📜
๘. วงฺคีสสํยุตฺตํ
๑. นิกฺขนฺตสุตฺตวณฺณนา
๒๐๙. อาฬวิยนฺติ ¶ ¶ อาฬวินครสมีเป. อคฺคเจติเยติ โคตมกเจติยาทีหิ อุตฺตมเจติเย. ตํ กิร ภูมิรามเณยฺยกภาเวน มนฺุตาย ปธานยุตฺตตาทิสมฺปตฺติยา จ อิตรเจติเยหิ เสฏฺสมฺมตํ. กปฺปตฺเถเรนาติ ‘‘กปฺโป’’ติ โคตฺตโต อาคตนาโม เถโร, สหสฺสปุราณชฏิลานํ อพฺภนฺตเร อยํ มหาเถโร. โอหีนโกติ เถเรสุ คามํ ปิณฺฑาย ปวิฏฺเสุ วิหาเร เอว อวหีนโก ิโต. ตตฺถ การณมาห ‘‘วิหารปาโล’’ติอาทิ. สมลงฺกริตฺวาติ สมํ อลงฺกาเรน อลงฺกริตฺวา. กุสลจิตฺตํ วิทฺธํเสติ ปวตฺติตุํ อปฺปทานวเสน. เอตสฺมินฺติ เอตสฺมึ ราเค อุปฺปนฺเน. ‘‘เอกสฺมิ’’นฺติ วา ปาโ, เอกสฺมึ วิสภาควตฺถุเก ราเค อุปฺปนฺเน. ธมฺโม วาติ มม จิตฺเต อุปฺปชฺชนกโต อฺโ ธมฺโม วา. เยน การเณน ปโร อนภิรตึ วิโนเทตฺวา อิทาเนว อภิรตึ อุปฺปาเทยฺย, ตํ การณํ กุโต ลพฺภาติ โยชนา, ตํ การณํ นตฺถีติ อตฺโถ, ตสฺส อภาวการณวจนํ.
อนคาริยนฺติ อคารวิรหโต อนคารํ ปพฺพชฺชา. ตตฺถ นิยุตฺตตฺตา อนคาริยํ ก-การสฺส ย-การํ กตฺวา, ปพฺพชิตนฺติ อตฺโถ. อาธาวนฺตีติ หทยํ อภิภวิตฺวา ธาวนฺติ. อุคฺคตานนฺติ อุฬารานํ ปุตฺตา. เตนาห ‘‘มเหสกฺขา ราชฺภูตา’’ติ. อุตฺตมปฺปมาณนฺติ สหสฺสปลํ สมนฺตาติ สมนฺตโต. ปริกิเรยฺยุนฺติ วิชฺเฌยฺยุํ. เอตสฺมา สหสฺสาติ ยถาวุตฺตา ธนุคฺคหสหสฺสโต. อติเรกตรา อเนกสหสฺสา. อิตฺถิโย โอโลกนสิตลปิตโรทิตสเร ขิปนฺติโย. เนว มํ พฺยาธยิสฺสนฺติ เนว มํ นิชฺฌายิสฺสนฺติ. ‘‘พฺยาธยิสฺสตี’’ติ ปาโติ วุตฺตํ ‘‘จาเลตุํ น สกฺขิสฺสตีติ อตฺโถ’’ติ. ธมฺเม สมฺหีติ สเก สนฺติเก ปติฏฺิเต สาสนธมฺเม. เตนาห ‘‘อนภิรตึวิโนเทตฺวา’’ติอาทิ.
มคฺคนฺติ ‘‘มคฺโค’’ติ วตฺตพฺเพ ลิงฺควิปลฺลาเสน วุตฺตํ. เตนาห ‘‘โส หิ นิพฺพานสฺส ปุพฺพภาคมคฺคฺโค’’ติ.
นิกฺขนฺตสุตฺตวณฺณนา นิฏฺิตา.
