📜
๓. โกสลสํยุตฺตํ
๑. ปมวคฺโค
๑. ทหรสุตฺตวณฺณนา
๑๑๒. ภควตา ¶ ¶ สทฺธึ สมฺโมทีติ ภควโต คุเณ อชานนฺโต โกสลราชา อตฺตโน ขตฺติยมาเนน เกวลํ ภควตา สทฺธึ สมฺโมทิ. ปมาคเต หิ สตฺถริ ตสฺส สมฺโมทิตาการํ ทสฺเสตุํ ‘‘ยถา’’ติอาทิ วุตฺตํ. ยถา ขมนียาทีนิ ปุจฺฉนฺโตติ ยถา ภควา ‘‘กจฺจิ เต, มหาราช, ขมนียํ, กจฺจิ ยาปนีย’’นฺติอาทินา เตน รฺา สทฺธึ ปมํ ปวตฺตโมโท อโหสิ ปุพฺพภาสิตาย, ตทนุกรเณน เอวํ โสปิ ราชา ภควตา สทฺธึ สมปฺปวตฺตโมโท อโหสีติ โยชนา. ตํ ปน สมปฺปวตฺตโมทนํ อุปมาย ทสฺเสตุํ ‘‘สีโตทกํ วิยา’’ติอาทิ วุตฺตํ. ตตฺถ สมฺโมทิตนฺติ สํสนฺทิตํ เอกีภาวนฺติ สมฺโมทนกิริยาย สมานตํ เอกรูปตํ, ขมนียนฺติ ‘‘อิทํ จตุจกฺกํ นวทฺวารํ สรีรยนฺตํ ทุกฺขพหุลตาย สภาวโต ทุสฺสหํ, กจฺจิ ขมิตุํ สกฺกุเณยฺย’’นฺติ ปุจฺฉติ. ยาปนียนฺติ ปจฺจยายตฺตวุตฺติกํ จิรปพนฺธสงฺขาตาย ยาปนาย กจฺจิ ยาเปตุํ สกฺกุเณยฺยํ. สีสโรคาทิอาพาธาภาเวน กจฺจิ อปฺปาพาธํ. ทุกฺขชีวิกาภาเวน กจฺจิ อปฺปาตงฺกํ. ตํตํกิจฺจกรเณ อุฏฺานสุขตาย กจฺจิ ลหุฏฺานํ. ตทนุรูปพลโยคโต กจฺจิ พลํ. สุขวิหารสมฺภเวน กจฺจิ ผาสุวิหาโร อตฺถีติ ตตฺถ ตตฺถ กจฺจิ-สทฺทํ โยเชตฺวา อตฺโถ เวทิตพฺโพ. พลวปฺปตฺตา ปีติ ปีติเยว. ตรุณปีติ ปาโมชฺชํ. สมฺโมทนํ ชเนติ กโรตีติ สมฺโมทนียํ. สมฺโมทิตพฺพโต สมฺโมทนียนฺติ อิมํ ปน อตฺถํ ทสฺเสนฺโต ‘‘สมฺโมทิตุํ ยุตฺตภาวโต’’ติ อาห. สริตพฺพภาวโตติ อนุสฺสริตพฺพภาวโต. ‘‘สรณีย’’นฺติ วตฺตพฺเพ ทีฆํ กตฺวา ‘‘สารณีย’’นฺติ วุตฺตํ.
สุยฺยมานสุขโตติ อาปาถมธุรตํ อาห, อนุสฺสริยมานสุขโตติ วิมทฺทรมณียตํ. พฺยฺชนปริสุทฺธตายาติ สภาวนิรุตฺติภาเวน ตสฺสา กถาย วจนจาตุริยมาห, อตฺถปริสุทฺธตายาติ อตฺถสฺส นิรุปกฺกิเลสตํ. อเนเกหิ ปริยาเยหีติ อเนเกหิ การเณหิ. อทิฏฺตฺตาติ ¶ ¶ อุปสงฺกมนวเสน อทิฏฺตฺตา. คุณาคุณวเสนาติ คุณวเสน คมฺภีรภาวํ วา อคุณวเสน อุตฺตานภาวํ วา. โอวฏฺฏิกสารํ กตฺวาติ โอวฏฺฏิกาย คเหตพฺพสารวตฺถุํ กตฺวา. โลกนิสฺสรณภโวกฺกนฺติปฺหนฺติ โลกโต นิสฺสฏภาวปฺหฺเจว อาทิโต ภโวกฺกมนปฺหฺจ. สตฺถุ สมฺมาสมฺพุทฺธตํ ปุจฺฉนฺโต หิ ‘‘กึ ภวํ โคตโม สพฺพโลกโต นิสฺสโฏ, สพฺพสตฺเตหิ จ เชฏฺโ’’ติ? ปุจฺฉติ นาม. ยถา หิ สตฺถุ สมฺมาสมฺพุทฺธตาย โลกโต นิสฺสฏตา วิฺายติ, เอวํ สพฺพสตฺเตหิ เชฏฺภาวโต เสฏฺภาวโต. สฺวายมตฺโถ อคฺคปสาทสุตฺตาทีหิ (อิติวุ. ๙๐; อ. นิ. ๔.๓๔) วิภาเวตพฺโพ. กถํ ปน สมฺพุทฺธตา วิฺายตีติ? อวิปรีตธมฺมเทสนโต. อยเมตฺถ สงฺเขโป, วิตฺถาโร ปน วิสุทฺธิมคฺคสํวณฺณนาทีสุ (วิสุทฺธิ. มหาฏี. ๑.๑๒๔) วุตฺตนเยน เวทิตพฺโพ.
ราชา สตฺถุ อวิปรีตธมฺมเทสนํ อชานนฺโต ตโต เอวสฺส สมฺมาสมฺโพธึ อสทฺทหนฺโต ‘‘วุฑฺฒตเรสุปิ จิรปพฺพชิเตสุ สมฺมาสมฺพุทฺธภาเว อลพฺภมาเน ตพฺพิปรีเต กถํ ลพฺเภยฺยา’’ติ มฺมาโน ‘‘กึ ปน ภวํ โคตโม’’ติอาทึ วกฺขติ. ราชา อตฺตโน ลทฺธิยา น ปุจฺฉติ อตฺตโน สมฺมุขา เตหิ อสมฺมาสมฺพุทฺธภาวสฺเสว ปฏิฺาตตฺตา. ยสฺมา เต มุสาวาทิตาย อตฺตโน อุปฏฺากาทีนํ ‘‘พุทฺธา มย’’นฺติ ปฏิชานึสุ, ตสฺมา วุตฺตํ ‘‘โลเก มหาชเนน คหิตปฏิฺาวเสน ปุจฺฉตี’’ติ. สฺวายมตฺโถ อาคมิสฺสติ. พุทฺธสีหนาทนฺติ พุทฺธานํ เอว อาเวณิกํ สีหนาทํ. กามํ มคฺคาณปทฏฺานํ สพฺพฺุตฺาณํ, สมฺโพธิาเณ ปน คหิเต ตํ อตฺถโต คหิตเมว โหตีติ วุตฺตํ ‘‘สพฺพฺุตฺาณสงฺขาตํ สมฺมาสมฺโพธิ’’นฺติ.
ปพฺพชฺชูปคมเนนาติ ยาย กายจิ ปพฺพชฺชาย อุปคมนมตฺเตน สมณา, น สมิตปาปตาย. ชาติวเสนาติ ชาติมตฺเตน พฺราหฺมณา, น พาหิตปาปตาย. ปพฺพชิตสมูหสงฺขาโต สงฺโฆติ ปพฺพชิตสมูหตามตฺเตน สงฺโฆ, น นิยฺยานิกทิฏฺิวิสุทฺธสีลสามฺวเสน สํหตตฺตาติ อธิปฺปาโย. เอเตสํ อตฺถีติ เอเตสํ สพฺพฺุปฏิฺาตานํ ปริวารภูโต อตฺถิ. สฺเววาติ ปพฺพชิตสมูหสงฺขาโต เอว. เกจิ ปน ‘‘ปพฺพชิตสมูหวเสน. สงฺฆิโน, คหฏฺสมูหวเสน คณิโน’’ติ วทนฺติ, ตํ เตสํ มติมตฺตํ คเณ เอว โลเก สงฺฆสทฺทสฺส นิรุฬฺหตฺตา. อาจารสิกฺขาปนวเสนาติ อเจลกวตจริยาทิ-อาจารสิกฺขาปนวเสน. ปากฏาติ สงฺฆีอาทิภาเวน ¶ ปกาสิตา. ‘‘อปฺปิจฺฉา’’ติ วตฺวา ตตฺถ ลพฺภมานํ อปฺปิจฺฉตํ ทสฺเสตุํ ‘‘อปิจฺฉตาย วตฺถมฺปิ น นิวาเสนฺตี’’ติ วุตฺตํ. น หิ เตสุ สาสนิเกสุ วิย สนฺตคุณนิคุหนา อปฺปิจฺฉา ลพฺภตีติ. ยโสติ กิตฺติสทฺโท. ตรนฺติ เอเตน สํสาโรฆนฺติ เอวํ สมฺมตตฺตา ติตฺถํ วุจฺจติ ลทฺธีติ ¶ อาห ‘‘ติตฺถกราติ ลทฺธิกรา’’ติ. สาธุสมฺมตาติ ‘‘สาธู’’ติ สมฺมตา, น สาธูหิ สมฺมตาติ อาห ‘‘สนฺโต…เป… ปุถุชฺชนสฺสา’’ติ.
กปฺปโกลาหลนฺติ กปฺปโต โกลาหลํ, ‘‘กปฺปุฏฺานํ ภวิสฺสตี’’ติ เทวปุตฺเตหิ อุคฺโฆสิตมหาสทฺโท. อิเมติ ปูรณาทโย. พุทฺธโกลาหลนฺติ เทวตาหิ โฆสิตํ พุทฺธโกลาหลํ. ปยิรุปาสิตฺวาติ ปุริสสุติปรมฺปราย สุตฺวา. จินฺตามณิวิชฺชา นาม ปรจิตฺตชานาปนวิชฺชา. สา เกวฏฺฏสุตฺเต ‘‘มณิกา’’ติ อาคตา, อาทิ-สทฺเทน คนฺธาริสมฺภววิชฺชาทึ สงฺคณฺหาติ. ตตฺถ คนฺธาริยา วิกุพฺพนํ ทสฺเสติ. อตฺตภาเวติ สรีเร. ราชุสฺมาติ ราชเตโช.
สุกฺกธมฺโมติ อนวชฺชธมฺโม นิกฺกิเลสตา. อิทํ คเหตฺวาติ อิทํ ปรมฺมุขา ‘‘มยํ พุทฺธา’’ติ วตฺวา อตฺตโน สมฺมุขา ‘‘น มยํ พุทฺธา’’ติ เตหิ วุตฺตวจนํ คเหตฺวา. เอวมาหาติ ‘‘เยปิ เต, โภ โคตม…เป… นโว จ ปพฺพชฺชายา’’ติ เอวํ อโวจ. อตฺตโน ปฏิฺํ คเหตฺวาติ ‘‘น มยํ พุทฺธา’’ติ เตสํ อตฺตโน ปุรโต ปวตฺติตํ ปฏิฺํ คเหตฺวา. อีทิเส าเน กึ-สทฺโท ปฏิเสธวาจโก โหตีติ วุตฺตํ ‘‘กินฺติ ปฏิกฺเขปวจน’’นฺติ, กสฺมา ปฏิชานาตีติ อตฺโถ?
น อฺุาตพฺพาติ น ครหิตพฺพา. ครหตฺโถ หิ อยํ อุ-สทฺโท. ‘‘ทหโร’’ติ อธิกตตฺตา วกฺขมานตฺตา จ ‘‘ขตฺติโยติ ราชกุมาโร’’ติ วุตฺตํ. อุรสา คจฺฉตีติ อุรโค, โย โกจิ สปฺโป, อิธ ปน อธิปฺเปตํ ทสฺเสตุํ ‘‘อาสีวิโส’’ติ อาห. สีลวนฺตํ ปพฺพชิตํ ทสฺเสติ สามฺโต ‘‘ภิกฺขู’’ติ วทนฺโต. อิธ ปน ยสฺมา ‘‘ภวมฺปิ โน โคตโม’’ติอาทินา ภควนฺตํ อุทฺทิสฺส กถํ สมุฏฺาเปสิ, ตสฺมา ภควา อตฺตานํ อพฺภนฺตรํ อกาสิ. ยทิปิ วิเสโส สามฺโชตนาย วิภาวิโต โหติ, สํสยุปฺปตฺติทีปกํ โนติ วุตฺตคฺคหณํ ปน ตํ ปริจฺฉิชฺชตีติ. เตนาห ‘‘เทสนากุสลตายา’’ติอาทิ. อิทานิ อวฺาปริภเว ปโยคโต วิภาเวตุํ ‘‘เอตฺถ จา’’ติอาทิ วุตฺตํ. ตตฺถ อจิตฺตีกตาการวเสน อวฺาย ปากฏภาโว, วมฺภนวเสน ปริภวสฺสาติ อธิปฺปาเยน ¶ กายปโยควเสน อวฺา ทสฺสิตา, วจีปโยควเสน ปริภโว, อุภยํ ปน อุภยตฺถาปิ ปเภทโต คหิตํ, อวฺปริภวานํ ทฺวินฺนมฺปิ อุภยตฺถ ปริคฺคโห. ตํ สพฺพมฺปีติ ตํ อวฺาทิ สพฺพมฺปิ. จตูสุปิ ตํ น กาตพฺพเมว สมฺปติ อายติฺจ อนตฺถาวหตฺตา.
ตทตฺถทีปนาติ ตสฺส อาทิโต วุตฺตสฺส อตฺถสฺส ทีปนา. วิเสสตฺถทีปนาติ ตโต วิสิฏฺตฺถทีปนา ¶ . เขตฺตานํ อธิปตีติ ขตฺติโยติ นิรุตฺตินเยน สทฺทสิทฺธิ เวทิตพฺพา. เขตฺตโต วิวาทา สตฺเต ตายตีติ ขตฺติโยติ โลกิยา กถยนฺติ. ‘‘มหาสมฺมโต, ขตฺติโย, ราชา’’ติ เอวมาคเตสุ อิเมสุ ทุติยํ. อกฺขรนฺติ สมฺา. สา หิ อุทยพฺพยาภาวโต ‘‘น กทาจิ ขรตีติ อกฺขร’’นฺติ วุตฺตา. เตนาห ‘‘นามโคตฺตํ น ชีรตี’’ติ. ชาติสมฺปนฺนนฺติ สมฺปนฺนชาตึ อติวิสุทฺธชาตึ. ตีณิ กุลานีติ พฺราหฺมณเวสฺสสุทฺทกุลานิ. อติกฺกมิตฺวาติ อตฺตโน ชาติสมฺปตฺติยา อภิภวิตฺวา.
เกวลํ นามปทํ วุตฺตํ อาขฺยาตปทํ อเปกฺขเตวาติ อาห ‘‘านํ หีติ การณํ วิชฺชตี’’ติ. อุทฺธฏทณฺเฑนาติ สมนฺตโต อุพฺภเตน ทณฺเฑน สาสเนน, พลวํ อุปกฺกมํ ครุกํ ราชานมฺปิ. ตํ ขตฺติยํ ปริวชฺเชยฺยาติ ขตฺติยํ อวฺาปริภวกรณโต วชฺเชยฺย. เตนาห ‘‘น ฆฏฺเฏยฺยา’’ติ.
