📜
๗. พฺราหฺมณสํยุตฺตํ
๑. อรหนฺตวคฺโค
๑. ธนฺชานีสุตฺตวณฺณนา
๑๘๗. ธนฺชานิโคตฺตาติ ¶ ¶ เอตฺถ ปุพฺพปุริสโต อาคตสฺส กุลวํสสฺส นามาภิธานสงฺขาตํ คํ ตายตีติ โคตฺตํ. (กึ ปน ตนฺติ? อฺกุลปรมฺปราสาธารณํ ตสฺส กุลสฺส อาทิปุริสสมุทาคตํ ตํกุลปริยาปนฺนสาธารณํ สามฺรูปนฺติ ทฏฺพฺพํ.) ธนฺชานิโคตฺตํ เอติสฺสนฺติ ธนฺชานิโคตฺตา. ตสฺสา อุทานสฺส การณํ ปุจฺฉิตฺวา อาทิโต ปฏฺาย วิภาเวตุํ ‘‘โส กิรา’’ติอาทิ วุตฺตํ. นานารสโภชนํ เทตีติ โยชนา. ปฺจโครสสมฺปาทิตํ สาลิภตฺตํ สูปสากพฺยฺชนํ นานารสํ พฺราหฺมณโภชนํ. มณฺฑลคฺคขคฺคนฺติ มณฺฑลคฺคสงฺขาตํ ขคฺคํ. ทุวิโธ หิ ขคฺโค มณฺฑลคฺโค ทีฆคฺโคติ. ตตฺถ ยสฺส อคฺโค มณฺฑลากาเรน ิโต, โส มณฺฑลคฺโค. ยสฺส ปน อสิปุตฺติกา วิย ทีโฆ, โส ทีฆคฺโค.
สาสนาติ อนุสาสนา. ‘‘นโม…เป… สมฺพุทฺธสฺสา’’ติ เอวํ วุตฺตา ปฺจปทิกคาถา. สตฺถุสาสเน หิ โลกิยจฺฉนฺทํ อนเปกฺขิตฺวา เอสา ปฺจปทิกคาถาติ ทฏฺพฺพา. โอกฺกาวรธราติ ปุพฺพปุริสสงฺขาตอุกฺกากวํสวรธาริกา. สกฺกาติ สกฺกุเณยฺยํ.
เอวนฺติ ‘‘สเจ เม องฺคมงฺคานี’’ติอาทินา อิมินา ปกาเรน. ‘‘ปฺจ คาถาสตานิ ปน อฏฺกถํ อารุฬฺหานิ, อิธ ปน ทฺเว เอว อุทฺธฏา’’ติ วทนฺติ. ปหริตุํ วาติ เอกวารมฺปิ หตฺเถน วา ปาเทน วา ปหริตุมฺปิ ปรามสิตุมฺปิ อสกฺโกนฺโตติ อตฺโถ. โส หิ ตสฺสา อริยสาวิกาย อานุภาเวน อตฺตโน สามตฺถิเยน วเส วตฺตาปนตฺถํ สนฺตชฺชิตฺวาปิ ตทนุวตฺตนฺโต นิพฺพิโส อโหสิ. เตนาห ‘‘โภตี’’ติอาทิ.
ตสฺส พฺราหฺมณสฺสาติ อตฺตโน สามิกพฺราหฺมณสฺส. อุปสํหรนฺตีติ อุปเนนฺตี. ตสฺมึ สมเยติ ¶ ตสฺมึ ทุกฺขุปฺปตฺติกาเล ‘‘สพฺเพ สงฺขารา ทุกฺขา’’ติ ภควโต ¶ วจนํ อนุสฺสริตฺวา ‘‘ทสพลสฺส ภควโต’’ติอาทีสุ ยถาปริจิตํ คุณปทํ อนุสฺสริ. เตนาห ‘‘ทสพลํ สรี’’ติ.
ขนฺติโสรจฺจรหิตตาย กุชฺฌิตฺวา. ภิชฺชิตฺวาติ สํยตาภาวโต ตสฺส พฺราหฺมณสฺส อนฺตเร เมตฺติเภเทน ภิชฺชิตฺวา. เอวเมวาติ ยถา เอตรหิ อการเณน, เอวเมว อฺทาปิ อการเณนาติ อตฺโถ. นิกฺการณตาทีปเน เอวํ-สทฺโท, เอว-สทฺโท ปน อวธารณตฺโถ. นิกฺการณตา จ นาม นิรตฺถกตา, นิรตฺถกวิปฺปลาปภาเวเนตฺถ เอวํ-สทฺทสฺส คหเณ ปวตฺติ คเวสิตพฺพา. ครหตฺโถ วายํ เอวํ-สทฺโท อเนกตฺถตฺตา นิปาตานํ. ครหตฺถตา จสฺส วสลิสทฺทสนฺนิธานโต ปากฏา เอว.
คามนิคมรฏฺปูชิโตติ อิมินา คามนิคมรฏฺสามิเกหิ ปูชิตภาโว ทีปิโต คามาทีนํ เตสํ วเส วตฺตนโต. อสุกสฺส นาม ปุคฺคลสฺส. เสสนฺติ อภิกฺกนฺตนฺติอาทิ, ยมฺปิ จฺํ อิธาคตํ เหฏฺา วณฺณิตฺจ.
ธนฺชานีสุตฺตวณฺณนา นิฏฺิตา.
๒. อกฺโกสสุตฺตวณฺณนา
๑๘๘. ภารทฺวาโชว โสติ ภารทฺวาโช นาม เอว โส พฺราหฺมโณ. โคตฺตวเสน หิ ตยิทํ นามํ, วิเสเสน ปเนตํ ชาตนฺติ ทสฺเสตุํ ‘‘ปฺจมตฺเตหี’’ติอาทิ วุตฺตํ. ชานิกตาติ าติวคฺคหานิกตา. ปกฺโข ภินฺโนติ ตโต เอว าติปกฺโข นฏฺโ. ยถา โทมนสฺสิโต อนตฺตมโนติ วตฺตพฺพํ ลภติ, เอวํ กุปิโตติ อาห ‘‘โทมนสฺเสน จา’’ติ. ทสหีติ อนวเสสปริยาทานวเสน วุตฺตํ ปฺจหิ คาถาสเตหิ อกฺโกสนฺโต ตถา อกฺโกเสยฺยาติ กตฺวา. ตตฺถ ปน เยน เกนจิ อกฺโกสนฺโตปิ อกฺโกสติเยว นาม. กโรสิ มม ภาติกสฺส ปพฺพชฺชํ.
สมฺภฺุชตีติ สมฺโภคํ กโรติ. อกฺโกสาทีหิ เอกโต ภฺุชติ. วีติหรตีติ พฺยติหารํ กโรติ, อกฺโกสโต ปจฺจกฺโกสนาทินา วินิมยํ ¶ กโรตีติ อตฺโถ. เตนาห ‘‘กตสฺส ปฏิการํ กโรตี’’ติ. อสฺส อนุสฺสววเสน สุตฺวา ‘‘สปติ ม’’นฺติ สฺิโน ภยํ อุปฺปชฺชีติ โยชนา. อสฺสาติ พฺราหฺมณสฺส. สุตฺวาติ ปทํ อุภยตฺถาปิ โยเชตพฺพํ ‘‘ตเวเวตํ พฺราหฺมณาติ ¶ สุตฺวา, อนุสฺสววเสน สุตฺวา’’ติ จ. กามํ กิสวจฺฉาทโย สปนํ นาทํสุ, เทวตานํเยว หิ โส อตฺโถ, สตฺตานํ ปน ตถา สฺา อุปฺปนฺนา, โสปิ ตถาสฺี อโหสิ. เตนาห ‘‘อนุสฺสววเสนา’’ติ.
ทนฺตสฺส สพฺพโส ทมถํ อุปคตตฺตา. นิพฺพิเสวนสฺสาติ ราคโทสาทิเหตุกวิปฺผนฺทนรหิตสฺส. ตสฺเสวาติ ปฏิกุชฺฌนฺตสฺเสว ปุคฺคลสฺส เตน โกเธน ปาปํ โหติ ปาปสฺส สนฺตานนฺตรสงฺกนฺติยา อภาวโต. เกจิ ปน ‘‘ตสฺเสวาติ ตสฺเสว ปฏิกุชฺฌนฺตปุริสสฺส เตน ปฏิกุชฺฌเนน. ปาปิโยติ ปฏิกุชฺฌนฺตปุคฺคลสฺส ลามกตโร’’ติ เอวเมตฺถ อตฺถํ วทนฺติ. สติยา สมนฺนาคโต หุตฺวา ปฏิสงฺขาเน ิโต อธิวาเสติ, น สโห มูฬฺโห หุตฺวาติ อธิปฺปาโย. อุภินฺนํ ติกิจฺฉนฺตนฺติ อุภินฺนํ อุปฺปนฺนโกธสงฺขาตํ กิเลสพฺยาธึ ติกิจฺฉนฺตํ วูปสเมนฺตํ ตํ ปุคฺคลํ. โย ปุคฺคโลติอาทินา ปุริมาสุ คาถาสุ ปวตฺติตานิ ปทานิ สมฺพนฺธิตฺวา ทสฺเสติ. ปฺจสุ ขนฺเธสุ ยาถาวโต วินีตา อริยธมฺมสฺส โกวิทา นาม โหนฺตีติ อาห ‘‘ธมฺมสฺสาติ ปฺจกฺขนฺธธมฺมสฺสา’’ติ. อิทานิ ตมตฺถํ ปริปุณฺณํ กตฺวา ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘จตุสจฺจธมฺมสฺส วา’’ติ.
อกฺโกสสุตฺตวณฺณนา นิฏฺิตา.
๓. อสุรินฺทกสุตฺตวณฺณนา
๑๘๙. เตเนวาติ ภาตุปพฺพชิเตเนว. อสฺเสวาติ ติติกฺขสฺส. ‘‘ตํ ชยํ โหตี’’ติ ลิงฺควิปลฺลาสวเสน วุตฺตนฺติ อาห ‘‘โส ชโย โหตี’’ติ, ทุชฺชยํ โกธํ ติติกฺขาย ชินนฺตสฺสาติ อธิปฺปาโย. ยสฺมา ติติกฺขาทโย น โกธวสิกํ ธุรํ, ตํ ปน พาลานํ มฺนามตฺตนฺติ ¶ อิธ อิมมตฺถํ วิภาเวตุํ ‘‘กตมสฺสา’’ติอาทิ วุตฺตํ. วิชานโตว ชโย น อวิชานโต ติติกฺขาย อภาวโต. น หิ อวิชานนฺโต อนฺธพาโล โกธํ วิเชตุํ สกฺโกติ. เกวลํ ชยํ มฺติ กิเลเสหิ ปราชิโต สมาโนปีติ อธิปฺปาโย.
อสุรินฺทกสุตฺตวณฺณนา นิฏฺิตา.
๔. พิลงฺคิกสุตฺตวณฺณนา
๑๙๐. สุทฺธนฺติ เกวลํ สมฺภารวิรหิตํ. สมฺภารยุตฺตนฺติ กฏุกภณฺฑาทิสมฺภารสหิตํ. กฺชิโต นิพฺพตฺตตฺตา กฺชิกํ, อารนาลํ, พิลงฺคนฺติ อตฺโถ. นามํ คหิตํ สงฺคีติกาเล ‘‘พิลงฺคิกภารทฺวาโช’’ติ ¶ วิเสสนวเสน. ตโยติ ธนฺชานิยา สามิโก ภารทฺวาโช, อกฺโกสกภารทฺวาโช, อสุนฺทริกภารทฺวาโชติ อาทิโต ตีสุ สุตฺเตสุ อาคตา ตโย. เมติ มยฺหํ.
พิลงฺคิกสุตฺตวณฺณนา นิฏฺิตา.
๕. อหึสกสุตฺตวณฺณนา
๑๙๑. เอสาติ พฺราหฺมโณ. ‘‘อหึสโก อห’’นฺติ ตทตฺถํ สาเธตุํ อิจฺฉาย กเถสีติ วุตฺตํ ‘‘อหึสกปฺหํ ปุจฺฉี’’ติ. ตถา เจ อสฺสาติ ยถา เต นามสฺส อตฺโถ, ตถา เจตํ ภเวยฺยาสิ อนฺวตฺถนามโก ภเวยฺยาสิ อหึสโก เอว สิยาติ. น ทุกฺขาเปติ ทุกฺขมตฺตมฺปิ น อุปฺปาเทติ, ทุกฺขโต อปเนตีติ อตฺโถ.
อหึสกสุตฺตวณฺณนา นิฏฺิตา.