๒. อรติสุตฺตวณฺณนา
๒๑๐. วิหารครุโก ¶ ¶ กิเรส เถโรติ เอเตน เถโร อตฺตโน สทฺธิวิหาริกํ วงฺคีสํ โอวทิตุํ อนวสโร. เตน อนฺตรนฺตรา ตสฺส จิตฺตํ ราโค อนุทฺธํเสตีติ ทสฺเสติ. สาสเน อรตินฺติ สีลปริปูรเณ สมถวิปสฺสนาภาวนาย จ อนภิรตึ. กามคุเณสุ จ รตินฺติ ปฺจสุ กามโกฏฺาเสสุ อสฺสาทํ. ปาปวิตกฺกนฺติ กามสงฺกปฺปํ. สพฺพากาเรนาติ สพฺเพ ตทงฺควิกฺขมฺภนสมุจฺฉินฺทนากาเรน. ยถา มหนฺตํ อรฺํ วนถนฺติ, เอวํ มหนฺตํ กิเลสวนํ ‘‘วนถ’’นฺติ วุตฺตํ.
ปถวิฺจ เวหาสนฺติ ภุมฺมตฺเถ ปจฺจตฺตวจนํ, ตสฺมา ปถวิยํ อากาเส จาติ อตฺโถ. เตนาห ‘‘ปถวิฏฺิต’’นฺติอาทิ. ชคตีติ จ ปถวิยา เววจนํ. เตนาห ‘‘อนฺโตปถวิย’’นฺติ. ปริชีรตีติ สพฺพฺพโส ชรํ ปาปุณาติ. สมาคนฺตฺวาติ าเณน สมาคนฺตฺวาติ อตฺโถ. เตนาห ‘‘มุตตฺตาติ วิฺาตตฺตภาวา’’ติ.
ปฏิฆปเทน คนฺธรสา คหิตา ฆานชิวฺหานํ ปฏิหนนวเสน ปวตฺตนโต. มุตปเทน โผฏฺพฺพารมฺมณํ คหิตํ มุตฺวา คเหตพฺพโต. น ลิปฺปตีติ น มกฺขียติ.
สฏฺิ-สทฺโท ฉ-สทฺเทน สมานตฺโถติ ‘‘สฏฺินิสฺสิตา’’ติ ปทสฺส ‘‘ฉอารมฺมณนิสฺสิตา’’ติ อตฺโถ วุตฺโต. ปุถู อธมฺมวิตกฺกาติ รูปวิตกฺกาทิวเสน พหู นานาวิตกฺกา มิจฺฉาสงฺกปฺปา. ชนตาย นิวิฏฺาติ มหาชเน ปติฏฺิตา. เตสํ วเสนาติ เตสมฺปิ มิจฺฉาวิตกฺกานํ วเสน. น กตฺถจิ อารมฺมเณ. กิเลสวคฺคคโตติ กิเลสสงฺคณิกํ อุปคโต น ภเวยฺย, กิเลสวิตกฺกา น อุปฺปาเทตพฺพาติ อตฺโถ. ทุฏฺุลฺลวจนํ กามปฏิสํยุตฺตกถา.
ทพฺพชาติโกติ ทพฺพรูโป. เนปกฺเกนาติ โกสลฺเลน. นิพฺพานํ ปฏิจฺจาติ อสงฺขตธาตุํ อารมฺมณวเสน ปฏิจฺจ. ปรินิพฺพานกาลนฺติ อนุปาทิเสสนิพฺพานกาลํ.
อรติสุตฺตวณฺณนา นิฏฺิตา.
๓. เปสลสุตฺตวณฺณนา
๒๑๑. เอเตสนฺติ ¶ เอเตสํ มหลฺลกานํ. น ปาฬิ อาคจฺฉติ อปฺปคุณภาวโต. น จ ปาฬิ ¶ อุปฏฺาติ, เอกาย ปาฬิยา สติ ปาฬิคติยา ตถา ตถา อุปฏฺานมฺปิ เนสํ นตฺถีติ วทติ. น อฏฺกถาติ เอตฺถาปิ เอเสว นโย. สิถิลธนิตาทิตํตํพฺยฺชนพุทฺธึ อหาเปตฺวา อุจฺจารณํ ปทพฺยฺชนมธุรตา. อติกฺกมิตฺวา มฺติ อฺเ ภิกฺขู. หีฬนวเสน อภิภวิตฺวา ปฏิภานสุเตน อตฺตานํ ปสํสติ สมฺภาเวติ. มานสฺส ปวตฺติตาย สหชาตนิสฺสยาทิปจฺจยธมฺมา ตํสหภุธมฺมา. มานวเสน วิปฺปฏิสารี อหุวา. มา อโหสีติ โยชนา. วณฺณภณนนฺติ ปเรหิ กิริยมานํ คุณาภิตฺถวํ. อขิโลติ ปฺจเจโตขิลรหิโต. นิสฺเสสํ นววิธนฺติ นววิธมฺปิ มานํ กสฺสจิ เอกเทสสฺสปิ อเสสโต. วิชฺชายาติ อคฺคมคฺควิชฺชาย. อจฺจนฺตเมว สมิตตาย วูปสมิตตาย สมิตาวี.
