📜
๕. ภิกฺขุนีสํยุตฺตํ
๑. อาฬวิกาสุตฺตวณฺณนา
๑๖๒. อาฬวิยํ ¶ ¶ ชาตาติ อาฬวิยํ วิชายิตฺวา สํวฑฺฒมานา. เตนาห ‘‘อาฬวินครโตเยว จ นิกฺขมฺม ปพฺพชิตา’’ติ. ธนํ สมาทเปตฺวาติ เจติยสฺส ราชา เอกํ มุขํ, ราชปุตฺโต เอกํ, อมจฺจานํ เชฏฺโก หุตฺวา เสนาปติ เอกํ, ชนปทานํ เชฏฺโก หุตฺวา เสฏฺิ เอกนฺติ เอวํ จตูสุ มุเขสุ นวกมฺเม กยิรมาเน เสฏฺินา คหิตมุเข กมฺเม โอลียมาเน เอโก อุปาสโก อริยสาวโก ปฺจ สกฏสตานิ โยชาเปตฺวา ชนปทํ คนฺตฺวา ‘‘โย ยํ ทาตุํ อุสฺสหติ หิรฺํ วา สุวณฺณํ วา สตฺตวิธรตนํ วา หริตาลํ วา มโนสิลํ วา, โส ธนํ เทตู’’ติ สมาทเปตฺวา ยถาลทฺธํ ปมํ กมฺมฏฺานํ เปเสตฺวา ‘‘นวกมฺมํ นิฏฺิต’’นฺติ สุตฺวา เอกกํ อาคจฺฉนฺตํ อนฺตรามคฺเค โจรา ปลิพุนฺธิตฺวา ตโต กิฺจิปิ ธนํ อลภนฺตา ‘‘สเจ นํ มฺุจิสฺสาม, อนตฺถํ โน กเรยฺยา’’ติ ชีวิตา โวโรเปสุํ. อนปราเธ อริยสาวเก อปราธกา เต โจรา อนฺธา ชาตา, ตสฺมา ตํ านํ ‘‘อนฺธวน’’นฺติ ปฺายิตฺถาติ อฏฺกถายํ วุตฺตํ. ขีณาสวานํ ยสฺมา ยตฺถ กตฺถจิ จิตฺตวิเวโก โหติเยว อุปธิวิเวกสฺส สิทฺธตฺตา. ตสฺมา ‘‘กายวิเวกตฺถินี’’ติ วุตฺตํ.
นิสฺสรณนฺติ นิพฺพานํ สพฺพสงฺขตสฺส นิสฺสฏตฺตา. ปจฺจเวกฺขณาเณนาติ ปจฺจเวกฺขณาเณน, ปเคว มคฺคผลาเณหีติ อธิปฺปาโย. นิพฺพานปทนฺติ นิพฺพานสงฺขาตํ ธมฺมโกฏฺาสํ. วินิวิชฺฌนฏฺเนาติ หทยํ วินิวิทฺเธน หทยมฺหิ วิชฺฌิตฺวา ทุกฺขุปฺปาทเนน ขนฺธานํ เอเต ปฺจ กามา สตฺติสูลสทิสา. อธิกุฏฺฏนภณฺฑิกาติ อาฆาตนฆฏิกา.
อาฬวิกาสุตฺตวณฺณนา นิฏฺิตา.
๒. โสมาสุตฺตวณฺณนา
๑๖๓. านนฺติ ¶ อิสฺสริยฏฺานํ วิสยชฺฌตฺตํ. ทุปฺปสหํ อกมฺปิยภาวตฺตา. ทฺวงฺคุลปฺายาติ เอตฺถ อิตฺถิโย หิ ทหรกุมาริกากาลโต ปฏฺาย ¶ โอทนปจนวิธึ อนุติฏฺนฺติโย อุกฺขลิยํ อุทกํ ตาเปตฺวา ตณฺฑุเล ปกฺขิปิตฺวา อตฺตโน พุทฺธิยา เตสํ ปากกาลปฺปมาณํ ปริจฺฉินฺทิตุํ ตานิ ทพฺพิยา อุทฺธริตฺวาปิ วณฺณสณฺานคฺคหณมตฺเตน ปกฺกาปกฺกภาวํ ชานิตุํ น สกฺโกนฺติ, เกวลํ ปน ทฺวีหิ องฺคุลีหิ อุปฺปีฬิตกาเล เอว ชานนฺติ, ตสฺมา ทฺวีหงฺคุลิเกหิ ทุพฺพลปฺตฺตา ‘‘ทฺวงฺคุลปฺา’’ติ วุจฺจนฺติ. ผลสมาปตฺติาณปฺปวตฺติกิตฺตเนน จตูสุ สจฺเจสุ อสมฺโมหวิหาโร ทีปิโต โหตีติ อาห ‘‘าณมฺหิ วตฺตมานมฺหีติ ผลสมาปตฺติาเณ ปวตฺตมาเน’’ติ. วิปสฺสนฺตสฺสาติ อสมฺโมหปฏิเวธโต วิเสเสน ปสฺสนฺตสฺส ขนฺธปฺจกเมว สจฺจาภิสมยโต ปุพฺพภาเค วิปสฺสนฺตสฺส. อฺํ วาติ อิตฺถิปุริสโต อฺํ วา กิฺจิ วตฺถุํ. ‘‘อหํ อสฺมี’’ติ มานทิฏฺิคาหตณฺหาคาหวเสน คหิตวตฺถุสฺมึ เยวาติ อาห ‘‘อหํ อสฺมีติ ตณฺหามานทิฏฺิวเสนา’’ติ.
