📜
๖. พฺรหฺมสํยุตฺตํ
๑. ปมวคฺโค
๑. พฺรหฺมายาจนสุตฺตวณฺณนา
๑๗๒. ปริวิตกฺโก ¶ ¶ อุทปาทีติ ธมฺมคมฺภีรตาปจฺจเวกฺขณเหตุโก ธมฺมเทสนาย อปฺโปสฺสุกฺโก อุปฺปชฺชิ. อยํ ปริวิตกฺโก กสฺมา อุทปาทิ? กตฺถ จ อุทปาทีติ ตํ สพฺพํ วิภาเวตุํ ‘‘สพฺพพุทฺธาน’’นฺติอาทิ อารทฺธํ. ตตฺถ อาจิณฺณสมาจิณฺโณติ อาจริโต เจว อาจรนฺเตหิ จ สมฺมเทว อาจริโตติ อตฺโถ. เอเตน อยํ ปริวิตกฺโก สพฺพพุทฺธานํ ปมาภิสมฺโพธิยํ อุปฺปชฺชเตวาติ อยเมตฺถ ธมฺมตาติ ทสฺเสติ. ตตฺถ อฏฺเม สตฺตาเหติ อิทํ สตฺตมสตฺตาหโต ปรํ สตฺตาหพฺภนฺตเร อุปฺปนฺนตฺตา วุตฺตํ, น ปน อิตเรสํ วิย อฏฺมสฺส นาม สตฺตาหสฺส ปวตฺติตสฺส สพฺภาวา. สปจฺจคฺเฆติ มหคฺเฆ. ‘‘ปจฺจคฺเฆ’’ติ วา ปาโ, อภินเวติ อตฺโถ. เสลมเยติ มุคฺควณฺณสิลามเย.
ปฏิวิทฺโธติ สยมฺภุาเณน ‘‘อิทํ ทุกฺข’’นฺติอาทินา ปฏิมุขํ นิพฺพิชฺฌนวเสน ปตฺโต, ยาถาวโต อวพุทฺโธติ อตฺโถ. ธมฺโมติ จตุสจฺจธมฺโม ตพฺพินิมุตฺตสฺส ปฏิวิชฺฌิตพฺพธมฺมสฺส อภาวโต. คมฺภีโรติ มหาสมุทฺโท วิย มกสตุณฺฑสูจิยา อฺตฺร สมุปจิตปริปกฺกาณสมฺภาเรหิ อฺเสํ าเณน อลพฺภเนยฺยปติฏฺโ. เตนาห ‘‘อุตฺตานปฏิกฺเขปวจนเมต’’นฺติ. โย อลพฺภเนยฺยปติฏฺโ, โส โอคาหิตุํ อสกฺกุเณยฺยตาย สรูปโต วิเสสโต จ ปสฺสิตุํ น สกฺกาติ อาห ‘‘คมฺภีรตฺตาว ทุทฺทโส’’ติ. ทุกฺเขน ทฏฺพฺโพติ กิจฺเฉน เกนจิ กทาจิเทว ทฏฺพฺโพ. ยํ ปน ทฏฺุเมว น สกฺกา, ตสฺส โอคาเหตฺวา อนุ อนุ พุชฺฌนโก กทาจิ นตฺถีติ อาห ‘‘ทุทฺทสตฺตาว ทุรนุโพโธ’’ติ. ทุกฺเขน อวพุชฺฌิตพฺโพ อวโพธสฺส ทุกฺกรภาวโต. อิมสฺมึ าเน ‘‘ตํ กึ มฺถ, ภิกฺขเว, กตมํ นุ โข ทุกฺกรตรํ วา ทุรภิสมฺภวตรํ วา’’ติ (สํ. นิ. ๕.๑๑๑๕) สุตฺตปทํ วตฺตพฺพํ. สนฺตารมฺมณตาย วา สนฺโต. นิพฺพุตสพฺพปริฬาหตาย นิพฺพุโต. อตฺตโน ปจฺจเยหิ ปธานภาวํ นีโตติ ¶ วา ปณีโต ¶ . อติตฺติกรณฏฺเน อตปฺปโก สาทุรสโภชนํ วิย. ตตฺถ จ นิโรธสจฺจํ สนฺตํ อารมฺมณนฺติ สนฺตารมฺมณํ, มคฺคสจฺจํ สนฺตํ สนฺตารมฺมณฺจาติ สนฺตารมฺมณํ, อนุปสนฺตสภาวานํ กิเลสานํ สงฺขารานฺจ อภาวโต สนฺโต. นิพฺพุตสพฺพปริฬาหตฺตา นิพฺพุโต. สนฺตปณีตภาเวเนว ตทตฺถาย อเสจนกตาย อตปฺปกตา ทฏฺพฺพา. เตนาห ‘‘อิทํ ทฺวยํ โลกุตฺตรเมว สนฺธาย วุตฺต’’นฺติ. อุตฺตมาณสฺส วิสยตฺตา น ตกฺเกน อวจริตพฺโพ. ตโต เอว นิปุณาณโคจรตาย สณฺหสุขุมสภาวตฺตา จ นิปุโณ. พาลานํ อวิสยตฺตา ยถาวุตฺเตหิ ปณฺฑิเตหิ เอว เวทิตพฺโพติ ปณฺฑิตเวทนีโย. อาลียนฺติ อภิรมิตพฺพฏฺเน เสวียนฺตีติ อาลยา, ปฺจ กามคุณา. อาลยนฺติ อลฺลียนฺติ อภิรมณวเสน เสวนฺตีติ อาลยา, ตณฺหาวิจริตานิ. รมนฺตีติ รตึ วินฺทนฺติ กีฬนฺติ ลฬนฺติ. อาลยรตาติ อาลยนิรตา.
านํ สนฺธายาติ านสทฺทํ สนฺธาย, อตฺถโก ปน านนฺติ จ ปฏิจฺจสมุปฺปาโท เอว อธิปฺเปโต. ติฏฺติ ผลํ ตทายตฺตวุตฺติตายาติ หิ านํ, สงฺขาราทีนํ ปจฺจยภูตา อวิชฺชาทโย. อิเมสํ สงฺขาราทีนํ ปจฺจยา อิทปฺปจฺจยา, อวิชฺชาทโย. อิทปฺปจฺจยา เอว อิทปฺปจฺจยตา ยถา ‘‘เทโว เอว เทวตา’’. อิทปฺปจฺจยานํ วา อวิชฺชาทีนํ อตฺตโน ผลํ ปติ ปจฺจยภาโว อุปฺปาทนสมตฺถตา อิทปฺปจฺจยตา. เตน ปรมตฺถปจฺจยลกฺขโณ ปฏิจฺจสมุปฺปาโท ทสฺสิโต โหติ. ปฏิจฺจ สมุปฺปชฺชติ ผลํ เอตสฺมาติ ปฏิจฺจสมุปฺปาโท. ปททฺวเยนปิ ธมฺมานํ ปจฺจยฏฺโ เอว วิภาวิโต. เตนาห ‘‘สงฺขาราทิปจฺจยานํ เอตํ อธิวจน’’นฺติ. สงฺขาราทีนํ ปจฺจยา สงฺขาราทิปจฺจยา, อวิชฺชาทโย. เตสํ สงฺขาราทิปจฺจยานํ. อยเมตฺถ สงฺเขโป, วิตฺถาโร ปน วิสุทฺธิมคฺคสํวณฺณนายํ (วิสุทฺธิ. มหาฏี. ๒.๕๗๒-๕๗๓) วุตฺตนเยน เวทิตพฺโพ. สพฺพสงฺขารสมโถติอาทิ สพฺพนฺติ สพฺพสงฺขารสมถาทิอภิเธยฺยํ สพฺพํ อตฺถโต นิพฺพานเมว. อิทานิ อสฺส นิพฺพานภาวํ ทสฺเสตุํ ‘‘ยสฺมา หี’’ติอาทิ วุตฺตํ. ตนฺติ นิพฺพานํ. อาคมฺมาติ ปฏิจฺจ อริยมคฺคสฺส อารมฺมณปจฺจยเหตุ. สมฺมนฺตีติ ปฏิปฺปสฺสทฺธิวูปสมวเสน สมฺมนฺติ. ตถา สนฺตา จ สวิเสสํ อุปสนฺตา นาม โหนฺตีติ อาห ‘‘วูปสมฺมนฺตี’’ติ. เอเตน ¶ สพฺเพ สงฺขารา สมฺมนฺติ เอตฺถาติ สพฺพสงฺขารสมโถ, นิพฺพานนฺติ ทสฺเสติ. สพฺพสงฺขารวิสํยุตฺเต หิ นิพฺพาเน สพฺพสงฺขารวูปสมปริยาโย อฏฺกถายํ วุตฺโต เอว. เสสปเทสุปิ เอเสว นโย.
อุปธียติ เอตฺถ ทุกฺขนฺติ อุปธิ, ขนฺธาทโย. ปฏินิสฺสฏฺาติ สมุจฺเฉทวเสน ปริจฺจตฺตา โหนฺติ. สพฺพา ตณฺหาติ อฏฺสตปฺปเภทา สพฺพาปิ ตณฺหา. สพฺเพ กิเลสราคาติ กามราครูปราคาทิเภทา สพฺเพปิ กิเลสภูตา ราคา, สพฺเพปิ วา กิเลสา อิธ ‘‘กิเลสราคา’’ติ อธิปฺเปตา, น โลภวิเสสา เอว จิตฺตสฺส ปริฬาหภาวาปาทนโต. ยถาห ‘‘รตฺตมฺปิ จิตฺตํ วิปริณตํ ¶ , ทุฏฺมฺปิ จิตฺตํ วิปริณตํ, มูฬฺหมฺปิ จิตฺตํ วิปริณต’’นฺติ (ปารา. ๒๗๑). วิรชฺชนฺตีติ ปลุชฺชนฺติ วิกฺขมฺภนโต สพฺพโส เตน วิสํยุตฺตภาวโต. สพฺพํ ทุกฺขนฺติ ชรามรณาทิเภทํ สพฺพํ วฏฺฏทุกฺขํ. ภเวน ภวนฺติ เตน เตน ภเวน ภวนฺตรํ ภวนิกนฺติภาเวน สํสิพฺพติ. ผเลน วา สทฺธึ กมฺมํ สตณฺหสฺเสว อายตึ ปุนพฺภวภาวโต. ตโต วานโต นิกฺขนฺตํ ตตฺถ ตสฺส สพฺพโส อภาวโต. จิรนิสชฺชาจิรภาสเนหิ ปิฏฺิอาคิลายนตาลุคลโสสาทิวเสน กายกิลมโถ เจว กายวิเหสา จ เวทิตพฺพา. สา จ โข เทสนาย อตฺถมชานนฺตานํ อปฏิปชฺชนฺตานฺจ วเสน, ชานนฺตานํ ปน ปฏิปชฺชนฺตานฺจ เทสนาย กายปริสฺสโมปิ สตฺถุ อปริสฺสโมเยว. เตนาห ภควา – ‘‘น จ มํ ธมฺมาธิกรณํ วิเหเสสี’’ติ (อุทา. ๑๐). เตเนวาห – ‘‘ยา อชานนฺตานํ เทสนา นาม, โส มม กิลมโถ อสฺสา’’ติ. อุภยนฺติ จิตฺตกิลมโถ จิตฺตวิเหสา จาติ อุภยมฺเปตํ พุทฺธานํ นตฺถิ โพธิมูเล เอว สมุจฺฉินฺนตฺตา. อนุพฺรูหนํ สมฺปิณฺฑนํ. โสติ อปิสฺสูติ นิปาโต. วุทฺธิปฺปตฺตา วา อจฺฉริยา อนจฺฉริยา, วุทฺธิอตฺโถปิ หิ -กาโร โหติ ยถา ‘‘อเสกฺขา ธมฺมา’’ติ. กปฺปานํ สตสหสฺสํ จตฺตาริ จ อสงฺขฺเยยฺยานิ สเทวกสฺส โลกสฺส ธมฺมสํวิภาคกรณตฺถเมว ปารมิโย ปูเรตฺวา อิทานิ สมธิคตธมฺมรชฺชสฺส ตตฺถ อปฺโปสฺสุกฺกตาปตฺติทีปนตา คาถตฺถสฺส จ อจฺฉริยตา ตสฺส วุทฺธิปฺปตฺตีติ เวทิตพฺพํ. อตฺถทฺวาเรน หิ คาถานํ อนจฺฉริยตา. โคจรา อเหสุนฺติ อุปฏฺหึสุ. อุปฏฺานฺจ วิตกฺเกตพฺพตาวาติ อาห ‘‘ปริวิตกฺกยิตพฺพตํ ปาปุณึสู’’ติ.