เปสลสุตฺตวณฺณนา นิฏฺิตา.
๔. อานนฺทสุตฺตวณฺณนา
๒๑๒. ราโคติ เอตฺถ อายสฺมโต วงฺคีสสฺส ราคสฺส อุปฺปตฺติยา การณํ วิภาเวตุํ ‘‘อายสฺมา อานนฺโท’’ติอาทิ วุตฺตํ. ตนฺติ อานนฺทตฺเถรํ. อารมฺมณํ ปริคฺคเหตุนฺติ กายเวทนาทิเภทํ อารมฺมณํ สติโคจรํ. อสุภทุกฺขาทิโต, รูปาทิเอเกกเมว วา ฉฬารมฺมณํ อนิจฺจทุกฺขาทิโต ปริคฺคณฺหิตุํ ปริจฺฉิชฺช ชานิตุํ. อิตฺถิรูปารมฺมเณติ อิตฺถิสนฺตาเน รูปสภาเว อารมฺมเณ.
นิพฺพาปนนฺติ นิพฺพาปยติ เอเตนาติ นิพฺพาปนํ. วิปลฺลาเสนาติ อสุเภ ‘‘สุภ’’นฺติ วิปลฺลาสภาวเหตุ. ราคฏฺานิยนฺติ ราคุปฺปตฺติเหตุ. อิฏฺารมฺมณนฺติ สุภารมฺมณํ. เอตฺถ จ อิฏฺารมฺมณสีเสน ตตฺถ อิฏฺาการคฺคหณํ วทติ. ตฺหิ วชฺชนียํ. ปรโตติ อวสวตฺตนตฺเถน อฺโต. สงฺขารา หิ ‘‘มา ภิชฺชนฺตู’’ติ อิจฺฉิตาปิ ภิชฺชนฺเตว, ตสฺมา เต อวสวตฺติตฺตา ปโร นาม, สา จ เนสํ ปรตา อนิจฺจทสฺสเนน ปากฏา โหตีติ วุตฺตํ ‘‘ปรโต ปสฺสาติ อนิจฺจโต ปสฺสา’’ติ. กามํ วิปสฺสนา สงฺขารนิมิตฺตํ น ¶ ปริจฺจชติ สงฺขาเร อารพฺภ วตฺตนโต, เยสํ ปน นิมิตฺตานํ อคฺคหเณน อนิมิตฺตาติ คหิตุํ อรหติ, ตํ ทสฺเสตุํ ‘‘นิจฺจาทีนํ นิมิตฺตาน’’นฺติอาทิ วุตฺตํ. สลกฺขณ-สามฺลกฺขณ-ทสฺสนวเสน มานสฺส ทสฺสนาภิสมโย, วิปสฺสนาย ปหานาภิสมโย. ‘‘มคฺเคนา’’ติ วทนฺติ, มคฺเคเนว ปน อสมฺโมหโต ปริฺาปฏิเวธวเสน ทสฺสนาภิสมโย, ปหานปฏิเวธวเสน ปหานาภิสมโย. ราคาทิสนฺตตายาติ ราคาทีนํ สมุจฺเฉทวเสน ปฏิปฺปสฺสทฺธิวเสน วูปสเมตพฺพโต สนฺตภาเวน.
อานนฺทสุตฺตวณฺณนา นิฏฺิตา.