อุรคสฺส จ นานาวิธวณฺณคฺคหเณ การณํ วทติ ‘‘เยน เยน หี’’ติอาทินา. พหุภกฺขนฺติ มหาภกฺขํ สพฺพภกฺขขาทกํ. ปาวกํ โสธนตฺเถน อสุทฺธสฺสปิ ทหเนน. โสติ มคฺโค. กณฺโห วตฺตนี อิมสฺสาติ กณฺหวตฺตนี. มหนฺโต อคฺคิกฺขนฺโธ หุตฺวา. ยาวพฺรหฺมโลกปฺปมาโณติ กปฺปวุฏฺานกาเล อรฺเ อคฺคินา คหิเต กาลนฺตเร เอว กฏฺติณรุกฺขาทิสมฺภโวติ ทสฺเสตุํ ‘‘ชายนฺติ ตตฺถ ปาโรหา’’ติ ปาฬิยํ วุตฺตนฺติ ทสฺเสนฺโต ‘‘ตตฺถา’’ติอาทิมาห.
ฑหิตุํ น สกฺโกติ ปจฺจกฺโกสนาทินา. วินสฺสนฺติ สมณเตชสา วินาสิตตฺตา. ‘‘น ตสฺสา’’ติ เอตฺถ น-การํ ‘‘วินฺทเร’’ติ เอตฺถ อาเนตฺวา สมฺพนฺธิตพฺพนฺติ ¶ อาห ‘‘น วินฺทนฺตี’’ติ. วตฺถุมตฺตาวสิฏฺโติ านเมว เนสํ อวสิสฺสติ, สยํ ปน สพฺพโส สห ธเนน วินสฺสนฺตีติ อตฺโถ.
‘‘สมฺมเทว สมาจเร’’ติ เอตฺถ ยถา ราชาทีสุ สมฺมา สมาจเรยฺย, ตํ วิภาเคน ทสฺเสนฺโต ‘‘ขตฺติยํ ตาวา’’ติอาทิมาห. ตํ สุวิฺเยฺยเมว. ติสฺโส กุลสมฺปตฺติโยติ ขตฺติย-พฺราหฺมณคหปติ-มหาสาลกุลานิ วทติ. ปฺจ รูปิพฺรหฺมโลเก, จตฺตาโร อรูปีพฺรหฺมโลเกติ เอวํ นว พฺรหฺมโลเก กมฺมภววิภาเคน, เสสานํ คณนานํ อุปปตฺติภววิภาเคน.
อภิกฺกนฺตนฺติ อติวิย กมนียํ. สา ปนสฺสา กนฺตตา อติวิย อิฏฺตาย มนวฑฺฒนตาย ¶ โสภนตายาติ อาห ‘‘อติอิฏฺํ อติมนาปํ อติสุนฺทรนฺติ อตฺโถ’’ติ. ‘‘อภิกฺกนฺต’’นฺติ วจนํ อเปกฺขิตฺวา นปุํสกนิทฺเทโส, วจนํ ปน ภควโต ธมฺมเทสนาติ ตถา วุตฺตํ. อตฺถมตฺตทสฺสนํ วา เอตํ, ตสฺมา อตฺถวเสน ลิงฺควิภตฺติวิปริณาโม เวทิตพฺโพ. ทุติยปเทปิ เอเสว นโย.
อโธมุขปิตนฺติ เกนจิ อโธมุขํ ปิตํ. เหฏฺามุขชาตนฺติ สภาเวเนว เหฏฺามุขํ ชาตํ. อุคฺฆาเฏยฺยาติ วิวฏํ กเรยฺย. หตฺเถ คเหตฺวาติ ‘‘ปุรตฺถาภิมุโข อุตฺตราภิมุโข วา คจฺฉา’’ติอาทีนิ อวตฺวา หตฺเถ คเหตฺวา นิสฺสนฺเทหํ กตฺวา ‘‘เอส มคฺโค’’ติ เอวํ วตฺวา ‘‘คจฺฉา’’ติ วเทยฺย. กาฬปกฺขจาตุทฺทสีติ กาฬปกฺเข จาตุทฺทสี. นิกฺกุชฺชิตํ อุกฺกุชฺเชยฺยาติ อาเธยฺยสฺส อนาธารภูตํ ภาชนํ ตสฺส อาธารภาวาปาทนวเสน อุกฺกุชฺเชยฺย. อฺาณสฺส อภิมุขตฺตา เหฏฺามุขชาตตาย สทฺธมฺมวิมุขํ, ตโต เอว อโธมุขภาเวน อสทฺธมฺเม ปติตนฺติ เอวํ ปททฺวยํ ยถารหํ โยเชตพฺพํ, น ยถาสงฺขยํ. กามํ กามจฺฉนฺทาทโยปิ ปฏิจฺฉาทกา, มิจฺฉาทิฏฺิ ปน สวิเสสํ ปฏิจฺฉาทิกาติ อาห ‘‘มิจฺฉาทิฏฺิคหนปฏิจฺฉนฺน’’นฺติ. เตนาห ภควา – ‘‘มิจฺฉาทิฏฺิปรมาหํ, ภิกฺขเว, วชฺชํ วทามี’’ติ (อ. นิ. ๑.๓๑๐). สพฺพาปายคามิมคฺโค กุมฺมคฺโค ‘‘กุจฺฉิโต มคฺโค’’ติ กตฺวา. สมฺมาทิฏฺิอาทีนํ อุชุปฏิปกฺขตาย มิจฺฉาทิฏฺิอาทโย อฏฺ มิจฺฉตฺตธมฺมา มิจฺฉามคฺโค. เตเนว หิ ตทุภยปฏิปกฺขตํ สนฺธาย ‘‘สคฺคโมกฺขมคฺคํ อาวิกโรนฺเตนา’’ติ วุตฺตํ. สปฺปิอาทิสนฺนิสฺสโย ปทีโป น ตถา อุชฺชโล, ยถา เตลสนฺนิสฺสโยติ ¶ เตลปชฺโชตคฺคหณํ. เอเตหิ ปริยาเยหีติ เอเตหิ นิกฺกุชฺชิตุกฺกุชฺชนปฏิจฺฉนฺนวิวรณาทิอุปโมปมิตพฺพปฺปกาเรหิ.
ปสนฺนาการนฺติ ปสนฺเนหิ กาตพฺพํ สกฺการํ. สรณนฺติ ปฏิสรณํ ปรายณํ. อชฺชตาติ อชฺชาติ ปทสฺส วฑฺฒนมตฺตํ เหตฺถ ตา-สทฺโท ยถา ‘‘เทวตา’’ติ. ปาเณหิ อุเปตนฺติ ปาเณหิ สห สรณํ อุเปตํ. ‘‘ยาว เม ปาณา ธรนฺติ, ตาว สรณํ คตเมว มํ ธาเรตู’’ติ อาปาณโกฏิกํ อตฺตโน สรณคมนํ ปเวเทติ. เตนาห ‘‘ยาว เม’’ติอาทิ. ยํ ปเนตฺถ อตฺถโต อวิภตฺตํ, ตํ สุวิฺเยฺยเมว.
ทหรสุตฺตวณฺณนา นิฏฺิตา.
๒. ปุริสสุตฺตวณฺณนา
๑๑๓. ปุริมสุตฺเตติ ปุริมสุตฺตเทสนายํ. ตตฺถ หิ อุปสงฺกมนฺตเวลาย สตฺถุ คุเณ อชานนฺโต ¶ เกวลํ สมฺโมทนํ กโรติ. เทสนํ สุตฺวา ปน สตฺถุ คุเณ ตฺวา สรณงฺคตตฺตา อิธ อิมสฺมึ สมาคเม อภิวาเทสิ ปฺจปติฏฺิเตน วนฺทิ. อตฺตานํ อธิ อชฺฌตฺตํ, อวิชเหน อตฺตานํ อธิกิจฺจ อุทฺทิสฺส ปวตฺตธมฺมา อชฺฌตฺตํ เอกชฺฌํ คหณวเสน, ภุมฺมตฺเถ เจตํ ปจฺจตฺตวจนํ. กามฺจายํ อชฺฌตฺตสทฺโท โคจรชฺฌตฺตวิสยชฺฌตฺตอชฺฌตฺตชฺฌตฺเตสุ ปวตฺตติ. เต ปเนตฺถ น ยุชฺชนฺตีติ วุตฺตํ ‘‘นิยกชฺฌตฺต’’นฺติ, นิยกสงฺขาตอชฺฌตฺตธมฺเมสูติ อตฺโถ. เตนาห ‘‘อตฺตโน สนฺตาเน’’ติ. ลุพฺภนลกฺขโณติ คิชฺฌนลกฺขโณ, อารมฺมเณ ทฬฺหคฺคหณสภาโวติ อตฺโถ. ทุสฺสนลกฺขโณติ กุชฺฌนลกฺขโณ, พฺยาปชฺชนสภาโวติ อตฺโถ. มุยฺหนลกฺขโณติ อฺาณลกฺขโณ, อารมฺมเณ สภาวสมฺโมหภาโวติ อตฺโถ. วิเหเนฺตีติ อตฺถนาสนอนตฺถุปฺปาทเนหิ วิพาเธนฺติ. ตโต เอว ยถา สคฺคมคฺเคสุ น ทิสฺสติ, เอวํ กโรนฺตีติ อาห ‘‘นาเสนฺติ วินาเสนฺตี’’ติ. อตฺตนิ สมฺภูตาติ สนฺตาเน นิพฺพตฺตา.
ปุริสสุตฺตวณฺณนา นิฏฺิตา.
๓. ชรามรณสุตฺตวณฺณนา
๑๑๔. อฺตฺร ¶ ชรามรณาติ ชรามรเณน วินา. ชรามรณวิรหิโต ชาโต นาม อตฺถิ นุ โขติ ปุจฺฉติ. ปาฬิยํ ชาตสฺสาติ ปจฺจตฺเต สามิวจนํ. มหาสาลาติ อิมินา ร-การสฺส ล-การํ กตฺวา ‘‘มหาสาลา’’ติ วุตฺตนฺติ ทสฺเสติ ยถา ‘‘ปุรตฺถิโยติ ปุลตฺถิโย’’ติ. มหาสารปฺปตฺตาติ มหนฺตํ วิภวสารํ ปตฺตา. โกฏิสตํ ธนํ, อยเมว วา ปาโ. ‘‘กุมฺภํ นาม ทส อมฺพณานี’’ติ วทนฺติ. อิสฺสราติ วิภวิสฺสริเยน อิสฺสรา. สุวณฺณรชตภาชนาทีนนฺติ อาทิ-สทฺเทน วตฺถเสยฺยาวสถาทึ สงฺคณฺหาติ. อสาธารณธนานํ นิธานคตตฺตา ‘‘อนิธานคตสฺสา’’ติ วุตฺตํ. ตุฏฺิกรณสฺสาติ ปาสาทสิวิกาทิสุขสาธนสฺส.
อารกา กิเลเสหีติ นิรุตฺตินเยน สทฺทสิทฺธิมาห. อารกาติ จ สพฺพโส สมุจฺฉินฺนตฺตา เตหิ ทูเรติ อตฺโถ. ราคาทีนํ หตตฺตา, ปาปกรเณ รหาภาวโต, อนุตฺตรทกฺขิเณยฺยตาทิปจฺจยา จ อรหํ. กามฺจายํ สํยุตฺตวณฺณนา, อภิธมฺมนโย เอว ปน นิปฺปริยาโยติ อาห ‘‘จตฺตาโร อาสวา’’ติ พฺรหฺมจริยวาสนฺติ มคฺคพฺรหฺมจริยวาสํ. วุฏฺาติ วุฏฺวนฺโต. จตูหิ มคฺเคหิ กรณียนฺติ ปจฺเจกํ จตูหิ มคฺเคหิ กตฺตพฺพํ ปริฺาปหานสจฺฉิกิริยภาวนาภิสมยํ. เอวํ คตํ โสฬสวิธํ โหติ. โอสีทาปนฏฺเน ภารา วิยาติ ภารา. เตนาห ‘‘ภารา หเว ปฺจกฺขนฺธา’’ติอาทิ (สํ. นิ. ๓.๒๒). อตฺตปฏิพทฺธตาย อตฺตโน อวิชหนโต ปรมตฺถเทสนาย จ ปรมตฺโถ อรหตฺตํ. กามฺจายมตฺโถ สพฺพสมิทฺธิสสนฺตติปริยาปนฺโน อนวชฺชธมฺโม ¶ สมฺภวติ อกุปฺปสภาวา, อปริหานธมฺเมสุ ปน อคฺคภูเต อรหตฺเต สาติสโย, น อิตเรสูติ ‘‘อรหตฺตสงฺขาโต’’ติอาทิ วุตฺตํ. โอรมฺภาคิยุทฺธมฺภาคิยวิภาคํ ทสวิธมฺปิ ภเวสุ สํโยชนํ กิเลสกมฺมวิปากวฏฺฏปจฺจโย หุตฺวา นิสฺสริตุํ อปฺปทานวเสน พนฺธตีติ ภวสํโยชนํ. สติปิ หิ อฺเสํ ตปฺปกฺขิยภาเวน วินา สํโยชนานิ เตสํ ตปฺปจฺจยภาโว อตฺถิ, ภวนิยาโม โอรมฺภาคิยุทฺธมฺภาคิยสงฺคหิโตติ ตํตํภวนิพฺพตฺตกกมฺมนิยาโม จ โหติ, น จ อุปจฺฉินฺนสํโยชนสฺส กตานิปิ กมฺมานิ ภวํ นิพฺพตฺเตนฺตีติ เตสํเยว สํโยชนฏฺโ ทฏฺพฺโพ. สมฺมา ¶ การเณหิ ชานิตฺวาติ าเยน ทุกฺขาทีสุ โส ยถา ชานิตพฺโพ; ตถา ชานิตฺวา, ปุพฺพกาลกิริยาวิมุตฺตา หิ อปรกาลกิริยา จ ยถา สมฺภวติ, ตํ ทสฺเสตุํ ‘‘มคฺคปฺายา’’ติอาทิ วุตฺตํ.