๖. ชฏาสุตฺตวณฺณนา
๑๙๒. ชฏาปฺหสฺสาติ ‘‘อนฺโตชฏา พหิชฏา’’ติ เอวํ ชฏาปริยายสฺส ปฺหสฺส.
ชฏาสุตฺตวณฺณนา นิฏฺิตา.
๗. สุทฺธิกสุตฺตวณฺณนา
๑๙๓. สุทฺธิกปฺหสฺสาติ ¶ ‘‘นาพฺราหฺมโณ สุชฺฌตี’’ติ เอวํ สุทฺธสนฺนิสฺสิตสฺส ปฺหสฺส. สีลสมฺปนฺโนติ ปฺจวิธนิยมลกฺขเณน สีเลน สมนฺนาคโต. ตโปกมฺมนฺติ อนสนปฺจาตปตปฺปนาทิปริเภทนตโปกมฺมํ กโรนฺโตปิ. วิชฺชาติ ตโย เวทาติ วทนฺติ ‘‘ตาย อิธโลกตฺถํ ปรโลกตฺถํ ายนฺตี’’ติ กตฺวา. โคตฺตจรณนฺติ โคตฺตสงฺขาตํ จรณํ. พฺราหฺมโณ สุชฺฌติ เชฏฺชาติกตฺตา. ตถา หิ โส เอว ตปํ อาจริตุํ ลภติ, น อิตโร. อฺา ลามิกา ปชาติ อิตรวณฺณํ วทติ. วจนสหสฺสมฺปีติ คาถาเนกสหสฺสมฺปิ. อนฺโต กิเลเสหิ ปูติโก สภาเวน ปูติโก. กิลิฏฺเหิ กายกมฺมาทีหิ กายทุจฺจริตาทีหิ.
สุทฺธิกสุตฺตวณฺณนา นิฏฺิตา.
๘. อคฺคิกสุตฺตวณฺณนา
๑๙๔. อคฺคิปริจรณวเสนาติ ¶ อคฺคิหุตฺตชุหนวเสน. สนฺนิหิโตติ มิสฺสีภาวํ สมฺปาปิโต. ตถาภูโต จ โส สปฺปินา สทฺธึ โยชิโต นาม โหตีติ อาห ‘‘สํโยชิโต’’ติ. อปายมคฺคํ โอกฺกมติ มิจฺฉาทิฏฺิมิจฺฉาสงฺกปฺปาทีนํ อตฺตโน สนฺตาเน สมุปฺปาทนโต. เตนาห ‘‘อิมํ ลทฺธิ’’นฺติอาทิ.
ชาติยาติ สโทสกิริยาปราธสฺส อสมฺภเวน ปริสุทฺธาย ชาติยา. นานปฺปกาเร อฏฺารสวิชฺชาฏฺานสฺิเต คนฺเถ. สุตวาติ สุตฺวา นิฏฺํ ปตฺโต อคฺคทกฺขิเณยฺยตฺตาติ อธิปฺปาโย.
ปุพฺเพนิวาสาเณนาติ อิทํ โลเก สาสเน จ นิรุฬฺหตาวเสน วุตฺตํ. อฺเ หิ ปุพฺเพนิวาสํ ชานนฺตา ปุพฺเพนิวาสาเณเนว ชานนฺติ, ภควา ปน สพฺพฺุตฺาเณนปิ ชานาติ. ทิพฺเพน จกฺขุนาติ เอตฺถาปิ เอเสว นโย. สพฺพโส ชาติ ขียติ เอเตนาติ ชาติกฺขโย, อคฺคมคฺโค ¶ , เตน ปตฺตพฺพตฺตา อาปนฺนตฺตา จ ชาติกฺขโย อรหตฺตํ. ชานิตฺวา โวสิตโวสาโนติ วิชานิตพฺพํ จตุสจฺจธมฺมํ มคฺคาเณน ชานิตฺวา โสฬสนฺนมฺปิ กิจฺจานํ โวสิตโวสาโน.
อุปฺปตฺตึ ทีเปตฺวาติ ปายสทานสฺส อาคมนํ ปกาเสตฺวา. คาถาหิ อภิคีตนฺติ ทฺวีหิ คาถาหิ มยา อภิคีตํ. อภฺุชิตพฺพนฺติ ภฺุชิตุํ น ยุตฺตํ. ‘‘อโภชเนยฺย’’นฺติ กสฺมา วุตฺตํ, นนุ ภควโต อชฺฌาสโย อจฺจนฺตเมว สุทฺโธติ? สจฺจเมตํ, พฺราหฺมโณ ปน ปุพฺเพ อทาตุกาโม ปจฺฉา คาถา สุตฺวา ธมฺมเทสนาย มุทุหทโย หุตฺวา ทาตุกาโม อโหสิ, ตสฺมา ตํ ภิกฺขูนํ อนาคเต ทิฏฺานุคติอาปชฺชนตฺถํ ปฏิกฺขิปิ. ตถา หิ อนนฺตรสุตฺเต กสิภารทฺวาชสุตฺเต จ เอวเมว ปฏิปชฺชิ. เตนาห ‘‘ตฺวํ พฺราหฺมณา’’ติอาทิ. กิลฺชมฺหิ…เป… ปกาสิตาติ เอเตน คาถํ อุทฺเทสฏฺาเนว เปตฺวา ภควา พฺราหฺมณสฺส วิตฺถาเรน ธมฺมํ เทเสสีติ ทสฺเสติ. คายเนนาติ คายนเกน, คาเนน วา. อตฺถฺจ ธมฺมฺจาติ สเทวกสฺส โลกสฺส หิตฺเจว ตสฺส การณฺจ. สมฺปสฺสนฺตานนฺติ สมฺมเทว ปสฺสนฺตานํ. ธมฺโมติ ปเวณิอาคโต จาริตฺตธมฺโม น โหติ. โภชเนสุ อุกฺกํสคตํ ทสฺเสตุํ ‘‘สุธาโภชน’’นฺติ อาห. ธมฺเม สตีติ อริยานํ อาจารธมฺเม สติ ตํ อาลมฺพิตฺวา ชีวนฺตานํ เอตเทว เสฏฺนฺติ ‘‘โสมํ ภฺุเชยฺย ปายส’’นฺติ ตํ อารพฺภ กถาย อุปฺปนฺนตฺตา.
สลฺลกฺเขติ อยํ พฺราหฺมโณ. เสสา ปจฺจยา นิทฺโทสา เต อารพฺภ กถาย อปฺปวตฺติตตฺตา. กุกฺกุจฺจวูปสนฺตนฺติ ¶ อคฺคิอาหิตปทสฺส วิย สทฺทสิทฺธิ เวทิตพฺพา. อนฺเนน ปาเนนาติ ลกฺขณวจนเมตํ ยถา ‘‘กาเกหิ สปฺปิ รกฺขิตพฺพ’’นฺติ. เตนาห ‘‘เทสนามตฺตเมต’’นฺติ. พหุสสฺสผลทายกํ สุเขตฺตํ วิย ปฏิยตฺตนฺติ สมฺมา กสนพีชนอุทกานยนาปนยนาทินา สุสชฺชิตํ เขตฺตํ วิย สีลาทิคุณวิเสสสมฺปาทเนน ปฏิยตฺตํ ปฺุกฺเขตฺตํ เอตํ.
อคฺคิกสุตฺตวณฺณนา นิฏฺิตา.
๙. สุนฺทริกสุตฺตวณฺณนา
๑๙๕. อาเนตฺวา ¶ หุนิตพฺพโต อาหุติ. สปฺปิมธุปายสาทีหิ อคฺคึ ชุโหติ เอตฺถาติ อคฺคิหุตฺตํ, สาธิฏฺานํ เวทิตพฺพํ. เตนาห ‘‘อคฺยายตน’’นฺติอาทิ. สุวิโสธิโต จสฺสาติ นิหีนชาติกานํ อเนน สุฏฺุ วิโสธิโต จ ภเวยฺย. ‘‘เม’’ติ ปทํ อาเนตฺวา สมฺพนฺโธ.
อผลํ กโรตีติ อิโต ปฏฺาย ยาว เทมีติ ปทํ. ตาว อนนฺตรสุตฺตวณฺณนาย อาคตสทิสเมวาติ เปยฺยาลวเสน เปสิ, น สปฺปิสงฺขารฏฺปนํ. หิมปาตสฺส จ สีตวาตสฺส จ ปฏิพาหนตฺถนฺติ อการณเมตนฺติ ตํ อนาทิยิตฺวา อฺเมว สุการณํ ทสฺเสตุํ ‘‘ปฏิพโลวา’’ติอาทิ วุตฺตํ. สฺชานิตฺวาติ ‘‘นายํ พฺราหฺมโณ’’ติ สฺชานิตฺวา.
นีจเกสนฺตนฺติ รสฺสเกสนฺตํ. พฺราหฺมณานํ สุทฺธิอตฺถา สิขาติ อาห ‘‘ปวตฺตมตฺตมฺปิ, สิขํ อทิสฺวา’’ติ, ‘‘ปรมหํสปริกฺขาทินา’’ติ เกจิ.
อการณํ ทกฺขิเณยฺยภาวสฺส ชาติ อทกฺขิเณยฺยภาวเหตูนํ ปาปธมฺมานํ อปฏิกฺเขปภาวโต. เอตนฺติ สีลาทิเภทํ จรณํ. ทกฺขิเณยฺยภาวสฺส การณํ อทกฺขิเณยฺยภาวการกปาปธมฺมานํ ตทงฺคาทิวเสน ปชหนโต. อสฺสาติ พฺราหฺมณสฺส. ตมตฺถนฺติ ตํ ทกฺขิเณยฺยภาวสฺส การณตาสงฺขาตมตฺถํ อุปมาย วิภาเวนฺโต. สาลาทิกฏฺา ชาโตวาติ สาลาทิวิสุทฺธกฏฺาว ชาโต. สาปานโทณิอาทิอวิสุทฺธกฏฺา ชาโต อคฺคิกิจฺจํ น จ น กโรติ. เอวนฺติ ยถา อคฺคิ ยโต กุโตจิ ชาโตปิ อคฺคิกิจฺจํ กโรติเยว, เอวํ จณฺฑาลกุลาทีสุ ชาโตปิ ทกฺขิเณยฺโย น น โหติ คุณสมฺปทาวเสน อริยานํ วํเส ปชาตตฺตาติ อาห ‘‘คุณสมฺปตฺติยา ชาติมา’’ติ. ธิติยา คุณสมฺปตฺติยา ปมุขภาวํ ทสฺเสตุํ ‘‘โส หี’’ติอาทิ วุตฺตํ. ตตฺถ ธิติยาติ วีริเยน. ตฺหิ อนุปฺปนฺนานํ กุสลธมฺมานํ อุปฺปาทนปริพฺรูหเนหิ เต ธาเรติ. หิริยา โทเส นิเสเธติ, สมฺมเทว ปาปานํ ชิคุจฺฉเน สติ เตสํ ปวตฺติยา อวสโร เอว ¶ นตฺถิ. โมนธมฺเมน าณสงฺขาเตน โอตฺตปฺปธมฺเมน. การณาการณชานนโกติ เตสํ เตสํ ¶ ธมฺมานํ ยถาภูตํ านํ, ปาปธมฺมานํ วา วิปฺปการสภาวฏฺานํ ชานนโก.
ปรมตฺถสจฺเจน นิพฺพาเนน อารมฺมณปจฺจยภูเตน อริยมคฺเคน ทนฺโต. อินฺทฺริยทเมนาติ ตโต เอว อริเยน อินฺทฺริยสํวเรน อุปคโต. วิทนฺติ เตหิ สจฺจานีติ เวทา. มคฺคเวทานํ อนฺตนฺติ อริยผลํ. กิเลสานํ อนฺตนฺติ เตสํ อนุปฺปาทนิโรธฏฺานํ. ยฺโติ อคฺคผลํ. นิรตฺถกนฺติ อผลํ เตสํ อนาคมนโต, อาคตานมฺปิ อคฺคทกฺขิเณยฺยาภาวโต. ชุหติ เทติ.
สุยิฏฺนฺติ สุทานํ อคฺคทกฺขิเณยฺยลาเภน. สุหุตนฺติ ตสฺเสว เววจนํ. อถ วา สุยิฏฺนฺติ สุฏฺุ สมฺมเทว ยิฏฺํ สาเร อุปนีตํ มม อิทํ เทยฺยวตฺถุ. สุหุตนฺติ เอตฺถาปิ เอเสว นโย.