โสมาสุตฺตวณฺณนา นิฏฺิตา.
๓. กิสาโคตมีสุตฺตวณฺณนา
๑๖๔. ‘‘กิสาโคตมี’’ติ เอตฺถ กา ปนายํ กิสาโคตมี, กิสฺส อยํ ภิกฺขุนี หุตฺวา สมณธมฺมํ มตฺถกํ ปาเปสีติ ตมตฺถํ วิภาเวตุํ ‘‘ปุพฺเพ กิรา’’ติอาทิมารทฺธํ. องฺคาราวาติ อทฺทาริฏฺกวณฺณองฺคารา เอว ชาตา. ทารุสากนฺติ อทฺธมาสเกน ทารุํ สากฺจ อาหริสฺสามีติ อนฺตราปเณ อนฺตรวีถึ คตา.
สิทฺธตฺถกนฺติ สาสปํ. สาลายนฺติ อนาถสาลายํ. ขุรคฺเคเยวาติ ขุรสิเข เอว, เกโสโรหนกฺขเณ เอวาติ อตฺโถ.
เอกมาสีติ เอตฺถ ม-กาโร ปทสนฺธิกโร. สํหิตาวเสน จ ปุริมปเท วา รสฺสตฺตํ. ปรปเท วา ทีฆตฺตนฺติ อาห ‘‘เอกา อาสี’’ติ. ภาวนปุํสกเมตํ ‘‘เอกมนฺตํ นิสีที’’ติอาทีสุ วิย. ปุตฺตมรณํ อนฺตํ อตีตํ อิทานิ ปุตฺตมรณสฺส อภาวโต. เตเนวาห ‘‘ปุตฺตมรณํ นาม นตฺถี’’ติ. ปุริสํ คเวสิตุนฺติ ยถา มยฺหํ ปุริสคเวสนา นาม สพฺพโส นตฺถิ, ตถา เอว ปุตฺตคเวสนาปิ นตฺถิ, ตสฺมา เม ปุตฺตมรณํ เอตทนฺตํ, สพฺเพสุ ขนฺธาทีสุ ภวาทีสุ จ ตณฺหานนฺทิยา ¶ อภาวกถเนน สพฺพสตฺเตสุ ตณฺหา สพฺพโส ¶ วิโสสิตา, ตสฺสาเยว การกอวิชฺชากฺขนฺโธ ปทาลิโตติ อตฺตโน นิกฺกิเลสตํ ปเวเทนฺตี เถรี สีหนาทํ นทีติ.
กิสาโคตมีสุตฺตวณฺณนา นิฏฺิตา.