ภิชฺชนสภาโว ขณายตฺตตฺตา. นิกฺขิปิตพฺพสภาโว มรณธมฺมตฺตา. อยํ กาโย อุสฺมายุวิฺาณาปคโม ฉฑฺฑนียธมฺโม, ยสฺมึ ยํ ปติฏฺิตํ, ตํ ตสฺส สนฺตานคตวิปฺปยุตฺตนฺติ กตฺวา วตฺตพฺพตํ อรหตีติ อาห ‘‘ขีณาสวสฺส หิ อชีรณธมฺโมปิ อตฺถี’’ติอาทิ. เตนาห ภควา ‘‘อิมสฺมึเยว พฺยามมตฺเต กเฬวเร สสฺิมฺหิ สมนเก โลกฺจ ปฺเปมิ โลกสมุทยฺจ โลกนิโรธฺจา’’ติอาทิ (สํ. นิ. ๑.๑๐๗; อ. นิ. ๔.๔๕). อสฺส ขีณาสวสฺส, ‘‘ชีรณธมฺม’’นฺติ ยถาวุตฺตํ อชีรณธมฺมํ เปตฺวา ชีรณธมฺมํ ทสฺเสนฺโต ‘‘เตสํปายํ กาโย เภทนธมฺโม’’ติ เอวมาห. ชรํ ปตฺตสฺเสว หิสฺส เภทนนิกฺขิปิตพฺพตานิยเต อตฺเถ สุตฺตเทสนา ปวตฺตา. อตฺถสฺส อุปฺปตฺติ อฏฺุปฺปตฺติ, สา เอตสฺส อตฺถีติ อฏฺุปฺปตฺติโก. กิร-สทฺโท อนุสฺสวตฺโถ, เตน อนุสฺสวาคโตยมตฺโถ, น อฏฺกถาคโตติ ทีเปติ. เตนาห ‘‘วทนฺตี’’ติ. เยนายํ อตฺโถ เหตุนา อฏฺุปฺปตฺติโก, ตํ ทสฺเสตุํ ‘‘สิวิกสาลายํ นิสีทิตฺวา กถิต’’นฺติ วุตฺตํ. ‘‘วิหรติ เชตวเน’’ติ นิทานวจเนน ยถา น วิรุชฺฌติ, ตถา เวทิตพฺพํ. นนุ อิมสฺส สุตฺตสฺส ปุจฺฉาวสิโก นิกฺเขโปติ? สจฺจเมตํ, สุตฺเตกเทสํ ปน สนฺธาย อฏฺุปฺปตฺติกตาวจนํ. เกจิ ปน ‘‘ยานํ อารุหิตฺวา ราชา อาคโต, รฺโ อาโรหนียรถํ ทสฺเสตฺวา วุตฺต’’นฺติปิ วทนฺติ.
สรีเร เผณปิณฺฑสเม กึ วตฺตพฺพํ? สพฺภิ สทฺธินฺติ สาธูหิ สห ปเวทยนฺติ. น หิ กทาจิ สาธูนํ สาธูหิ สห กตฺตพฺพา โหนฺติ, ตสฺมา สีทนสภาวานํ กิเลสานํ ภิชฺชนปฺปตฺตตฺตา นิพฺพานํ สพฺภีติ วุจฺจติ. ปุริมปทสฺสาติ ‘‘สตฺจ ธมฺโม น ชรํ อุเปตี’’ติ ปทสฺส. การณํ ทสฺเสนฺโต พฺยติเรกวเสน. สตํ ธมฺโม นิพฺพานํ กิเลเสหิ สํสีทนภิชฺชนสภาโว น โหติ, ตสฺมา ตํ อาคมฺม ชรํ น อุเปติ. กิเลสา ปน ตนฺนิมิตฺตกา, ¶ เอวมยํ วุตฺตการณโต ชรํ น อุเปตีติ. เตนาห ‘‘อิท’’นฺติอาทิ. สุนฺทราธิวจนํ วา เอตํ ‘‘สพฺภี’’ติ ปทํ อปาปตาทีปนโต, สพฺภิธมฺมภูตนฺติ ¶ อตฺโถ. เตนาห ‘‘วิราโค เตสํ อคฺคมกฺขายติ (อิติวุ. ๙๐; อ. นิ. ๔.๓๔), น เตน ธมฺเมน สมตฺถิ กิฺจี’’ติ (ขุ. ปา. ๖.๔; สุ. นิ. ๒๒๗) จ.
ชรามรณสุตฺตวณฺณนา นิฏฺิตา.
๔. ปิยสุตฺตวณฺณนา
๑๑๕. รหสิ คตสฺสาติ ชนสมฺพาธโต อปกฺกนฺตสฺส. นิลีนสฺส เตเนว ชนวิเวเกน เอกมนฺตํ นิสชฺชาย เอกีภาเวน ปฏิสลฺลีนสฺส วิย. เตนาห ‘‘เอกีภูตสฺสา’’ติ. สพฺพฺุภาสิตํ กโรนฺโต อาห ตสฺส วจนํ ‘‘เอวเมต’’นฺติ สมฺปฏิจฺฉิตฺวา ตสฺส วจนํ ตถาปจฺจนุภาสนฺโต. อนฺตเกนาธิปนฺนตฺตา เอว เขตฺตวตฺถุหิรฺสุวณฺณาทิ มานุสํ ภวํ ชหโต. อนุคนฺติ อนุคตํ, ตเมว อนุคามีติ อตฺโถ. นิจยนฺติ อุปรูปริ วฑฺฒิยา นิจิตภูตํ. สมฺปรายิกนฺติ สมฺปราย หิตํ.
ปิยสุตฺตวณฺณนา นิฏฺิตา.
๕. อตฺตรกฺขิตสุตฺตวณฺณนา
๑๑๖. ปีทหนนฺติ สํยมนํ. กมฺมปถเภทํ อปฺปตฺตสฺสาติ สุปินกาโล วิย ปวตฺติมตฺตตาย กมฺมปถวิเสสํ อคตสฺส. กมฺมสฺสาติ อกุสลกมฺมสฺส. สํวรนฺติ สํวรภาวํ ทสฺเสติ, อิตรสฺส ปน สํวรภาโว ปุริเมหิ ตีหิ ปเทหิ ทสฺสิโตวาติ. โอตฺตปฺปมฺปิ คหิตเมว ตทวินาภาวโต. น หิ ปาปชิคุจฺฉนํ ปาปอุตฺราสรหิตํ, อุตฺราโส วา ปาปชิคุจฺฉนรหิโต อตฺถีติ.
อตฺตรกฺขิตสุตฺตวณฺณนา นิฏฺิตา.
๖. อปฺปกสุตฺตวณฺณนา
๑๑๗. อุฬารสทฺโท ¶ เสฏฺเ พหุเก จ ทิสฺสตีติ อาห ‘‘ปณีเต จ พหุเก จา’’ติ. มานมชฺชเนนาติ มานวเสน มทปฺปตฺติยา. อติกฺกมนฺติ สาธุมริยาทวีติกฺกมลกฺขณํ โทสํ. กูโฏ ปาโส.
อปฺปกสุตฺตวณฺณนา นิฏฺิตา.
๗. อฑฺฑกรณสุตฺตวณฺณนา
๑๑๘. ยสฺมา ¶ กามนิมิตฺตํ สตฺโต สมฺปชานมุสา ภาสติ, ตสฺมา กามา ตสฺส ปติฏฺา ปจฺจโย การณนฺติ อาห ‘‘กามเหตู’’ติอาทิ. ภทฺรมุขสีเสน วิฏฏุภํ ภทฺโรปจาเรน อุปจรตีติ อตฺโถ, วินิจฺฉโย กรียติ เอตฺถาติ อฑฺฑกรณํ, วินิจฺฉยฏฺานํ. ขิปฺปนฺติ กูฏํ, มจฺฉขิปฺปนฺติปิ วฏฺฏติ. โอฑฺฑิตนฺติ โอฑฺฑนวเสน ผลํ ปาปิตํ.
อฑฺฑกรณสุตฺตวณฺณนา นิฏฺิตา.
๘. มลฺลิกาสุตฺตวณฺณนา
๑๑๙. ‘‘กสฺมา ปุจฺฉตี’’ติ? ปุจฺฉาการณํ โจเทตฺวา สมุทยโต ปฏฺาย ทสฺเสตุํ ‘‘อยํ กิร มลฺลิกา’’ติอาทิ วุตฺตํ. มาลารามํ คนฺตฺวาติ อตฺตโน ปิตุ มาลารามํ รกฺขณตฺถฺเจว อวเสสปุปฺผคฺคหณตฺถฺจ คนฺตฺวา. กาสิคาเมติ กาสิรฏฺสฺส คาเม. โส กิร คาโม มหาโกสลราเชน อตฺตโน ธีตุยา ปติฆรํ คจฺฉนฺติยา ปุปฺผมูลตฺถาย ทินฺโน, ตํนิมิตฺตํ. ภาคิเนยฺเยน อชาตสตฺตุนา. ตสฺสาติ รฺโ ปเสนทิสฺส. สาติ มลฺลิกา. นิวตฺติตุนฺติ ตสฺสา ธมฺมตาย นิวตฺติตุํ ตสฺสา วจนํ ปฏิกฺขิปิตุํ. เนวชฺฌคาติ วตฺตมานตฺเถ อตีตวจนนฺติ อาห ‘‘นาธิคจฺฉตี’’ติ. ปุถุ อตฺตาติ เตสํ สตฺตานํ อตฺตา.
มลฺลิกาสุตฺตวณฺณนา นิฏฺิตา.
๙. ยฺสุตฺตวณฺณนา
๑๒๐. ถูณนฺติ ¶ ยฺูปตฺถมฺภํ. อุปนีตานิ ยฺํ ยชิตุํ อารมฺภาย. เอตฺตาวตาติ ‘‘อิธ, ภนฺเต…เป… รุทมานา ปริกมฺมานิ กโรนฺตี’’ติ เอตฺตเกน ปาเน. สนฺนิฏฺานนฺติ ‘‘นํ อิตฺถึ ลภิสฺสามิ นุ โข, น นุ โข ลภิสฺสามี’’ติ นิจฺฉยํ อวินฺทนฺโต น ายนฺโต. เผณุทฺเทหกนฺติ ยถา ยตฺถ กุถิเต เผณํ อุทฺเทหติ น อุปธียติ, เอวํ อเนกวารํ เผณํ อุฏฺาเปตฺวา. ตํ ทิวสนฺติ ตสฺมึ รฺา นิทฺทํ อลภิตฺวา ทุกฺขเสยฺยทิวเส. อาโลกํ โอโลเกตฺวาติ โลหกุมฺภิมุขวฏฺฏิสีเส ปตฺเต ตตฺถ มหนฺตํ อาโลกํ โอโลเกตฺวา. อตฺตาโน วจนํ รฺโ ปวตฺติาปนตฺถํ. มหาสทฺโท อุทปาทิ ‘‘เอวรูปํ ยฺํ ราชา การาเปตี’’ติ. วตฺตุกาโม อโหสิ, วตฺตฺุจ ปน อวิสหนฺโต ‘‘ส’’ อิติ วตฺวา โลหกุมฺภิยํ นิมุคฺโค. อิมํ คาถํ วตฺตุกาโม อโหสีติ อยํ ปเนตฺถ สมฺพนฺโธ. เอส นโย เสสปททฺวเยปิ. ธมฺมเภรึ จราเปสุํ ‘‘โกจิ ¶ กฺจิ ปาณํ มา หนตู’’ติ. โส อิตฺถิสามิโก ปุริโส โสตาปตฺติผเล ปติฏฺหิ อตฺตโน อุปนิสฺสยสมฺปตฺติยา สตฺตุ จ เทสนาวิลาสสมฺปตฺติยา, ราชา ปน มหาโพธินิรุชฺฌนสภาวตฺตา กิฺจิ วิเสสํ นาธิคจฺฉิ.
สงฺคหวตฺถูนีติ โลกสฺส สงฺคหการณานิ. นิปฺผนฺนสสฺสโต นวภาเค กสฺสกสฺส ทตฺวา รฺํ เอกภาคคฺคหณํ ทสมภาคคฺคหณํ. เอวํ กสฺสกา หฏฺตุฏฺา สสฺสานิ สมฺปาเทนฺตีติ อาห ‘‘สสฺสสมฺปาทเน เมธาวิตาติ อตฺโถ’’ติ. ตโต โอรภาเค กิร ฉภาคคฺคหณํ ชาตํ. ฉมาสิกนฺติ ฉนฺนํ ฉนฺนํ มาสานํ ปโหนกํ. ปาเสตีติ ปาสคเต วิย กโรติ. วาจาย ปิยสฺส ปิยกรสฺส กมฺมํ วาจาเปยฺยํ. สพฺพโส รฏฺสฺส อิทฺธาทิภาวโต เขมํ. นิรพฺพุทํ โจริยาภาวโต. อิทฺหิ รฏฺํ อโจริยํ นิรคฺคฬนฺติ วุจฺจติ อปารุตฆรภาวโต.
อุทฺธํมูลกํ กตฺวาติ อุมฺมูลํ กตฺวา. ทฺวีหิ ปริยฺเหีติ มหายฺสฺส ปุพฺพภาเค ปจฺฉา จ ปวตฺเตตพฺเพหิ ทฺวีหิ ปริวารยฺเหิ. สตฺตวีสติ…เป… นสฺสาติ สตฺตวีสาธิกานํ ติณฺณํ ปสุสตานํ ทฺวาวีสติยา อสฺสาทีหิ จ สฏฺิอธิกทฺวิสตอารฺกปสูหิ จ สทฺธึ สมฺปิณฺฑิตานํ ปน ¶ นวาธิกฉสตปสูนํ มารเณน เภรวสฺส ปาปภีรุกานํ ภยาวหสฺส. ตถา หิ วทนฺติ –
‘‘ฉสตานิ นิยุชฺชนฺติ, ปสูนํ มชฺฌิเม หนิ,
อสฺสเมธสฺส ยฺสฺส, อธิกานิ นวาปิ จา’’ติ.
สมฺมนฺติ ยุคจฺฉิทฺเท ปกฺขิปิตพฺพทณฺฑกํ. ปาเสนฺตีติ ขิปนฺติ. สํหาริเมหีติ สกเฏหิ วหิตพฺเพหิ ยูเปหิ. ปุพฺเพ กิร เอโก ราชา สมฺมาปาสํ ยชนฺโต สรสฺสตินทีตีเร ปถวิยา วิวเร ทินฺเน นิมุคฺโคเยว อโหสิ. อนฺธพาลพฺราหฺมณา คตานุคติคตา ‘‘อยํ ตสฺส สคฺคคมนมคฺโค’’ติ สฺาย ตตฺถ สมฺมาปาสยฺํ ปฏฺเปนฺติ. เตน วุตฺตํ ‘‘นิมุคฺโคกาสโต ปภุตี’’ติ. อยูโป อปฺปกทิวโส ยาโค, สยูโป พหุทิวสํ สาเธยฺโย สตฺรยาโค. มนฺตปทาภิสงฺขตานํ สปฺปิมธูนํ วาชมิติ สมฺา, หิรฺสุวณฺณโคมหึ สาทิสตฺตรสกทกฺขิณสฺส. สารคพฺภโกฏฺาคาราทีสุ นตฺเถตฺถ อคฺคฬนฺติ นิรคฺคโฬ. ตตฺถ กิร ยฺเ อตฺตโน สาปเตยฺยํ อนวเสสโต อนิคูหิตฺวา นิยฺยาตียติ. มหารมฺภาติ พหุปสุฆาตกมฺมา. อฏฺกถายํ ปน ‘‘วิวิธา ยตฺถ หฺเร’’ติ วกฺขมานตฺตา ‘‘มหากิจฺจา’’ติ อตฺโถ วุตฺโต, อิธ ‘‘มหารมฺภาติ ปปฺจวเสน อเชฬกา’’ติอาทิ วุตฺตนฺติ ‘‘พหุปสุฆาตกมฺมา’’ติ อตฺโถ วุตฺโต. นิรารมฺภาติ ¶ เอตฺถาปิ วุตฺตนเยน อตฺโถ เวทิตพฺโพ. อนุคตํ กุลนฺติ อนุกุลํ, กุลานุคตนฺติ อตฺโถ เวทิตพฺโพ. เตนาห ‘‘ยํ นิจฺจภตฺตาทิ…เป… อตฺโถ’’ติ.