อุปหฏมตฺเตติ พฺราหฺมเณน ‘‘ภฺุชตุ ภว’’นฺติ อุปนีตมตฺเต. นิพฺพตฺติโตชเมวาติ สวตฺถุกํ อคฺคเหตฺวา วตฺถุโต วิเวจิตโอชเมว. เตน ตํ สุขุมตฺตํ คตนฺติ ตํ หพฺยเสสํ สพฺพโส สุขุมภาวํ คตนฺติ โอชาย อโนฬาริกตาย ปุริมากาเรเนว ปฺายมานตํ สนฺธาย วุตฺตํ, น ปน โอชาย เอว เกวลาย คหณํ สนฺธาย. สา หิ อวินิพฺโภควุตฺติตาย วิสุํ คณฺหิตุํ น สกฺกา, ตสฺมา เทวตาหิปิ สวตฺถุกา คยฺหติ. มนุสฺสานํ วตฺถูติ กรชกายมาห. โอฬาริกวตฺถุตาย เทวานํ วิย คหณี น ติกฺขาติ ทิพฺโพชสมฺมิสฺสตาย สมฺมา ปริณามํ น คจฺฉติ. สุขุมาปิ สมานา ทิพฺโพชา เตน ปายเสน มิสฺสิตา โอฬาริกสมฺมิสฺสตาย สุขุมวตฺถุกานํ เทวานํ สุขทา น โหตีติ อิมมตฺถํ ทสฺเสติ ‘‘โคยูเส ปนา’’ติอาทินา. ปริโภควตฺถุโน โอฬาริกตาย วา เทวานํ ทุกฺกรํ สมฺมา ปริณาเมตุํ, ทิพฺโพชาย ครุตรภาเวน มนุสฺสานํ. เตนาห ภควา ‘‘น ขฺวาห’’นฺติอาทิ. สมาปตฺติจิตฺตสมุฏฺิตา เตโชธาตุ ฌานานุภาวสนฺเตชิตา ติกฺขตรา โหตีติ วุตฺตํ ‘‘อฏฺ…เป… ปริณาเมยฺยา’’ติ. ภควโต ปน สุทฺเธเนว ปริณมตีติ วุตฺตํ ‘‘ปากติเกเนวา’’ติ, ฌานานุภาวปฺปตฺเตน ฌาเนน วินา สภาวสิทฺเธเนว.
‘‘อปฺปหริเต’’ติ เอตฺถ อปฺป-สทฺโท ‘‘อปฺปิจฺโฉ’’ติอาทีสุ วิย อภาวตฺโถติ อาห ‘‘อปฺปหริเตติ อหริเต’’ติ. ปาติสเตปิ ปายเส. น อาลุฬตีติ น อาวิลํ โหติ. อนาคนฺตาว คจฺเฉยฺย ‘‘อตฺตนาปิ ¶ น ปริภฺุชิ, อฺเสํ น ทาเปสิ, เกวลํ ปายสํ นาเสสี’’ติ โทมนสฺสปฺปตฺโต.
ทารุ ¶ สมาทหาโนติ ทารุหริทฺทิ ทารุสฺมึ ตสฺส ทหนฺโต. ยทีติอาทิ ทารุฌาปนสฺส พหิทฺธภาวสาธนํ อสุทฺธเหตูนํ ปฏิปกฺขาภาวโต ตสฺส. ขนฺธาทีสุ กุสลาติ เตสุ สภาวโต สมุทยโต อตฺถงฺคมโต อสฺสาทโต อาทีนวโต นิสฺสรณโต ชานนโต เฉกา ปณฺฑิตา. าณโชตินฺติ าณมยํ โชตึ. ชาเลมีติ ปชฺชลิตํ กโรมิ. นิจฺจํ ปชฺชลิตคฺคิ สพฺพตฺถกเมว วิคตสมฺโมหนฺธการตาย เอโกภาสภาวโต. สพฺพโส วิกฺเขปาภาวโต นิจฺจสมาหิตตฺโต. เอวํ วทตีติ จริตํ พฺรหฺมจริยํ คเหตฺวา จรามีติ เอวํ วตฺตมานํ วิย วทติ อาสนฺนตํ หทเย เปตฺวา.
ขาริภาโรติ ขาริภารสทิโส. เตนาห ‘‘ยถา’’ติอาทิ. ขนฺเธน วยฺหมาโนติ กาเช ปกฺขิปิตฺวา ขนฺเธน วยฺหมาโน. ปถวิยา สทฺธึ ผุเสติ ภารสฺส ครุกภาเวน กาชสฺส ปริณมเนน. มาเนน อตฺตโน ชาติอาทีนิ ปคฺคณฺหโต อฺสฺส ตานิ น สหตีติ อาห – ‘‘ตตฺถ ตตฺถ อิสฺสํ อุปฺปาเทนฺโต’’ติ, ตตฺถ ตตฺถ ชาติอาทิมานวตฺถุสฺมึ ครุตรคฺคหเณน สํสีเทยฺยาติ อธิปฺปาโย. โกโธ ธูโมติ ยถาปิ ภาสุโร อคฺคิ ธูเมน อุปกฺกิลิฏฺโ, เอวํ โกเธน อุปกฺกิลิฏฺโ. าณคฺคีติ ตสฺส โกโธ ธูโม. มุสาวาโทว โมสวชฺชํ. ยถา าเณ สติ มุสาวาโท นตฺถิ, เอวํ มุสาวาเท สติ าณมฺปีติ เตน ตํ นิโรธิตํ วิย โหตีติ อาห – ‘‘มุสาวาเทน ปฏิจฺฉนฺนํ าณ’’นฺติ. ยถา สุชาย วินา พฺราหฺมณานํ ยาโค น อิชฺฌติ, เอวํ ปหูตชิวฺหาย วินา สตฺถุ ธมฺมยาโค น อิชฺฌตีติ ชิวฺหา สุชาปริยายา วุตฺตา. โชติ ิยติ เอตฺถาติ โชติฏฺานํ เวทิ, ยํ อคฺคิกุณฺฑํ. สตฺตานํ หทยํ โชติฏฺานํ าณคฺคิโน ตตฺถ สมุชฺชลนโต. อตฺตาติ จิตฺตํ ‘‘อาหิโต อหํ มาโน เอตฺถา’’ติ กตฺวา.
ธมฺโม รหโทติ อสฺสทฺธิยาทิอาลสิยาภาวโต กิเลสมลปกฺขาลนโต ปรมคฺคินิพฺพุตาวหนโต อริยมคฺคธมฺโม อนาวิโล รหโท. เหฏฺุปริยวาลุกาติ วิปริวตฺติตวาลุกา หุตฺวา. อาลุฬาติ ¶ อากุลชาตา. ปณฺฑิตานํ ปสตฺโถติ ปณฺฑิตานํ ปุรโต เสฏฺโ. เสฏฺภาเวน สนฺโต ปาสํโส หุตฺวา กิเลเส ภินฺทติ สมุจฺฉินฺทตีติ สพฺภีติ วุจฺจติ. เตนาห ‘‘อุตฺตมฏฺเนา’’ติ. ตถา จาห ภควา ‘‘มคฺคานฏฺงฺคิโก เสฏฺโ’’ติ (ธ. ป. ๒๗๓).
วจีสจฺจนฺติ อิมินา ‘‘จตุรงฺคสมนฺนาคตา วาจา สุปริสุทฺธา โหตี’’ติ สมฺมาวาจํ ทสฺเสติ. สจฺจสํยมปเทหิ ทสฺสิตา มคฺคธมฺมา อิธ ‘‘ธมฺโม’’ติ อธิปฺเปตาติ อาห – ‘‘ธมฺโมติ อิมินา…เป… ทสฺเสตี’’ติ. มคฺคสจฺจํ คหิตํ อนนฺตรคาถาย อเนเกหิ วิเสเสตฺวา วุตฺตตฺตา. อตฺถโตติ ปุพฺพงฺคมตฺตาทิอตฺถโต. ตาย หิ สกิจฺจํ กโรนฺติยา อิตเร สพฺเพปิ ตทนุวตฺติกา ¶ โหนฺติ. ตคฺคติกตฺตาติ สมฺมาทิฏฺิยา อุปการกภาเวน ตาย สมานคติกตฺตา. อารมฺมณฺหิ วิตกฺเกนาหฏํ ปฺา วิจินิตุํ สกฺโกติ. ตถา หิ โส ปฺากฺขนฺเธน สงฺคหํ คโต. ธมฺโมติ สภาวโต สมาธิ คหิโต, อิตเร ทฺเว ตทุปการตฺตา. ตถา หิ ‘‘เอวํธมฺมา เต ภควนฺโต’’ติอาทีสุ (ที. นิ. ๒.๑๓; ม. นิ. ๓.๑๙๗; สํ. นิ. ๕.๓๗๘) สมาธิ ‘‘ธมฺโม’’ติ วุตฺโต. ปรมตฺถสจฺจํ คหิตํ สพฺเพสํ เสฏฺภาวโต. ยถาห – ‘‘ยาวตา, ภิกฺขเว, ธมฺมา สงฺขตา วา อสงฺขตา วา, วิราโค เตสํ อคฺคมกฺขายตี’’ติ (อิติวุ. ๙๐; อ. นิ. ๔.๓๔). อตฺถโตติ ตโต เอว ปรมตฺถโต, อนนฺตรํ วุจฺจมานานํ วา มคฺคธมฺมานํ อารมฺมณภาวโต. ปฺจงฺคานิ คหิตานิ ตาสํ มคฺคภาวโต. ตีณิ องฺคานิ. พฺรหฺมจริยํ นามาติ เอตํ นิพฺพานคามิ อุตฺตมฏฺเน มคฺคพฺรหฺมจริยํ นาม. มชฺเฌ สิตาติ ลีนุทฺธจฺจาทิอนฺตทฺวยวิวชฺชเนน มชฺเฌ มชฺฌิมปฏิปทาภาวนํ นิสฺสิตา. สสฺสตุจฺเฉทคฺคหณํ เหตฺถ ปธานตาย นิทสฺสนมตฺตํ. เสฏฺปฺปตฺตีติ เสฏฺภาวปฺปตฺติ. ต-กาโร ปทสนฺธิกโรติ ‘‘ส อุชุภูเตสู’’ติ วตฺตพฺเพ มชฺเฌ ต-กาโร ปทสนฺธิกโร, ‘‘ส ทุชฺชุภูเตสูติ เกจิ ปนฺติ, เตสํ ท-กาโร ปทสนฺธิกโร. ส-อิติ สุนฺทริโก พฺราหฺมโณ วุตฺโตติ กตฺวา อาห ‘‘ส ตฺว’’นฺติ, โส ตฺวนฺติ อตฺโถ. ธมฺโม สาริโย ปริธานภูตา อลงฺการา เอตสฺสาติ ธมฺมสารี. อถ วา ธมฺเมหิ สาริตวาติ ธมฺมสารี, เตหิ สาเรตฺวา ิตวาติ อตฺโถ. เตนาห ‘‘กุสลธมฺเมหี’’ติอาทิ.
สุนฺทริกสุตฺตวณฺณนา นิฏฺิตา.
๑๐. พหุธีตรสุตฺตวณฺณนา
๑๙๖. สมนฺตโตติ ¶ ทกฺขิณวามานํ วเสน สมนฺตโต. อูรุพทฺธาสนนฺติ อูรูนํ พนฺธนวเสน นิสชฺชนํ. ทฺวินฺนํ อูรูนํ อฺมฺพนฺธนวเสน อาภุชิตาการํ สนฺธายาห ‘‘อาภุชิตฺวาติ พนฺธิตฺวา’’ติ. เหฏฺิมกายสฺส อนุชุกํ ปนํ นิสชฺชาวจเนเนว โพธิตนฺติ ‘‘อุชุํ กาย’’นฺติ เอตฺถ กาย-สทฺโท อุปริมกายวิสโยติ อาห ‘‘อุปริมํ สรีรํ อุชุกํ เปตฺวา’’ติ. ตํ ปน อุชุกฏฺปนํ สรูปโต ปโยชนโต จ ทสฺเสตุํ ‘‘อฏฺารสา’’ติอาทิ วุตฺตํ. ปริมุขนฺติ เอตฺถ ปริ-สทฺโท อภิสทฺเทน สมานตฺโถติ อาห ‘‘กมฺมฏฺานาภิมุข’’นฺติ, พหิทฺธา ปุถุตฺตารมฺมณโต นิวาเรตฺวา กมฺมฏฺานํเยว ปุเรกฺขโตติ อตฺโถ. ปริคฺคหฏฺโ ‘‘ปริณายิกา’’ติอาทีสุ วิย. มุขนฺติ นิยฺยานฏฺโ ‘‘สฺุตวิโมกฺขมุข’’นฺติอาทีสุ วิย. ปฏิปกฺขโต นิคฺคมนฏฺโ หิ นิยฺยานฏฺโ, ตสฺมา ปริคฺคหิตนิยฺยานนฺติ สพฺพถา คหิตสมฺโมสํ ปริจฺจตฺตสมฺโมสํ สตึ กตฺวา ปรมํ สติเนปกฺกํ อุปฏฺเปตฺวาติ อตฺโถ. ฉพฺพณฺณา…เป… นิสีทิ พฺราหฺมณสฺส ปสาทสฺชานนตฺถํ. อฏวิมุขา จรมานาติ โคจรํ คณฺหนฺตา.