๕. สุภาสิตสุตฺตวณฺณนา
๒๑๓. องฺคียนฺติ ¶ เหตุภาเวน อาคมภาเวน อวยวภาเวน วา ายนฺตีติ องฺคานิ, การณานิ, อวยวา วาติ อาห ‘‘องฺเคหีติ การเณหิ, อวยเวหิ วา’’ติ. วิรติโย สุภาสิตวาจาย ปุพฺพํ ปติฏฺิตา โหนฺตีติ มุสาวาทาเวรมณิอาทโย ตสฺสา วิเสสเหตูติ อาห ‘‘มุสาวาทา…เป… การณานี’’ติ. ยสฺมา อริยโวหารา วิเสสโต เจตนาสภาวา, ตสฺมา วจีสุจริตสมุทายสฺส สจฺจวาจาทโย องฺคภูตาติ อาห ‘‘สจฺจวจนาทโย จตฺตาโร อวยวา’’ติ. นิสฺสกฺกวจนนฺติ เหตุมฺหิ นิสฺสกฺกวจนํ. เตนาห ‘‘สมนุอาคตา ปวตฺตา’’ติ. วาจา หิ ตาย วิรติยา สมฺมา อนุรูปโต อาคตา ปวตฺตาติ ‘‘สมนฺนาคตา’’ติ วุจฺจติ. กรณวจนนฺติ สหโยเค กรณวจนํ. เตนาห ‘‘ยุตฺตา’’ติ. สหชาตาปิ หิ เจตนา ยถาสมาทินฺนาย วิรติยา สมฺมา อนุรูปโต ยุตฺตาติ วตฺตุํ อรหติ.
สมุลฺลปนวาจาติ สทฺทวาจา, สา วุจฺจตีติ วาจา นาม. วิฺตฺติ ปน วุจฺจติ เอตายาติ วาจา นาม, ตถา วิรติ เจตนาวาจา. น สา อิธ อธิปฺเปตาติ สา เจตนาวาจา วิฺตฺติวาจา วิย อิธ อิมสฺมึ สุตฺเต น อธิปฺเปตา ‘‘สุภาสิตา โหตี’’ติ วจนโต. เตนาห ‘‘อภาสิตพฺพโต’’ติ. สุฏฺุ ภาสิตาติ สมฺมา าเยน ภาสิตา วจีสุจริตภาวโต. อตฺถาวหตนฺติ หิตาวหกาลํ ปติ อาห. การณสุทฺธินฺติ ¶ โยนิโสมนสิกาเรน การณวิสุทฺธึ. โทสาภาวนฺติ อคติคมนาทิโทสาภาวํ. ราคโทสาทิวินิมุตฺตฺหิ ตํ ภาสโต อนุโรธวิโรธวิวชฺชนโต อคติคมนํ ทูรสมุคฺฆาฏิตเมวาติ. อนุวาทวิมุตฺตาติ อปวาทวิรหิตา. สพฺพาการสมฺปตฺตึ ทีเปติ, อสติ หิ สพฺพาการสมฺปติยํ อนุวชฺชตาปิ.
กิฺจาปิ ปุพฺเพ ธมฺมาธิฏฺานา เทสนา อารทฺธา, ปุคฺคลชฺฌาสยโต ปน ปุคฺคลาธิฏฺานาย…เป… วจนเมตํ. กามฺเจตฺถ ‘‘อฺตรนิทฺโทสวจน’’นฺติ อวิเสสโต วุตฺตํ, ‘‘ธมฺมํเยว ภาสตี’’ติอาทินา ปน อธมฺมโทสาทิรหิตาย วาจาย วุจฺจมานตฺตา อิธาปิ สุภาสิตา วาจา อธิปฺเปตาติ. ‘‘สุภาสิตํเยวา’’ติ อวธารเณน นิวตฺติตํ สรูปโต ทสฺเสติ ‘‘โน ทุพฺภาสิต’’นฺติ อิมินา. เตนาห ‘‘ตสฺเสว วาจงฺคสฺส ปฏิปกฺขภาสนนิวารณ’’นฺติ. ปฏิโยคีนิวตฺตนตฺโถ หิ เอว-สทฺโท, เตน ปิสุณวาจาปฏิกฺเขโป ทสฺสิโต. ‘‘สุภาสิต’’นฺติ วา อิมินา จตุพฺพิธํ วจีสุจริตํ คหิตนฺติ ‘‘โน ทุพฺภาสิตนฺติ อิมินา มิจฺฉาวาจปฺปหานํ ทีเปตี’’ติ วุตฺตํ. สพฺพวจีสุจริตสาธารณวจนฺหิ สุภาสิตนฺติ. เตน ปรเภทนาทิกํ อสพฺภาทิกฺจ โพธิสตฺตานํ วจนํ อปิสุณาทิวิสยนฺติ ทฏฺพฺพํ. ภาสิตพฺพวจนลกฺขณนฺติ ภาสิตพฺพสฺส ¶ วจนสฺส สภาวลกฺขณํ ทีเปตีติ อาเนตฺวา สมฺพนฺโธ. ยทิ เอวํ นนุ อภาสิตพฺพํ ปมํ วตฺวา ภาสิตพฺพํ ปจฺฉา วตฺตพฺพํ ยถา ‘‘วามํ มฺุจ, ทกฺขิณํ คณฺหา’’ติ อาห ‘‘องฺคปริทีปนตฺถํ ปนา’’ติอาทิ.