ยทิ ¶ สุขาปฏิปทาว, กถํ กิจฺฉตาติ อาห ‘‘ปารมีปูรณกาเล ปนา’’ติอาทิ. เอวมาทีนิ ทุปฺปริจฺจชานิ เทนฺตสฺส. ห-อิติ วา พฺยตฺตนฺติ เอตสฺมึ อตฺเถ นิปาโต. ‘‘เอกํสตฺเถ’’ติ เกจิ. ห พฺยตฺตํ, เอกํเสน วา อลํ นิปฺปโยชนํ เอวํ กิจฺเฉน อธิคตสฺส ปกาสิตุํ เทสิตุนฺติ โยชนา. หลนฺติ วา อลนฺติ อิมินา สมานตฺถปทํ ‘‘หลนฺติ วทามี’’ติอาทีสุ วิย. ราคโทสผุฏฺเหีติ ผุฏฺวิเสน วิย สปฺเปน ราเคน โทเสน จ ผุฏฺเหิ อภิภูเตหิ. ราคโทสานุคเตหีติ ราคโทเสหิ อนุพนฺเธหิ.
นิจฺจาทีนนฺติ นิจฺจาทีนํ จตุนฺนํ วิปลฺลาสานํ. เอวํคตนฺติ เอวํ อนิจฺจนฺติอาทินา อากาเรน ปวตฺตํ พุชฺฌิตพฺพํ. กามราครตฺตา จ ภวราครตฺตา จ นีวรเณหิ นิวุตจิตฺตตาย ทิฏฺิราครตฺตา วิปรีตาภินิเวเสน น ทกฺขนฺติ ยาถาวโต ธมฺมํ น ปฏิวิชฺฌิสฺสนฺติ. สภาเวนาติ อวิปรีตสภาเวน. เอวํ คาหาเปตุนฺติ อนิจฺจนฺติอาทินา สภาเวน ยาถาวโต ธมฺมํ ชานาเปตุํ. ราคโทสปเรตตาปิ เนสํ สมฺมูฬฺหภาเวเนวาติ อาห ‘‘ตโมขนฺเธน อาวุฏา’’ติ.
ธมฺมเทสนาย ¶ อปฺโปสฺสุกฺกตาปตฺติยา การณํ วิภาเวตุํ ‘‘กสฺมา ปนา’’ติอาทินา สยเมว โจทนํ สมุฏฺาเปติ. อฺาตเวเสนาติ อิมสฺส ภควโต สาวกภาวูปคมเนน อฺาตเวเสน. ‘‘อฺตรตาปสเวเสนา’’ติ เกจิ, โส ปนสฺส อรหตฺตาธิคมเนเนว วิคจฺเฉยฺย. ติวิธํ การณํ อปฺโปสฺสุกฺกตาปตฺติยา ปฏิปกฺขสฺส พลวภาโว, ธมฺมสฺส คมฺภีรตา, ตตฺถ จ ภควโต สาติสยํ คารวนฺติ ตํ ทสฺเสตุํ ‘‘ตสฺส หี’’ติอาทิ อารทฺธํ. ตตฺถ ปฏิปกฺขา นาม ราคาทโย กิเลสา สมฺมาปฏิปตฺติยา อนฺตรายกรตฺตา. เตสํ พลวภาวโต จิรปริภาวนาย สตฺตสนฺตานโต ทุพฺพิโสธิยตาย เต สตฺเต มตฺตหตฺถิโน วิย ทุพฺพลปุริสํ อธิภวิตฺวา อชฺโฌตฺถริตฺวา อนยพฺยสนํ อาปาเทนฺตา อเนกสตโยชนายามวิตฺถารํ สุนิจิตํ ฆนสนฺนิเวสํ กณฺฏกทุคฺคมฺปิ อธิเสนฺติ. ทูรปเภททุจฺเฉชฺชตาหิ ทุพฺพิโสธิยตํ ปน ทสฺเสตุํ ‘‘อถสฺสา’’ติอาทิ วุตฺตํ. ตตฺถ จ อนฺโต อมฏฺตาย กฺชิยปุณฺณา ลาพุ, จิรปาริวาสิกตาย ตกฺกภริตา จาฏิ, สฺเนหตินฺตทุพฺพลภาเวน วสาปีตปิโลติกา, เตลมิสฺสิตตาย อฺชนมกฺขิตหตฺโถ ทุพฺพิโสธนียา วุตฺตา. หีนูปมา เจตา รูปปพนฺธภาวโต อจิรกาลิกตฺตา จ มลีนตาย, กิเลสสํกิเลโส เอว ปน ทุพฺพิโสธนียตโร ¶ อนาทิกาลิกตฺตา อรูปนิสฺสิตตฺตา จ. เตนาห ‘‘อติสํกิลิฏฺา’’ติ.
ยถา จ ทุพฺพิโสธนียตรตาย, เอวํ คมฺภีรทุทฺทสทุรนุโพธานมฺปิ วุตฺตอุปมา หีนูปมาว. คมฺภีโรปิ ธมฺโม ปฏิปกฺขวิธมเนน าเณน วิสทภาวํ อาปนฺเนน สุปากโฏ ภเวยฺย, ปฏิปกฺขวิธมนํ ปน สมฺมาปฏิปตฺติปฏิพทฺธํ, สา สทฺธมฺมสฺสวนาธีนา, ตํ สตฺถริ ธมฺเม จ ปสาทายตฺตํ. โส ครุฏฺานิยานํ อชฺเฌสนเหตุโกติ ปณาลิกาย สตฺตานํ ธมฺมสมฺปฏิปตฺติยา พฺรหฺมายาจนานิมิตฺตนฺติ ตํ ทสฺเสนฺโต ‘‘อปิจา’’ติอาทิมาห.
อุปกฺกิเลสภูตํ อปฺปํ ราคาทิรชํ เอตสฺสาติ อปฺปรชํ, อปฺปรชํ อกฺขิ ปฺาจกฺขุ เยสํ เต ตํสภาวาติ กตฺวา อปฺปรชกฺขชาติกาติ อิมมตฺถํ ทสฺเสนฺโต ‘‘ปฺามเย’’ติอาทิมาห. อปฺปํ ราคาทิรชํ เยสํ ตํสภาวา อปฺปรชกฺขชาติกาติ เอวเมตฺถ อตฺโถ เวทิตพฺโพ. อสฺสวนตาติ ‘‘สยํ อภิฺา’’ติอาทีสุ วิย กรเณ ปจฺจตฺตวจนนฺติ อาห ‘‘อสฺสวนตายา’’ติ. ทสปฺุกิริยวเสนาติ ทานาทิทสวิธปฺุกิริยวตฺถูนํ วเสน. เตนาห ‘‘กตาธิการา’’ติอาทิ. ปปฺจสูทนิยํ (ม. นิ. อฏฺ. ๑.๒๘๒) ปน ‘‘ทฺวาทสปฺุกิริยวเสนา’’ติ วุตฺตํ, ตํ ทานาทีสุ สรณคมน-ปรหิตปริณามนาทิปกฺขิปนวเสน วุตฺตํ.
ราคาทิมเลน สมเลหิ ปูรณาทีหิ ฉหิ สตฺถาเรหิ สตฺถุปฏิฺเหิ กพฺพรจนาวเสน จินฺตากวิอาทิภาเว ตฺวา ตกฺกปริยาหตํ วีมํสานุจริตํ สยํปฏิภานํ จินฺติโต. เต กิร พุทฺธโกลาหลานุสฺสเวน ¶ สฺชาตกุตูหลํ โลกํ วฺเจนฺตา โกหฺเ ตฺวา สพฺพฺุตํ ปฏิชานนฺตา ยํ กฺจิ อธมฺมเมว ‘‘ธมฺโม’’ติ ทีเปสุํ. เตนาห ‘‘เต หิ ปุเรตรํ อุปฺปชฺชิตฺวา’’ติอาทิ. อปาปุเรตนฺติ เอตํ กสฺสปสฺส ภควโต สาสนนฺตรธานโต ปภุติ ปิหิตํ นิพฺพานมหาทฺวารํ อริยมคฺคํ สทฺธมฺมเทสนาหตฺเถน อปาปุร วิวร.
เสโล ปพฺพโต อุจฺโจ โหติ ถิโร จ, น ปํสุปพฺพโต มิสฺสกปพฺพโต จาติ อาห ‘‘เสเล ยถา ปพฺพตมุทฺธนี’’ติ. ธมฺมมยํ ปาสาทนฺติ โลกุตฺตรธมฺมมาห. โส หิ สพฺพโส ปสาทาวโห, สพฺพธมฺเม ¶ อติกฺกมฺม อพฺภุคฺคตฏฺเน ปาสาทสทิโส จ. ปฺาปริยาโย วา อิธ ธมฺม-สทฺโทติ วุตฺตํ ‘‘ปฺามย’’นฺติ. สา หิ อพฺภุคฺคตฏฺเน ปาสาโทติ อภิธมฺเม อาคตา. ตถา จาห –
‘‘ปฺาปาสาทมารุยฺห, อโสโก โสกินึ ปชํ;
ปพฺพตฏฺโว ภูมฏฺเ, ธีโร พาเล อเวกฺขตี’’ติ. (ธ. ป. ๒๘);
ยถา หีติอาทีสุ ยถา จ ปพฺพเต ตฺวา อนฺธกาเร เหฏฺา โอโลเกนฺตสฺส ปุริสสฺส เขตฺตเกทารปาฬิกุฏิกาโย ตตฺถ สยิตมนุสฺสา จ น ปฺายนฺติ อนุชฺชลภาวโต, กุฏิกาสุ ปน อคฺคิชาลา ปฺายติ สมุชฺชลภาวโต, เอวํ ธมฺมปาสาทมารุยฺห สตฺตโลกํ โอโลกยโต ภควโต าณสฺส อาปาถํ นาคจฺฉนฺติ อกตกลฺยาณา สตฺตา, าณคฺคินา อนุชฺชลภาวโต อนุฬารภาวโต จ รตฺตึ ขิตฺตา สรา วิย โหนฺติ, กตกลฺยาณา ปน ภพฺพปุคฺคลา ทูเร ิตาปิ ภควโต อาปาถํ อาคจฺฉนฺติ ปริปกฺกาณคฺคิตาย สมุชฺชลภาวโต อุฬารสนฺตานตาย หิมวนฺตปพฺพโต วิย จาติ เอวํ โยชนา เวทิตพฺพา.