อชฺชสฏฺินฺติ ¶ อชฺช ฉนฺนํ ปูรณี สฏฺี ทิวสวุตฺติ, อชฺช อาทึ กตฺวา ฉ ทิวเสติ อตฺโถ. อจฺจนฺตสํโยเค เจตํ อุปโยควจนํ. อชฺช ฉทิวสมตฺตกาติ อชฺชโต ฉฏฺทิวสมตฺตกา. ลามกาติ นิหีนา นิปฺผลา. เตนาห ‘‘ติลขาณุกา’’ติอาทิ.
อุสฺสาเหนาติ อุทฺธํ อุทฺธํ ปสาเรน อภิภวเนน. ตํ ปน เนสํ อภิภวนํ ทสฺเสตุํ ‘‘กณฺณนงฺคุฏฺาทีนี’’ติอาทิมาห.
‘‘อุปฺปาฏกปาณกา’’ติ ตจํ อุปฺปาเฏตฺวา วิย ขาทกปาณกา อูกามงฺคุลาทโย.
กฬารปิงฺคลาติ นิกฺขนฺตปิงฺคลกฺขิกา, กฬารปิงฺคลาติ วา รตฺตคตฺตา จ ปิงฺคลจกฺขุกา จ. ติลกาหตาติ อาหตติลกา, ติลปฺปมาเณหิ พินฺทูหิ สมนฺตโต สนฺถตสรีรา.
ปฏิคาถาหิ พฺราหฺมณสฺส ธมฺมเทสนํ วฑฺเฒสีติ ปกติยา ตสฺส อตฺตนา กเถตพฺพํ ธมฺมเทสนํ ปพฺพชฺชาคุณกิตฺตนวเสน สตฺตหิ วฑฺเฒสิ. ปพฺพชิตฺวาติ ¶ อิณายิกานํ อตฺตโน ปลิโพธํ ตถา ตถา ชานาเปตฺวา ปพฺพชิตฺวา.
ยถา จ ตตฺถ ภควา ปฏิปชฺชิ, ตํ ทสฺเสตุํ ‘‘ปุน ทิวเส’’ติอาทิ วุตฺตํ.
ตํ ตํ กุลฆรํ เปเสตฺวาติ ตํ ตํ ตสฺส พฺราหฺมณสฺส ธีตรํ ตสฺส ตสฺสานุจฺฉวิกสฺส พฺราหฺมณสฺส เทนฺโต ตํ ตํ กุลฆรํ เปเสตฺวา พฺราหฺมณธมฺเม ครุกรณาภาวโต.
‘‘นฏฺเ มเต ปพฺพชิเต, นปุํสเกปิ ภตฺตริ;
อิตฺถิยา ปติเสฏฺาย, น อฺโ ปติ อิจฺฉิโย’’ติ. –
อยฺหิ พฺราหฺมณธมฺโม. อยฺยิกฏฺาเนติ มาตามหิฏฺาเน เปสิ สตฺถุ จิตฺตาราธนวเสนาติ.
พหุธีตรสุตฺตวณฺณนา นิฏฺิตา.
ปมวคฺควณฺณนา นิฏฺิตา.
๒. อุปาสกวคฺโค
๑. กสิภารทฺวาชสุตฺตวณฺณนา
๑๙๗. ทกฺขิณาคิริสฺมินฺติ ¶ ทกฺขิณาคิริชนปเท, ตสฺมึ ทกฺขิณาคิริชนปเท ทกฺขิณาคิริวิหาเร. ขนฺเธสุ เปตฺวา ยุเค โยตฺเตหีติ โยตฺตรชฺชูหิ ยุตฺตานิ ปโยชิตานิ อิจฺเจว อตฺโถ.
ปมทิวเสติ วปนทิวเสสุ ปมทิวเส อารทฺธทิวเส. ปฺจงฺคานิปิ ปริปุณฺณานิ, ปเคว อิตรงฺคานีติ ทสฺเสตุํ ‘‘ปริปุณฺณปฺจงฺคา’’อิจฺเจว วุตฺตํ. หริตาลมโนสิลาอฺชเนหิ อุรตฺถนาทีสุ ปิตตฺตา อาภาย อุชฺชลคตฺตา. อวเสสา พลีพทฺทา. กิลนฺตโคณํ โมเจตฺวา อกิลนฺตสฺส โยชนํ กิลนฺตปริวตฺตนํ.
สีหกุณฺฑลานีติ สีหมุขกุณฺฑลานิ. พฺรหฺมเวนนฺติ พฺรหฺมุโน เวนสทิสํ, อสฺสนขเวนสทิสนฺติ อตฺโถ.
พุทฺธานํ ¶ กิจฺจานิ กาลวเสน วิภตฺตานิ ปฺจ กิจฺจานิ ภวนฺติ. ปุเรภตฺตกิจฺจนฺติ ภตฺตโต ปุพฺเพ พุทฺเธน กาตพฺพกิจฺจํ. วีตินาเมตฺวาติ ผลสมาปตฺติยา กาลํ วีตินาเมตฺวา. กทาจิ เอโกติอาทิ เตสํ เตสํ วิเนยฺยานํ วินยนานุรูปปฏิปตฺติทสฺสนํ. ปกติยาติ ปกติพุทฺธเวเสน. พุทฺธานํ หิ รูปกายสฺส อสีติอนุพฺยฺชนปฏิมณฺฑิต-พาตฺตึสมหาปุริส- ลกฺขณ-กายปฺปภา-พฺยามปฺปภา-เกตุมาลาวิจิตฺตตา พุทฺธเวโส. กทาจิ อเนเกหิ ปาฏิหาริเยหิ วตฺตมาเนหีติ อิมินา ปารมีนํ นิสฺสนฺทภูตานิ ปาฏิหาริยานิ รุจิวเสเนว ปกาสนกานิ ภวนฺติ, น สพฺพทาติ ทสฺเสติ. เอวฺจ กตฺวา ‘‘อินฺทขีลสฺส อนฺโต ปิตมตฺเต ทกฺขิณปาเท’’ติอาทิวจนํ สมตฺถิตํ โหติ. ภควโต กาเย ปีตรสฺมีนํ เยภุยฺยตาย ‘‘สุวณฺณรสสิฺจนานิ วิยา’’ติ วตฺวา กายมฺหิ นีลาทิรสฺมีหิ ตหํ ตหํ ปีตมิสฺสิตํ สนฺธาย ‘‘วิจิตฺรปฏปริกฺขิตฺตานิ วิย จา’’ติ วุตฺตํ. มธุเรนากาเรน สทฺทํ กโรนฺติ ตุฏฺรวรวนโต.
ตตฺถาติ ¶ วิหาเร. คนฺธมณฺฑลมาเฬติ หตฺเถน กตปริภณฺเฑ สโมสริตคนฺธปุปฺผทาเม มณฺฑลมาเฬ.
อุปฏฺาเนติ ปมุเข. ‘‘โอวทตี’’ติ วตฺวา ตตฺโถวาทํ สามฺโต ทสฺเสตุํ, ‘‘ภิกฺขเว’’ติอาทิ วุตฺตํ. สมฺปตฺตีติ จกฺขาทิอินฺทฺริยปาริปูริ เจว หตฺถาทิสมฺปทา จ. สมสฺสาสิตกาโย กิลมถวิโนทเนน. ‘‘ตฺจ โข สมาปชฺชเนนา’’ติ วทนฺติ. ทุติยภาเคติ อิมินา อปรภาคํ ตโย ภาเค กตฺวา ตตฺถ ปุริมภาคํ เสยฺยนิสชฺชาวเสน สมาปตฺตีหิ วีตินาเมตีติ ทสฺเสติ. โลกนฺติ ราชคหาทีสุ ยํ ตทา อุปนิสฺสาย วิหรติ, ตตฺถ อฺตฺถ วา พุชฺฌนกํ วิเนยฺยสตฺตโลกํ พุทฺธจกฺขุนา โวโลเกติ. กาลยุตฺตนฺติ เตสํ อินฺทฺริยปริปากกาลานุรูปํ. สมยยุตฺตนฺติ ตสฺเสว เววจนํ. สมยยุตฺตนฺติ วา เตหิ อาชานิตพฺพวิเสสปฏิลาภานุรูปํ.
ปฏิสลฺลีโนติ กาลปริจฺเฉทํ กตฺวา สมาปตฺตึ สมาปนฺโน. อธิปฺปายํ สมฺปาเทนฺโต ตํ อวิราเธนฺโต, อชฺฌาสยานุรูปนฺติ อตฺโถ.
สกล…เป… เทวตาโยติ เอตฺถ โลกธาตุสากลฺยํ ทฏฺพฺพํ, น เทวตาสากลฺยํ. น หิ มหาสมเย วิย สพฺพทา มชฺฌิมยาเม ทสสหสฺสจกฺกวาเฬ ¶ สพฺพตฺถ สพฺพา เทวตา สตฺถุ สมีปํ อุปคจฺฉนฺติ. กิลาสุภาโว กิลมโถ.
วิหารจีวรปริวตฺตนวเสนาติ วิหาเร นิวตฺถนิวาสนปริวตฺตนวเสน. อาทิยิตฺวาติ ปารุปนวเสน คเหตฺวา. เตนาห ‘‘ธาเรตฺวา’’ติ. ภิกฺขาจารนฺติ ภิกฺขตฺถํ จริตพฺพฏฺานํ.
อติโรจมานนฺติ ตํ ตํ อติกฺกมิตฺวา สมนฺตโต สพฺพทิสาสุ วิโรจมานํ. สรีรปฺปภนฺติ อตฺตโน สรีรปฺปภํ. ชงฺคมํ วิย ปทุมสรนฺติ รตนมยกิฺชกฺขํ รชตมยกณฺณิกํ สมนฺตโต สมฺผุลฺลิตกฺจนปทุมํ สฺจาริมสรํ วิย. คคนตลนฺติ อพฺภมหิกาทิอุปกฺกิเลสวิคเมน สุวิสุทฺธอากาสตลํ วิย. ตมฺปิ หิ ตาราคณกิรณชาลสมุชฺชลตาย สมนฺตโต วิโรจติ. กนกสิขรนฺติ กนกคิริสิขรํ. สิริยา ชลมานนฺติ สพฺพโส อนวชฺชาย สพฺพากาเรน ปริปุณฺณกายตาย อนฺสาธารณาย รูปกายสิริยา สมุชฺชลํ, ยสฺสา รุจิรภาโว วิทฺเธ วิคตวลาหเก ปุณฺณมาสิยํ ปริปุณฺณกลมโนมมณฺฑลํ จนฺทมณฺฑลํ อติโรจติ, ปภสฺสรภาโว สหสฺสรํสิกิรณเตโชชาลสมุชฺชลํ สูริยมณฺฑลํ อภิภวติ, เหมสมุชฺชลภาโว ¶ ตทุภเย อภิภุยฺย ปวตฺตมานํ เอกกฺขเณ ทสสหสฺสิโลกธาตุวิชฺโชตนสมตฺถ-มหาพฺรหฺมุโน ปภาสมุทยํ อภิวิหจฺจ ภาสติ ตปติ วิโรจติ.
สมนฺตปาสาทิเกติ สมนฺตโต ปสาทาวเห. ตฺจ โข สพฺพโส สริตพฺพตายาติ อาห ‘‘ปสาทนีเย’’ติ. อุตฺตมทมถสมถมนุปฺปตฺเตติ กายวาจาหิ อนุตฺตรํ ทนฺตภาวฺเจว อนุตฺตรํ จิตฺตวูปสมฺจ สมฺปตฺเต. อปฺปสาเทนาติ ปสาทาภาเวน, ปสาทปฏิกฺเขเปน วา อสฺสทฺธิเยน. อุภยถาปิ โนติ อปฺปสาโท มจฺฉริยนฺติ อุภยถาปิ โน เอว, อถ โข อนตฺตมนตาย อุปารมฺภาธิปฺปาเยน อปสาเทนฺโต, ภควโต มุขโต กิฺจิ เทเสตุกาโม วา เอวมาห. ตตฺถ การณํ ทสฺเสนฺโต ‘‘ภควโต ปนา’’ติอาทิมาห. อติตฺตนฺติ ติตฺตึ อคจฺฉนฺตํ. กมฺมภงฺคนฺติ กมฺมหานึ.