ยฺสุตฺตวณฺณนา นิฏฺิตา.
๑๐. พนฺธนสุตฺตวณฺณนา
๑๒๑. อิทนฺติ ‘‘อิธ, ภนฺเต’’ติอาทิกํ วจนํ. เต ภิกฺขู อาโรเจสุนฺติ สมฺพนฺโธ. เตสูติ เตสุ รฺา พนฺธาปิตมนุสฺเสสุ. สุกตการณนฺติ สุการณกิริยํ อาโรเจสุํ, น เกวลํ เตสํ มนุสฺสานํ พนฺธาปิตภาวํ ¶ . อิทานิ ตมตฺถํ วิตฺถารโต ทสฺเสตุํ ‘‘รฺโ กิรา’’ติอาทิ วุตฺตํ. อฏฺวงฺโกติ อฏฺํโส. อนฺโตฆรจาริโนติ อนฺเตปุรวาสิโน.
อุกฺกฏฺเติ ยุทฺเธ. มนฺตีสูติ คุตฺตมนฺตีสุ. อกุตูหลนฺติ สฺตํ. ปิยนฺติ ปิยายิตพฺพํ. อนฺนปานมฺหิ มธุเร อภุตฺเต อุปฺปนฺเน. อตฺเถติ อตฺเถ กิจฺเจ ชาเต ถิรนฺติ น กเถนฺติ กายพลมตฺเตน อปเนตุํ สกฺกุเณยฺยตฺตา. สุฏฺุ รตฺตรตฺตาติ อติวิย รตฺตา เอว หุตฺวา รตฺตา. สารตฺเตนาติ สารภาเวน สารภาวสฺาย. โอหารินนฺติ เหฏฺา หรณสีลนฺติ อาห ‘‘จตูสุ อปาเยสุ อากฑฺฒนก’’นฺติ. สิถิลนฺติ สิถิลาการํ, น ปน สิถิลํ. เตนาห ภควา ‘‘ทุปฺปมฺุจ’’นฺติ.
พนฺธนสุตฺตวณฺณนา นิฏฺิตา.
ปมวคฺควณฺณนา นิฏฺิตา.
๒. ทุติยวคฺโค
๑. สตฺตชฏิลสุตฺตวณฺณนา
๑๒๒. ปุพฺพารามสงฺขาเตติ สาวตฺถินครสฺส ปุพฺพทิสาย กตตฺตา ปุพฺพาราเมติ สงฺขํ คเต. ตตฺราติ ‘‘มิคารมาตุยา ปาสาเท’’ติ ตสฺมึ สํขิตฺตวจเน. อยํ อิทานิ วุจฺจมานา อนุปุพฺพิกถา อาทิโต ปฏฺาย อนุกฺกมกถา. ปตฺถนํ อกาสิ ตสฺส ภควโต อคฺคุปฏฺายิกํ เอกํ อุปาสิกํ ทิสฺวา ตํ านนฺตรํ อากงฺขนฺตี. เมณฺฑกปุตฺตสฺสาติ เมณฺฑกเสฏฺิปุตฺตสฺส. มาติฏฺาเน ¶ เปสิ ตสฺสา อุปการํ ครุภาวฺจ ทิสฺวา. ตาย การิเต ปาสาเทติ ตาย มหาอุปาสิกาย มหาลตาปสาธนํ วิสฺสชฺเชตฺวา นวหิ โกฏีหิ กรีสมตฺเต ภูมิภาเค การิเต สหสฺสคพฺภปฏิมณฺฑิเต ปาสาเท.
ปรูฬฺหกจฺฉาติ ปรูฬฺหกจฺฉโลมา. กมณฺฑลุฆฏิกาทึ ปพฺพชิตปริกฺขารํ. นคฺคโภคฺคนิสฺสิริกานนฺติ นคฺคานฺเจว โภคฺคานฺจ นิสฺสิริกานฺจ. เต หิ อนิวตฺถวตฺถตาย นคฺคา เจว, อเจลกวตาทินา โภคฺคสรีรตาย โภคฺคา, โสภารหิตตาย นิสฺสิริกา จ. อตฺตนา ทิฏฺสุตํ ¶ ปฏิจฺฉาเทตฺวา น กเถยฺยุนฺติ อการณเมตํ เตสํ รฺา ปยุตฺตจรปุริสภาวโต. เอวํ กเต ปน เต ‘‘อฺเปิ ปพฺพชิตา อตฺถีติ อยํ ชานาตี’’ติ มฺเยฺยุนฺติ โกหฺจิตฺโต เอวํ อกาสีติ สกฺกา วิฺาตุํ. ตถา หิ เตนตฺเถน อปริโตสมาโน ‘‘อปิจา’’ติอาทิมาห.
กาสิกจนฺทนนฺติ อุชฺชลจนฺทนํ. ตํ กิร วณฺณวเสน สมุชฺชลํ โหติ ปภสฺสรํ, ตทตฺถเมว นํ สณฺหตรํ กโรนฺติ. เตนาห ‘‘กาสิกจนฺทนนฺติ สณฺหจนฺทน’’นฺติ. วณฺณคนฺธตฺถายาติ วณฺณโสภตฺถฺเจว สุคนฺธภาวตฺถฺจ. วณฺณคนฺธตฺถายาติ ฉวิราคกรณตฺถฺเจว สุคนฺธตฺถาย จ. ‘‘คิหินา’’ติอาทีหิ ปเทหิ เอวํ ปมาทวิหารินา ตยา อรหนฺโต ทุวิฺเยฺยาติ ทสฺเสติ.
สํวาโส นาม อิธ กาเลน อุปสงฺกมนนฺติ ทสฺเสนฺโต ‘‘อุปสงฺกมนฺเตนา’’ติ อาห. กายวาจาหิ อสํยเตนปิ สํยตากาโร, อสํวุตินฺทฺริเยนปิ สํวุตินฺทฺริยากาโร. ปริคฺคเหสฺสามีติ วีมํสิสฺสามิ ‘‘ปริสุทฺธํ นุ โข, โน’’ติ. สปฺปฺเนาติ สีลปริคฺคณฺหนปฺาย สปฺปฺเน. ชานิตุํ น สกฺโกติ สภาวสฺส สโต สีลสฺส อนุปธารณโต.
กถเนนาติ อปราปรํ กถเนน. ตถา หิ วกฺขติ ‘‘เอกจฺจสฺส หี’’ติอาทิ. อริยโวหาโรติ ทิฏฺาทิลกฺขเณน โวหริโต ‘‘ทิฏฺํ อทิฏฺ’’นฺติอาทินา ปวุตฺตสทฺทโวหาโร. ตสฺส ปน การณเมว คณฺหนฺโต ‘‘เอตฺถ เจตนา’’ติ อาห. เอส นโย อนริยโวหาเรปิ. ปรมตฺถโต หิ สจฺจวาจาทโย มุสาวาทาทโย เจตนาลกฺขณาติ. ปฺตฺติโวหาโร ตถา ตถา โวหริตพฺพโต เอวมาห ‘‘สํโวหาเรน โข, มหาราช, โสเจยฺยํ เวทิตพฺพ’’นฺติ.
าณถาโมติ าณคุณพลํ, เยน านุปฺปตฺติกปฏิภานาทินา อจฺจายิกกิจฺจกรณียานิ นิฏฺาเปติ. สํกถายาติ อตฺถวีมํสนวเสน ปวตฺตาย สมฺมากถาย. อุปฺปิลวติ ลหุกภาวโต. เหฏฺาจรกาติ ¶ อวจรกา. เย อนุปวิสิตฺวา ปเรสํ รหสฺสวีมํสนวเสน ปวตฺตา, เตสุ โอจรกโวหาโรติ วุตฺตํ ‘‘จรา หี’’ติอาทิ.
วณฺณสณฺาเนนาติ วณฺเณน วา สณฺาเนน วา วณฺณโปกฺขรตาย วา สณฺานสมฺปตฺติยา วา. สุชาโน เปสโล วิสฺสเสติ โยชนา. ลหุกทสฺสเนนาติ ¶ ปริตฺตทสฺสเนน วิชฺชุเกน วิย. ปริกฺขารภณฺฑเกนาติ ปพฺพชิตปริกฺขารภูเตน ภณฺฑเกน. โลหฑฺฒมาโสติ โลหมโย อุปฑฺฒคฺฆนกมาโส.
สตฺตชฏิลสุตฺตวณฺณนา นิฏฺิตา.
๒. ปฺจราชสุตฺตวณฺณนา
๑๒๓. รูปาติ รูปสงฺขาตา กามคุณา. เต ปน นีลาทิวเสน อเนกเภทภินฺนาปิ รูปายตนตฺตา จกฺขุวิฺเยฺยตํ นาติวตฺตนฺตีติ อาห ‘‘นีลปีตาทิเภทํ รูปารมฺมณ’’นฺติ. โต-สทฺโทปิ ทา-สทฺโท วิย กาลตฺโถ โหตีติ อาห ‘‘ยโตติ ยทา’’ติ. มนํ อาปยติ วฑฺเฒตีติ มนาปํ, มโนรมํ. มนาปนิปฺผตฺติตนฺติ ตสฺส ปุคฺคลสฺส มนสา ปิยายิตํ, ตสฺส อคฺคภาเวน ปริยนฺตํ ปรมํ โกฏึ กตฺวา ปวตฺติตนฺติ อตฺโถ. ปุคฺคลมนาปนฺติ อารมฺมณสภาวํ อจินฺเตตฺวา ปุคฺคลสฺส วเสน มนาปภาเวเนว อิฏฺตาย อิฏฺนฺติ. สมฺมุตีติ สมฺา. ปุคฺคลมนาปํ นาม สฺาวิปลฺลาสวเสน วิปรีตมฺปิ คณฺหาติ อิตรสภาวโตติ อาห ‘‘ยํ เอกสฺส…เป… อิฏฺํ กนฺต’’นฺติ. อิทานิ ตํ ชิวฺหาวิฺเยฺยวเสน โยเชตฺวา ทสฺเสนฺโต ‘‘ปจฺจนฺตวาสีน’’นฺติอาทิมาห. อิทํ ปุคฺคลมนาปนฺติ อิทํ ยถาวุตฺตํ ชิวฺหาวิฺเยฺยํ วิย อฺมฺปิ เอวํชาติกํ เตน เตน ปุคฺคเลน มนาปนฺติ คเหตพฺพารมฺมณํ ปุคฺคลมนาปํ นาม.
โลเก ปฏิวิภตฺตํ นตฺถิ, วิภชิตฺวา ทสฺสเนน โลเกน มธุรชาเตนปิ ปฏิวิภตฺตํ กตฺวา คเหตุํ น สกฺกุเณยฺยาติ อธิปฺปาโย. เตนาห ‘‘วิภชิตฺวา ปน ทสฺเสตพฺพ’’นฺติ. ทิพฺพกปฺปมฺปีติ เทวโลกปริยาปนฺนสทิสมฺปิ อมนาปํ อุปฏฺาติ อุฬารปณีตารมฺมณปริจยโต. มชฺฌิมานํ ปน…เป… วิภชิตพฺพํ เตสํ มนาปสฺส มนาปโต, อมนาปสฺส อมนาปโต อุปฏฺานโต. ตตฺถปิ อิฏฺานิฏฺปริจฺเฉโท นิปฺปริยายโต เอวํ เวทิตพฺโพติ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘ตฺจ ปเนต’’นฺติอาทิ. ตฺจ ปเนตํ อิฏฺานิฏฺภูตํ อารมฺมณํ กามาวจรชวเนสุ อกุสลสฺส วเสน เยภุยฺเยน ¶ ปวตฺตตีติ กตฺวา ตตฺถ ‘‘รชฺชติ ทุสฺสตี’’ติ อกุสลสฺเสว ปวตฺติ ทสฺสิตา. เสสกามาวจรสฺสปิ วเสน ปวตฺติ ลพฺภเตว. ตถา หิ ตํ อปฺปฏิกูเลปิ ปฏิกูลาการโต, ปฏิกูเลปิ ¶ อปฺปฏิกูลาการโต ปวตฺตตีติ. วิปากจิตฺตํ อิฏฺานิฏฺํ ปริจฺฉินฺทติ, น สกฺกา วิปากํ วฺเจตุนฺติ. กุสลกมฺมํ หิ เอกนฺตโต อิฏฺเมว, อกุสลกมฺมฺจ อนิฏฺเมว, ตสฺมา ตตฺถ อุปฺปชฺชมานํ วิปากจิตฺตํ ยถาสภาวโต ปวตฺตตีติ.
ยํ ปน สมฺโมหวิโนทนิยํ ‘‘กุสลกมฺมชํ อนิฏฺํ นาม นตฺถี’’ติ เอตฺตกเมว วุตฺตํ, ตํ ปน นิทสฺสนมตฺตํ ทฏฺพฺพํ. เตน โสภนํ อกุสลกมฺมชมฺปิ เอกจฺจานํ สตฺตานํ อิฏฺนฺติ อนฺุาตํ สิยา. กุสลกมฺมชํ ปน สพฺเพสํ อิฏฺเมวาติ วทนฺติ. ติรจฺฉานคตานํ เกสฺจิ มนุสฺสรูปํ อมนาปํ, ยโต เต ทิสฺวาว ปลายนฺติ. มนุสฺสา จ เทวตานํ รูปํ ทิสฺวา ภายนฺติ, เตสมฺปิ วิปากวิฺาณํ ตํ รูปํ อารพฺภ กุสลวิปากเมว อุปฺปชฺชติ, ตาทิสสฺส ปน ปฺุสฺส อภาวา น เตสํ ตตฺถ อภิรติ โหตีติ ทฏฺพฺพํ. กุสลกมฺมชสฺส ปน อนิฏฺสฺส อภาโว วิย อกุสลกมฺมชสฺส โสภนสฺส อิฏฺสฺส อภาโว วตฺตพฺโพ. หตฺถิอาทีนมฺปิ หิ อกุสลกมฺมชํ มนุสฺสานํ อกุสลวิปากสฺเสว อารมฺมณํ, กุสลกมฺมชํ ปน ปวตฺเต สมุฏฺิตํ กุสลวิปากสฺส, อิฏฺารมฺมเณน โวมิสฺสกตฺตา อปฺปกํ อกุสลกมฺมชํ พหุลํ อกุสลวิปากุปฺปตฺติยา การณํ น ภวิสฺสตีติ สกฺกา วตฺตุํ. อิทานิ ตเมว วิปากวเสน อิฏฺานิฏฺารมฺมณววตฺถานํ วิภาเวตุํ ‘‘กิฺจาปิ หี’’ติอาทิ วุตฺตํ. ตยิทํ สมฺมุติมนาปสํวิภาคตฺถํ วุตฺตํ, อิธ ปน น ตถา วิภตฺตนฺติ อาห ‘‘ภควา ปนา’’ติอาทิ.