ครุฏฺานียํ ปยิรุปาสิตฺวา ครุตรํ ปโยชนํ อุทฺทิสฺส อภิปตฺถนา อชฺเฌสนา, สาปิ อตฺถโต ยาจนาว โหตีติ อาห ‘‘อชฺเฌสนนฺติ ยาจน’’นฺติ. ปเทสวิสยํ าณทสฺสนํ อหุตฺวา พุทฺธานํเยว อาเวณิกภาวโต อิทํ าณทฺวยํ ‘‘พุทฺธจกฺขู’’ติ วุจฺจตีติ อาห ‘‘อิเมสฺหิ ทฺวินฺนํ าณานํ ‘พุทฺธจกฺขู’ติ นาม’’นฺติ. ติณฺณํ มคฺคฺคาณานนฺติ เหฏฺิมานํ ติณฺณํ มคฺคาณานํ ‘‘ธมฺมจกฺขู’’ติ นามํ จตุสจฺจธมฺมทสฺสนมตฺตภาวโต. ยโต ตานิ าณานิ วิชฺชูปมภาเวน วุตฺตานิ, อคฺคมคฺคาณํ ปน าณกิจฺจสฺส สิขาปฺปตฺติยา ทสฺสนมตฺตํ น โหตีติ ‘‘ธมฺมจกฺขู’’ติ น วุจฺจติ, ยโต ตํ วชิรูปมภาเวน วุตฺตํ. วุตฺตนเยนาติ ‘‘อปฺปรชกฺขชาติกา’’ติ เอตฺถ วุตฺตนเยน. ยสฺมา มนฺทกิเลสา ‘‘อปฺปรชกฺขา’’ติ วุตฺตา, ตสฺมา ¶ พหลกิเลสา ‘‘มหารชกฺขา’’ติ เวทิตพฺพา. ปฏิปกฺขวิธมนสมตฺถตาย ติกฺขานิ สูรานิ วิสทานิ, วุตฺตวิปริยาเยน มุทูนิ. สทฺธาทโย อาการาติ สทฺทหนาทิปฺปกาเร วทติ. สุนฺทราติ กลฺยาณา. สมฺโมหวิโนทนิยํ ปน ‘‘เยสํ อาสยาทโย โกฏฺาสา ¶ สุนฺทรา, เต สฺวาการา’’ติ วุตฺตํ, ตํ อิมาย อตฺถวณฺณนาย อฺทตฺถุ สํสนฺทตีติ ทฏฺพฺพํ. การณํ นาม ปจฺจยากาโร, สจฺจานิ วา. ปรโลกนฺติ สมฺปรายํ. ตํ ทุกฺขาวหํ วชฺชํ วิย ภยโต ปสฺสิตพฺพนฺติ วุตฺตํ ‘‘ปรโลกฺเจว วชฺชฺจ ภยโต ปสฺสนฺตี’’ติ. สมฺปตฺติภวโต วา อฺตฺตา วิปตฺติภโว ปรโลโกติ วุตฺตํ ‘‘ปร…เป… ปสฺสนฺตี’’ติ.
อยํ ปเนตฺถ ปาฬีติ เอตฺถ ‘‘อปฺปรชกฺขา’’ติ ปทานํ อตฺถวิภาวเน อยํ ตสฺส ตถาภาวสาธนปาฬิ. สทฺธาทีนฺหิ วิมุตฺตปริปาจกธมฺมานํ พลวภาโว ตปฺปฏิปกฺขานํ ปาปธมฺมานํ ทุพฺพลภาเว สติ โหติ. เตสฺจ พลวภาโว สทฺธาทีนํ ทุพฺพลภาเวติ วิมุตฺติปริปาจกธมฺมานํ สวิเสสํ อตฺถิตานตฺถิตาวเสน อปฺปรชกฺขา มหารชกฺขาติอาทโย ปาฬิยํ (ปฏิ. ม. ๑.๑๑๑) วิภชิตฺวา ทสฺสิตา ‘‘สทฺโธ ปุคฺคโล อปฺปรชกฺโข’’ติอาทินา. ขนฺธาทโย เอว ลุชฺชนปลุชฺชนฏฺเน โลโก สมฺปตฺติภวภูโต โลโก สมฺปตฺติภวโลโก, สุคติสงฺขาโต อุปปตฺติภโว. สมฺปตฺติ ภวติ เอเตนาติ สมฺปตฺติสมฺภวโลโก, สุคติสํวตฺตนิโย กมฺมภโว. ทุคฺคติสงฺขาตอุปปตฺติภว-ทุคฺคติสํวตฺตนิยกมฺมภวา วิปตฺติภวโลก-วิปตฺติสมฺภวโลกา. ปุน เอกกทุกาทิวเสน โลกํ วิภชิตฺวา ทสฺเสตุํ ‘‘เอโก โลโก’’ติอาทิ วุตฺตํ. อาหาราทโย วิย หิ อาหารฏฺิติกา สงฺขารา สพฺเพ ลุชฺชนฏฺเน โลโกติ. ตตฺถ เอโก โลโก สพฺเพ สตฺตา อาหารฏฺิติกาติ ยายํ ปุคฺคลาธิฏฺานาย กถาย สพฺเพสํ สงฺขารานํ ปจฺจยายตฺตวุตฺติตา วุตฺตา, ตาย สพฺโพ สงฺขารโลโก เอโก เอกวิโธ ปการนฺตรสฺส อภาวโต. ทฺเว โลกาติอาทีสุปิ อิมินา นเยน อตฺโถ เวทิตพฺโพ. นามคฺคหเณน เจตฺถ นิพฺพานสฺส อคฺคหณํ ตสฺส อโลกสภาวตฺตา.
นนุ จ ‘‘อาหารฏฺิติกา’’ติ เอตฺถ ปจฺจยายตฺตวุตฺติตาย มคฺคผลานมฺปิ โลกตา อาปชฺชตีติ? นาปชฺชติ, ปริฺเยฺยานํ ทุกฺขสจฺจธมฺมานํ อิธ ‘‘โลโก’’ติ อธิปฺเปตตฺตา. อถ วา น ลุชฺชติ น ปลุชฺชตีติ โย คหิโต ตถา น โหติ, โส โลโกติ ตํคหณรหิตานํ โลกุตฺตรานํ นตฺถิ โลกตา. อุปาทานานํ อารมฺมณภูตา ขนฺธา อุปาทานกฺขนฺธา. อนุโรธาทิวตฺถุภูตา ลาภาทโย อฏฺ ¶ โลกธมฺมา. ทสายตนานีติ ทส รูปายตนานิ. เสสํ สุวิฺเยฺยเมว. วิวฏฺฏชฺฌาสยสฺส อธิปฺเปตตฺตา ตสฺส จ สพฺพํ เตภูมกกมฺมํ ครหิตพฺพํ วชฺชิตพฺพฺจ หุตฺวา อุปฏฺาตีติ วุตฺตํ ‘‘สพฺเพ อภิสงฺขารา วชฺชา, สพฺเพ ภวคามิกมฺมา วชฺชา’’ติ ¶ . อปฺปรชกฺขตาทีสุ ปฺจสุ ทุเกสุ เอเกกสฺมึ ทส ทส กตฺวา ‘‘ปฺาสาย อากาเรหิ อิมานิ ปฺจินฺทฺริยานิ ชานาตี’’ติ วุตฺตํ. อถ วา อนฺวยโต พฺยติเรกโต จ สทฺธาทีนํ อินฺทฺริยานํ ปโรปริยตฺตํ ชานาตีติ กตฺวา ตถา วุตฺตํ. เอตฺถ จ อปฺปรชกฺขาทิภพฺพาทิวเสน อาวชฺเชนฺตสฺส ภควโต เต สตฺตา ปฺุชปฺุชาว หุตฺวา อุปฏฺหนฺติ, น เอเกกา.
อุปฺปลานิ เอตฺถ สนฺตีติ อุปฺปลินี. อุปฺปลคจฺโฉปิ ชลาสโยปิ จ. อิธ ปน ชลาสโย อธิปฺเปโตติ อาห ‘‘อุปฺปลวเน’’ติ. ยานิ หิ อุทกสฺส อนฺโต นิมุคฺคาเนว หุตฺวา ปุสนฺติ วฑฺฒนฺติ, ตานิ อนฺโตนิมุคฺคโปสีนิ. ทีปิตานีติ อฏฺกถายํ ปกาสิตานิ, อิเธว วา ‘‘อฺานิปี’’ติอาทินา ทสฺสิตานิ. อุคฺฆฏิตฺูติ อุคฺฆฏนํ นาม าณุคฺฆฏนํ, าเณน อุคฺฆฏิตมตฺเตเนว ชานาตีติ อตฺโถ. วิปฺจิตํ วิตฺถาริตเมว อตฺถํ ชานาตีติ วิปฺจิตฺู. นิทฺเทสาทีหิ ธมฺมาภิสมยาย เนตพฺโพติ เนยฺโย. ปชฺชติ อตฺโถ เอเตนาติ ปทํ, ปชฺชเต ายเตติ วา ปทํ, ตทตฺโถ. ปทํ ปรมํ เอตสฺส, น สจฺจาภิสมฺโพโธติ ปทปรโม.
อุทาหฏเวลายาติ อุทาหาเร ธมฺมสฺส อุทฺเทเส อุทาหฏมตฺเตเยว. ธมฺมาภิสมโยติ จตุสจฺจธมฺมสฺส าเณน สทฺธึ อภิสมโย. อยํ วุจฺจตีติ อยํ ‘‘จตฺตาโร สติปฏฺานา’’ติอาทินา นเยน สํขิตฺเตน มาติกาย ปิยมานาย เทสนานุสาเรน าณํ เปเสตฺวา อรหตฺตํ คณฺหิตุํ สมตฺโถ ปุคฺคโล ‘‘อุคฺฆฏิตฺู’’ติ วุจฺจติ. อยํ วุจฺจตีติ สํขิตฺเตน มาติกํ เปตฺวา วิตฺถาเรน อตฺเถ วิภชิยมาเน อรหตฺตํ ปาปุณิตุํ สมตฺโถ ปุคฺคโล ‘‘วิปฺจิตฺู’’ติ วุจฺจติ. อุทฺเทสโตติ อุทฺเทสเหตุ. อุทฺทิสนฺตสฺส อุทฺทิสาเปนฺตสฺส วาติ อตฺโถ. ปริปุจฺฉโตติ อตฺถํ ปริปุจฺฉนฺตสฺส. อนุปุพฺเพน ธมฺมาภิสมโย โหตีติ อนุกฺกเมน อรหตฺตปฺปตฺติ โหติ. น ตาย ชาติยา ธมฺมาภิสมโย โหตีติ เตน อตฺตภาเวน มคฺคํ วา ผลํ วา อนฺตมโส ฌานํ วา วิปสฺสนํ วา นิพฺพตฺเตตุํ น สกฺโกติ. อยํ วุจฺจติ ปทปรโมติ อยํ ปุคฺคโล ฉพฺพิธํ พฺยฺชนปทํ ฉพฺพิธํ อตฺถปทนฺติ อิทํ ปทเมว ปรมํ อสฺสาติ ปทปรโมติ วุจฺจตีติ อตฺโถ.
วาสนา ¶ โหตีติ เทสนา ผลโวหาเรน วาสนา โหตีติ วุตฺตา. น หิ กาจิ พุทฺธานํ เทสนา นิรตฺถกา. เยติ เย ทุวิเธ ปุคฺคเล. วิภงฺเค กมฺมาวรเณนาติ ปฺจวิเธน อานนฺตริยกมฺเมน. วิปากาวรเณนาติ อเหตุกปฏิสนฺธิยา. ยสฺมา ปน ทุเหตุกานมฺปิ อริยมคฺคปฏิเวโธ นตฺถิ, ตสฺมา ทุเหตุกา ปฏิสนฺธิปิ วิปากาวรณเมวาติ เวทิตพฺพา. กิเลสาวรเณนาติ นิยตมิจฺฉาทิฏฺิยา. อสฺสทฺธาติ พุทฺธาทีสุ สทฺธารหิตา. อจฺฉนฺทิกาติ กตฺตุกมฺยตาฉนฺทรหิตา. อุตฺตรกุรุกา มนุสฺสา อจฺฉนฺทิกฏฺานํ ปวิฏฺา. ทุปฺปฺาติ ภวงฺคปฺาย ปริหีนา. ภวงฺคปฺาย ¶ ปน ปริปุณฺณายปิ ยสฺส ภวงฺคจลนํ โลกุตฺตรสฺส ปจฺจโย น โหติ, โสปิ ทุปฺปฺโ เอว นาม. อภพฺพา นิยามํ โอกฺกมิตุํ กุสเลสุ ธมฺเมสุ สมฺมตฺตนฺติ กุสเลสุ ธมฺเมสุ สมฺมตฺตนิยามสงฺขาตํ มคฺคํ โอกฺกมิตุํ อธิคนฺตุํ อภพฺพา. น กมฺมาวรเณนาติอาทีนิ วุตฺตวิปริยาเยน เวทิตพฺพานิ. ราคจริตาทิอาทีสุ ยํ วตฺตพฺพํ, ตํ ปรมตฺถทีปนิยํ วิสุทฺธิมคฺคสํวณฺณนายํ (วิสุทฺธิ. มหาฏี. ๑.๔๓) วุตฺตนเยน เวทิตพฺพํ.