ติกฺขปฺโ เอส พฺราหฺมโณ, ตถา หิ น จิรสฺเสว อรหตฺตํ สจฺฉิกริสฺสติ. กถาปวตฺตนตฺถมฺปิ เอวมาห – ‘‘เอวํ อหํ อิมสฺส กฺจิ ธมฺมํ โสตุํ ¶ ลภิสฺสามี’’ติ. เวเนยฺยวเสนาติ อตฺตโน กสนการิภาวกิตฺตนมุเขน วิเนตพฺพปุคฺคลวเสน.
โอฬาริกานีติ ปากติกานิ. ‘‘เอส อุตฺตมทกฺขิเณยฺโย’’ติ สฺชาตพหุมาโน. ปาฬิยํ ‘‘ยุคํ วา นงฺคลํ วา’’ติ วา-สทฺโท อวุตฺตวิกปฺปตฺโถ. เตน พีชาทึ สงฺคณฺหาติ, ตสฺมา พีชํ วา อีสํ วา ปริคฺคหโยตฺตานิ วาติ อยมตฺโถ ทสฺสิโต โหติ. ตถา หิ ภควา พฺราหฺมณสฺส ปฏิวจนํ เทนฺโต ‘‘สทฺธา พีช’’นฺติอาทิมาห. ปุพฺพธมฺมสภาคตายาติ ปมํ คหิตธมฺมสภาคตาย. ยํ ปเนตฺถ วตฺตพฺพํ, ตํ อฏฺกถารุฬฺหเมว คเหตพฺพฺจ สทฺทโต อตฺถาปตฺติโต วา อิธ ทฏฺพฺพํ. พุทฺธานํ อานุภาโว อยํ, ยทิทํ ปสงฺคาคตธมฺมมุเขน เทสนํ อารภิตฺวา เวเนยฺยวินยนํ.
อนนุสนฺธิกาติ ปุจฺฉานุสนฺธิวเสน อนนุสนฺธิกา. เอวนฺติ อิทานิ วุจฺจมานากาเรน. เอตฺถาติ เอติสฺสา เทสนาย. โสติ ภควา. ตสฺสาติ พฺราหฺมณสฺส. อนุกมฺปายาติ อสพฺพฺู หิ สติปิ อนุกมฺปาย ปุจฺฉิตมตฺเต ติฏฺเยฺย, ตถา ชานนฺโตปิ อนนุกมฺปโก, ภควา ปน อุภยธมฺมปาริปูริยา ‘‘อิทํ อปุจฺฉิต’’นฺติ อปริหาเปตฺวา กเถติ. สมูลนฺติอาทินา สงฺเขเปน วุตฺตมตฺถํ วิวรนฺโต ‘‘ตตฺถา’’ติอาทิมาห. ตตฺถ พีชสฺส กสิยา มูลภาโว นานนฺตริยโต ตปฺปมาณวิธานโต จาติ อาห ‘‘ตสฺมึ…เป… กตฺตพฺพโต’’ติ. เตน อนฺวยโต พฺยติเรกโต จ ¶ พีชสฺส กสิยา มูลภาวํ วิภาเวติ. กุสลาติ อิมินา อกุสลา ตโต อฺถาปิ กโรนฺติ, ตํ ปน อปฺปมาณนฺติ ทสฺเสติ.
ตสฺสาติ พฺราหฺมณสฺส พีชฏฺานิยสฺส ธมฺมสฺส จ อุปการภาวโต. ธมฺมสมฺพนฺธสมตฺถภาวโตติ ตถา วุตฺตธมฺมสฺส ผเลน สมฺพนฺธิตุํ โยเชตุํ สมตฺถภาวโต. ตโป วุฏฺีติ วุตฺตวจนํ สนฺธาย วุตฺตํ. สงฺเขปโต วุตฺตมตฺถํ ปากฏํ กาตุํ ‘‘อยํ หี’’ติอาทิ วุตฺตํ. กสฺสกสฺส อุปการสฺส พีชสฺส อนนฺตรํ วุฏฺิ วุจฺจมานา อฏฺาเน วุตฺตา นาม น โหติ. กสฺมา? พีชสฺส วปฺปกาเล อนุรูปาย วุฏฺิยา อิจฺฉิตพฺพโต, ตสฺมา อวสาเน มชฺเฌ วา วุจฺจมานาย ธมฺมสมฺพนฺธสมตฺถตา ตสฺสา วิภาวิตา น สิยา. อตฺตโน อวิสเยติ ฌานาทิอุตฺตริมนุสฺสธมฺเม. ปจฺฉาปีติ กสิสมฺภารกถนโต ปจฺฉาปิ. วตฺตพฺโพติ เอกนฺเตน วตฺตพฺโพ. ตทนนฺตรํเยวาติ พีชานนฺตรํเยว. วุจฺจมานา วุฏฺิ สมตฺถา โหติ ¶ , พีชสฺส ผเลน สมฺพนฺธเน สมตฺถาติ ทีปิตา โหติ อนนฺตรวจเนเนว ตสฺสา อาสนฺนอุปการตฺตทีปนโต.
สมฺปสาทลกฺขณาติ ปสีทิตพฺเพ วตฺถุสฺมึ สมฺมเทว ปสีทนลกฺขณา. โอกปฺปนลกฺขณาติ สทฺเธยฺยวตฺถุโน เอวเมตนฺติ ปกฺขนฺทนลกฺขณา. มูลพีชนฺติอาทีสุ มูลเมว พีชํ มูลพีชํ. เอส นโย เสเสสุปิ พีชคามสฺส อธิปฺเปตตฺตา. ภูตคาโม ปน มูลํ พีชํ เอตสฺสาติ มูลพีชนฺติอาทินา เวทิตพฺโพ. พีชพีชนฺติ ปฺจมํ ปน ปจฺจยนฺตรสมวาเย สทิสผลุปฺปตฺติยา วิเสสการณภาวโต วิรูหนสมตฺเถ สารผเล นิรุฬฺโห พีชสทฺโท ตทตฺถสิทฺธิยา มูลาทีสุปิ เกสุจิ ปวตฺตตีติ ตโต นิวตฺตนตฺถํ เอเกน พีช-สทฺเทน วิเสเสตฺวา วุตฺตํ ‘‘พีชพีช’’นฺติ ‘‘ทุกฺขทุกฺขํ รูปรูป’’นฺติ จ ยถา. เอวมฺปิ อิมินา อตฺเถน อิมสฺสปิ นิปฺปริยาโยว พีชภาโวติ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘ตํ สพฺพมฺปิ…เป… คจฺฉตี’’ติ.
อิทานิ กถฺจิ วตฺตพฺเพ สทฺธาย โอปมฺมตฺเต พีเช สทฺธาย พีชภาวํ วิภาเวตุํ ‘‘ตตฺถ ยถา’’ติอาทิ อารทฺธํ. กามํ สทฺธูปนิสํ สีลํ, ตถาปิ สมาธิสฺส วิย สพฺเพสมฺปิ อนวชฺชธมฺมานํ อาทิมูลภาวโต สทฺธายปิ ปติฏฺา โหตีติ อาห ‘‘เหฏฺา สีลมูเลน ปติฏฺาตี’’ติ. ยสฺมา สพฺพสฺเสว ปุคฺคลสฺส สทฺธาวเสน สมถวิปสฺสนารมฺโภ, ตสฺมา สา ‘‘อุปริ สมถวิปสฺสนงฺกุรํ อุฏฺาเปตี’’ติ วุตฺตา. ตนฺติ ธฺพีชํ. ปถวิรสํ อาโปรสนฺติ สสมฺภารปถวีอาเปสุ ลพฺภมานํ รสํ. คเหตฺวาติ ปจฺจยปรมฺปราย คเหตฺวา. ธฺปริปากคหณตฺถนฺติ ธฺปริปากนิพฺพตฺติอตฺถํ. รสนฺติ สทฺธาสีลมูลเหตุสมถวิปสฺสนาภาวนารสํ อาทิยิตฺวา. อริยมคฺคนาเฬนาติ อริยมคฺคโสเตน อริยผลธฺปริปากคหณตฺถนฺติ อริยผลเมว ¶ ธนายิตพฺพโต ธฺํ ตสฺส นิพฺพตฺติอตฺถํ. ธฺนาฬํ นาม กณฺฑสฺส นิสฺสยภูโต ปจฺฉิมเทโส, กณฺโฑ ตพฺภนฺตโร ตํนิสฺสโยเยว ทณฺโฑ. ปสโว นาม ปุปฺผํ. วุทฺธินฺติ อวยวปาริปูริวเสน วุทฺธึ. วิรูฬฺหินฺติ มูลสนฺตานทฬฺหตาย วิรุฬฺหตํ. เวปุลฺลนฺติ ปตฺตนาฬาทีหิ วิปุลภาวํ. ขีรํ ชเนตฺวาติ ตรุณสลาฏุกภาวปฺปตฺติยา ตณฺฑุลสฺส พีชสฺส พีชภูตํ ขีรํ อุปฺปาเทตฺวา. เอสาติ สทฺธา. ปติฏฺหิตฺวาติ กมฺมปถากมฺมปถสมฺมาทิฏฺิสหิเตน อาทิโต ปวตฺตสีลมตฺเตน ปติฏฺหิตฺวา. วุทฺธินฺติอาทีสุ สุปริสุทฺธาหิ สีลจิตฺตวิสุทฺธีหิ วุทฺธึ, ทิฏฺิกงฺขาวิตรณวิสุทฺธีหิ วิรูฬฺหึ. มคฺคามคฺคปฏิปทาาณทสฺสนวิสุทฺธีหิ เวปุลฺลํ ปตฺวา. าณทสฺสนวิสุทฺธิขีรนฺติ ¶ สาทุรสสุวิสุทฺธิภาวโต าณทสฺสนวิสุทฺธิสงฺขาตํ ขีรํ ชเนตฺวา. อเนก…เป… ผลนฺติ อเนกปฏิสมฺภิทา-อเนกาภิฺาณปริปุณฺณํ อรหตฺตผลสีสํ นิปฺผาเทติ.
พีชกิจฺจกรณโตติ พีชกิจฺจสฺส กรณโต. ยฺหิ ตํสทิสสฺส วิสทิสสฺส จ อตฺตโน ผลสฺส ปติฏฺาปนสมฺพนฺธนนิปฺผาทนสงฺขาตํ พีชสฺส กิจฺจํ, ตสฺส กรณโต นิพฺพตฺตนโต ‘‘เอวํ สทฺธา พีชกิจฺจ’’นฺติ วุตฺตํ. อิมินา อนฺสาธารณํ สทฺธาย กุสลธมฺมานํ พีชภาวํ ทสฺเสติ. สา จาติอาทินา ตเมวตฺถํ สมตฺเถติ. อิทานิ ตตฺถ อาคมํ ทสฺเสนฺโต ‘‘สทฺธาชาโต’’ติอาทิมาห. เตน ยถา สปฺปุริสูปนิสฺสยสฺส สทฺธมฺมสฺสวนสฺส จ, เอวํ อนวเสสาย สมฺมาปฏิปตฺติยา สทฺธา มูลการณนฺติ ทสฺเสติ.
อินฺทฺริยสํวโร วีริยฺจ อกุสลธมฺเม, ทุกฺกรการิกา ธุตงฺคฺจ อกุสลธมฺเม เจว กายฺจ ตปติ วิพาธตีติ ตโปติ วุจฺจติ. อินฺทฺริยสํวโร อธิปฺเปโต วีริยสฺส โธรยฺหภาเวน คยฺหมานตฺตา, อิตเรสํ วุฏฺิภาวสฺส อนุยฺุชมานตฺตา. อาทิ-สทฺเทน กลลงฺคารวุฏฺิอาทีนํ สงฺคโห. สมนุคฺคหิตนฺติ อุปคตํ. วิรุหนามิลายนนิปฺผตฺติวจเนหิ ธฺพีชสนฺตานสฺส วิย เตสํ วุทฺธิยา สทฺธาพีชสนฺตานสฺส ตโปวุฏฺิยา อาทิมชฺฌปริโยสาเนสุ อุปการตํ ทสฺเสติ.
ปุริมปเทสุปีติ อปิ-สทฺเทน ปรปเทสุปีติ อตฺโถ ทฏฺพฺโพ ‘‘หิรี เม อีสา, มโน เม โยตฺต’’นฺติ อิจฺฉิตตฺตา, ‘‘สติ เม’’ติ เอตฺถ เม-สทฺโท อาเนตฺวา โยเชตพฺโพ. อุทกมฺปิ ตาว ทาตพฺพํ โหติ นทีตฬากาทิโต อาเนตฺวา. วีริยพลีพทฺเท จตุพฺพิเธ โยเชตฺวา. นิจฺจกาลํ อตฺถีติ วจนเสโส.
