โอโกฏิมโกติ รสฺสภาเวน อวรโกฏิมโก. สกฺเกน คหิตนามเมเวตํ, น ปน โส ตถารูโป โกจิ ยกฺโข. เตนาห ‘‘เอโก รูปาวจรพฺรหฺมา’’ติ. ยทิ เอวํ กสฺมา โส ตถารูโป หุตฺวา อาคโตติ อาห ‘‘สกฺโก กิรา’’ติ. กถํ ปเนตฺถ ายติ ‘‘โส เอโก รูปาวจรพฺรหฺมา, น ปเนโส อวรุทฺธกยกฺโข’’ติ ยุตฺตึ ทสฺเสนฺโต ‘‘อวรุทฺธกยกฺขา ปนา’’ติอาทิมาห. เทวานํ วจนํ สุตฺวา. ผรุเสนาติ ผรุสสมาจาเรน. ‘‘โก นาม มยฺหํ อาสเน สนฺนิสินฺโน’’ติ อกฺขนฺตึ อนุปฺปาเทนฺโต ขนฺติยํ ตฺวา. พลวจิตฺตีการนฺติ ครุตรํ สกฺการพหุมานํ. นีจวุตฺติยาติ ปรมนิปจฺจกาเร สุวูปสมเน จ ทสฺสิยมาเน. สกฺกสฺส ตาย เอว อาจารสมฺปตฺติยา สกฺกาสเน าตุํ, อตฺตโน จ อาวิกาตุํ อสกฺโกนฺโต อนฺตรธายิ. อุปหตจิตฺโตมฺหีติ ขนฺติเมตฺตานุทฺทยาสพฺภาวโต ปรสฺมึ อุปหตจิตฺโตมฺหีติ สกฺโก อตฺตโน สภาวํ วทติ. โกธวเส วตฺเตตุนฺติ โกเธน อตฺตโน วเส นิพฺพตฺเตตุํ น สุกโรมฺหิ, อถ โข โกธํ มยฺหํ วเส น วตฺเตมีติ อธิปฺปาโย. จิรํ น กุชฺฌามีติ ยทิ เม กทาจิ โกโธ อุปฺปชฺเชยฺย, ตํ โกธํ อนุวตฺเตนฺโต จิรกาลํ น กุชฺฌามิ ¶ . น อุปนยฺหามีติ อนฺโต สเจ เม โกโธ อุปฺปชฺเชยฺย, ขิปฺปเมว จ นํ ปฏิวิเนยฺยนฺติ ตํ เม ปุพฺเพว วตํ ปริปูริตํ.
ทุพฺพณฺณิยสุตฺตวณฺณนา นิฏฺิตา.
๓. สมฺพริมายาสุตฺตวณฺณนา
๒๖๙. อาพาธิโกติ อาพาโธ อสฺส อตฺถีติ อาพาธิโก. วาเจสีติ สิกฺขาเปสิ. สมฺพโร นาม อสุรมายาย อาทิปุริโส ปุราตโน อสุรินฺโท. ตํ สนฺธายาห ‘‘ยถา สมฺพโร’’ติอาทิ. เอวํ ปจฺจติ อฺโปิ มายาวี มายํ ปโยเชตฺวา. อุปวาทนฺตราโย นาม ขมาปเน สติ วิคจฺฉติ, ปากติกเมว โหตีติ อาห ‘‘เอวมสฺส ผาสุ ¶ ภเวยฺยา’’ติ. เตนาติ เวปจิตฺตินา สมฺพรวิชฺชาย อทาเนน วฺจิตตฺตา. ตถา อกตฺวาติ อิสีนํ สนฺติกํ เนตฺวา ขมาปนวเสน กาตพฺพํ อกตฺวา.
สมฺพริมายาสุตฺตวณฺณนา นิฏฺิตา.
๔. อจฺจยสุตฺตวณฺณนา
๒๗๐. สมฺปโยเชสุนฺติ อฺมฺํ วาจสิกํ ผรุสํ ปโยเชสุํ. เตนาห ‘‘กลหํ อกํสู’’ติ, วิวาทํ อกํสูติ อตฺโถ. อติกฺกมฺมวจนนฺติ วจีสํวรํ อติกฺกมิตฺวา วจนํ. ยสฺมา อจฺจเย เทสิยมาเน ตํ ขีณยติ อฺมฺสฺส ขมมานสฺส ขมนํ ปฏิคฺคณฺหโต, ตสฺมา วุตฺตํ ‘‘นปฺปฏิคณฺหาตีติ น ขมตี’’ติ. ตุมฺหากํ วเส วตฺตตุ, วิเสวิตํ อกตฺวา ยถากามกรณีโย โหตุ. มิตฺตธมฺโม อิธ อุตฺตรปทโลเปน ‘‘มิตฺโต’’ติ วุตฺโตติ อาห ‘‘มิตฺตธมฺเม’’ติ. กรณวจนนฺติ ‘‘มิตฺเตหี’’ติ กรณวจนํ ภุมฺมตฺเถ. เตนาห ‘‘มิตฺเตสู’’ติ. ยถา นิพฺพตฺตสภาวสฺส ภาวโต อฺถตฺตํ ชรา, เอวํ มิตฺตภาวโต วุตฺตวิปริยาโย อมิตฺตธมฺโม ชราปริยาเยน วุตฺโต. อคารยฺหํ อนวชฺชํ สพฺพโส ปหีนกิเลสํ. เตนาห ‘‘ขีณาสวปุคฺคล’’นฺติ.
อจฺจยสุตฺตวณฺณนา นิฏฺิตา.
๕. อกฺโกธสุตฺตวณฺณนา
๒๗๑. โกโธ ตุมฺเห มา อภิภวีติ เอตฺถ โกเธน อนภิภวนียตฺตํ ขนฺติเมตฺตากรุณาทิตปฺปฏิปกฺขธมฺมปริพฺรูหเนน ¶ . ตถา หิ ตํสมงฺคิโน โกโธ อภิภุยฺยตีติ อาห ‘‘ตุมฺเหว โกธํ อภิภวถ. กุชฺฌนฺตานํ มา ปฏิกุชฺฌิตฺถา’’ติ. ปฏิปทาติ เอสา ปฏิปตฺติ. เมตฺตาติ อปฺปนาปฺปตฺตา เมตฺตา. ตทุปจาโร เมตฺตาปุพฺพภาโค. น วิหึสติ กิฺจิ เอตายาติ อวิหึสา. กรุณาติ อปฺปนาปฺปตฺตกรุณา เวทิตพฺพา. ตทุปจาโร ¶ กรุณาปุพฺพภาโค. ลามกชนนฺติ ขนฺติอาทีสุ โยนิโสมนสิการาภาเวน คารยฺหสมาจารสมาโยเคน จ นิหีนํ ชนํ. ปจฺจยปริสุทฺธิยา โกโธ อภิมทฺทมาโน ปุคฺคลํ อภิมทฺทติ, ตสฺส โส ปฏิสงฺขานภาวนาพเลหิ สมฺมเทว ปหาตพฺโพติ.
อกฺโกธสุตฺตวณฺณนา นิฏฺิตา.
ตติยวคฺควณฺณนา นิฏฺิตา.
สารตฺถปฺปกาสินิยา สํยุตฺตนิกาย-อฏฺกถาย
สกฺกสํยุตฺตวณฺณนาย ลีนตฺถปฺปกาสนา สมตฺตา.
นิฏฺิตา จ สารตฺถปฺปกาสินิยา
สํยุตฺตนิกาย-อฏฺกถาย สคาถาวคฺควณฺณนา.
ปโม ภาโค นิฏฺิโต.