โส อุปาสโก จนฺทนงฺคลคาเม ชาตตฺตา ‘‘จนฺทนงฺคลิโก’’ติ ปฺายติ, ‘‘จนฺทนวิลาโส’’ติ เกจิ. ตสฺส อุปาสกสฺส ปฏิภานํ อุทปาทีติ โยชนา. เต ราชาโน หตปฺปเภ หตโสเภ ทิสฺวาติ สมฺพนฺโธ. อุทกาภิสิตฺเตติ อุทเกน อภิสิฺจิเต. องฺคาเร วิยาติ องฺคารกฺขเณ วิย.
กาลสฺเสวาติ ปเคว. อวิคตคนฺธํ ตงฺขณวิกสิตตาย. อีทิสํ วจนนฺติ ‘‘อจฺฉาเทสี’’ติ เอวรูปํ วจนนฺติ.
ปฺจราชสุตฺตวณฺณนา นิฏฺิตา.
๓. โทณปากสุตฺตวณฺณนา
๑๒๔. ‘‘โทณปากกุร’’นฺติ ¶ เอตฺถ วิภตฺติโลปํ กตฺวา นิทฺเทโสติ อาห ‘‘โทณปากํ กุร’’นฺติ. โทณสฺสาติ จตุนฺนํ อาฬฺหกานํ, โสฬสนาฬีนนฺติ อตฺโถ. ตทุปิยนฺติ ตทนุรูปํ, ตสฺส ¶ วุตฺตปริมาณสฺส อนุจฺฉวิกนฺติ อตฺโถ. ปุพฺเพติ ตํทิวสโต ปุริมตรทิวเสสุ. พลวาติ มหา. ภตฺตปริฬาโหติ ภตฺตสมฺมทเหตุโก. อสฺส รฺโ อุโภสุ ปสฺเสสุ คหิตตาลวณฺฏา พีชนฺติ ยมกตาลวณฺเฏหิ. ผาสุวิหารนฺติ โภชเน มตฺตฺุตาย ลทฺธพฺพสุขวิหารํ. โภชนมตฺตฺู หิ สุขวิหาโร โหติ. เตนาห ‘‘ตนุกสฺส ภวนฺติ เวทนา, สณิกํ ชีรติ อายุ ปาลย’’นฺติ.
ตนุกสฺสาติ ตนุกา อสฺส ปุคฺคลสฺส, ภุตฺตปจฺจยา วิสภาคเวทนา น โหนฺตีติ อตฺโถ. สณิกนฺติ มนฺทํ มุทุกํ, อปริสฺสยเมวาติ อตฺโถ. ชีรตีติ ปริภุตฺตาหาโร ปจฺจติ. อายุปาลยนฺติ นิโรโธ อเวทโน ชีวิตํ รกฺขนฺโต. อถ วา สณิกํ ชีรตีติ โส โภชเน มตฺตฺู ปุคฺคโล ปริมิตาหารตาย สณิกํ จิเรน ชีรติ ชรํ ปาปุณาติ ชีวิตํ ปาเลนฺโต.
ปริยาปุณิตฺวาติ เอตฺถ ยถา สพฺพํ โส ปริยาปุณิ, ตโต ปรฺจ ยถา ปฏิปชฺชิ, ตํ ทสฺเสตุํ ‘‘รฺา สทฺธิ’’นฺติอาทิ วุตฺตํ. ตาวตเก ตณฺฑุเล หาเรยฺยาสิ ตทุปิยฺจ พฺยฺชนนฺติ อาเนตฺวา สมฺพนฺโธ.
ปุริสภาโค เอสาติ มชฺฌิเมน ปุริเสน ภฺุชิตพฺพภาโค เอโส, ยทิทํ นาฬิโกทนมตฺตํ. สลฺลิขิตสรีรตาติ ภมํ อาโรเปตฺวา อุลฺลิขิตสฺส วิย สพฺพปริฬาหวูปสมสฺส ปุถุลตาปคตสรีรสฺส. สีลํ สมฺปรายิกตฺโถติ วุตฺตํ, กุโต ปเนตฺถ สีลนฺติ อาห ‘‘โภชเน’’ติอาทิ. สีลงฺคํ นาม โหตีติ จตุปาริสุทฺธิสีลสฺส อวยโว เอโก ภาโค โหติ.
โทณปากสุตฺตวณฺณนา นิฏฺิตา.
๔. ปมสงฺคามสุตฺตวณฺณนา
๑๒๕. เวเทน ¶ าเณน อีหติ อิริยตีติ เวเทหี, โกสลราชภคินี อชาตสตฺตุโน มาตา, สา กิร สมฺปชฺชาติกา. เตนาห ‘‘ปณฺฑิตาธิวจน’’นฺติ, จตฺตาริ องฺคานิ เอติสฺสนฺติ จตุรงฺคินี. ทฺวินฺนํ รชฺชานนฺติ กาสิกรชฺชมคธรชฺชานํ อนฺตเร, โส ปน คาโม กาสิกรชฺโช.
ปาปาติ ลามกา นิหีนาจารา. เมชฺชติ สินิยฺหตีติ เมตฺติ, สา เอเตสุ อตฺถีติ มิตฺตา. สห อยนฺติ ปวตฺตนฺตีติ สหายา. สมฺปวงฺกนฺติ สุฏฺุ โอนตํ. ชยการณํ ทิสฺวา อาห, ตถา ¶ หิ ‘‘อชฺช อิมํ รตฺตึ ทุกฺขํ เสตี’’ติ กาลปริจฺเฉทวเสน วุตฺตํ. เวริฆาโต นาม เวริปุคฺคเล สตีติ อาห ‘‘เวริปุคฺคลํ ลภตี’’ติ.
ปมสงฺคามสุตฺตวณฺณนา นิฏฺิตา.
๕. ทุติยสงฺคามสุตฺตวณฺณนา
๑๒๖. สุณาถาติ ‘‘วตฺวา’’ติ วจนเสโส. อุปกปฺปตีติ สมฺภวติ. สยฺหํ โหตีติ กาตุํ สกฺกา โหติ. ‘‘ยทา จฺเ’’ติ จ-กาโร นิปาตมตฺตนฺติ อาห ‘‘ยทา อฺเ’’ติ. วิลุมฺปนฺตีติ วินาสํ อจฺฉินฺทนํ กโรนฺติ. วิลุมฺปียตีติ วิลุตฺตปรสนฺตกสฺส อสกตฺตา ปุคฺคโล ทิฏฺธมฺมิกํ กมฺมผลํ ปฏิสํเวเทนฺโต วิย สยมฺปิ ปเรน วิลุมฺปียติ, ธนชานึ ปาปุณาติ. ‘‘การณ’’นฺติ หิ มฺตีติ ปาปกิริยํ อตฺตโน หิตาวหํ การณํ กตฺวา มฺติ. ชยนฺโต ปุคฺคโล ‘‘อิทํ นาม ชินามี’’ติ มฺมาโน สยมฺปิ ตโต ปราชยํ ปาปุณาติ. ฆฏฺเฏตารนฺติ ปาปกมฺมวิปากํ. กมฺมวิวฏฺเฏนาติ กมฺมสฺส วิวฏฺฏเนน, ปจฺจยลาเภน ลทฺธาวสเรน วิวฏฺเฏตฺวา วิคมิเตน กมฺเมนาติ อตฺโถ.
ทุติยสงฺคามสุตฺตวณฺณนา นิฏฺิตา.
๖. มลฺลิกาสุตฺตวณฺณนา
๑๒๗. เอกจฺจาติ ¶ ปณฺฑิตา สปฺา. เสยฺยาติ วรา. คาถาสุขตฺถํ สสุรสทฺทโลปํ กตฺวา ‘‘สสฺสุเทวา’’ติ วุตฺตนฺติ อาห ‘‘สสฺสุสสุรเทวตา’’ติ. ทิสาเชฏฺกาติ จตูสุปิ ทิสาสุ เชฏฺกสีเสน หิ โลกํ วทติ. ตาทิสายาติ ตถารูปาย เมธาวิตาทิคุณวุตฺติยา. สุภริยายาติ สุเขตฺตภูตาย สุนฺทริตฺถิยาติ อตฺโถ.
มลฺลิกาสุตฺตวณฺณนา นิฏฺิตา.
๗. อปฺปมาทสุตฺตวณฺณนา
๑๒๘. สมธิคฺคยฺหาติ สมฺมา อติวิย คเหตฺวา, าเยน วิเสสโต คณฺหิตฺวา. การาปกอปฺปมาโทติ ติณฺณํ ปฺุกิริยวตฺถูนํ ปวตฺตกอปฺปมาโท. สมวธานนฺติ สมวโรธํ อนฺโตคธํ. อุปกฺเขปนฺติ พหิ อหุตฺวา ปกฺขิปิตพฺพตํ. เสสปทชาตานิ วิย อว…เป… ธมฺมา สปฺปเทสตฺตา. อปฺปมาเท สโมธานํ คจฺฉนฺติ ตสฺส นิปฺปเทสตฺตา. อคฺคํ เสฏฺํ มหนฺตํ เสสธมฺมานํ ¶ อปฺปมาโท. ปฏิลาภกฏฺเนาติ อธิคมเหตุตาย. โลกิโยปิ สมาโนติ กามาวจโรปิ สมาโน. มหคฺคตานุตฺตรานํ ปุพฺพภาเค ปวตฺตอปฺปมาโท หิ อิธาธิปฺเปโต.
ปสํสนฺติ ปณฺฑิตาติ โยชนา. อปฺปมาทสฺส ปาสํสภาเว เอกนฺตโต กตฺตพฺพตาย ปน ‘‘เอตานี’’ติอาทินา การณํ อาห. อิมิสฺสา โยชนาย ‘‘ปฺุกิริยาสู’’ติ ปทสฺส ‘‘อปฺปมตฺโต’’ติ อิมินา สมฺพนฺโธ. ยสฺมา ปณฺฑิตา อปฺปมาทํ ปสํสนฺติ, ยสฺมา จ ปฺุกิริยาสุ อปฺปมตฺโต อุโภ อตฺเถ อธิคฺคณฺหาติ, ตสฺมา อายุอาทีนิ ปตฺถยนฺเตน อปฺปมาโทว กาตพฺโพติ. ทุติยโยชนาย ปน ปณฺฑิตา อปฺปมาทํ ปสํสนฺติ. กตฺถ? ปฺุกิริยาสุ. กสฺมาติ เจ? อปฺปมตฺโตติอาทิ. เตนาห ‘‘ยสฺมา…เป… อตฺโถ’’ติ. อตฺถปฏิลาภาติ ทิฏฺธมฺมิกาทิหิตปฏิลาภา.
อปฺปมาทสุตฺตวณฺณนา นิฏฺิตา.
๘. กลฺยาณมิตฺตสุตฺตวณฺณนา
๑๒๙. สีลาทิคุณสมนฺนาคโต ¶ กลฺยาโณ ภทฺทโก มิตฺโต เอตสฺสาติ กลฺยาณมิตฺโต, ตสฺส ธมฺโม กลฺยาณมิตฺตสฺเสว สฺวาขาโต นาม โหติ สุตฺวา กตฺตพฺพกิจฺจสฺส สาธนโต. เตนาห ‘‘อตฺถํ ปูเรตี’’ติ. อิตรสฺสาติ ปาปมิตฺตสฺส. เตนาติ อตฺถปูรเณน. เอตนฺติ ‘‘โส จ โข กลฺยาณมิตฺตสฺสา’’ติ เอตํ วจนํ. เทสนาธมฺโมติ ปริยตฺติธมฺโม. โส หิ กลฺยาณมิตฺตโต ปจฺจกฺขโต ลทฺธพฺโพ, อิตเร ตทุปนิสฺสยา ปจฺจตฺตปุริสกาเรหิ, เตน ลทฺธพฺโพ กลฺยาณมิตฺโตติ เอวมตฺโถ คเหตพฺโพ. สาวกโพธิสตฺตวเสน เหสา เทสนา อาคตา. น หิ เสสโพธิสตฺตานํ ปโรปเทเสน ปโยชนํ อตฺถิ.
อุปฑฺฒํ กลฺยาณมิตฺตโตติ พฺรหฺมจริยํ จรนฺตสฺส อุปฑฺฒคุโณ กลฺยาณมิตฺตโต ลทฺธพฺโพ. อุปฑฺฒํ ปจฺจตฺตปุริสการโตติ อิตรํ อุปฑฺฒํ าณํ ปฏิปชฺชนฺตสฺส อตฺตโน ปุริสการโต. โลเกปิ ปากโฏยมตฺโถ ‘‘อาจริยโต อุปฑฺฒํ, ปจฺจตฺตปุริสการโต อุปฑฺฒํ ลทฺธพฺพา เตวิชฺชตา’’ติ, ตสฺมา เถโร ตถา จินฺเตสิ. นิปฺปเทสนฺติ อนวเสสโต. ตโตติ กลฺยาณมิตฺตโต. อุปฑฺฒํ อาคจฺฉตีติ อุปฑฺฒคุโณ ปฏิปชฺชนฺตํ อุปคจฺฉติ. พหูหิ ปุริเสหิ. วินิพฺโภโค วิเวจนํ นตฺถิ เอกชฺฌํ อตฺถสฺส วิเวเจตุํ อสกฺกุเณยฺยตฺตา. เอสาติ ปรโตโฆสปจฺจตฺตปุริสการโต จ สิชฺฌมาโน อตฺโถ. เอตฺตกนฺติ เอตฺตโก ภาโค. ยทิ น สกฺกา ลทฺธุํ, อถ กสฺมา อุปฑฺฒนฺติ วุตฺตนฺติ อาห ‘‘กลฺยาณมิตฺตตายา’’ติอาทิ. สมฺมาทิฏฺิอาทีสุ น สกฺกา ลทฺธุํ. อสกฺกุเณยฺเย ¶ สกลมฺปิ น สมฺภวติ ปรโตโฆสมตฺเตน เตสํ อสิชฺฌนโต, ปธานเหตุภาวทีปนตฺถํ ปน ‘‘สกลเมวา’’ติ วุตฺตํ. ปุพฺพภาคปฏิลาภงฺคนฺติ ปุพฺพภาเค ปฏิลทฺธพฺพการณํ กลฺยาณมิตฺตสฺส อุปเทเสน วินา เตน อุตฺตริ วิเสสโต อลทฺธพฺพโต. อตฺถโตติ ปรมตฺถโต. ‘‘กลฺยาณมิตฺตํ…เป… จตฺตาโร ขนฺธา’’ติ วตฺวา สุตฺวาติ อตฺโถ. เต ปน สีลาทโย สงฺขารกฺขนฺธปริยาปนฺนาติ อาห ‘‘สงฺขารกฺขนฺโธติปิ วทนฺติเยวา’’ติ.