นิพฺพานสฺส ทฺวารํ ปวิสนมคฺโค วิวริตฺวา ปิโต มหากรุณูปนิสฺสเยน สยมฺภุาเณน อธิคตตฺตา. สทฺธํ ปมฺุจนฺตูติ อตฺตโน สทฺธํ ธมฺมสมฺปฏิจฺฉนโยคฺยํ กตฺวา วิสฺสชฺเชนฺตุ, สทฺทหนากาเรน นํ อุปฏฺเปนฺตูติ อตฺโถ. สุเขน อกิจฺเฉน ปวตฺตนียตาย สุปฺปวตฺติตํ. น ภาสึ น ภาสิสฺสามีติ จินฺเตสึ.
สตฺถุ สนฺติกํ อุปคตานํ เทวานํ พฺรหฺมานฺจ ตสฺส ปุรโต อนฺตรธานํ นาม อติฏฺนนฺติ อาห ‘‘สกฏฺานเมว คโต’’ติ. สทฺธินฺทฺริยาทิ สมฺมาทิฏฺิอาทิโก ธมฺโม เอว วิเนยฺยสนฺตาเน ปวตฺตนฏฺเน จกฺกนฺติ ธมฺมจกฺกํ. อถ วา จกฺกนฺติ อาณา. ธมฺมนฺติ เทสนา. อถ วา อตฺถธมฺมโต อนเปตตฺตา ธมฺมฺจ ตํ ปวตฺตนฏฺเน จกฺกฺจาติ ธมฺมจกฺกํ. ธมฺเมน าเยน จกฺกนฺติปิ ธมฺมจกฺกํ. ยถาห ‘‘ธมฺมฺจ ปวตฺเตติ จกฺกฺจาติ ธมฺมจกฺกํ, จกฺกฺจ ปวตฺเตติ ธมฺมฺจาติ ธมฺมจกฺกํ, ธมฺเมน ปวตฺเตตีติ ธมฺมจกฺกํ, ธมฺมจริยาย ปวตฺเตตีติ ธมฺมจกฺก’’นฺติอาทิ (ปฏิ. ม. ๒.๔๐-๔๑). ปวตฺเตสีติ ปฏฺเปสิ.
พฺรหฺมายาจนสุตฺตวณฺณนา นิฏฺิตา.
๒. คารวสุตฺตวณฺณนา
๑๗๓. อยํ ¶ วิตกฺโกติ อยํ ‘‘กินฺตาหํ วิหเรยฺย’’นฺติ เอวํ ปวตฺติตวิตกฺโก. อฺสฺมินฺติ ปรสฺมึ. อตฺตา น โหตีติ หิ อฺโ, ปโร. โส ปเนตฺถ น โย โกจิ อธิปฺเปโต, อถ โข ครุฏฺานีโย. เตนาห ‘‘กฺจิ ครุฏฺาเน อฏฺเปตฺวา’’ติ. ปติสฺสวติ ครุโน ‘‘อามา’’ติ สมฺปฏิจฺฉตีติ ปติสฺโส, น ปติสฺโสติ อปฺปติสฺโส. ปติสฺสยรหิโต ครุปสฺสยรหิโตติ อตฺโถ.
สเทวเกติ อวยเวน วิคฺคโห สมุทาโย สมาสตฺโถ. สเทวกคฺคหเณน ปฺจกามาวจรเทวคฺคหณํ ปาริเสสาเยน อิตเรสํ ปทนฺตเรหิ สงฺคหิตตฺตา, สมารกคฺคหเณน ฉฏฺกามาวจรเทวคฺคหณํ ¶ ปจฺจาสตฺติาเยน. ตตฺถ หิ มาโร ชาโต ตนฺนิวาสี จ โหติ. สพฺรหฺมกวจเนน พฺรหฺมกายิกาทิพฺรหฺมคฺคหณํ ปจฺจาสตฺติาเยเนว. ‘‘สสฺสมณพฺราหฺมณิยา ปชายา’’ติ สาสนสฺส ปจฺจตฺถิกสมณพฺราหฺมณคฺคหณํ. นิทสฺสนมตฺตฺเจตํ อปจฺจตฺถิกานํ อสมิตปาปานํ อพาหิตปาปานฺจ สมณพฺราหฺมณานํ เตเนว วจเนน คหิตตฺตา. กามํ ‘‘สเทวเก’’ติอาทิวิเสสนานํ วเสน สตฺตวิสโย โลกสทฺโทติ วิฺายติ ตุลฺยโยควิสยตฺตา เตสํ. ‘‘สโลมโก สปกฺขโก’’ติอาทีสุ ปน อตุลฺยโยเคปิ อยํ สมาโส ลพฺภตีติ พฺยภิจารทสฺสนโต ปชาคหณนฺติ ปชาวจเนน สตฺตโลกคฺคหณํ. เทวภาวสามฺเน มารพฺรหฺเมสุ คหิเตสุปิ อิตเรหิ เตสํ ลพฺภมานวิเสสทสฺสนตฺถํ วิสุํ คหณนฺติ ทสฺเสนฺโต ‘‘มาโร นามา’’ติอาทิมาห. มาโร พฺรหฺมานมฺปิ วิจกฺขุกมฺมาย ปโหตีติ อาห ‘‘สพฺเพส’’นฺติ. อุปรีติ อุปริภาเว. พฺรหฺมาติ ทสสหสฺสิพฺรหฺมานํ สนฺธายาห. ตถา จาห ‘‘ทสหิ องฺคุลีหี’’ติอาทิ. อิธ ทีฆนิกายาทโย วิย พาหิรกานมฺปิ คนฺถนิกาโย ลพฺภตีติ อาห ‘‘เอกนิกายาทิวเสนา’’ติ.
วตฺถุวิชฺชาทีติ อาทิ-สทฺเทน วิชฺชาฏฺานานิ สงฺคหิตานิ. ยถาสกํ กมฺมกิเลเสหิ ปชาตตฺตา นิพฺพตฺตตฺตา ปชา, สตฺตนิกาโย. ตสฺสา ปชาย. สเทวมนุสฺสายาติ วา อิมินา สมฺมุติเทวคฺคหณํ ตทวสิฏฺมนุสฺสโลกคฺคหณฺจ ทฏฺพฺพํ. เอวํ ภาคโส โลกํ คเหตฺวา โยชนํ ทสฺเสตฺวา อิทานิ อภาคโส โลกํ คเหตฺวา โยชนํ ทสฺเสตุํ ‘‘อปิเจตฺถา’’ติอาทิ วุตฺตํ. โลกวเสน วุตฺตานิ ‘‘โลกียนฺติ เอตฺถ กมฺมกมฺมผลานี’’ติ ¶ กตฺวา, ปชาวเสน ‘‘เหตุปจฺจเยหิ ปชายตี’’ติ กตฺวา. สีลสมฺปนฺนตรนฺติ เอตฺถ ปริปุณฺณสมฺปนฺนตา อธิปฺเปตา ‘‘สมฺปนฺนํ สาลิเกทาร’’นฺติอาทีสุ (ชา. ๑.๑๔.๑) วิย. เตนาห ‘‘อธิกตรนฺติ อตฺโถ’’ติ. ปริปุณฺณมฺปิ ‘‘อธิกตร’’นฺติ วตฺตพฺพตมรหติ. เสเสสูติ ‘‘สมาธิสมฺปนฺนตร’’นฺติอาทีสุ.
การณนฺติอาทีสุ การณนฺติ ยุตฺตึ. อตฺถนฺติ อวิปรีตตฺถํ. วุฑฺฒินฺติ อภิวุฑฺฒินิมิตฺตํ.
อิมินา วจเนนาติ อิมสฺมึ สุตฺเต อนนฺตรํ วุตฺตวจเนน. น เกวลํ อิมินาว, สุตฺตนฺตรมฺปิ อาเนตฺวา ปฏิพาหิตพฺโพติ ทสฺเสนฺโต ‘‘น เม อาจริโย อตฺถี’’ติอาทิมาห. เอตฺถ ยํ วตฺตพฺพํ, ตํ สุมงฺคลวิลาสินิยา ทีฆนิกายฏฺกถาย (ที. นิ. อฏฺ. ๓.๑๖๒) วุตฺตเมว. สรนฺติ กรเณ เอตํ ปจฺจตฺตวจนนฺติ อาห ‘‘สรนฺเตนา’’ติ, สรนฺติ วา สรณเหตูติ อตฺโถ.
คารวสุตฺตวณฺณนา นิฏฺิตา.
๓. พฺรหฺมเทวสุตฺตวณฺณนา
๑๗๔. เอกโกติ ¶ วิเวกฏฺิตตาย นิสฺสโฏ. คณสงฺคณิกาภาโว ตสฺสาเนน ทีปิโต, กิเลสสงฺคณิกาภาโว ปน ‘‘อปฺปมตฺโต’’ติอาทีหิ ปกาสิโต. เปสิตตฺโตติ นิพฺพานํ ปติ เปสิตจิตฺโต. สมฺมเทวาติ าเยเนว. โส ปน ยทิ อาคมนโต ปฏฺาย ลพฺภติ, วตฺตพฺพเมว นตฺถิ, อถ ปฏิปทารมฺภโต ปฏฺาย ลพฺภติ, เอวมฺปิ วฏฺฏเตวาติ ทสฺเสตุํ ‘‘ยถา วา ตถา วา’’ติอาทิ วุตฺตํ. อคฺคมคฺคาธิคเมน อสมฺโมหปฏิเวธสฺส สิขาปฺปตฺตตฺตา มคฺคธมฺเมสุ วิย ผลธมฺเมสุปิ สาติสโย อสมฺโมโหติ ‘‘สยํ อภิฺา’’ติ วุตฺตนฺติ อาห ‘‘สามํ ชานิตฺวา’’ติ. ยถา ชานนา ปนสฺส สจฺฉิกรณํ อตฺตปจฺจกฺขกิริยาติ ‘‘สจฺฉิกตฺวา’’ติ วุตฺตนฺติ อาห ‘‘ปจฺจกฺขํ กตฺวา’’ติ. ตถา สจฺฉิกิริยา จสฺส วิปสฺสนาปฏิลาโภติ ‘‘อุปสมฺปชฺชา’’ติ วุตฺตนฺติ อาห ‘‘ปฏิลภิตฺวา’’ติ. เอเตนาติ ‘‘ขีณา ชาตี’’ติอาทิวจเนน.
ชาติ ¶ ขีณาติ เอตฺถ ชาติสีเสน ตพฺพิการวนฺโต ขนฺธา วุตฺตา. ปุพฺเพว ขีณตฺตาติ มคฺคาธิคมนโต ปเคว อตีตภาเวเนว ขีณตฺตา. ตตฺถ อนาคเตสุ. วายามาภาวโตติ อวิชฺชมานตฺตา. อนาคตภาวสามฺํ คเหตฺวา เลเสน วุตฺตํ. น ปจฺจุปฺปนฺนา วิชฺชมานตฺตาติ สํกิลิฏฺา จ มคฺคภาวนาติ สิยาติ วจนเสโส. ยถา อชาตผลตรุณรุกฺขมูเล ฉินฺเน อายติอุปฺปชฺชนารหานิ ผลานิ เฉทนปจฺจยา อนุปฺปชฺชมานานิ นฏฺานิ นาม โหนฺติ, เอวเมว ภาวนาย อสติ อุปฺปชฺชนารหา กิเลสา ตปฺปจฺจยา ชาติ จ มคฺคภาวนาย สติ น อุปฺปชฺชมานา ปหีนาติ วุจฺจนฺตีติ อิมมตฺถํ ทสฺเสติ ‘‘มคฺคสฺส ปนา’’ติอาทินา. อนุปฺปาทธมฺมตํ อาปชฺชเนน าเณน ขีณราควเสน.