สห วิปสฺสนาย มคฺคปฺา อธิปฺเปตา อมตปฺผลาย กสิยา อธิปฺเปตตฺตา. วิปสฺสนา ปฺา ¶ จาติ ทุวิธาปิ ปฺา อุปนิสฺสยา โหติ วิสิฏฺภาวโต. เตนาห ‘‘ยถา หี’’ติอาทิ. ปฺาติ ปกาเรหิ ชานาตีติ ปฺา. ปฺวตํ ปฺา ปุรโต โหติ โยนิโสมนสิการสฺส วิเสสปจฺจยภาวโต, สหชาตาธิปตีสุ จ อุกฺกฏฺภาวโต. สิรีติ โสภคฺคํ. สตํ ธมฺมา สทฺธาทโย, อนฺวายิกาติ อนุคามิโน. อีสาพทฺธา โหตีติ หิริสงฺขาตอีสาย พทฺธา โหติ ¶ , ปฺาย กทาจิ อปฺปโยคโต มโนสีเสน สมาธิ อิธ วุตฺโตติ อาห ‘‘มโนสงฺขาตสฺส สมาธิโยตฺตสฺสา’’ติ. สมํ อุปเนตฺวา พนฺธิตฺวา พทฺธรชฺชุกตฺตา สมาธิโยตฺตํ. เอกโต คมนนฺติ ลีนจฺจารทฺธสงฺขาตํ เอกปสฺสโต คมนํ วาเรติ. มชฺฌิมาย วิปสฺสนาวีถิยา ปฏิปาทนโต กายาทีสุ สุภสุขนิจฺจตฺตภาววิคมเน ปฺาย วิเสสปจฺจยา สตีติ วุตฺตํ – ‘‘สติยุตฺตา ปฺา’’ติ ตสฺสา สติวิปฺปโยคาสพฺภาวโต. สนฺตติฆนาทีนํ อยํ วิเสโส – ปุริมปจฺฉิมานํ ธมฺมานํ นิรนฺตรตาย เอกีภูตานํ วิย ปวตฺติ สนฺตติฆนตา, เอกสมูหวเสน เอกีภูตานมิว ปวตฺติ สมูหฆนตา, ทุพฺพิฺเยฺยกิจฺจเภทวเสน เอกีภูตานมิว ปวตฺติ. กิจฺจฆนตา, เอการมฺมณวเสน เอกีภูตานมิว ปวตฺติ อารมฺมณฆนตา. สพฺเพสํ, สพฺพานิ วา กิเลสานํ มูลสนฺตานกานิ สพฺพ…เป… สนฺตานกานิ. อนุปฺปโยโค หิ อตฺโถ. ปทาเลตีติ ภินฺทติ สมุจฺฉินฺทติ. สา จ โข ‘‘ปทาเลตี’’ติ วุตฺตา โลกุตฺตราว ปฺา อนุสยปฺปหานสฺส อธิปฺเปตตฺตา. สนฺตติฆนาทิเภทนา ปน โลกิยาปิ โหติ วิปสฺสนาวเสน ฆนวินิพฺโภคสฺส นิปฺผาทนโต. เตนาห ‘‘อิตรา ปน โลกิกาปิ สิยา’’ติ.
หิรียตีติ ลชฺชติ, ชิคุจฺฉตีติ อตฺโถ. ตสฺมา ‘‘ปาปเกหิ ธมฺเมหี’’ติ นิสฺสกฺกวจนํ ทฏฺพฺพํ, เหตุมฺหิ วา กรณวจนํ. โอตฺตปฺปมฺปิ คหิตเมว, น หิ ลชฺชนํ นิพฺภยํ ปาปภยํ วา อลชฺชนํ อตฺถีติ. รุกฺขลฏฺีติ รุกฺขทณฺโฑ. เตน ปเทเสน กสนโต วิเสสโต นงฺคลนฺติ วุจฺจตีติ อาห ‘‘อีสา ยุคนงฺคลํ ธาเรตี’’ติ. กามํ ปฺารหิตา หิรี อตฺถิ, หิริรหิตา ปน ปฺา นตฺเถวาติ อาห ‘‘หิริ…เป… อภาวโต’’ติ. สนฺธิฏฺาเน กมฺปนาภาวโต อจลํ. ถิรภาเวน อสิถิลํ. หิริปฏิพทฺธปฺา ปฏิปกฺขวเสน จ อสิถิลภาเวน จ อจลา อสิถิลาติ อาห ‘‘อพฺโพกิณฺณา อหิริเกนา’’ติ. นาฬิยา มินมานปุริโส วิย อารมฺมณํ มุนาติ ปริจฺเฉทโต ชานาตีติ มโน. มโนสีเสนาติ มนโส อปเทเสน. ตํสมฺปยุตฺโตติ อิมินา กุนฺตสหจรณโต ปุริโส กุนฺโต วิย มนสหจรณสมาธิ ‘‘มโน’’ติ วุตฺโตติ ทสฺเสติ. สารถินาติ กสฺสเกน. โส หิ อิธ พลีพทฺทานํ สารณโต ปาจนโต ‘‘สารถี’’ติ อธิปฺเปโต. เอกาพนฺธนนฺติ เอกาพทฺธกรณํ. สกกิจฺเจติ สกกิจฺเจน ยุตฺเต. เตน หิ อีสาทีสุ ¶ ยถารหํ พนฺธิตฺวา เอกาพทฺเธสุ กเตสุ นงฺคเลสุ กิจฺจํ อิชฺฌติ, โน อฺถาติ ตํ ‘‘สกกิจฺเจ ปฏิปาเทตี’’ติ วุตฺตํ. อวิกฺเขปสภาเวนาติ อตฺตโน อวิกฺเขปสภาเวน ¶ . พนฺธิตฺวาติ สหชาตาทิปจฺจยภาเวน อตฺตนา สมฺพนฺธิตฺวา. สกกิจฺเจติ หิรีอาทีหิ ยถาสกํ กตฺตพฺเพ กิจฺเจ.
จิรกตาทิมตฺถนฺติ จิรภาสิตมฺปิ อตฺถํ. สรติ อนุสฺสรติ กายาทึ อสุภาทิโต นิชฺฌายติ. ผาเลตีติ ปทาเลติ. ปาเชนฺติ คเมนฺตีติ ตํ ปาชนํ. อิธ อิมสฺมึ สุตฺเต ‘‘ปาจน’’นฺติ วุตฺตํ ช-การสฺส จ-การํ กตฺวา. ผาลปาจนนฺติ อิมมตฺถํ ทสฺเสตุํ ‘‘ยถา หิ พฺราหฺมณ…เป… สตี’’ติ วุตฺตํ. อิทานิ ตมตฺถํ วิตฺถารโต ทสฺเสนฺโต ‘‘ตตฺถ ยถา’’ติอาทิมาห. นงฺคลํ อนุรกฺขติ ภิชฺชนผาลนโต. ปุรโต จสฺส คจฺฉตีติ อสฺส นงฺคลสฺส กสฺสเน ภูมิยา วิลิขเน ปุรโต คจฺฉติ ปุพฺพงฺคมา โหติ. คติโยติ ปวตฺติโย. สมนฺเวสมานาติ สรณวเสน คเวสมานา. อารมฺมเณ วา กายาทิเก อุปฏฺาปยมานา อสุภาทิวเสน ปฺานงฺคลํ รกฺขติ. สภาวาสภาวูปคเม ผาโล วิย นงฺคลสฺส ‘‘อารกฺขา’’ติ วุตฺตา ‘‘สพฺพานตฺถโต สติ รกฺขตี’’ติ กตฺวา. ตถา เหสา อารกฺขปจฺจุปฏฺานา. จิรกตจิรภาสิตานํ อสมฺมุสฺสนวเสน สติ ปฺานงฺคลสฺส ปุรโต โหตีติ วตฺวา ตสฺส ปุรโตภาวํ ทสฺเสตุํ ‘‘สติ…เป… โน ปมุฏฺเ’’ติ อาห. สติปริจิเตติ สติยา ปฏฺาปิเต. ‘‘อุปฏฺาปิเต’’ติปิ ปาโ, อยเมวตฺโถ. สํสีทิตุํ น เทตีติ สกิจฺจกิริยาย สํสีทนํ กาตุํ น เทติ. โกสชฺชสงฺขาตํ สํสีทนํ โกสชฺชสํสีทนํ.
ปาติโมกฺขสํวรสีลํ วุตฺตํ กายิกวาจสิกสํยมสฺส กถิตตฺตา. อาหาเร อุทเร ยโตติ ปริภฺุชิตพฺพอาหาเร สํยตภาวทสฺสเนน ปริภฺุชิตพฺพตาย จตูสุปิ ปจฺจเยสุ สํยตภาโว ทีปิโตติ อาห ‘‘อาหารมุเขนา’’ติอาทิ. สํยตภาโว เจตฺถ ปจฺจยเหตุ อเนสนาภาโวติ วุตฺตํ ‘‘นิรุปกฺกิเลโสติ อตฺโถ’’ติ. โภชนสทฺโท อาหารปริโภเค นิรุฬฺโหติ กตฺวา วุตฺตํ ‘‘โภชเน มตฺตฺุตามุเขนา’’ติ. ปริภฺุชนฏฺเน ปน โภชนสทฺทมุเขนาติ วุตฺเต อธิปฺเปตตฺโถ ลพฺภเตว. เตนาติ กายคุตฺตาติอาทิวจเนน. น วิลุมฺปนฺตีติ ‘‘ทีเปตี’’ติ ปทํ อาเนตฺวา สมฺพนฺโธ.
ทฺวีหากาเรหีติ ¶ อทิฏฺาทีนํ อทิฏฺาทิวเสน ทิฏฺาทีนฺจ ทิฏฺาทิวเสนาติ เอวํ ทฺวิปฺปกาเรหิ. อวิสํวาทนํ อวิตถกถนํ. เฉทนํ มูลปฺปเทเส นิกนฺตนํ. ลุนนํ ยตฺถ กตฺถจิ เฉทนํ. อุปฺปาฏนํ อุมฺมูลนํ. อสิเตนาติ ทตฺเตน, ลายิเตนาติ อตฺโถ. วิสํวาทนสงฺขาตานํ ติณานํ, อฏฺนฺนํ อนริยโวหารานนฺติ อตฺโถ. ยถาภูตาณนฺติ นาม รูปปริจฺเฉทกาณํ. สจฺจนฺติ เวทิตพฺพํ อวิปรีตวุตฺติกตฺตา ‘‘เฉทกํ’’ ฉินฺทนกํ. นิทฺทานนฺติ นิทฺทายกํ. อิทเมว สจฺจํ ¶ โมฆมฺนฺติ ทิฏฺิ ‘‘ทิฏฺิสจฺจ’’นฺติ วุจฺจติ. ทฺวีสุ วิกปฺเปสูติ ภาวกตฺตุสาธนวเสน ทฺวีสุ วิกปฺเปสุ. ‘‘นิทฺทาน’’นฺติ อุปโยควเสเนว อตฺโถ.
สีลเมว ‘‘โสรจฺจ’’นฺติ วุตฺตํ ‘‘ปาณาติปาตาทีหิ สุฏฺุ โอรตสฺส กมฺม’’นฺติ กตฺวา. สงฺขารทุกฺขาทีนํ อภาวโต สุนฺทรภาวโต สุนฺทเร นิพฺพาเน อารมฺมณกรณวเสน รตตฺตา สุรโต, อรหา. ตสฺส ภาโว โสรจฺจํ, อรหตฺตํ. อปฺปโมจนเมว อจฺจนฺตาย ปโมจนํ น โหติ.
ยทคฺเคน วิปสฺสนาย ปฺาย ตํสหคตวีริยสฺส จ นงฺคลโธรยฺหตา, ตถาปวตฺตกุสลภาวนาย จ กสิภาโว จ, ตทคฺเคน ตโต ปุเรตรํ ปวตฺตปฺาวีริยปารมีนํ นงฺคลโธรยฺหตา, ตถาปวตฺตกุสลภาวนาย จ กสิภาโว เวทิตพฺโพติ ทสฺเสนฺโต ‘‘ยถา หี’’ติอาทิมาห. ธุรํ วหตีติ โธรยฺหํ. ยถาวุตฺตํ ฆนนฺติ อสฺมิมานาทิเภทํ ฆนํ. วหิตพฺพา อาทิภูตา ธุรา เอเตสํ อตฺถีติ ธุรา, ปุริมธุรวาหกา. ตํมูลกา อปรํ ธุรํ วหนฺตา โธรยฺหา. ธุรา จ โธรยฺหา จ ธุรโธรยฺหํ เอกตฺตวเสน. วหนฺตนฺติ กสเนน ปวตฺตนฺตํ.