มาเหวนฺติ มา อห เอวนฺติ เฉโท, อหาติ นิปาตมตฺตํ, มาติ ปฏิเสเธ นิปาโต. เตนาห ‘‘มา เอวํ อภณี’’ติ. ‘‘มาเหวํ อานนฺทา’’ติ ¶ วทโต ภควโต อิมสฺมึ าเน ตาทิสสฺส นาม เต, อานนฺท, กลฺยาณมิตฺตคุเณ เสวโต วตฺตุํ ยุตฺตํ อยาถาวโตติ ธมฺมภณฺฑาคาริกสฺส ยถาภูตคุณกิตฺตนมุเขน ปฏิกฺเขโป ยุตฺโตติ ทสฺเสนฺโต ‘‘พหุสฺสุโต’’ติอาทิมาห. อิทนฺติ อิทํ วจนํ ภควา อาหาติ สมฺพนฺโธ. สกลเมว หีติ เอตฺถ หิ-สทฺโท เหตุอตฺโถ. เตน ‘‘มาเหว’’นฺติ ตสฺส ปฏิกฺเขปสฺส การณํ โชติตํ, น สรูปโต วุตฺตํ. ‘‘กลฺยาณมิตฺตสฺเสต’’นฺติอาทินา ปน ตํ สรูปโต ทสฺสิตนฺติ อาห ‘‘อิทานิ…เป… อาทิมาหา’’ติ. ปาฏิกงฺขิตพฺพนฺติ อิจฺฉนฏฺเน ปาฏิกงฺขิตพฺพํ, น ปฏิกงฺขานิมิตฺเตนาติ อาห ‘‘อวสฺสํภาวีติ อตฺโถ’’ติ.
อิธาติ อนฺโตคธาวธารณปทํ, อิเธวาติ อตฺโถ. อิมสฺมึเยว หิ สาสเน อริยมคฺคภาวนา, น อฺตฺถ. อาทิปทานํเยวาติ ตสฺมึ ตสฺมึ วากฺเย อาทิโต เอว วุตฺตสมฺมาทิฏฺิอาทิปทานํเยว. สมฺมาทสฺสนลกฺขณาติ จตุนฺนํ อริยสจฺจานํ ปริฺาภิสมยาทิวเสน สมฺมเทว ทสฺสนสภาวา. สมฺมาอภิโรปนลกฺขโณติ นิพฺพานสงฺขาเต อารมฺมเณ สมฺปยุตฺตธมฺเม สมฺมเทว อาโรปนสภาโว. สมฺมาปริคฺคหณลกฺขณาติ มุสาวาทาทีนํ วิสํวาทนาทิกิจฺจตาย ลูขานํ อปริคฺคาหกานํ ปฏิปกฺขภาวโต ปริคฺคาหกสภาวา สมฺมาวาจา สินิทฺธภาเวน สมฺปยุตฺตธมฺเม สมฺมาวาจาปจฺจยํ สุภาสิตโสตารฺจ ปุคฺคลํ ปริคฺคณฺหาตีติ สมฺมาปริคฺคหณลกฺขณา. ยถา กายิกกิริยา กิฺจิ กตฺตพฺพํ สมุฏฺาเปติ, สยฺจ สมุฏฺหนํ ฆฏนํ โหติ, ตถา สมฺมากมฺมนฺต สงฺขาตา วิรติปีติ สมุฏฺาปนลกฺขณา ทฏฺพฺพา, สมฺปยุตฺตธมฺมานํ วา อุกฺขิปนํ สมุฏฺาปนํ กายิกกิริยาย ภารุกฺขิปนํ วิย. ชีวมานสฺส สตฺตสฺส, สมฺปยุตฺตธมฺมานํ วา, ชีวิตปฺปวตฺติยา อาชีวสฺเสว วา สุทฺธิ โวทานํ. ยถา อุปฺปนฺนุปฺปนฺนานํ วชฺชานํ ธมฺเมน ปหานานุปฺปาทอตฺถลาภาทิปริวุฑฺฒิ โหติ, เอวํ สมฺปยุตฺตานํ ปคฺคหณสภาโวติ สมฺมาปคฺคหลกฺขโณ สมฺมาวายาโม. กายเวทนาจิตฺตธมฺเมสุ สุภสุขนิจฺจอตฺตคาหานฺจ วิธมนวเสน สมฺมาปติฏฺานสภาวาติ สมฺมาอุปฏฺานลกฺขณา สมฺมาสติ. สมฺปยุตฺตธมฺมานํ สมฺมา สมาทหนํ ¶ เอกคฺคตากรณํ สภาโว เอตสฺสาติ สมฺมาสมาธานลกฺขโณ สมฺมาสมาธิ. ตีณิ กิจฺจานิ โหนฺติ ปฏิปกฺขธมฺเมสุ ¶ , อารมฺมณธมฺเมสุ, สมฺปยุตฺตธมฺเมสุ จ เอกสฺมึเยว ขเณ ปวตฺติวิเสสภูตานิ. อิทานิ ตานิ สรูปโต ทสฺเสตุํ ‘‘เสยฺยถิท’’นฺติอาทิ วุตฺตํ. สทฺธินฺติ อิมินา ‘‘อฺเหี’’ติ วุตฺตกิเลสา มิจฺฉาทิฏฺิยา สห เอกฏฺา วา อเนกฏฺา วาติ ทสฺเสติ. ปชหติ ปหาย นํ ปฏิวิชฺฌติ. นิโรธนฺติ นิพฺพานํ อารมฺมณํ กโรติ สจฺฉิกิริยาปฏิเวเธน ปฏิวิชฺฌติ.
น เกวลํ มคฺคธมฺมา วุตฺตนเยเนว, อถ โข อปเรนปิ นเยน เวทิตพฺพาติ ทสฺเสนฺโต ‘‘อปิจา’’ติอาทิมาห. นานาขณา ปุนปฺปุนํ อุปฺปชฺชนโต. นานารมฺมณา อนิจฺจานุปสฺสนาทิภาวโต. เอกกฺขณา สกิเทว อุปฺปชฺชนโต. เอการมฺมณา นิพฺพานวิสยตฺตา. จตฺตาริ นามานิ ลภติ ปริฺาภิสมยาทิวเสน ปวตฺติยา. ตีณิ นามานิ ลภติ กามสงฺกปฺปาทีนํ ปหานวเสน ปวตฺติยา. ปฏิปกฺขปหานวเสน หิสฺส นามตฺตยลาโภ. เอส นโย เสเสสุปิ. วิรติโยปิ โหนฺติ เจตนาโยปิ ปุพฺพภาเคปิ วิกฺขมฺภนวเสน ปวตฺตนโต. มคฺคกฺขเณ ปน วิรติโยว ปฏิปกฺขสมุจฺฉินฺทนสฺส มคฺคกิจฺจตฺตา. น หิ เจตนา มคฺคสภาวา. สมฺมปฺปธานสติปฏฺานวเสนาติ จตุพฺพิธสมฺมปฺปธานจตุพฺพิธสติปฏฺานวเสน จตฺตาริ นามานิ ลภติ อนุปฺปนฺนากุสลานุปฺปาทนาทีนํ กุสลานฺจ วฑฺฒนโต. ปุพฺพภาเคปิ มคฺคกฺขเณปีติ ยถา ปุพฺพภาเค ปมชฺฌานาทิวเสน นานา. เอวํ มคฺคกฺขเณปิ. น หิ เอโกปิ จ มคฺคสมาธิ ปมชฺฌานสมาธิอาทินามานิ ลภติ สมฺมาทิฏฺิอาทีนํ วิย กิจฺจวเสน เภทาภาวโต. เตนาห ‘‘มคฺคกฺขเณปิ สมฺมาสมาธิเยวา’’ติ.
ตฺวา าตพฺพาติ สมฺพนฺโธ. วุทฺธิ นาม เวปุลฺลํ ภิยฺโยภาโว ปุนปฺปุนํ อุปฺปาโท เอวาติ อาห ‘‘ปุนปฺปุนํ ชเนตี’’ติ. อภินิพฺพตฺเตตีติ อภิวฑฺฒํ ปาเปนฺโต นิพฺพตฺเตติ. วิวิตฺตตาติ วิวิตฺตภาโว. โส หิ วิเวจนียโต วิวิจฺจติ, ยํ วิวิจฺจิตฺวา ิตํ, ตทุภยมฺปิ อิธ วิวิตฺตภาวสามฺเน ‘‘วิวิตฺตตา’’ติ วุตฺตํ. เตสุ ปุริโม วิเวจนียโต วิวิจฺจมานตาย วิวิจฺจนกิริยาย สมงฺคี ธมฺมสมูโห ตาย เอว วิวิจฺจนกิริยาย วเสน วิเวโกติ คหิโต. อิตโร สพฺพโส ตโต วิวิตฺตสภาวตาย. ตตฺถ ยสฺมึ ธมฺมปฺุเช สมฺมาทิฏฺิ ปวตฺตติ, ตํ ยถาวุตฺตาย วิวิจฺจมานตาย วิเวกสงฺขาตํ นิสฺสาเยว ปวตฺตติ, อิตรํ ปน ตํนินฺนตาตํอารมฺมณตาหีติ วุตฺตํ ‘‘วิเวกํ นิสฺสิตํ, วิเวเก วา นิสฺสิต’’นฺติ.
ยถา ¶ วา วิเวกวเสน ปวตฺตํ ฌานํ ‘‘วิเวกช’’นฺติ วุตฺตํ, เอวํ วิเวกวเสน ปวตฺตา สมฺมาทิฏฺิ ¶ ‘‘วิเวกนิสฺสิตา’’ติ ทฏฺพฺพา. นิสฺสโย จ วิปสฺสนามคฺคานํ วเสน มคฺคผลานํ เวทิตพฺโพ. อสติปิ ตาสํ ปุพฺพาปรภาเว ‘‘ปฏิจฺจสมุปฺปาโท’’ติ เอตฺถ ปจฺจยานํ สมุปฺปาทนํ วิย อภินฺนธมฺมาธารา นิสฺสยภาวนา สมฺภวนฺติ. ตสฺส ตทงฺค-สมุจฺเฉทนิสฺสรณวิเวกนิสฺสิตตํ วตฺวา ปฏิปฺปสฺสทฺธิวิเวกนิสฺสิตตาย อวจนํ อริยมคฺคภาวนาย วุจฺจมานตฺตา. ภาวิตมคฺคสฺส หิ เย สจฺฉิกาตพฺพา ธมฺมา. เตสํ กิจฺจํ ปฏิปฺปสฺสทฺธิวิเวโก. อชฺฌาสยโตติ ‘‘นิพฺพานํ สจฺฉิกริสฺสามี’’ติ มหนฺตอชฺฌาสยโต. ยทิปิ หิ วิปสฺสนากฺขเณ สงฺขารารมฺมณํ จิตฺตํ, สงฺขาเรสุ ปน อาทีนวํ สุฏฺุ, ทิสฺวา ตปฺปฏิปกฺเข นิพฺพาเน นินฺนตาย อชฺฌาสยโต นิสฺสรณวิเวกนิสฺสิโต โหติ, อุณฺหาภิภูตสฺส ปุคฺคลสฺส สีตนินฺนจิตฺตตา วิย. เกจิ ปน ‘‘ยถา สภาวโต, ยถา อชฺฌาสยโต นิสฺสรณวิเวกนิสฺสิตตา, เอวํ ปฏิปฺปสฺสทฺธิวิเวกนิสฺสิตตาปิ สิยา’’ติ วทนฺติ. ยทคฺเคน หิ นิพฺพานนินฺนตา สิยา, ตทคฺเคน ผลนินฺนตาปิ สิยา ‘‘กุทาสฺสุ นามาหํ ตทายตนํ อุปสมฺปชฺช วิหเรยฺย’’นฺติ อชฺฌาสยสมฺปตฺติยา ภาวโต. ยสฺมา ปหานวินโย วิย ราคนิโรโธปิ อิธาธิปฺเปตวิเวเกน อตฺถโต นิพฺพิสิฏฺโ, ตสฺมา วุตฺตํ เอส นโย วิราคนิสฺสิตาทีสูติ. เตนาห ‘‘วิเวกตฺถา เอว หิ วิราคาทโย’’ติ.
โวสฺสคฺคสทฺโท ปริจฺจาคตฺโถ ปกฺขนฺทนตฺโถ จาติ โวสฺสคฺคสฺส ทุวิธตา วุตฺตา. โวสฺสชฺชนฺหิ ปหานํ, วิสฺสฏฺภาเวน นิราสงฺกปวตฺติ จ, ตสฺมา วิปสฺสนากฺขเณ ตทงฺควเสน, มคฺคกฺขเณ สมุจฺเฉทวเสน ปฏิปกฺขสฺส ปหานํ โวสฺสคฺโค, ตถา วิปสฺสนากฺขเณ ตํนินฺนภาเวน, มคฺคกฺขเณ อารมฺมณกรเณน วิสฺสฏฺสภาวตา โวสฺสคฺโคติ เวทิตพฺพํ. เตเนวาห ‘‘ตตฺถ ปริจฺจาคโวสฺสคฺโค’’ติอาทิ. อยํ สมฺมาทิฏฺีติ อยํ มิสฺสกวเสน วุตฺตา สมฺมาทิฏฺิ. ยถาวุตฺเตน ปกาเรนาติ ตทงฺคปฺปหานสมุจฺเฉทปฺปหานปกาเรน ตํนินฺนตทารมฺมณกรณปฺปกาเรน จ.
ปุพฺเพ โวสฺสคฺควจนสฺเสว อตฺถสฺส วุตฺตตฺตา อาห ‘‘สกเลน วจเนนา’’ติ. ปริณมนฺตํ วิปสฺสนากฺขเณ, ปริณตํ มคฺคกฺขเณ. ปริณาโม นาม อิธ ปริปาโกติ อาห ‘‘ปริปจฺจนฺตํ ปริปกฺกฺจา’’ติ. ปริปาโก จ อาเสวนลาเภน ลทฺธสามตฺถิยสฺส กิเลเส ปริจฺจชิตุํ ¶ นิพฺพานํ ปกฺขนฺทิตุํ ติกฺขวิสทภาโว. เตนาห ‘‘อย’’นฺติอาทิ. เอส นโยติ ยฺวายํ นโย ‘‘วิเวกนิสฺสิต’’นฺติอาทินา สมฺมาทิฏฺิยํ วุตฺโต, เสเสสุ สมฺมาสงฺกปฺปาทีสุปิ เอเสว นโย, เอวํ ตตฺถ เนตพฺพนฺติ อตฺโถ. ปฏิจฺจาติ นิสฺสาย. ชาติสภาวาติ ชายนสภาวา. สกโลติ อนวเสโส, สพฺโพติ อตฺโถ. น โกจิ มคฺโค สาวเสโส หุตฺวา สมฺภวติ. เหฏฺิเม มคฺเค อุปฺปนฺเน ¶ อุปริโม อุปฺปนฺโน เอว นาม อนนฺตราเยน อุปฺปชฺชนโต. ววสฺสคฺคตฺเถติ วจสายตฺเถ. วณฺณยนฺตีติ คุณวณฺณนวเสน วิตฺถาเรนฺติ.
กลฺยาณมิตฺตสุตฺตวณฺณนา นิฏฺิตา.