โสฬสกิจฺจภาวายาติ โสฬสกิจฺจตาย, โสฬสวิธสฺส วา กิจฺจสฺส ภาวาย อุปฺปาทนาย. ปาฬิยํ สปทานนฺติ สปทานจาโร วุตฺโต ภาวนปุํสกนิทฺเทเสนาติ อาห ‘‘สปทานจาร’’นฺติ. อนุกฺกมฺมาติ อนติกฺกมิตฺวา. อาหุติปิณฺฑนฺติ ชุหิตพฺพปิณฺฑํ, ชุหนวเสน อคฺคิมฺหิ ปกฺขิปิตพฺพปายาสปิณฺฑนฺติ อธิปฺปาโย. ภูตพลิกมฺมนฺติ ตถา ปกฺขิปิตฺวา พลิกมฺมกรณํ. หริตุปลิตฺตนฺติ อลฺลโคมเยน กตปริภณฺฑํ. วนมาลปริกฺขิตฺตนฺติ มโนหราหิ วนปุปฺผมาลาหิ ปริกฺขิตฺตํ. ธูมกฏจฺฉูติ ธูมปานํ. สีลคนฺธนฺติ สีลํ ปฏิจฺจ อุปฺปนฺนกิตฺติคนฺธํ. ฆายมานสฺสาติ อุปคตํ คณฺหนฺตสฺส.
อิมมฺหา ¶ านาติ อิมสฺมา มนุสฺสานํ วสนฏฺานา, มหาปถวิตลโตติ อธิปฺปาโย. สพฺพเหฏฺิโมติ พฺรหฺมปาริสชฺชานํ วาสพฺรหฺมโลกมาห. พฺรหฺมปโถ นาม จตฺตาริ กุสลชฺฌานานิ พฺรหฺมโลกมคฺคภาวโต. ชีวิตปโถ นาม ชีวิตปวตฺติอุปายภาวโต. ‘‘ภฺุชตุ ภวํ มหาพฺรหฺมา’’ติ วจนํ สนฺธายาห ‘‘กึ ชปฺปสี’’ติอาทิ. ติณพีชานีติ สาลิตณฺฑุลาทีนิ. โคยูสนฺติ ขีรํ ชิคุจฺฉนฺโต วทติ. อยมฺปิ อตฺโถ ‘‘เนตาทิโส พฺรหฺมภกฺโข’’ติ วทนฺเตน ทีปิโตติ.
อติเทวปตฺโตปิ ปฺจขนฺธูปธีนํ อตฺถิตาย กิเลสูปธิอาทีนํเยว วิรหิตภาโว คหิโต. อฺตฺร หิ ภาวปจฺจยํ ตทตฺโถ วิฺายตีติ อาห ‘‘อติเทวภาวํ ปตฺโต’’ติ. ยสฺมา พฺรหฺมาโนปิ เทวคติปริยาปนฺนตฺตา เทวา เอว, ตสฺมา วุตฺตํ ‘‘อติพฺรหฺมภาวํ ปตฺโต’’ติ.
อตฺตานํ ¶ ภาเวตฺวาติ สีลาทีหิ คุเณหิ อตฺตานํ วฑฺเฒตฺวา ปริพฺรูหิตฺวา ิโต.
ปุถุชฺชนา ตสา ตณฺหามานทิฏฺิปริตฺตาสวเสน ตาสนโต. ขีณาสวา ถาวรา นาม สพฺพโส คตีสุ สฺจรณาภาวโต. ตถา หิ จตุนฺนํ สจฺจานํ สพฺพโส อทิฏฺตฺตา ภวทายชฺชสฺส ตณฺหาทาสพฺยสฺส ภาวโต เอกจฺจาสุ คตีสุ สฺจรณสภาวโต เสกฺขา ถาวรา น โหนฺติ. ภชมานาติ ภชาปิยมานา. ถาวรปกฺขเมว ภชนฺติ สพฺพเสฏฺปกฺขํ เอกนฺตปสฏฺํ ภชมานภาวํ อุปาทาย.
ปหีนกิเลโส ขีณาสโว วิเสโน. สุขํ อายติ สุขายติ, ตสฺส การกํ สุขายติกํ.
พฺรหฺมเทวสุตฺตวณฺณนา นิฏฺิตา.
๔. พกพฺรหฺมสุตฺตวณฺณนา
๑๗๕. ‘‘สสฺสโต อตฺตา จ โลโก จา’’ติ เอวํ ปวตฺตา ทิฏฺิ สสฺสตทิฏฺิ. สห กาเยนาติ สห เตน พฺรหฺมตฺตภาเวน. พฺรหฺมฏฺานนฺติ อตฺตโน พฺรหฺมวตฺถุํ. อนิจฺจํ ‘‘นิจฺจ’’นฺติ วทติ อนิจฺจตาย อตฺตโน อปฺายมานตฺตา. ถิรนฺติ ทฬฺหํ, วินาสาภาวโต สารภูตนฺติ อตฺโถ. อุปฺปาทวิปริณามาภาวโต สทา วิชฺชมานํ. เกวลนฺติ ปริปุณฺณํ. เตนาห ‘‘อขณฺฑ’’นฺติ. เกวลนฺติ วา ชาติอาทีหิ อสมฺมิสฺสํ, วิรหิตนฺติ อธิปฺปาโย. อุปฺปาทาทีนํ อภาวโต เอว อจวนธมฺมํ. โกจิ ชายนโก…เป… อุปปชฺชนโก วา นตฺถิ นิจฺจภาวโต ¶ าเนน สทฺธึ ตนฺนิวาสีนํ. นิจฺจภาวฺหิ โส ปฏิชานาติ. ติสฺโส ฌานภูมิโยติ ทุติยตติยจตุตฺถชฺฌานภูมิโย. จตุตฺถชฺฌานภูมิวิเสสา หิ อสฺสุทฺธาวาสารุปฺปภวา. นิพฺพานนฺติ วา เอตฺถ อิติ-สทฺโท อาทิอตฺโถ, น ปริสมาปนตฺโถ, ตสฺมา ‘‘สพฺพ’’นฺติ อิมินา ‘‘อสฺ…เป… ภวา’’ติ วุตฺตํ สงฺคณฺหาติ. ปฏิพาหตีติ สนฺตํเยว สมานํ อชานนฺโตว ‘‘นตฺถี’’ติ ปฏิกฺขิปติ. เอเก อุตฺตรวิหารวาสิโน.
เหฏฺูปปตฺติโกติ ¶ เหฏฺา ภูมีสุ อุปฺปนฺนอุปปตฺติโก. อิทานิ ตมตฺถํ วิวริตุํ ‘‘อนุปฺปนฺเน’’ติอาทิ วุตฺตํ. เหฏฺุปปตฺติกํ กตฺวาติ ยถาิตภูมิโต เหฏฺา ตติยชฺฌานภูมิยํ อุปปตฺติฌานํ กตฺวา, น อุปริฌานสฺส วิย ปตฺถนามตฺตนฺติ อธิปฺปาโย. ปมกาเลติ ตสฺมึ ภเว ปมกาเล. อฺาสิ อาสนฺนภาวโต. อุภยนฺติ ตํ ตํ อตฺตนา กตกมฺมฺเจว นิพฺพตฺตฏฺานฺจาติ อุภยํ. ปมุสฺสิตฺวา นิพฺพตฺตึ อนุปธาเรนฺโต.
อวิชฺชาย คโตติ อวิชฺชาย สห ปวตฺโต. สหโยเค หิ อิทํ กรณวจนํ. เตนาห ‘‘สมนฺนาคโต’’ติ. อฺาณีติ อวิทฺวา. ปฺาจกฺขุวิรหโต อนฺธีภูโต, อนฺธภาวํ อาปนฺโนติ อตฺโถ. อนาคเต สทฺโท โหตายํ ‘‘วกฺขตี’’ติ ยตฺรสทฺทปโยเคน, อตฺโถ ปน วตฺตมานกาลิโก. เตนาห ‘‘ภณตี’’ติ. เตนาห ‘‘ยตฺรา’’ติอาทิ.
มคฺคโจโรติ มคฺคปริพุนฺธกโจโร. สนฺตชฺชิยมาโนติ ‘‘อวิชฺชาคโต วต, โภ, พโก พฺรหฺมา’’ติอาทินา สนฺตชฺชิยมาโน. สตึ ลภิตฺวาติ เตเนว สนฺตชฺชเนน โยนิโส อุมฺมุชฺชิตฺวา ปุริมชาติวิสยํ สตึ ลภิตฺวา. นิปฺปีฬิตุกาโมติ ฆํเสตุกาโม โทสํ ทสฺเสตุกาโม ‘‘อิทํ ปสฺส ยาวฺจ เต อปรทฺธ’’นฺติ. ปฺุกมฺมาติ ปฺุการิโน. เวเทหิ าเณหิ คตตฺตา ปวตฺตตฺตา. อนฺติมา พฺรหฺมุปปตฺตีติ สพฺพปจฺฉิมา พฺรหฺมภาวปฺปตฺติ. อสฺมาภิชปฺปนฺตีติ อสฺเม อภิชปฺปนฺติ. อายุวณฺณาทิวเสน พฺรูหิตคุณตฺตา พฺรหฺมา. อฺเหิ มหนฺตา พฺรหฺมา มหาพฺรหฺมา. อภิภูติ ตํ พฺรหฺมโลกํ เชฏฺกภาเวน อภิภวิตฺวา ิโต. อนภิภูโตติ อฺเหิ น อภิภูโต. อฺทตฺถูติ เอกํสวจนเมตํ. ทสฺสนวเสน ทโส, สพฺพํ ปสฺสตีติ อธิปฺปาโย. วสวตฺตีติ สพฺพชนํ วเส วตฺเตติ. อิสฺสโรติ โลเก อิสฺสโร. กตฺตา นิมฺมาตาติ โลกสฺส กตฺตา นิมฺมาตา. เสฏฺโ สชิตาติ อยํ โลกสฺส อุตฺตโม สํวิภชิตา จ. วสี ปิตา ภูตภพฺยานนฺติ อาจิณฺณวสิตฺตา วสี, อยํ ปิตา ภูตานํ นิพฺพตฺตานํ ภพฺยานํ สมฺภเวสีนนฺติ ปตฺเถนฺติ วิกตฺเถนฺติ ปิเหนฺติ มาเนนฺติ.
เอตนฺติ ¶ ¶ วิปรีตสฺาวเสน ‘‘อิทํ นิจฺจํ อิทํ ธุวํ อิทํ สสฺสต’’นฺติอาทินา วุตฺตํ เอตํ อปฺปํ ปริตฺตกนฺติ ตํ ภควา ปริจฺฉินฺทิตฺวา ทสฺเสติ. ตํ ปน ‘‘เอกสฺมึ โกสลเก ติลวาเห วสฺสสเต วสฺสสเต เอเกกติลุทฺธาเร กยิรมาเน ติลานิ ปริกฺขยํ คจฺฉนฺติ, น ตฺเวว อพฺพุเท อายู’’ติ เอวํ วุตฺโต อพฺพุโท, ตํวเสน วีสติคุณํ นิรพฺพุโท, เตสํ นิรพฺพุทานํ วเสน นิรพฺพุทสตสหสฺสํ. อยเมตฺถ สงฺเขโป, วิตฺถารโต ปน ปทุเม อายุโน วสฺสคณนา อิมสฺมึเยว สํยุตฺเต ปรโต อาคมิสฺสติ. อนนฺตทสฺสีติ อนนฺตสฺส เยฺยสฺส อนวเสสโต ทสฺสี. วตสีลวตฺตนฺติ สมาทานวเสน วตภูตํ จาริตฺตสีลวเสน สมาจิณฺณตฺตา สีลวตฺตํ. ตํ ปน เอกเมวาติ อาห ‘‘สีลเมวา’’ติ.
อปาเยสีติ เอตฺถ ยทา โส ปิปาสิเต มนุสฺเส ปานียํ ปาเยสิ, ตํ สมุทาคมโต ปฏฺาย ทสฺเสตุํ ‘‘ตตฺรา’’ติอาทิ อารทฺธํ. ปุพฺเพติ ปุริมชาติยํ. เอส พฺรหฺมา ‘‘ชรามรณสฺส อนฺตํ กริสฺสามี’’ติ อชฺฌาสยวเสน ฌานํ นิพฺพตฺเตตฺวา พฺรหฺมโลเก นิพฺพตฺติ, โส ตตฺถ นิพฺพานสฺี อโหสิ. ฌานรติยา วีตินาเมตีติ ตทา ตสฺสา กิริยาย อวิจฺเฉทโต ปวตฺตึ อุปาทาย วตฺตมานปโยโค. รตฺตนฺธกาเร ปุรโต ปุรโต คจฺฉนฺตสฺส สกฏสฺส อนุสฺสรณวเสน คจฺฉนฺตานํ สกฏานํ นิวตฺตนํ โหตีติ ‘‘สพฺพสกฏานิ ตเถว นิวตฺติตฺวา’’ติ วุตฺตํ.