กามโยคาทีหิ โยเคหิ เขมตฺตา อนุปทฺทวตฺตา. ตํ นิพฺพานํ อธิกิจฺจ อุทฺทิสฺส. วาหียติ วิปสฺสนาย สหคตํ. อภิมุขํ วาหียติ มคฺคปริยาปนฺนํ. เขตฺตโกฏินฺติ เขตฺตมริยาทํ. ทิฏฺเกฏฺเติ ทิฏฺิยา สหชาเตกฏฺเ ปหาเนกฏฺเ จ. โอฬาริเกติ อุปริมคฺควชฺเฌ อุปาทาย วุตฺตํ, อฺถา ทสฺสนปหาตพฺพาปิ ทุติยมคฺควชฺเฌหิ โอฬาริกาติ. อณุสหคเตติ อณุภูเต. อิทํ เหฏฺิมมคฺควชฺเฌ อุปาทาย วุตฺตํ. สพฺพกิเลเส อวสิฏฺสพฺพกิเลเส ปชหนฺตํ อนิวตฺตนฺตํ คจฺฉติ ปุน ปหาตพฺพตาย อภาวโต. อนิวตฺตนฺตนฺติ น นิวตฺตนฺตํ, ยถา นิวตฺตนํ น ¶ โหติ, เอวํ คจฺฉตีติ อตฺโถ. เตนาห ‘‘นิวตฺตนรหิต’’นฺติอาทิ. เอตํ ปน ตว ธุรโธรยฺหํ.
เอวเมสา กสีติ ยถาวุตฺตสฺส ปจฺจามสนํ. เตนาห ‘‘นิคมนํ กโรนฺโต’’ติ. วุตฺตสฺเสว หิ อตฺถสฺส ปุน วจนํ. ปฺานงฺคเลน สติผาลํ อาโกเฏตฺวาติ ปฺาสงฺขาเตน นงฺคเลน สทฺธึ สติผาลสฺส เอกาพทฺธภาวกรเณน อาโกเฏตฺวา. กฏฺาติ เอตฺถ ‘‘กสี’’ติ ปทํ อาเนตฺวา สมฺพนฺธิตพฺพํ ‘‘กฏฺา กสี’’ติ. กมฺมปริโยสานนฺติ ยถาวุตฺตกสิกมฺมสฺส ปริโยสานภูตํ. ยทิปิ ปุพฺเพ ‘‘ปฺา เม ยุคนงฺคล’’นฺติอาทินา อตฺตุทฺเทสิกวเสนายํ อมตปฺผลา กสิ ทสฺสิตา, มหาการุณิกสฺส ปน ภควโต เทสนา สพฺพสฺสปิ สตฺตนิกายสฺส สาธารณา เอวาติ ทสฺเสนฺโต ‘‘สา โข ปเนสา’’ติอาทิมาห.
ทิวเสเยวาติ ¶ ตํทิวเส เอว. อาทิมาหาติ เอตฺถ อาทิ-สทฺเทน กถาปริโยสาเน ปาปเทโส คหิโตติ ตทฺํ ‘‘เอวํ วุตฺเต’’ติอาทิปาํ สนฺธาย ‘‘ตโต ปรฺจา’’ติ อาห.
กสิภารทฺวาชสุตฺตวณฺณนา นิฏฺิตา.
๒. อุทยสุตฺตวณฺณนา
๑๙๘. เอตํ วุตฺตนฺติ ‘‘โอทเนน ปูเรสี’’ติ เอตํ วจนํ วุตฺตํ. ‘‘คเหตุํ สมตฺโถ นาม นาโหสีติ ภควโต อธิฏฺานพเลนา’’ติ วทนฺติ. ตํ พฺราหฺมณํ วิเนตุกามตาย กิร ภควา ตถา อกาสิ.
อุปารมฺภภเยนาติ ปรูปวาทภเยน. อวตฺวาว นิวตฺโต ‘‘อพฺภาคโตปิ ปาสณฺโฑ วาจามตฺเตนปิ น ปูเชตพฺโพ’’ติ พฺราหฺมณธมฺเม วุตฺตตฺตา. ปกฺกนฺโตติ พฺราหฺมณสฺส ธมฺมํ อวตฺวา ปกฺกนฺโต พฺราหฺมณสฺส น ตาว าณํ ปริปกฺกนฺติ. เอตํ วจนํ…เป… มคมาสิ ‘‘ปุนปฺปุนฺเจว วปนฺติ พีช’’นฺติอาทินา ¶ ธมฺมํ กเถตุํ อวสฺสํ อากงฺขนฺโต. ปการโต กสฺสตีติ ปกฏฺโก, รสตณฺหาย ปกฏฺโติ อตฺโถ. เตนาห ‘‘รสคิทฺโธ’’ติ.
‘‘ปุนปฺปุนฺเจว วปนฺติ พีช’’นฺติ อิมํ เทสนํ อารภีติ สมฺพนฺโธ. พีชนฺติ จ อิติ-สทฺโท นิทสฺสนตฺโถ วา. เตน อวยเวน สมุทายํ นิทสฺเสติ. โอสกฺกสีติ สงฺโกจสิ. วุตฺตนฺติ วปนํ กตํ. ตสฺมา วุตฺตํ ‘‘อลเมตฺตาวตา’’ติ. ‘‘วสฺสิตฺวา’’ติ วุฏฺึ ปวตฺเตตฺวา.
เทสนา…เป… ทสฺเสติ พฺราหฺมเณน วุตฺตํ อยุตฺตวจนํ ปริวฏฺเฏนฺโตปิ ทิวเส ทิวเส ภิกฺขาจริยา นาม ภิกฺขูนํ กายคตา วุตฺตีติ. ขีรํ หตฺเถน นยนฺตีติ วา ขีรนิกา. กิลมตีติ ตํตํกิจฺจกรณวเสน ขิชฺชติ. ผนฺทตีติ อนตฺถสมาโยควเสน วิปฺผนฺทติ. อปุนพฺภวายาติ อายตึ อนุปฺปตฺติยา. มคฺโค นามาติ อุปาโย นาม นิพฺพานํ, ตสฺมึ ลทฺเธ ปุนพฺภวาภาวโต. ‘‘ปุนปฺปุน’’นฺติ วจนํ อุปาทาย พีชวปนาทโย ปุนปฺปุนธมฺมา นาม ชาตาติ อาห ‘‘โสฬส ปุนปฺปุนธมฺเม เทเสนฺเตนา’’ติ.
อุทยสุตฺตวณฺณนา นิฏฺิตา.
๓. เทวหิตสุตฺตวณฺณนา
๑๙๙. อุทรวาเตหีติ ¶ วาตกตวิชฺฌนโตทนาทิวเสน อปราปรํ วตฺตมาเนหิ อุทรวาเตหิ, ตสฺส วา วิกาเรหิ. นิพทฺธุปฏฺากกาเล ปน ธมฺมภณฺฑาคาริโกว. อรฺนฺติ ภควโต ภิกฺขูนฺจ วสนฏฺานภูตํ ตโปวนํ. ตํ นิทฺธูมํ โหติ อุทกตาปนสฺสปิ อกรณโต. ตสฺมาติ ยสฺมา ตสฺส อุณฺโหทกวิกฺกิณนจริยาย ชีวิกากปฺปนํ โหติ, ตสฺมา.
วตฺตเมตํ ตสฺส ปติการตฺถํ ปริกถาทีนมฺปิ กาตุํ ลพฺภนโต. อิทานิ ตตฺถ การณมฺปิ สวิสยํ ทสฺเสตุํ ‘‘วณฺณํ หี’’ติอาทิ วุตฺตํ. ภควา หิ อายสฺมโต อุปวาณสฺส เทวหิตพฺราหฺมณสฺส ตํ สมฺภาวิตํ ภวิสฺสติ ¶ ติกิจฺฉาปฏิยตฺตํ, ตาย จ อตฺตโน โรคสฺส วูปสมนํ, ตปฺปสงฺเคน จ เทวหิตพฺราหฺมโณ มม สนฺติกํ อาคนฺตฺวา ธมฺมสฺสวเนน สรเณสุ สีเลสุ จ ปติฏฺหิสฺสตีติ สพฺพมิทํ ตฺวา เอวํ ‘‘อิงฺฆ เม ตฺวํ, อุปวาณ, อุณฺโหทกํ ชานาหี’’ติ อโวจ. อาคมนียปฺปฏิปทํ ปุพฺพภาคปฺปฏิปทํ ปุพฺพภาคปฺปฏิปตฺตึ กเถตุํ วฏฺฏติ อนุตฺตริมนุสฺสธมฺมตฺตา. สเทวเกน โลเกนาติ อนวเสสโต โลกสฺส คหณํ. ผลวิเสสากงฺขาย ปูเชตพฺพาติ ปูชนียา, เต เอว อิธ ‘‘ปูชเนยฺยา’’ติ วุตฺตา. ตถา อาทเรน ปูเชตพฺพตาย สกฺการิยา, อา-การสฺส รสฺสตฺตํ, ริ-สทฺทสฺส จ เร-อาเทสํ กตฺวา ‘‘สกฺกเรยฺยา’’ติ วุตฺตํ. ‘‘อปจเยยฺยา’’ติ วตฺตพฺเพ ย-การโลปํ กตฺวา ‘‘อปเจยฺยา’’ติ วุตฺตํ. เตสนฺติ สเทวเกน ปูชเนยฺยาทีนํ. หริตุนฺติ เนตุํ.
เอตฺตเกนปีติ อุปสงฺกมนาทินา เอตฺตเกน อปฺปมตฺตเกนปิ กตวตฺเตน อยํ กิตฺติ…เป… โสมนสฺสชาโต.
ยชมานสฺสาติ เทยฺยธมฺมํ เทนฺตสฺส. ทกฺขิณาย อิชฺฌนํ นาม วิปุลผลภาโวติ อาห ‘‘มหปฺผโล โหตี’’ติ. วิทิตนฺติ ปฏิวิทฺธปจฺจกฺขกตํ. อาชานาตีติ วุตฺถภวาทึ ปริยาทาย ชานาติ ปฏิวิชฺฌติ. ชานิตฺวาติ จตฺตาริ สจฺจานิ มคฺคปฏิปาฏิยา ปฏิวิชฺฌิตฺวา. อคฺคปฺปตฺตตาย กตกิจฺจตํ ปตฺโต. พฺราหฺมเณน อตฺตนา กโต กาโร จ ภควโต เอว ปจฺจุปฏฺาตีติ ตํ ทสฺเสนฺโต ‘‘อิมินา ขีณาสเว ยชนากาเรน ยชนฺตสฺสา’’ติ วุตฺตํ.
เทวหิตสุตฺตวณฺณนา นิฏฺิตา.
๔. มหาสาลสุตฺตวณฺณนา
๒๐๐. ยสฺมา ¶ ตสฺส พฺราหฺมณสฺส อนิสฺสยสฺส ชิณฺณภาเวน วิเสสโต กาโย ลูโข ชาโต, ชิณฺณปิโลติกขณฺเฑหิ สงฺฆฏิตํ ปาวุรณํ, ตสฺมา ‘‘ลูขปาวุรโณ’’ติ ปทสฺส ‘‘ชิณฺณปาวุรโณ’’ติ อตฺโถ วุตฺโต. ปาฏิเยกฺกนฺติ ปุตฺเตสุ เอกเมโก เอกเมกาย วาจาย วิสุํ วิสุํ.
สมฺปุจฺฉนํ ¶ นาม อิธ สมฺมนฺตนนฺติ อาห ‘‘สทฺธึ มนฺตยิตฺวา’’ติ. นนฺทิสฺสนฺติ อภินนฺทึ. อตีตตฺเถ หิ อิทํ อนาคตวจนํ. เตนาห ‘‘นนฺทิชาโต…เป… อโหสิ’’นฺติ. ภุสฺสนฺตาติ นิพฺภุสฺสนวเสน รวนฺตา.
วโยคตนฺติ ปจฺฉิมวยํ อุปคตํ. โส ปน ยสฺมา ปุริเม ทฺเว วเย อติกฺกมวเสน คโต. ปจฺฉิมํ เอกเทสโต อติกฺกมนวเสน, ตสฺมา วุตฺตํ – ‘‘ตโย วเย คตํ อติกฺกนฺตํ ปจฺฉิมวเย ิต’’นฺติ.
นิปฺปริโภโคติ ชิณฺณภาเวน ชวปรกฺกมหานิยา อปริโภโค น ภฺุชิตพฺโพ. ขาทนา อปนียตีติ ยวสํ อททนฺตา ตโต นีหรนฺติ นาม. เถโรติ วุฑฺโฒ.