๙. ปมอปุตฺตกสุตฺตวณฺณนา
๑๓๐. ทิว-สทฺโท ทิวา-สทฺโท วิย ทิวสปริยาโย, ตสฺมา วิเสสนภาเวน วุจฺจมาโน ทิวสทฺโท อตฺถวิเสสํ ทีเปตีติ อาห ‘‘ทิวสสฺส ทิวา’’ติอาทิ. สํ วุจฺจติ ธนํ, ตสฺส ปตีติ สมฺปติ, ธนสามิโก, ตสฺส หิตาวหตฺตา สาปเตยฺยนฺติ อาห ‘‘สาปเตยฺยนฺติ ธน’’นฺติ. ตสฺส เคเห กตากตภณฺฑสฺส อติพหุภาวโต วิมฺหยปฺปตฺโต ราชา ‘‘โก ปน วาโท’’ติ อาห. กาฬโลหํ นาม อโยผลํ. กจฺฉปาทิรูเปหิปิ โสวณฺณาทีนิ เปนฺติ. สกุณฺฑกภตฺตนฺติ สกุณฺเฑหิ วา สถุเสหิ วา ปกฺกภตฺตํ. พิลงฺคํ วุจฺจติ ธฺพิลงฺคํ, อารนาลนฺติปิ วุจฺจติ, ตํ ทุติยํ อสฺสาติ พิลงฺคทุติยํ. ตฺหิ กฺชิโต นิพฺพตฺตตฺตา กฺชิกํ นาม. ตีหิ ปกฺเขหิ วตฺถขณฺเฑหิ กตนิวาสนํ ติปกฺขวสนํ. เตนาห ‘‘ตีณิ…เป… นิวาสน’’นฺติ.
อสนฺโต นีโจ ปุริโสติ อสปฺปุริโสติ อาห ‘‘ลามกปุริโส’’ติ. กมฺมสฺส นิพฺพตฺตภาเวน โอตรณตาย ผลํ อคฺคํ นาม, อุปริภูมิคตตฺตา อุทฺธํ อคฺคํ อสฺสาติ อุทฺธคฺคิกํ. ทกฺขิณนฺติ ทานมาห. สคฺโค นาม กามภวูปปตฺติภโว, ตสฺส นิพฺพตฺตนโต ‘‘สคฺคสฺส หิตา’’ติ วุตฺตํ. ตตฺรุปปตฺติชนนโตติ ตตฺร อุปปตฺติยา ชนนโต, อุปฺปาทนโตติ อตฺโถ.
เสตํ ¶ อุทกํ เอติสฺสาติ เสโตทกา. โส เยน ภาเวน ยตฺถ ปากฏตโร หุตฺวา ทิสฺสติ, ตํ ทสฺเสตุํ ‘‘วีจีนํ ภินฺนฏฺาเน’’ติ อาห. สุโขตรณฏฺานตาย กทฺทมาทิโทสวิรหโต จ สุนฺทรติตฺถา. ตํ อเปยฺยมานนฺติ ตํ อุทกํ เกนจิ อปริภฺุชิยมานํ. อตฺตนา กตฺตพฺพกิจฺจกโรติ อตฺตนา กาตพฺพกมฺมสงฺขาตกิจฺจกโร, ปริโภควเสน เจว สงฺคเหตพฺพสงฺคณฺหนวเสน จ นิโยชโกติ อตฺโถ. กุสลกิจฺจกโรติ อตฺตนา กาตพฺพปฺุกโร.
ปมอปุตฺตกสุตฺตวณฺณนา นิฏฺิตา.
๑๐. ทุติยอปุตฺตกสุตฺตวณฺณนา
๑๓๑. ปิณฺฑปาเตนาติ ¶ สหโยเค กรณวจนํ. ปฏิปาทนํ เตน สห โยชนนฺติ อาห ‘‘ปิณฺฑปาเตน สทฺธึ สํโยเชสิ, ปิณฺฑปาตํ อทาสีติ อตฺโถ’’ติ. ‘‘ปณีตโภชนํ ภฺุชิตฺวา’’ติ วุตฺตํ, ปาฬิยํ ปน ‘‘กณาชกํ ภฺุชติ พิลงฺคทุติย’’นฺติ. ตํ ตํ ปวตฺติตํ เยภุยฺยวเสน วุตฺตนฺติ ทฏฺพฺพํ. อิทานิ ‘‘อิมสฺส เสฏฺิสฺส กสฺสจิ สมณสฺส วา พฺราหฺมณสฺส วา เทถา’’ติ วจนํ น สุตปุพฺพํ, ยสฺมา ปจฺเจกพุทฺธา นาม อตฺตโน คุณานุภาเวหิ โลเก ปากฏา สฺชาตา เอว โหนฺติ, ตสฺมา เสฏฺิภริยาย ‘‘น ยสฺส วา ตสฺส วา’’ติอาทิ จินฺติตํ. ตถา หิ เตสํ เทนฺตาปิ สกฺกจฺจํ เยภุยฺเยน ปณีตเมว เทนฺติ. นาสาปุฏํ ปหริ อตฺตโน อานุภาเวน. โส ลุทฺธตาย ‘‘พหุ วต ธฺํ มมสฺสา’’ติ จิตฺตํ สํยเมตุํ สนฺธาเรตุํ อสกฺโกนฺโต.
วิปฺปฏิสารุปฺปนฺนาการํ ทสฺเสตุํ ‘‘วรเมต’’นฺติอาทิ วุตฺตํ. ‘‘อิมสฺส สมณสฺส ปิณฺฑปาตํ เทหี’’ติ วทโต น เอกาย เอว ชวนวีถิยา วเสน อตฺถสิทฺธิ. อถ โข ตตฺถ อาทิโต ปวตฺตชวนวาโรปิ อตฺถิ มชฺเฌ ปวตฺตชวนวาโรปิ, ตํ สนฺธายาห ‘‘ปุพฺพปจฺฉิมเจตนาวเสนา’’ติ. เอกา เจตนา ทฺเว ปฏิสนฺธิโย น เทตีติ เอตฺถ สาเกตปฺหวเสน นิจฺฉโย เวทิตพฺโพ. จุทฺทสนฺนํ เจตนานํ ปุพฺเพ ปุเรตรํ กตตฺตา ปุราณํ.
ปริคยฺหตีติ ¶ ปริคฺคโหติ อาห ‘‘ปริคฺคหิตํ วตฺถุ’’นฺติ. อนฺวาย อุปนิสฺสาย ชีวนฺตีติ อนุชีวิโน. สพฺพเมตนฺติ ธนธฺาทิสพฺพํ เอตํ ยถาวุตฺตปริคฺคหวตฺถุํ. นิกฺขิปฺปคามินนฺติ นิกฺขิปิตพฺพตาคามินํ. นิกฺขิปิตพฺพสภาวํ โหตีติ อาห ‘‘นิกฺขิปฺปสภาว’’นฺติ. ปหาย คมนียนฺติ อยเมตฺถ อตฺโถติ อาห ‘‘ปริจฺจชิตพฺพสภาวเมวา’’ติ.
ทุติยอปุตฺตกสุตฺตวณฺณนา นิฏฺิตา.
ทุติยวคฺควณฺณนา นิฏฺิตา.
๓. ตติยวคฺโค
๑. ปุคฺคลสุตฺตวณฺณนา
๑๓๒. ‘‘นีเจ ¶ กุเล ปจฺจาชาโต’’ติอาทิ อปฺปกาสนภาเวน ตมตีติ ตโม, เตน ตเมน ยุตฺโตติ ตโม ปุคฺคโล วุจฺจติ, ตํโยคโต ปุคฺคลสฺส ตพฺโพหาโร ยถา ‘‘มจฺเฉรโยคโต มจฺเฉโร’’ติ. ตสฺมา ตโมติ อปฺปกาสนภาเวน ตโม ตมภูโต อนฺธกาโร วิย ชาโต, อนฺธการตฺตํ วา ปตฺโตติ อตฺโถ. วุตฺตลกฺขณํ ตมเมว ปรมฺปรโต อยนํ คติ นิฏฺา เอตสฺสาติ ตมปรายโณ, ตมปรายณตํ วา ปตฺโตติ อตฺโถ. าเยนปิ ตมคฺคหเณน ขนฺธตโมว กถิโต, น อนฺธการตโม. ขนฺธตโมติ จ สมฺปตฺติรหิตา ขนฺธปวตฺติเยว ทฏฺพฺพา. ‘‘อุจฺเจ กุเล ปจฺจาชาโต’’ติอาทิ ปกาสนภาเวน โชเตตีติ โชติ, เตน โชตินา ยุตฺโตติอาทิ สพฺพํ ตเม วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺพํ. อิตเร ทฺเวติ โชติตมปรายโณ โชติโชติปรายโณติ อิตเร ทฺเว ปุคฺคเล.
เวณุเวตฺตาทิเกหิ เปฬาทิการกา วิลีวการกา. มิคมจฺฉาทีนํ นิสาทนโต เนสาทา, มาควิกมจฺฉพนฺธาทโย. รเถสุ จมฺเมน หนนกรณโต รถการา จมฺมการา วุตฺตา. ‘‘ปุ’’ อิติ กรีสสฺส นามํ, ตํ กุเสนฺติ อปเนนฺตีติ ปุกฺกุสา, ปุปฺผฉฑฺฑกา. ทุพฺพณฺโณติ วิรูโป. โอโกฏิมโกติ ¶ อาโรหาภาเวน เหฏฺิมโกฏิโก, รสฺสกาโยติ อตฺโถ. เตนาห ‘‘ลกุณฺฑโก’’ติ. ลกุ วิย ฆฏิกา วิย เฑติ ปวตฺตตีติ หิ ลกุณฺฑโก, รสฺโส. กณติ นิมีลตีติ กาโณ. ตํ ปนสฺส นิมีลนํ เอเกน อกฺขินา ทฺวีหิปิ วาติ อาห ‘‘เอกกฺขิกาโณ วา อุภยกฺขิกาโณ วา’’ติ. กุณนํ กุโณ, หตฺถเวกลฺลํ, โส เอตสฺส อตฺถีติ กุณี. ขฺโช วุจฺจติ ปาทวิกโล. เหฏฺิมกายสงฺขาโต สรีรสฺส ปกฺโข ปเทโส หโต อสฺสาติ ปกฺขหโต. เตนาห ‘‘ปีสมฺปี’’ติ. ปทีเป ปทีปเน เอตพฺพํ เนตพฺพนฺติ ปทีเปยฺยํ, เตลกปลฺลาทิอุปกรณํ. วุตฺตนฺติ อฏฺกถายํ วุตฺตํ.
อาคมนวิปตฺตีติ อาคมนฏฺานวเสน วิปตฺติ อาคโม เอตฺถาติ กตฺวา. ปุพฺพุปฺปนฺนปจฺจยวิปตฺตีติ ปมุปฺปนฺนปจฺจยวเสน วิปตฺติ. จณฺฑาลาทิสภาวา หิสฺส มาตาปิตโร ปมุปฺปนฺนปจฺจยา, ปมุปฺปตฺติยา วา ปจฺจยา, เตเหวสฺส วิปตฺติ เอว, น สมฺปตฺติ. ปวตฺตปจฺจยวิปตฺตีติ ปวตฺเต สุขปจฺจยวิปตฺติ. ตาทิเส นิหีนกุเล อุปฺปนฺโนปิ โกจิ วิภวสมฺปนฺโน ¶ สิยา, อยํ ปน ทุคฺคโต ทุรูโป โหติ. อาชีวุปายวิปตฺตีติ อาชีวนุปายวเสน วิปตฺติ. สุเขน หิ ชีวิกํ ปวตฺเตตุํ อุปายภูตา หตฺถิสิปฺปาทโย อิมสฺส นตฺถิ, ปุปฺผฉฑฺฑกสิลาโกฏฺฏนาทิกมฺมํ ปน กตฺวา ชีวิกํ ปวตฺเตติ. เตนาห ‘‘กสิรวุตฺติเก’’ติ. อตฺตภาววิปตฺตีติ อุปธิวิปตฺติ. ทุกฺขการณสมาโยโคติ กายิกเจตสิกทุกฺขุปฺปตฺติยา ปจฺจยสโมธานํ. สุขการณวิปตฺตีติ สุขปจฺจยปริหานิ. อุปโภควิปตฺตีติ อุปโภคสุขสฺส วินาโส อนุปลทฺธิ. โชติ เจว โชติปรายณภาโว จ สุกฺกปกฺโข.
ทสหิ อกฺโกสวตฺถูหีติ ลกฺขณวจนํ เอตํ ยถา ‘‘ยทิ เม พฺยาธิตา โหนฺติ, ทาตพฺพมิทโมสธ’’นฺติ, ตสฺมา ทสหิ อกฺโกสวตฺถูหิ, ตตฺถ วา เยน เกนจิ ปริภาสตีติ อตฺโถ. เอกคฺคจิตฺโตติ ทานํ ทาตุํ อเปกฺขิตตาย สมาหิตจิตฺโต.
ปุคฺคลสุตฺตวณฺณนา นิฏฺิตา.
๒. อยฺยิกาสุตฺตวณฺณนา
๑๓๓. ชราชิณฺณาติ ¶ ชราย ชิณฺณา. เตน ปากฏชราย มตฺถกปฺปตฺติมาห. วโยวุฑฺฒาติ วยสา วุฑฺฒา. เตน ปจฺฉิมวยสฺส โอสกฺกสมฺปวตฺตึ วทติ. ชาติมหลฺลิกาติ ชาติมหตฺตคตา. จิรกาลํ อติกฺกนฺตาติ ทฺเว ตโย ราชปริวฏฺเฏ วีติวตฺตา. วโย-สทฺโท สาธารณวจโนปิ ชิณฺณสทฺทสนฺนิธานโต โอสานวยํ เอว วทตีติ อาห ‘‘ปจฺฉิมวยํ สมฺปตฺตา’’ติ. อยฺยิกาติ มาตามหึ สนฺธาย วทติ. หตฺถี เอว รตนภูโต หตฺถิรตนนฺติ อาห ‘‘สตสหสฺสคฺฆนเกนา’’ติอาทิ. สพฺพานิ ตานีติ กุมฺภการภาชนานิ, เตหิ สทฺธึ สตฺตสนฺตานสฺส ปมาณํ ทสฺเสนฺโต ‘‘เตสุ หี’’ติอาทิมาห, ตํ สุวิฺเยฺยเมว.
อยฺยิกาสุตฺตวณฺณนา นิฏฺิตา.