กมฺมสชฺชาติ ยุทฺธสชฺชา. วิโลปนฺติ วิลุตฺตภณฺฑํ. เอณิกูลสฺมินฺติ เอตฺถ ‘‘ปนิหตาย นิจฺจคงฺคาย นาม’’นฺติ เกจิ. ‘‘เอณิมิคพหุลตาย โส คงฺคาย ตีรปฺปเทโส เอณิกูลนฺติ วุตฺต’’นฺติ อปเร. คงฺเคยฺยโกติ คงฺคาสนฺนิวาสี.
พทฺธจโรติ ปฏิพทฺธจริโย. เตนาห ‘‘อนฺเตวาสิโก’’ติ. ยสฺมา พุทฺโธ สพฺพฺู, ตสฺมา อฺาสิ, อิธ มยฺหํ ปมุฏฺฺจ สพฺพํ ชานาสีติ อธิปฺปาโย. สพฺพํ พฺรหฺมโลกํ โอภาสยนฺโต สพฺพมฺปิมํ พฺรหฺมโลกํ ภควา โอภาสํ อภิภวิตฺวา อนฺสาธารณํ อตฺตโน โอภาสํ โอภาเสนฺโต ติฏฺติ.
พกพฺรหฺมสุตฺตวณฺณนา นิฏฺิตา.
๕. อฺตรพฺรหฺมสุตฺตวณฺณนา
๑๗๖. เตโชกสิณปริกมฺมํ ¶ กตฺวาติ ‘‘เตโชกสิณปริกมฺมชฺฌานํ สมาปชฺชิสฺสามี’’ติ จิตฺตุปฺปาโท เอเวตฺถ เตโชกสิณปริกมฺมํ. น หิ พุทฺธานํ อฺเสํ วิย ตตฺถ ฌานสมาปชฺชเนน ¶ ปริกมฺมปปฺโจ อตฺถิ สพฺพตฺเถว จิณฺณวสีภาวสฺส ปรมุกฺกํสภาวปฺปตฺตตฺตา. ตสฺส กิร พฺรหฺมุโน ‘‘ยถาหํ เอวํ มหานุภาโว อฺโ นตฺถี’’ติ ลทฺธิ, ยํ สนฺธาย วุตฺตํ – ‘‘นตฺถิ โส สมโณ วา พฺราหฺมโณ วา, โย อิธ อาคจฺเฉยฺยา’’ติ. ภควา ตสฺส ตํ ลทฺธึ วิสฺสชฺเชตุํ เตโชธาตุํ สมาปชฺชิตฺวา ตสฺส อุปริ อากาเส นิสีทิ. เตน วุตฺตํ ‘‘เตโชธาตุํ…เป… ตถาคตํ ทิสฺวา’’ติ. อฏฺิเวธํ วิยํ วิชฺฌิตพฺโพ อฏฺิเวธี, ยถา อฏฺึ วิชฺฌิตฺวา อฏฺิมิฺชํ อาหจฺจ ติฏฺติ, เอวํ วิชฺฌิตพฺโพติ อตฺโถ. อยํ ปน อฏฺิเวธี วิย อฏฺิเวธี, ยถา โส ลทฺธึ วิสฺสชฺเชติ, เอวํ ปฏิปชฺชิตพฺโพติ อตฺโถ. เสสานนฺติ มหากสฺสปมหากปฺปินอนุรุทฺธตฺเถรานํ.
อฺพฺรหฺมสรีรวิมานาลงฺการาทีนํ ปภาติ พฺรหฺมานํ สรีรปฺปภา วิมานปฺปภา อลงฺการวตฺถาทีนํ ปภาติ อิมสฺมึ พฺรหฺมโลเก อิมา สพฺพา ปภา อตฺตโน ปภสฺสรภาเวน อภิภวนฺตํ. นตฺถิ เม สาติ อิทานิ เม สา ทิฏฺิ นตฺถิ, ‘‘นตฺถิ โส สมโณ วา พฺราหฺมโณ วา, โย อิธ อาคจฺเฉยฺยา’’ติ อยํ ลทฺธิ นตฺถิ. เตนาห ‘‘ตตฺราสฺส…เป… ปหีนา’’ติ. เอตฺถาติ เอตสฺมึ สมาคเม. ยถา ตสฺส พฺรหฺมุโน สพฺพโส ทิฏฺิคตํ วิมุจฺจติ ธมฺมจกฺขุ อุปฺปชฺชติ, เอวํ มหนฺตํ ธมฺมเทสนํ เทเสสิ.
‘‘อชฺชาปิ เต, อาวุโส’’ติอาทินา วุตฺเตน ตตฺตเกเนว. สรูเปน วุตฺตาติ ปเมน ปาเทน จตสฺโส, ทุติเยน เอกนฺติ เอวํ ปฺจ อภิฺา สรูเปน วุตฺตา. กสฺมา เอตฺถ ทิพฺพโสตํ นาคตนฺติ? อาห ‘‘ตาสํ วเสน อาคตเมวา’’ติ. เยน อิมา โลกุตฺตรา อภิฺา อธิคตา, น ตสฺส ทิพฺพโสตสมฺปาทนํ ภาริยํ ปฏิปกฺขวิคเมน สุเขเนว อิชฺฌนโต.
อฺตรพฺรหฺมสุตฺตวณฺณนา นิฏฺิตา.
๖. พฺรหฺมโลกสุตฺตวณฺณนา
๑๗๗. ปจฺเจกํ ¶ ทฺวารพาหนฺติ ปจฺเจกํ ทฺวารพาหํ. ปจฺเจก-สทฺโท เจตฺถ อาวุตฺติวเสน เวทิตพฺโพ; ‘‘ปจฺเจกํ ปจฺเจก’’นฺติ อาห ‘‘เอเกโก เอเกก’’นฺติ. เตสุ หิ เอโก ปจฺเจกพฺรหฺมา คนฺธกุฏิยา เอกทฺวารพาหํ นิสฺสาย ิโต, อปโร อฺํ. ปจฺเจกพฺรหฺมาติ จ เอกจารี พฺรหฺมา, น ปริสจารี พฺรหฺมาติ อตฺโถ. สมิทฺธิ นาม สคฺเค สุขุปกรเณหิ, พฺรหฺมานฺจ ฌานํ สุขุปกรณนฺติ ฌานสุเขน สมิทฺโธติ. สมฺปตฺติยา เวปุลฺลปฺปตฺตตา พฺรหฺมานฺจ อภิฺาคุเณหิ เวปุลฺลปฺปตฺตีติ ¶ อาห ‘‘ผีโตติ อภิฺาปุปฺเผหิ สุปุปฺผิโต’’ติ. อสหนฺโตติ นสหนฺโต นโรเจนฺโต.
สตปทนฺติ สตสทฺโท. รูปวเสนาติ รูปสทฺทวเสน, รูปสทฺเทน สทฺธินฺติ อตฺโถ. ตถา ปนฺติวเสนาติ เอตฺถาปิ. เอกจฺเจติ เอเก มิคารี, เตสํ พฺยคฺฆีนิสารูปกานํ ปฺจสตานีติ อตฺโถ. ‘‘กสฺส อฺสฺส อุปฏฺานํ คมิสฺสามี’’ติ วิมานสมฺปตฺติยํ วิมฺหยกฺขิโก อหงฺการวเสน วทติ. รณนฺติ นินฺทนฺติ เอเตหีติ รณา, โทสา. วิโรธิปจฺจยสนฺนิปาเต วิการุปฺปตฺติ รุปฺปนํ รูปสฺส ปเวธนนฺติ อาห ‘‘สีตาทีหิ จ นิจฺจํ ปเวธิต’’นฺติ. สุเมโธ สุนฺทรปฺโ โส สตฺถา รูเป น รมติ, กึ ปน มนฺทปฺโ รูเป สรณฺจ ปเวธิตฺจ อปสฺสนฺโต รมสีติ อธิปฺปาโย.
พฺรหฺมโลกสุตฺตวณฺณนา นิฏฺิตา.
๗. โกกาลิกสุตฺตวณฺณนา
๑๗๘. ปมาณกรานํ ราคาทีนํ อภาวโต ขีณาสโว ราคาทิวเสน น สกฺกา อิมํ ปมาตุนฺติ อปฺปเมยฺโย, อปฺปเมยฺยานิ วา จตฺตาริ อริยสจฺจานิ วิชฺฌิตฺวา ิตตฺตา ปมิตํ ปเมยฺยํ ตสฺส กโต ปริเมยฺโย นตฺถิ. เตนาห ‘‘ขีณาสโว…เป… ทีเปตี’’ติ. ตนฺติ ขีณาสวํ. ปเมตุํ รนฺธคเวสี หุตฺวา วชฺชโต ปริจฺฉินฺทิตุํ. ยถาสภาวโต ตสฺส มินเน นิหีนปฺตาย อวกุชฺชปฺํ.
โกกาลิกสุตฺตวณฺณนา นิฏฺิตา.
๘. กตโมทกติสฺสสุตฺตวณฺณนา
๑๗๙. กึ ¶ กุสลคเวสิตาย ‘‘กึ กุสลํ อกุสล’’นฺติอาทินา กินฺติ สุณาติ เอตายาติ กิสฺส วา วุจฺจติ ปฺา.
กตโมทกติสฺสสุตฺตวณฺณนา นิฏฺิตา.
๙. ตุรูพฺรหฺมสุตฺตวณฺณนา
๑๘๐. อาพาโธ เอตสฺส อตฺถีติ อาพาธิโก. อนนฺตรสุตฺเตติ อนาคตานนฺตเร สุตฺเต. วราโกติ ¶ อนุคฺคหวจนเมว, น นิปฺปริยาเยน วุตฺตวจนํ. ปิยสีลาติ อิมินา เอตสฺมึ อตฺเถ นิรุตฺตินเยน ‘‘เปสลา’’ติ ปทสิทฺธีติ ทสฺเสติ. กพรกฺขีนีติ พฺยาธิพเลน ปริภินฺนวณฺณตาย กพรภูตานิ อกฺขีนิ. ยตฺตกนฺติ ยํ ตฺวํ ภควโต วจนํ อฺถา กโรสิ, ตตฺตกํ ตยา อปรทฺธํ, ตสฺส ปมาณํ นตฺถีติ อตฺโถ. ยสฺมา อนาคามิโน นาม กามจฺฉนฺทพฺยาปาทา ปหีนา โหนฺติ, ตฺวฺจ ทิฏฺโ กามจฺฉนฺทพฺยาปาทวเสน อิธาคโต, ตสฺมา ยาว เต อิทํ อปรทฺธนฺติ อยเมเวตฺถ อตฺโถ ทฏฺพฺโพ.
อทิฏฺิปฺปตฺโตติ อปฺปตฺตทิฏฺินิมิตฺโต. คิลวิโส วิย วิสํ คิลิตฺวา ิโต วิย. กุาริสทิสา มูลปจฺฉินฺทนฏฺเน. อุตฺตมตฺเถติ อรหตฺเต. ขีณาสโวติ วทติ สุนกฺขตฺโต วิย อเจลํ โกรกฺขตฺติยํ. โย อคฺคสาวโก วิย ปสํสิตพฺโพ ขีณาสโว, ตํ ‘‘ทุสฺสีโล อย’’นฺติ โย วา วทติ. สมโกว วิปาโกติ ปสํสิยนินฺทา วิชฺชมานคุณปริธํสนวเสน ปวตฺตา ยาว มหาสาวชฺชตาย กฏุกตรวิปากา, ตาว นินฺทิยปสํสาปิ มหาสาวชฺชตาย สมวิปากา ตตฺถ อวิชฺชมานคุณสมาโรปเนน อตฺตโน ปเรสํ มิจฺฉาปฏิปตฺติเหตุภาวโต ปสํสิเยน ตสฺส สมภาวกรณโต จ. โลเกปิ หิ อยํ ปุเร สมณคารยฺโห โหติ, ปเคว ทุปฺปฏิปนฺนทุปฺปฏิปนฺโนติ สมํ กโรนฺตีติ.