๔. วิชยาสุตฺตวณฺณนา
๑๖๕. ปฺจ องฺคานิ เอตสฺสาติ ปฺจงฺคํ, ปฺจงฺคเมว ปฺจงฺคิกํ, เตน ปฺจงฺคิเกน. อาตตนฺติอาทีสุ อาตตํ นาม จมฺมปริโยนทฺเธสุ เภริอาทีสุ เอกตลํ ตูริยํ. วิตตํ นาม อุภยตลํ. อาตตวิตตํ นาม ตนฺติพทฺธวีณาทิ. สุสิรํ วํสาทิ. ฆนํ สมฺมาทิ. ตตอาทิวิเสโสปิ อาตตเมวาติ ‘‘จมฺมปริโยนทฺเธสู’’ติ วิเสสนํ. เอกตลํ กุมฺภถูณททฺทราทิ. อุภยตลํ เภริมุทิงฺคาทิ. จมฺมปริโยนทฺธํ เสสํ ตนฺติพทฺธํ สพฺพํ อาตตวิตตํ นาม, โคมุขีอาทีนมฺปิ เอตฺเถว สงฺคโห ทฏฺพฺโพ. วํสาทีติ อาทิสทฺเทน สงฺขสิงฺคานมฺปิ สงฺคโห. สมฺมตาฬ-กํสตาฬ-สิลาตาฬ-สลากตาฬาทิ สมฺมาทิ นาม. ตตฺถ สมฺมตาฬํ นาม ทณฺฑมยตาฬํ, กํสมยตาฬํ กํสตาฬํ, สิลายํ อโยปตฺเตน จ ตาฬนตาฬํ. สพฺเพ กามคุเณ. อุคฺฆริตปคฺฆริตฏฺเนาติ อุปริ ฆรเณน จ วิสฺสนฺทเนน จ. เอวนฺติ ‘‘อิมินา ปูติกาเยนา’’ติ. อรูปฏฺายิโนติ สตฺตาธิฏฺาเนนายํ ธมฺมเทสนาติ อาห ‘‘สพฺพตฺถาติ สพฺเพสุ รูปารูปภเวสู’’ติ. เตสํ ทฺวินฺนํ รูปารูปภวานํ คหิตตฺตา. ภวภาวสามฺโต, ตทธิฏฺานโต คหิเต กามภเว. อวิชฺชาตโม วิหโต อคฺคมคฺเคน สมุคฺฆาติตตฺตา.
วิชยาสุตฺตวณฺณนา นิฏฺิตา.
๕. อุปฺปลวณฺณาสุตฺตวณฺณนา
๑๖๖. อคฺคโต ¶ ปฏฺายาติ สพฺพอคฺคโต ปภุติ ยาว มูลา อนฺตรายุตฺตํ สมฺมเทว ปุปฺผิตํ สาลรุกฺขํ. วณฺณธาตุสีเสน วณฺณธาตุสมฺปนฺนํ ทุติยํ ภิกฺขุนึ วทตีติ อาห ‘‘ตยา สทิสา อฺา ภิกฺขุนี นตฺถี’’ติ. ปขุมสีเสน อกฺขิภณฺฑํ วุจฺจตีติ อาห ‘‘ปขุมนฺตริกายนฺติ ทฺวินฺนํ อกฺขีนํ มชฺเฌ’’ติ. นาสวํเสติ นาสวํสมูเล. ‘‘น ปสฺสสี’’ติ วตฺวา อทสฺสเน การณํ อาห ‘‘วสีภูตมฺหี’’ติ.
อุปฺปลวณฺณาสุตฺตวณฺณนา นิฏฺิตา.
๖. จาลาสุตฺตวณฺณนา
๑๖๗. อิทนฺติ ¶ อิทํ ทสฺสนํ. คาหาเปสีติ สมาทาเปสิ ‘‘ชาตึ มา โรจา’’ติ. อฺนฺติ พนฺธวธโต อฺํ เฉทนาทึ. นิเวเสสีติ ปวิสาเปสิ.
จาลาสุตฺตวณฺณนา นิฏฺิตา.
๗. อุปจาลาสุตฺตวณฺณนา
๑๖๘. ปุนปฺปุนํ…เป… อาคจฺฉนฺติ การณสฺส อสมูหตตฺตา. สนฺตาปิโต กิเลสสนฺตาเปหิ. อคตีติ อวิสโย.
อุปจาลาสุตฺตวณฺณนา นิฏฺิตา.
๘. สีสุปจาลาสุตฺตวณฺณนา
๑๖๙. สมณิสทิสาติ สมณลิงฺคสฺส ธารเณน สมณิสทิสา, กสฺสจิปิ ปาสณฺฑสฺส อรุจฺจนโต โมนมคฺคสฺส อปฺปฏิปชฺชนโต ตว สมณิภาวํ นานุปสฺสามีติ อธิปฺปาโย. ปาสํ เฑนฺตีติ ปาสํ สชฺเชนฺติ, ยถา ¶ ตตฺถ ทิฏฺิปาเส สตฺตานํ จิตฺตํ ปฏิมุกฺกํ โหติ, เอวํ สชฺเชนฺตีติ อตฺโถ. ตถาภูตา จ เต สตฺตานํ จิตฺเต ขิตฺตา วิย โหนฺตีติ อาห ‘‘จิตฺเตสุ ทิฏฺิปาสํ ขิปนฺตีติ อตฺโถ’’ติ. ปาเส โมเจตีติ ทิฏฺิปาเส สตฺตานํ จิตฺตสนฺตานโต นีหรติ ธมฺมสุธมฺมตาย. ตสฺมาติ ปาสโมจนโต ปาสณฺโฑติ น วุจฺจติ. ‘‘อิโต พหิทฺธาเยว ปาสณฺฑา โหนฺตี’’ติ วุตฺตสฺส อตฺถสฺส นิคมนํ. เอวฺจ กตฺวา สพฺเพปิ พาหิรกสมเย สนฺธาย จูฬสีหนาทสุตฺเต ‘‘ฉนฺนวุติ ปาสณฺฑา’’ติ วุตฺตํ. ปสีทนฺตีติ ทิฏฺิปงฺเก สํสารปงฺเก จ ปกาเรหิ อคาธา โอสีทนฺติ.