อนสฺสวาติ น วจนกรา. อปฺปติสฺสาติ ปติสฺสยรหิตา. อวสวตฺติโนติ น มยฺหํ วเสน วตฺตนกา. สุนฺทรตโรติ อุปตฺถมฺภการิภาเวน สุนฺทรตโร.
ปุรโตติ อุปตฺถมฺภกภาเวน ปุรโต กตฺวา. อุทเก ปติฏฺํ ลภติ ตตฺถ ปติฏฺโต ถิรปติฏฺภาวโต. อทฺธปติฏฺโ หิ ทณฺโฑ ทณฺฑธรปุริสสฺส ปติฏฺํ ลภาเปติ.
พฺราหฺมณิโยติ อตฺตโน พฺราหฺมณิโย. ปาฏิเยกฺกนฺติ ‘‘อสุกสฺส เคเห อสุกสฺส เคเห’’ติ เอวํ อุทฺเทสิกํ กตฺวา วิสุํ วิสุํ. มา นิยฺยาเทหิ, อมฺหากํ รุจฺจนฏฺานเมวาติ ตว ปุตฺตานํ เคเหสุ ยํ อมฺหากํ รุจฺจนฏฺานํ. ตตฺถเมว คมิสฺสามาติ สพฺเพสมฺปิ เอเตสํ อนุคฺคหํ กาตุกาโม ภควา เอวมาห.
ตโต ปฏฺายาติ โสตาปตฺติผลปฏิลาภโต ปฏฺาย. ยทตฺถํ มยํ อิมสฺส พฺราหฺมณสฺส มหาสมฺปตฺติทานาทินา ¶ อนุคฺคโห กโต, โส จสฺส ปุตฺตปริชนสฺสปิ อตฺโถ สิทฺโธติ สตฺถา น สพฺพกาลํ ตสฺส พฺราหฺมณสฺส ปุตฺตานํ เคหํ อคมาสิ, เต เอว ปน กาเลน กาลํ สตฺถุ สนฺติกํ คนฺตฺวา ยถาวิภวํ สกฺการสมฺมานํ อกํสูติ อธิปฺปาโย.
มหาสาลสุตฺตวณฺณนา นิฏฺิตา.
๕. มานตฺถทฺธสุตฺตวณฺณนา
๒๐๑. มาเนน ¶ ถทฺโธติ ‘‘อยํ โข’’ติอาทินา ปคฺคหิเตน มาเนน ถทฺโธ พชฺฌิตจิตฺโต ถทฺธอโยสลาโก วิย กสฺสจิปิ อโนนโต. น กิฺจิ ชานาติ โลเก ปฏิสนฺถารมตฺตสฺสปิ อชานนโต.
อพฺภุตวิตฺตชาตาติ สฺชาตอพฺภุตวิตฺตา. วิตฺตํ วิตฺตีติ จ ตุฏฺิปริยายา. อภูตปุพฺพายาติ ยา ตสฺสา ปริสาย วิตฺติ ตทา ภูตา, สา อิโต ปุพฺเพ อภูตา. เตนาห ‘‘อภูต…เป… สมนฺนาคตา’’ติ. อสฺส ปุคฺคลสฺสาติ อเนน ปุคฺคเลน. อปจิตาติ ปรมนิปจฺเจน ปูชนียสามฺโต ตตฺถ อตฺตโน ปกฺขิปนํ อิธ เทสนาโกสลฺลํ.
มานตฺถทฺธสุตฺตวณฺณนา นิฏฺิตา.
๖. ปจฺจนีกสุตฺตวณฺณนา
๒๐๒. ‘‘สพฺพํ เสต’’นฺติ เกนจิ วุตฺเต ตสฺส ปจฺจนีกํ กโรนฺตสฺเสว อสฺส พฺราหฺมณสฺส. วิเนตฺวาติ วินาเสตฺวา. สุณาตีติ อตฺโถติ ‘‘สุณาตี’’ติ กิริยาปทํ อาหริตฺวา คาถาย อตฺโถ เวทิตพฺโพ ‘‘ชฺา สุภาสิต’’นฺติ วุตฺตตฺตา. น หิ อสุตฺวา เทสิตํ ชานิตุํ สกฺโกนฺติ.
ปจฺจนีกสุตฺตวณฺณนา นิฏฺิตา.
๗. วนกมฺมิกสุตฺตวณฺณนา
๒๐๓. วนกมฺเม นิยุตฺโต, กิริยมาเนน วนกมฺมํ เอตสฺส อตฺถีติ วนกมฺมิโก. อิมสฺมึ วนสณฺเฑติ อิมสฺมึ เอวํมหนฺเต วนสณฺเฑ. น เม วนสฺมึ กรณียมตฺถิ ยถา, ‘‘พฺราหฺมณ, ตุยฺห’’นฺติ อธิปฺปาโย. อิตรํ ปน ยํ มหากิเลสวนํ, ตํ มคฺคาณผรสุนา สมาธิมยสิลายํ ¶ สุนิสิเตน สพฺพโส ¶ อุจฺฉินฺนมูลํ, ตโต เอว นิพฺพนโถ นิกฺกิเลสคหโน. วิเวกาภิรติยา เอกโก อภิรโต ปฏิปกฺขวิคเมน. เตนาห ‘‘อรตึ…เป… ชหิตฺวา’’ติ.
วนกมฺมิกสุตฺตวณฺณนา นิฏฺิตา.
๘. กฏฺหารสุตฺตวณฺณนา
๒๐๔. ธมฺมนฺเตวาสิกาติ กิฺจิปิ ธนํ อทตฺวา เกวลํ อนฺเตวาสิกา. เตนาห ‘‘เวยฺยาวจฺจํ กตฺวา สิปฺปุคฺคณฺหนกา’’ติ. คมฺภีรสภาเวติ สมนฺตโต ทูรโต คหนสจฺฉนฺนวิปุลตรรุกฺขคจฺฉลตาย จ, ตทา หิมปิณฺฑสินฺนภาเวน มยูรยาเนหิ ปติฏฺาตุํ อสกฺกุเณยฺยตาย จ คมฺภีรภาเว.
พหุเภรเวติ พหุภยานเก. อนิฺชมาเนนาติ อิตฺถมฺภูตตฺเถ กรณวจนํ. อติสุนฺทรํ วตาติ เอวํ สนฺเต นาม อรฺเ เอวํ นิจฺจลกาโย นิสินฺโน ฌายนฺโต อติวิย สุนฺทรฺจ ฌานํ ฌายสีติ วทติ.
อจฺเฉรรูปนฺติ อจฺฉริยภาวํ. เสฏฺปฺปตฺติยาติ เสฏฺภาวปฺปตฺติยา.
‘‘โลกาธิปติสหพฺยตํ อากงฺขมาโน’’ติ อิมินา พฺราหฺมโณ โลกาธิปติสหโยคํ ปุจฺฉติ, ‘‘กสฺมา ภว’’นฺติอาทินา ปน ตทฺวิเสสากงฺขํ ปุจฺฉตีติ อาห ‘‘อปเรนปิ อากาเรน ปุจฺฉตี’’ติ.
กงฺขาติ ตณฺหา อภิกฺขณวเสน ปวตฺตา. อเนกสภาเวสูติ รูปาทิวเสน อชฺฌตฺติกาทิวเสน เอวํ นานาสภาเวสุ อารมฺมเณสุ. อสฺสาทราโค โลโภ อภิชฺฌาติ นานปฺปการา. เสสกิเลสา วา ทิฏฺิมานโทสาทโย. นิจฺจกาลํ อวสฺสิตา สตฺตานํ อวสฺสยภาวตฺตา. ปชปฺปาปนวเสนาติ ปกาเรหิ ตณฺหายนวเสน. นิรนฺตาติ อนฺตรหิตา นิรวเสสา.
อนุปคมโนติ อนุปาทาโน. สพฺพฺุตฺาณํ ทีเปติ, ตสฺส หิ วเสน เอว นานาสภาเวสุ ¶ ภควา สมนฺตจกฺขุนา ปสฺสตีติ ‘‘สพฺเพ…เป… ทสฺสโน’’ติ ¶ วุจฺจติ. อรหตฺตํ สนฺธายาห, ตฺหิ นิปฺปริยายโต ‘‘อนุตฺตร’’นฺติ วุจฺจติ.
กฏฺหารสุตฺตวณฺณนา นิฏฺิตา.
๙. มาตุโปสกสุตฺตวณฺณนา
๒๐๕. อิโตติ มนุสฺสตฺตภาวโต. ปฏิคนฺตฺวาติ อภิคนฺตฺวา. สคฺเค หิ นิพฺพตฺตนฺโต กมฺมผเลน ธมฺมตาวเสน ปฏิสนฺธิกาลโต ปฏฺาย อภิรติวเสน อภิรมติ เอว นามาติ.
มาตุโปสกสุตฺตวณฺณนา นิฏฺิตา.
๑๐. ภิกฺขกสุตฺตวณฺณนา
๒๐๖. วิรูปํ คนฺธํ ปสวตีติ วิสฺโส, ทุคฺคนฺโธ. พาหิตฺวาติ อตฺตโน สนฺตานโต พหิกตฺวา นีหริตฺวา. ตํ ปน อนวเสสโต ปชหนนฺติ อาห ‘‘อคฺคมคฺเคน ชหิตฺวา’’ติ. สงฺขายติ สมฺมเทว ปริจฺฉินฺทติ เอตายาติ สงฺขา, าณนฺติ อาห ‘‘สงฺขายาติ าเณนา’’ติ. ภินฺนกิเลสตฺตาติ นิรุตฺตินเยน ภิกฺขุสทฺทสิทฺธิมาห.
ภิกฺขกสุตฺตวณฺณนา นิฏฺิตา.
๑๑. สงฺคารวสุตฺตวณฺณนา
๒๐๗. ปจฺเจตีติ ปตฺติยายติ สทฺทหติ. ตถาภูโต จ ตมตฺถํ นิกาเมนฺโต นาม โหตีติ วุตฺตํ ‘‘อิจฺฉติ ปตฺเถตี’’ติ. สาธุ, ภนฺเตติ เอตฺถ สาธุ-สทฺโท อายาจนตฺโถ, น อภินนฺทนตฺโถติ ‘‘อายาจมาโน อาหา’’ติ วตฺวา อายาจเน การณํ ทสฺเสนฺโต ‘‘เถรสฺส กิรา’’ติอาทิมาห. อุทกสุทฺธิโก น เอกํเสน อปายูปโค, ลทฺธิยา ปน ¶ สาวชฺชกิเลสภูตภาวโต อายาจติ. อฺํ การณํ อปทิสนฺโต ‘‘อปิจา’’ติอาทิมาห. ผลภูโต อตฺโถ เอตสฺสาติ อตฺถวสํ, การณนฺติ อาห ‘‘อตฺถานิสํสํ อตฺถการณ’’นฺติ. ปปฺจสูทนิยํ ปน ผเลเนว อรณียโต อตฺโถ, การณนฺติ กตฺวา ‘‘อตฺโถ เอว อตฺถวโส, ตสฺมา ทฺเว อตฺถวเสติ ทฺเว อตฺเถ ทฺเว การณานี’’ติ วุตฺตํ.
สงฺคารวสุตฺตวณฺณนา นิฏฺิตา.
๑๒. โขมทุสฺสสุตฺตวณฺณนา
๒๐๘. เอวํลทฺธนามํ ¶ ปิณฺฑาย ปาวิสีติ โยชนา. เอวเมวนฺติ เกนจิ อนิมนฺติเตน สยเมว อุปสงฺกมนฺเต. อผาสุกธาตุกนฺติ อยุตฺตรูปํ. สภาธมฺมนฺติ สภาย จริตพฺพํ จาริตฺตธมฺมํ. อสฺจาเลตฺวาติ อาสนโต อวุฏฺาเปตฺวา. อุชุกเมว อาคจฺฉติ โลกคฺคนายโก ภควา สพฺพสตฺตุตฺตโม อตฺตโน อุตฺตริตรสฺส อภาวโต โลกสฺส อปจิตึ น ทสฺเสติ. เย สพฺพโส สํกิเลเส ปชหนฺติ, เตว ปณฺฑิเต ‘‘สนฺโต’’ติ ทสฺเสติ ‘‘เอเต’’ติอาทินา.
โขมทุสฺสสุตฺตวณฺณนา นิฏฺิตา.
ทุติยวคฺควณฺณนา นิฏฺิตา.
สารตฺถปฺปกาสินิยา สํยุตฺตนิกาย-อฏฺกถาย
พฺราหฺมณสํยุตฺตวณฺณนาย ลีนตฺถปฺปกาสนา สมตฺตา.