สเกนาติ อตฺตโน สาปเตยฺเยน. อยํ อปฺปมตฺตโก อปราโธ ทิฏฺธมฺมิกตฺตา สปฺปติการตฺตา จ ตสฺส. อยํ มหนฺตตโร กลิ กตูปจิตสฺส สมฺปรายิกตฺตา อปฺปติการตฺตา จ.
‘‘นิรพฺพุโท’’ติ ¶ คณนาวิเสโส เอโกติ อาห ‘‘นิรพฺพุทคณนายา’’ติ, สตสหสฺสํ นิรพฺพุทานนฺติ อตฺโถ. นิรพฺพุทปริคณนํ ปน เหฏฺา วุตฺตเมว. ยมริยครหี นิรยํ อุเปตีติ เอตฺถ ยถาวุตฺตํ อายุปฺปมาณํ ปากติเกน อริยูปวาทินา วุตฺตนฺติ เวทิตพฺพํ. ‘‘อคฺคสาวกานํ ปน คุณมหนฺตตาย ตโตปิ อติวิย มหนฺตตรา เอวา’’ติ วทนฺติ.
ตุรูพฺรหฺมสุตฺตวณฺณนา นิฏฺิตา.
๑๐. โกกาลิกสุตฺตวณฺณนา
๑๘๑. ทฺเว โกกาลิกนามกา ภิกฺขู, ตโต อิธ อธิปฺเปตํ นิทฺธาเรตฺวา ทสฺเสตุํ – ‘‘โก อยํ โกกาลิโก’’ติ? ปุจฺฉา. สุตฺตสฺส อฏฺุปฺปตฺตึ ทสฺเสตุํ – ‘‘กสฺมา จ อุปสงฺกมี’’ติ? ปุจฺฉา ¶ . อยํ กิราติอาทิ ยถากฺกมํ ตาสํ วิสฺสชฺชนํ. วิเวกวาสํ วสิตุกามตฺตา อปฺปิจฺฉตาย จ มา กสฺสจิ…เป… วสึสุ.
ปกฺกมิสฺสนฺตีติ อาฆาตํ อุปฺปาเทสิ อตฺตโน อิจฺฉาวิฆาตนโต. เถรา ภิกฺขุสงฺฆสฺส นิยฺยาทยึสุ ปยุตฺตวาจาย อกตตฺตา เถเรหิ จ อทีปิตตฺตา. ปุพฺเพปิ…เป… มฺเติ อิมินา เถรานํ โกหฺเ ิตภาวํ อาสงฺกติ อวเณ วณํ ปสฺสนฺโต วิย, สุทฺเธ อาทาสตเล เลขํ อุฏฺาเปนฺโต วิย จ.
อปรชฺฌิตฺวาติ ภควโต สมฺมุขา ‘‘ปาปภิกฺขู ชาตา’’ติ วตฺวา. อาห ‘‘สทฺธาย อากโร ปสาทาวโห’’ติ. ปวตฺตสทฺธายิโก วาติ อตฺโถติ อาห ‘‘สทฺธาตพฺพวจโน’’ติ.
ปีฬกา นาม พาหิรโต ปฏฺาย อฏฺึ ภินฺทติ, อิมา ปน ปมํเยว อฏฺึ ภินฺทิตฺวา อุคฺคตา. ตรุณเพลุวมตฺติโยติ ตรุณพิลฺลผลมตฺติโย. วิสคิลิโตติ ขิตฺตปหรโณ. ตฺจ พฬิสํ วิสสมฺา โลเก. ‘‘อารกฺขเทวตานํ สุตฺวา’’ติ ปทํ อาเนตฺวา สมฺพนฺโธ.
มคธรฏฺเ ¶ สํโวหารโต มาคธโก ปตฺโต, เตน. ติลสกฏํ ติลวาหาเอติ วุตฺโต. ปจฺจิตพฺพฏฺานสฺสาติ นิรยทุกฺเขน ปจฺจิตพฺพปเทสสฺส. เอตํ ‘‘อพฺพุโท’’ติ นามํ.
วสฺสคณนาติ เอกโต ปฏฺาย ทสคุณิตํ อพฺพุทอายุมฺหิ, ตโต ปรํ วีสติคุณํ นิรพฺพุทาทีสุ วสฺสคณนา เวทิตพฺพา. สพฺพตฺถาติ อพพาทีสุ ปทุมปริโยสาเนสุ สพฺเพสุ นิรเยสุ. เอเสว นโยติ เหฏฺิมโต อุปริมสฺส อุปริมสฺส วีสติคุณตํ อติทิสติ.
โกกาลิกสุตฺตวณฺณนา นิฏฺิตา.
ปมวคฺควณฺณนา นิฏฺิตา.
๒. ทุติยวคฺโค
๑. สนงฺกุมารสุตฺตวณฺณนา
๑๘๒. โปราณกตฺตาติ ¶ นิพฺพตฺติตฺวา จิรกาลตฺตา. ชาตตฺตา ชโน, ตํ อิโต ชเนโต, ตสฺมึ. ขตฺติโย เสฏฺโ โลกมริยาทปริปาลนาทินา สมฺมาปฏิปตฺติยํ สตฺตานํ นิโยชเนน พหุการตฺตา. โส หิ ปเร ตถา ปฏิปาเทนฺโต สยมฺปิ ตตฺถ ปติฏฺิโตเยว โหตีติ เสฏฺโ วุตฺโต. ปฏิปกฺขวิชฺฌนฏฺเน ปุพฺเพนิวาสาทีนํ วิทิตกรณฏฺเน วิชฺชาติ. สทฺธาหิโรตฺตปฺปพาหุสจฺจวีริยสติปฺาติ อิเม สตฺต สทฺธมฺมา. จรนฺติ อคตปุพฺพํ ทิสํ เอเตหีติ จรณานิ, สีลาทโย ปนฺนรส ธมฺมา.
สนงฺกุมารสุตฺตวณฺณนา นิฏฺิตา.
๒. เทวทตฺตสุตฺตวณฺณนา
๑๘๓. อปฺปฺตฺเต เอว สิกฺขาปเท เฉชฺชคามิกมฺมสฺส กตตฺตา สลิงฺเคเนว จ ิตตฺตา ‘‘เทวทตฺโต สาสนโต ปกฺกนฺโต’’ติ น วตฺตพฺโพติ อจิรปกฺกนฺเตติ เอตฺถ ‘‘สาสนโต ปกฺกนฺเต’’ติ อวตฺวา ‘‘เวฬุวนโต ¶ คยาสีสํ คเต’’ติ วุตฺตํ. ปกตตฺโต หิ ภิกฺขุสงฺฆํ ภินฺเทยฺย, น อปกตตฺโตติ. วฬวายาติ วฬวาย กุจฺฉิยํ ชาตํ.
เทวทตฺตสุตฺตวณฺณนา นิฏฺิตา.
๓. อนฺธกวินฺทสุตฺตวณฺณนา
๑๘๔. ชนตนฺติ ชนานํ สมูหํ, ชนสฺจรณฏฺานนฺติ อตฺโถ. มนุสฺสานํ อนุปจาเรติ ยตฺตเก กสนาทิกิจฺจํ กโรนฺตานํ สฺจาโร โหติ, เอตฺตกํ อติกฺกมิตฺวา อนุปจาเร. สํโยชนวิปฺปโมกฺขาติ สํโยชนวิโมกฺขเหตุ. วิเวกรตึ ปวิเวกสุขชฺฌานํ อลภนฺโต. จิตฺตานุรกฺขณตฺถนฺติ ปุพฺเพ มํ มนุสฺสา ‘‘อรฺวาเสน ปวิวิตฺโต อสํสฏฺโ อารทฺธวีริโย’’ติ มฺึสุ, อิทานิ คามนฺเต วสนฺตํ ทิสฺวา คณสงฺคณิกาย นิวุฏฺโติ อปฺปสาทํ อาปชฺชิสฺสนฺติ. ยทิปิ เม อิธ อภิรติ นตฺถิ, เอวํ สนฺเตปิ อิเธว วสิสฺสามีติ วิกฺขิตฺตจิตฺเตน หุตฺวา น วสิตพฺพํ, โก อตฺโถ จิตฺตวสํ คนฺตฺวาติ อธิปฺปาโย. สติปฏฺานปรายโณติ ¶ สติปฏฺานภาวนารโต. เอวํ หิสฺส คณวาโสปิ ปาสํโส วิเวกวาเสน วินา สมณกิจฺจสฺส อสิชฺฌนโต.
วฏฺฏภยโต ปมุตฺโต อชฺฌาสยวเสนาติ อธิปฺปาโย.
นิสีทิ ตตฺถ ภิกฺขูติ อิมินา สตฺตูปลทฺธิยา อนิสฺสิตตฺตา ยถารุจิยา เตสํ นิสชฺชํ ทสฺเสติ. เตนาห ‘‘อิมินา’’ติอาทิ.
อิมินา จ อิมินา จ อากาเรน ชาตนฺติ น อนุสฺสวทสฺสนเมตํ, น อนุสฺสวคฺคหณํ. ตกฺกเหตุ นยเหตุ วา น วทามีติ โยชนา. ปิฏกํ คนฺโถ สมฺปทียติ เอตสฺสาติ ปิฏกสมฺปทานํ, คนฺถสฺส อุคฺคณฺหนโต เตน ปิฏกสฺส อุคฺคณฺหนกภาเวน, เกนจิ คนฺถานุสาเรน เอวํ น วทามีติ อตฺโถ. พฺรหฺมสฺส เสฏฺสฺส ธมฺมสฺส จริยํ วาจสิกํ ปวตฺตตีติ พฺรหฺมจริยํ, ธมฺมเทสนา. ภาวิเตน มรณสฺส สพฺพโส ภาเคน วิปฺปหาเนน มรณปริจฺจาคีนํ. เต จ ขีณชาติกาติ อาห ‘‘ขีณาสวาน’’นฺติ.
ทสธา ¶ ทสาติ ทสกฺขตฺตุํ ทส. อฺนฺติ ปฺจสตาธิกสหสฺสโต อฺํ. ปฺุภาคิโนติ วิวฏฺฏนิสฺสิตปฺุสฺส ภาคิโน ตสฺสา เทสนาย เอตฺตกา สตฺตา ชาตาติ คเณตุํ อหํ น สกฺโกมีติ ทสฺเสติ. พฺรหฺมธมฺมเทสนนฺติ พฺรหฺมุนา วุตฺตํ อาห.
อนฺธกวินฺทสุตฺตวณฺณนา นิฏฺิตา.
๔. อรุณวตีสุตฺตวณฺณนา
๑๘๕. อภิภู สมฺภโวติ เตสํ ทฺวินฺนํ มหาเถรานํ นามานิ. เตสํ วิภาคํ ทสฺเสตุํ ‘‘เตสู’’ติอาทิ วุตฺตํ. เอเต ทฺเว ตสฺส ภควโต อคฺคสาวกาติ ทสฺเสติ. อวชฺฌายนฺตีติ เหฏฺา กตฺวา จินฺเตนฺติ. ขิยฺยนฺติ ตํ ลามกโต จินฺเตตพฺพตํ ปาเปนฺติ ปาปกตํ กโรนฺติ. วิตฺถารยนฺตาติ ตเมว ลามกโต จินฺเตตพฺพตํ เวปุลฺลํ ปาเปนฺตา. สพฺเพ ปาสณฺฑา อตฺตโน อตฺตโน สมเย สิทฺธนฺเต สพฺเพ เทวมนุสฺสา อตฺตโน อตฺตโน สมเย ปฏิลาเภ ปฏิลทฺธอตฺเถ ปุริสการํ วณฺณยนฺตีติ โยชนา.