๔. อิสฺสตฺตสุตฺตวณฺณนา
๑๓๕. อฏฺุปฺปตฺติโกติ เอตฺถ กา อสฺส อฏฺุปฺปตฺติ? ติตฺถิยานํ ภควโต ภิกฺขุสงฺฆสฺส จ อลาภาย อยสาย ปริสกฺกนํ. ตํ วิตฺถารโต ทสฺเสตุํ ‘‘ภควโต กิรา’’ติอาทิ วุตฺตํ. ยถา ตํ สพฺพทิสาสุ ยมกมหาเมโฆ อุฏฺหิตฺวา มหาโอฆํ วิย สพฺพา ปารมิโย ‘‘อิมสฺมึเยว อตฺตภาเว วิปากํ ทสฺสามา’’ติ สมฺปิณฺฑิตา วิย ลาภสกฺการมโหฆํ นิพฺพตฺตยึสุ. ตโต ตโต อนฺนปานยานวตฺถมาลาคนฺธวิเลปนาทิหตฺถา ขตฺติยพฺราหฺมณาทโย อาคนฺตฺวา – ‘‘กหํ ภควา, กหํ ¶ เทวเทโว นราสโภ โลกนาโถ’’ติ ภควนฺตํ ปริเยสนฺติ, สกฏสเตหิปิ ปจฺจเย อาหริตฺวา โอกาสํ อลภมานา สมนฺตา คาวุตปฺปมาณมฺปิ สกฏธุเรน สกฏธุรํ อาหจฺจ ติฏฺนฺติ เจว อนุวตฺตนฺติ จ อนฺธกวินฺทพฺราหฺมณาทโย วิย. สพฺพํ ขนฺธเก (มหาว. ๒๘๒) เตสุ เตสุ สุตฺเตสุ จ อาคตนเยน เวทิตพฺพํ. ยถา จ ภควโต, เอวํ ภิกฺขุสงฺฆสฺสปิ. วุตฺตมฺปิ – ‘‘เตน โข ปน สมเยน ภควา สกฺกโต โหติ ครุกโต มานิโต ปูชิโต อปจิโต ลาภี จีวร…เป… ปริกฺขารานํ, ภิกฺขุสงฺโฆปิ โข’’ติอาทิ (อุทา. ๓๘), ตถา ‘‘ยาวตา โข, จุนฺท, เอตรหิ ¶ สงฺโฆ วา คโณ วา โลเก อุปฺปนฺโน, นาหํ, จุนฺท, อฺํ เอกํ สงฺฆมฺปิ เอกํ คณมฺปิ สมนุปสฺสามิ เอวํ ลาภคฺคยสคฺคปฺปตฺตํ, ยถริวายํ, จุนฺท, ภิกฺขุสงฺโฆ’’ติ (ที. นิ. ๓.๑๗๖). เอวนฺติ อิทานิ วุจฺจมานากาเรน. นิชฺฌตฺตินฺติ สฺตฺตึ. นนฺติ กถํ.
เอวํ ปุจฺฉิตุํ อยุตฺตํ ติตฺถิยานํ กถา มหาชนสนฺนิปาเต นิยฺยาติตา โหตีติ. ตสฺมึ ทาตพฺพํ, จิตฺตปฺปสาทมตฺเตน เทนฺเตปิ หิ ปฺุํ ปวฑฺฒติ. อาโรจิตํ อตฺตโนติ อธิปฺปาโย. ภควาติ สตฺถุ อามนฺตนํ. จิตฺตํ นาม ยถาปจฺจยํ ปวตฺตมานํ นิคณฺา…เป… ปสีทติ ปสนฺนสฺสาติ อธิปฺปาโย. ปุพฺเพ อวิเสสโต เทยฺยธมฺมสฺส ทาตพฺพฏฺานํ นาม ปุจฺฉิตํ, อิทานิ ตสฺส มหปฺผลภาวกโร ทกฺขิเณยฺยวิเสโสติ อาห ‘‘อฺํ ตยา ปมํ ปุจฺฉิตํ, อฺํ ปจฺฉา’’ติ. สลฺลกฺเขหิ เอตํ. ปจฺฉิมํ ปุริเมน สทฺธึ อาเนหีติ อธิปฺปาโย. ปุจฺฉิตสฺส นาม ปฺหสฺส กถนํ มยฺหเมว ภาโร. สมุปพฺยูฬฺโหติ เอกโต เสนาย ราสิวเสน สมฺปิณฺฑิโตติ อตฺโถ. เตนาห ‘‘ราสิภูโต’’ติ. อสิกฺขิโตติ สตฺตฏฺสํวจฺฉรานิ ธนุสิปฺเปน สิกฺขิโต. ธนุสิปฺปํ สิกฺขิตฺวาปิ โกจิ กตหตฺโถ น โหติ, อยํ ปน อสิกฺขิโต น กตหตฺโถ, โปงฺขานุโปงฺขภาโวเยว พฺยามมุฏฺิพนฺโธ. ติณปฺุชมตฺติกาปฺุชาทีสูติ อาทิ-สทฺเทน ปํสุปฺุชวาลุกปฺุชสารผลกอโยฆนาทิเก สงฺคณฺหาติ. อกตปริจโยติ เตสํ สนฺติกา วิชฺฌนฏฺเน อกตปริจโย. ราชราชมหามตฺตาทิเก อุเปจฺจ อสนํ อุปาสนํ, น กตํ อุปาสนํ เอเตนาติ อกตูปาสโน. อสิกฺขิตตาทินา ภีรุภาเวน วา กายสฺส ฉมฺภนํ สงฺกมฺปนํ อุตฺตาโส เอตสฺส อตฺถีติ ฉมฺภีติ อาห ‘‘ปเวธิตกาโย’’ติ.
ทกฺขิเณยฺยตาย อธิปฺเปตตฺตา ‘‘อรหตฺตมคฺเคน กามจฺฉนฺโท ปหีโน โหตี’’ติ อาห. อจฺจนฺตปฺปหานสฺส อิจฺฉิตตฺตา ตติเยเนว กุกฺกุจฺจํ ปหีนํ โหติ ปฏิฆสมฺปโยคํ. อเสกฺขสฺส อยนฺติ อเสกฺขํ, สีลกฺขนฺโธ. ตยิทํ น อคฺคผลํ สีลเมว อธิปฺเปตํ, อถ โข ยํ กิฺจิ อเสกฺขสนฺตาเน ปวตฺตํ สีลํ, โลกุตฺตโร เอว น อธิปฺเปโต สิกฺขาย ชาตตฺตา, เอวํ วิมุตฺติกฺขนฺโธปีติ ¶ . เสกฺขสฺส เอโสติ วา, อปริโยสิตสิกฺขตฺตา สยเมว สิกฺขตีติ วา เสกฺโข, จตูสุ มคฺเคสุ ¶ เหฏฺิเมสุ จ ตีสุ ผเลสุ สีลกฺขนฺโธ. อุปริ สิกฺขิตพฺพาภาวโต อเสกฺโข. วุฑฺฒิปฺปตฺโต เสกฺโขติ อเสกฺโข. อคฺคผลภูโต สีลกฺขนฺโธ วุจฺเจยฺย, อฏฺกถายํ ปน วิปสฺสกสฺส สีลสฺส อธิปฺเปตตฺตา ตถา อตฺโถ วุตฺโต. สพฺพตฺถาติ ‘‘อเสกฺเขนา’’ติอาทีสุ. เอตฺถ จ ยถา สีลสมาธิปฺากฺขนฺธา มิสฺสกา อธิปฺเปตา, เอวํ วิมุตฺติกฺขนฺธาปีติ ตทงฺควิมุตฺติอาทโยปิ เวทิตพฺพา, น ปฏิปฺปสฺสทฺธิวิมุตฺติ เอว.
เยน สิปฺเปน อิสฺสาโส โหติ, ตํ อิสฺสตฺตนฺติ อาห ‘‘อุสุสิปฺป’’นฺติ. ยสฺสา วาโยธาตุยา วเสน สรีรํ สฺชาตถามํ โหติ, ตํ พลปจฺจยํ สนฺธายาห ‘‘พลํ นาม วาโยธาตู’’ติ. สมปฺปวตฺติโต หิ วิสมปฺปวตฺตินิวารกธาตุ พลํ นาม, เตน ตโต อฺํ พลรูปํ นาม นตฺถิ.
ยสฺมา อรหา เอว เอกนฺตโต โสรโต, ตสฺส ภาโว โสรจฺจนฺติ อาห ‘‘โสรจฺจนฺติ อรหตฺต’’นฺติ. เอเต ทฺเวติ ขนฺติ โสรจฺจนฺติ เอเต ทฺเว ธมฺมา. ปานียํ ปิวนฺติ เอตฺถาติ ปปา, โย โกจิ ชลาสโย ยํ กิฺจิ ปานียฏฺานนฺติ อาห ‘‘จตุรสฺสโปกฺขรณีอาทีนี’’ติ. อุทกวิกูลาทีสุ กมนฺติ อติกฺกมนฺติ เอเตหีติ สงฺกมนานิ, เสตุอาทีนิ. เสตุกรณยุตฺตฏฺาเน เสตุํ, จงฺกมนกรณยุตฺตฏฺาเน จงฺกมนํ, มคฺคกรณยุตฺตฏฺาเน มคฺคํ กเรยฺยาติ อยเมตฺถ อธิปฺปาโย. เตนาห ‘‘ปณฺณาสา’’ติอาทิ.
ภิกฺขาจารวตฺตนฺติ อริยานํ หิตํ วตฺตปฏิปตฺตึ. เทนฺโตปีติ ปิ-สทฺเทน อขีณาสวสฺส เทนฺโตปีติ อิมมตฺถํ ทสฺเสติ ยสฺส กสฺสจิปิ เทนฺเตนปิ กมฺมผลํ สทฺทหิตฺวา วิปฺปสนฺนจิตฺเตเนว ทาตพฺพตฺตา. ถนยนฺติ อิทํ ตสฺส มหาเมฆภาวทสฺสนํ, โย หิ มหาวสฺสํ วสฺสติ, โส คชฺชนฺโต วิชฺชุมฺมาลํ วิสฺสชฺเชนฺโต ปวสฺสติ. อภิสงฺขริตฺวา สโมธาเนตฺวาติ ขาทนียสฺส วิวิธชาติยานิ สมฺปิณฺเฑตฺวา. เตนาห ‘‘ราสึ กตฺวา’’ติ.
ปกิรณํ นาม วิกิรณมฺปิ โหติ อเนกตฺถตฺตา ธาตูนนฺติ อาห ‘‘วิกิรตี’’ติ. ปกิรนฺโต วิย วา ทานํ เทตีติ อิมินา คุณเขตฺตเมว อปริเยสิตฺวา กรุณาเขตฺเตปิ มหาทานํ ปวตฺเตตีติ ทสฺเสติ. เตน ‘‘ปกิเรตี’’ติ ¶ วทนฺเตน ภควตา อฏฺุปฺปตฺติยํ อาคตติตฺถิยวาเทน อปฺปฏิเสธิตตาปิ ทีปิตา โหติ. ปฺุธาราติ ปฺุมยธารา ปฺุาภิสนฺทา. สิเนหยนฺตีติ ถูลธาเรนปิ สิเนเหน สินิทฺธํ กโรนฺตี. กิเลทยนฺตีติ อลฺลภาวํ ปาปยนฺตี. ยถายํ ปฺุธารา ¶ ทาตารํ อนฺโต สิเนเหติ ปูเรติ อภิสนฺเทติ, เอวํ ปฏิคฺคาหกานมฺปิ อนฺโต สิเนเหติ ปูเรติ อภิสนฺเทติ. เตเนวาห ‘‘ททํ ปิโย โหติ ภชนฺติ นํ พหู’’ติอาทิ (อ. นิ. ๕.๓๔) เอวํ สนฺเตปิ ‘‘ทาตารํ อภิวสฺสตี’’ติ วุตฺตตฺตา อฏฺกถายํ ทายกวเสเนว ‘‘สิเนเหตี’’ติ วุตฺตํ, ยสฺมา วา ปฏิคฺคาหกสฺส สิเนหุปฺปตฺติ อามิสนิสฺสิตาติ ทายกวเสเนว วุตฺตํ.
อิสฺสตฺตสุตฺตวณฺณนา นิฏฺิตา.
๕. ปพฺพตูปมสุตฺตวณฺณนา
๑๓๖. ขตฺติยาติ อภิเสกปฺปตฺตา. อิสฺสริยมโท กามเคโธ. ปถวิมณฺฑลสฺส มหนฺตตา ตํนิวาสินํ อนุยนฺตตาติ สพฺพมิทํ ยถิจฺฉิตสฺส ราชกิจฺจสฺส สุเขน สมิชฺฌนสฺส การณกิตฺตนํ. ยาทิเส ราชกิจฺเจ อุสฺสุกฺกํ อาปนฺโน, ตํ วิตฺถารโต ทสฺเสตุํ ‘‘เอส กิรา’’ติอาทิ วุตฺตํ. อนฺตรคมนานีติ ติณฺณํ นิรนฺตรคมนานํ อนฺตรนฺตรา คมนานิ. โจรา จินฺตยึสูติ เอโก อนฺตรโภคิโก ราชาปราธิโก ปฺจสตมนุสฺสปริวาโร โจริยํ กโรนฺโต วิจรติ, เต สนฺธาย วุตฺตํ.
‘‘อยุตฺตํ เต กต’’นฺติ สจาหํ วกฺขามีติ โยชนา. ธุรวิหาเรติ รถสฺส ธุรํ วิย นครสฺส ธุรภูเต วิหาเร. สนฺถมฺภิตุนฺติ วิสฺสาสภาเวน อุปฏฺาตุํ. สทฺธายิโกติ สทฺธาย อยิตพฺโพ, สทฺเธยฺโยติ อตฺโถ. เตนาห ‘‘สทฺธาตพฺโพ’’ติ. ปจฺจยิโกติ ปตฺติยายิตพฺโพ. อพฺภสมํ ปุถุลภาเวน. นิปฺโปเถนฺโตติ นิมฺมทฺเทนฺโต. สณฺหกรณียํ อติสณฺหํ ปิสนฺโต นิสทโปโต วิย ปิสนฺโต.
ธมฺมจริยาติอาทิตฺตมฺปิ สีสํ เจลฺจ อชฺฌุเปกฺขิตฺวา สมฺมาปฏิปตฺติ เอว กาตพฺพา ตสฺสา เอว ปรโลเก ปติฏฺาภาวโต. อาจิกฺขามีติ กเถมิ, กเถนฺโต จ ยถา ตมตฺถํ สมฺมเทว ราชา ชานาติ, เอวํ ชานาเปมีติ ¶ . นิปฺผตฺติ ยุทฺเธน กาตพฺพอตฺถสิทฺธิ. วิสิโนติ พนฺธติ ยถาธิปฺเปตํ จิตฺตํ เอเตนาติ วิสโย, สมตฺถภาโว. มนฺตสมฺปนฺนาติ สมฺปนฺนราชมนฺตา. มหาอมจฺจาติ มโหสธาทิสทิสา นีติสตฺถเฉกา อมจฺจปุริสา. อุปลาเปตุนฺติ ปเรสํ อนฺตเร วิโรธตฺถํ สงฺคณฺหิตุํ.
ทฺเวเยว ปพฺพตาติ ปพฺพตสทิสา ทฺเวเยว คหิตา. ราโชวาเทติ ราโชวาทสุตฺเต. อาคตาว ตตฺตนฺติยา ¶ อนุรูปตฺถํ. วิลุมฺปมานาติ อิติ-สทฺโท อาทิอตฺโถ. วิปตฺตีติ โภคปริหานาทิวินาโส. หตฺถิยุทฺธาทีหิ ชรามรณํ ชินิตุํ น สกฺกา สตฺตสฺส อวิสยภาวโต. เยน ปน ชินิตุํ สกฺกา, ตํ ทสฺเสนฺโต ภควา ‘‘พุทฺเธ…เป… นิเวสเย’’ติ อาห. รตนตฺตเย หิ สทฺธา นิวิฏฺา มูลชาตา ปติฏฺิตา เอกนฺตโต ชรามรณวิชยาย โหติ. เตนาห ‘‘ตสฺมา สทฺธ’’นฺติ.
ปพฺพตูปมสุตฺตวณฺณนา นิฏฺิตา.
ตติยวคฺควณฺณนา นิฏฺิตา.
สารตฺถปฺปกาสินิยา สํยุตฺตนิกาย-อฏฺกถาย
โกสลสํยุตฺตวณฺณนาย ลีนตฺถปฺปกาสนา สมตฺตา.