อภิภวิตฺวาติ สพฺพสํกิเลสปฺปหาเนน อภิภุยฺย อติกฺกมิตฺวา. อชิโตติ อชินิ อวิชยตฺตา. สพฺพานิ อกุสลกมฺมานิ กุสลกมฺมานิ จ ขีณานิ เอตฺถาติ สพฺพกมฺมกฺขโย, อรหตฺตํ. อุปธโย สมฺมเทว ขียนฺติ เอตฺถาติ อุปธิสงฺขโย, นิพฺพานํ.
สีสุปจาลาสุตฺตวณฺณนา นิฏฺิตา.
๙. เสลาสุตฺตวณฺณนา
๑๗๐. เกนิทํ ¶ ปกตํ พิมฺพนฺติ อิทํ อตฺตภาวสฺิตํ พิมฺพํ พฺรหฺมา-วิสณุปุริส-ปชาปติอาทีสุ เกน กตํ นิมฺมิตํ นิพฺพตฺติตนฺติ กตฺตพฺพโมหํ นาม กาตุกาโม ปุจฺฉติ. อฆนฺติ อฆวตฺถุ. เตนาห ‘‘ทุกฺขปติฏฺานตฺตา’’ติ. เหตุนิโรเธนาติ ตณฺหาสงฺขตสฺส เหตุโน อนุปฺปาทนิโรเธน. ปจฺจยเวกลฺเลนาติ ตทวสิฏฺกิเลสาภิสงฺขาราทิปจฺจยสฺส เวกลฺลภาเวน, อปจฺจยภาวูปคมเนนาติ อตฺโถ.
เสลาสุตฺตวณฺณนา นิฏฺิตา.
๑๐. วชิราสุตฺตวณฺณนา
๑๗๑. สุทฺธสงฺขารปฺุเชติ รูปารูปวิภาเค กิเลสสงฺขารสมูเห. ปรมตฺถโตติ สภาเวน. ยถา น หิ สตฺตสฺิตสงฺขารปฺุโช นาม ปรมตฺถโต ¶ อุปลพฺภติ, เอวํ ตพฺพินิมุตฺโต นาม โกจิ น อุปลพฺภติ อวิชฺชมานตฺตา. วิชฺชมาเนสูติ ยถาปจฺจยสมฺปตฺติยา ลพฺภมาเนสุ. เตนากาเรนาติ อิตฺถิปุริสาทิอากาเรน. ววตฺถิเตสูติ ปจฺเจกํ ปจฺจยวิเสสสมุฏฺิตํ สณฺานวิเสสํ อุปาทาย ‘‘ปุริโส หตฺถี อสฺโส’’ติอาทินา อภิสงฺคโต ปวตฺเตสุ. สมฺมุตีติ สตฺโตติ โวหาโร. เตนาห ‘‘สมฺามตฺตเมวา’’ติ. ปฺจกฺขนฺธทุกฺขนฺติ ปฺจกฺขนฺธสฺิตํ ทุกฺขํ. วุตฺตํ เหตํ ภควตา ‘‘สํขิตฺเตน ปฺจุปาทานกฺขนฺธา ทุกฺขา’’ติ (ที. นิ. ๒.๓๘๗; ม. นิ. ๑.๑๒๐; ๓.๓๗๓; วิภ. ๒๐๒) อฺโ เนว สมฺโภติ ยถาวุตฺตทุกฺขโต อฺสฺส สงฺขตธมฺมสฺส อภาวโต. น นิรุชฺฌตีติ ตโต อฺํ น นิรุชฺฌติ, อุปฺปาทโต โหติ นิโรโธติ.
วชิราสุตฺตวณฺณนา นิฏฺิตา.
สารตฺถปฺปกาสินิยา สํยุตฺตนิกาย-อฏฺกถาย
ภิกฺขุนีสํยุตฺตวณฺณนาย ลีนตฺถปฺปกาสนา สมตฺตา.