อารมฺภวีริยนฺติ มจฺจุเสนาสงฺขาตกิเลสธุนเน อารมฺภวีริยํ, ยา ‘‘อารมฺภธาตู’’ติ วุจฺจติ ¶ . นิกฺกมวีริยนฺติ โกสชฺชปฏิปกฺขภูตํ วีริยํ, ยา ‘‘นิกฺกมธาตู’’ติ วุจฺจติ. ปโยคํ กโรถาติ ปรํ ปรํ านํ อกฺกมนโต ตโตปิ พลวตรํ ภาวนาภิโยคํ ปวตฺเตถาติ อตฺโถ. เตนาห ‘‘ปรกฺกมถา’’ติ. กิเลสเสนา นาม ราคาทิกิเลสสมูโห, โส มรณปจฺจยภาวโต ‘‘มจฺจุโน เสนา’’ติ วุจฺจติ. ตฺหิ สนฺธาย วุตฺตํ ‘‘มหาเสเนน มจฺจุนา’’ติ (ม. นิ. ๓.๒๗๒, ๒๗๕, ๒๗๖). ขนฺธานํ ปมาภินิพฺพตฺติ ชาติ, ตทฺํ ปน เตสํ ปฏิปาฏิ ปวตฺตํ สํสาโรติ อธิปฺปาเยนาห ‘‘ชาติฺจ สํสารฺจา’’ติ. ยสฺมา ‘‘เอกมฺปิ ชาตึ ทฺเวปิ ชาติโย’’ติอาทีสุ ตสฺมึ ตสฺมึ ภเว อาทานนิกฺเขปปริจฺฉินฺนขนฺธปฺปวตฺติ ‘‘ชาตี’’ติ วุจฺจติ, สา เอว ยาว ปรินิพฺพานา อปราปรํ ปวตฺตมาโน สํสาโร ‘‘อิโต จิโต สํสรณ’’นฺติ กตฺวา, ตสฺมา อาห ‘‘ชาติสงฺขาตํ วา สํสาร’’นฺติ. ปริจฺเฉทนฺติ ปริโยสานํ. โอภาสํ ผรีติ สมฺพนฺโธ. อาโลกฏฺาเนติ อตฺตนา ¶ กตอาโลกฏฺาเน. อาโลกกิจฺจํ นตฺถีติ อนฺธการฏฺาเน อาโลกทสฺสนํ วิย อาโลกฏฺาเน อาโลกทสฺสนกิจฺจํ นตฺถิ. ตสฺมา เตสํ สตฺตานํ ‘‘กึ อาโลโก อยํ, กสฺส นุ โข อยํ อาโลโก’’ติ? วิจินนฺตานํ จินฺเตนฺตานํ. สพฺเพติ สหสฺสิโลกธาตุยํ สพฺเพ เทวมนุสฺสา. โอสฏาย ปริสายาติ ธมฺมสฺสวนตฺถํ สพฺโพสฏาย ปริจิตปริจฺฉินฺนาย ปริสาย. สทฺทํ สุณึสูติ น เกวลํ สทฺทเมว สุณึสุ, อถ โข อตฺโถปีติ ยถาธิปฺเปโต เตสํ ปกติสวนุปจาเร วิย ปากโฏ อโหสิ, ติสหสฺสิโลกธาตุํ วิฺาเปสีติ.
อรุณวตีสุตฺตวณฺณนา นิฏฺิตา.
๕. ปรินิพฺพานสุตฺตวณฺณนา
๑๘๖. เอวํ ตํ กุสินาราย โหตีติ ยถา อนุโรธปุรสฺส ถูปาราโม ทกฺขิณปจฺฉิมทิสายํ, เอวํ ตํ อุยฺยานํ กุสินาราย ทกฺขิณปจฺฉิมทิสายํ โหติ. ตสฺมาติ ยสฺมา นครํ ปวิสิตุกามา อุยฺยานโต อุเปจฺจ วตฺตนฺติ คจฺฉนฺติ เอเตนาติ อุปวตฺตนนฺติ วุจฺจติ, ตสฺมา. ตนฺติ สาลปนฺติภาเวน ิตํ สาลวนํ. อนฺตเรนาติ เวมชฺเฌ. อปฺปมชฺชนํ อปฺปมาโท, โส ปน อตฺถโต าณูปสํหิตา สติ. ยสฺมา ตตฺถ สติยา พฺยาปาโร สาติสโย, ตสฺมา ‘‘สติอวิปฺปวาเสนา’’ติ วุตฺตํ. อปฺปมาทปเทเยว ปกฺขิปิตฺวา อภาสิ อตฺถโต ตสฺส สกลสฺส พุทฺธวจนสฺส สงฺคณฺหนโต.
ฌานาทีสุ จิตฺเต จ ปรมุกฺกํสคตวสีภาวตาย ‘‘เอตฺตเก กาเล เอตฺตกา สมาปตฺติโย สมาปชฺชิตฺวา ¶ ปรินิพฺพายิสฺสามี’’ติ กาลปริจฺเฉทํ กตฺวา สมาปตฺติสมาปชฺชนํ ปรินิพฺพานปริกมฺมนฺติ อธิปฺเปตํ. เถโรติ อนุรุทฺธตฺเถโร.
อยมฺปิ จาติ ยถาวุตฺตปฺจสฏฺิยา ฌานานํ สมาปนฺนกถาปิ สงฺเขปกถา เอว. กสฺมา? ยสฺมา ภควา ตทา เทวสิกํ วฬฺชนสมาปตฺติโย สพฺพาปิ อปริหาเปตฺวา สมาปชฺชิ เอวาติ ทสฺเสนฺโต ‘‘นิพฺพานปุรํ ปวิสนฺโต’’ติอาทิมาห. จตุวีสติ…เป… ปวิสิตฺวาติ เอตฺถ เกจิ ตาว อาหุ ¶ ‘‘ภควา เทวสิกํ ทฺวาทสโกฏิสตสหสฺสกฺขตฺตุํ มหากรุณาสมาปตฺตึ สมาปชฺชติ, ทฺวาทสโกฏิสตสหสฺสกฺขตฺตุเมว ผลสมาปตฺตึ สมาปชฺชติ, ตสฺมา ตทาปิ จตุวีสติโกฏิสตสหสฺสสงฺขา สมาปตฺติโย สมาปชฺชติ. วุตฺตฺเหตํ ภควตา ‘ตถาคตํ, ภิกฺขเว, อรหนฺตํ สมฺมาสมฺพุทฺธํ ทฺเว วิตกฺกา พหุลํ สมุทาจรนฺติ เขโม จ วิตกฺโก ปวิเวโก จ วิตกฺโก’ติ (อิติวุ. ๓๘). เขโม หิ วิตกฺโก ภควโต มหากรุณาสมาปตฺตึ ปูเรตฺวา ิโต, ปวิเวกวิตกฺโก อรหตฺตผลสมาปตฺตึ. พุทฺธานํ หิ ภวงฺคปริวาโส ลหุโก มตฺถกปฺปตฺโต สมาปตฺตีสุ วสีภาโว, ตสฺมา สมาปชฺชนวุฏฺานานิ กติปยจิตฺตกฺขเณเหว อิชฺฌนฺติ. ปฺจ รูปาวจรสมาปตฺติโย จตสฺโส อรูปสมาปตฺติโย อปฺปมฺาสมาปตฺติยา สทฺธึ นิโรธสมาปตฺติ อรหตฺตผลสมาปตฺติ จาติ ทฺวาทเสตา สมาปตฺติโย ภควา ปจฺเจกํ ทิวเส ทิวเส โกฏิสตสหสฺสกฺขตฺตุํ ปุเรภตฺตํ สมาปชฺชติ, ตถา ปจฺฉาภตฺตนฺติ เอวํ จตุวีสติโกฏิสตสหสฺสสงฺขา เทวสิกํ วฬฺชนกกสิณสมาปตฺติโย’’ติ.
อปเร ปนาหุ ‘‘ยํ ตํ ภควตา อภิสมฺโพธิทิวเส ปจฺฉิมยาเม ปฏิจฺจสมุปฺปาทงฺคมุเขน ปฏิโลมนเยน ชรามรณโต ปฏฺาย าณํ โอตาเรตฺวา อนุปทธมฺมวิปสฺสนํ อารภนฺเตน ยถา นาม ปุริโส สุวิทุคฺคํ มหาคหนํ มหาวนํ ฉินฺทนฺโต อนฺตรนฺตรา นิสานสิลายํ ผรสุํ นิสิตํ กโรติ, เอวเมวํ นิสานสิลาสทิสิโย สมาปตฺติโย อนฺตรนฺตรา สมาปชฺชิตฺวา าณสฺส ติกฺขวิสทภาวํ สมฺปาเทตุํ อนุโลมปฏิโลมโต ปจฺเจกํ ปฏิจฺจสมุปฺปาทงฺเคสุ ลกฺขโกฏิสมาปตฺติสมาปชฺชนวเสน สมฺมสนาณํ ปวตฺเตติ, ตทนุสาเรน ภควา พุทฺธภูโตปิ อนุโลมปฏิโลมโต ปฏิจฺจสมุปฺปาทงฺคมุเขน วิปสฺสนาวเสน ทิวเส ทิวเส ลกฺขโกฏิผลสมาปตฺติโย สมาปชฺชติ, ตํ สนฺธาย วุตฺตํ, ‘จตุวีสติโกฏิสตสหสฺสสงฺขา สมาปตฺติโย ปวิสิตฺวา’’’ติ.
อิมานิ ทฺเวปิ สมนนฺตราเนว ปจฺจเวกฺขณายปิ เยภุยฺเยน นานนฺตริยกตาย ฌานปกฺขิกภาวโต. ยสฺมา สพฺพปจฺฉิมํ ภวงฺคจิตฺตํ ตโต ตโต ¶ จวนโต ‘‘จุตี’’ติ วุจฺจติ ¶ , ตสฺมา น เกวลํ อยเมว ภควา, อถ โข สพฺเพปิ สตฺตา ภวงฺคจิตฺเตเนว จวนฺตีติ ทสฺเสตุํ ‘‘เย หิ เกจี’’ติอาทิ วุตฺตํ. ทุกฺขสจฺเจนาติ ทุกฺขสจฺจปริยาปนฺเนน จุติจิตฺเตน กาลํ กาลกิริยํ กโรนฺติ ปาปุณนฺติ, กาลคมนโต วา กโรนฺติ เปจฺจาติ.
ปฏิภาคปุคฺคลวิรหิโต สีลาทิคุเณหิ อสทิสตาย สทิสปุคฺคลรหิโต. สงฺขารา วูปสมฺมนฺติ เอตฺถาติ วูปสโมติ เอวํ สงฺขาตํ าตํ กถิตํ นิพฺพานเมว สุขนฺติ. โลมหํสนโกติ โลมานํ หฏฺภาวาปาทโน. ภึสนโกติ อวีตราคานํ ภยชนโก อาสิ อโหสิ. สพฺพาการวรคุณูเปเตติ สพฺเพหิ อาการวเรหิ อุตฺตมการเณหิ สีลาทิคุเณหิ สมนฺนาคเต. อสงฺกุฏิเตนาติ อกุฏิเตน วิปฺผาริกาภาวโต. สุวิกสิเตเนวาติ ปีติโสมนสฺสโยคโต สุฏฺุ วิกสิเตน. เวทนํ อธิวาเสสิ สภาวสมุทยาทิโต สุฏฺุ ปฺาตตฺตา. อนาวรณวิโมกฺโข สพฺพโส นิพฺพิทภาโว. เตนาห ‘‘อปฺตฺติภาวูปคโม’’ติ. ปชฺโชตนิพฺพานสทิโสติ ปทีปสฺส นิพฺพานสทิโส ตตฺถ วิลียิตฺวา อวฏฺานาภาวโต.
ปรินิพฺพานสุตฺตวณฺณนา นิฏฺิตา.
ทุติยวคฺควณฺณนา นิฏฺิตา.
สารตฺถปฺปกาสินิยา สํยุตฺตนิกาย-อฏฺกถาย
พฺรหฺมสํยุตฺตวณฺณนาย ลีนตฺถปฺปกาสนา สมตฺตา.