ปเมนาติ ‘‘สุภาสิต’’นฺติ ปเทน. ธมฺมโต อนเปตนฺติ อตฺตโน ปเรสฺจ หิตสุขาวหธมฺมโต อนเปตํ. มนฺตาวจนนฺติ มนฺตาย ปวตฺเตตพฺพวจนํ. ปฺวา อวิกิณฺณวาโจ หิ น จ อนตฺถาวหํ วาจํ ภาสติ. อิตเรหิ ทฺวีหีติ ตติยจตุตฺถปเทหิ. ‘‘อิเมหิ โขติอาทีนีติ กรเณ เอตํ อุปโยควจน’’นฺติ เกจิ. ตํ วาจนฺติ ยถาวุตฺตํ จตุรงฺคิกํ. ยฺจ วาจํ มฺนฺตีติ สมฺพนฺโธ. อฺเติ อิโต พาหิรกา ายวาทิโน อกฺขรจินฺตกา จ. ‘‘ปฏิฺาเหตุอุทาหรณูปนยนิคมนานิ อวยวา วากฺยสฺสา’’ติ วทนฺติ. นามาทีหีติ นามาขฺยาตปเทหิ. ลิงฺคํ อิตฺถิลิงฺคาทิ วจนํ เอกวจนาทิ. ปมาทิ วิภตฺติ อตีตาทิ กาลํ. กตฺตา สมฺปทานํ ¶ อปาทานํ กรณํ อธิกรณํ กมฺมฺจ การกํ. สมฺปตฺตีหิ สมนฺนาคตนฺติ เอเต อวยวาทิเก สมฺปาเทตฺวา วุตฺตํ. ตํ ปฏิเสเธตีติ ตํ ยถาวุตฺตวิเสสมฺปิ วาจํ ‘‘อิเมหิ โข’’ติ วทนฺโต ภควา ปฏิเสเธติ. โข-สทฺโท เหตฺถ อวธารณตฺโถ. เตนาห ‘‘อวยวาที’’ติอาทิ. ยา กาจิ อสภาวนิรุตฺติลกฺขณา. สา มิลกฺขุภาสา. สีหฬเกเนวาติ สีหฬภาสาย ปริยาปนฺเนน วจเนน. อรหตฺตํ ปาปุณึสูติ สํสาเร อติวิย สฺชาตสํเวคา ตนฺนิสฺสรเณ นินฺนโปณมานสา หุตฺวา วิปสฺสนํ อุสฺสุกฺกาเปตฺวา มคฺคปฏิปาฏิยา อรหตฺตํ ปาปุณึสุ.
ปาโตว ผุลฺลิตโกกนทนฺติ ปาโตว สํผุลฺลปทุมํ. ภิชฺชิยเตติ นิพฺภิชฺชิยติ นิพฺภิคฺโค ชายติ. มนุสฺสตฺตํ คตาติ มนุสฺสตฺตภาวํ อุปคตา.
พุทฺธนฺตเรติ พุทฺธุปฺปาทนฺตเร ทฺวินฺนํ พุทฺธุปฺปาทานํ อนฺตรา. ตทา หิ ปจฺเจกพุทฺธานํ สาสเน, น พุทฺธสาสเน ทิปฺปมาเน.
ชราย ปริมทฺทิตนฺติ ยถา หตฺถจรณาทิองฺคานิ สิถิลานิ โหนฺติ, จกฺขาทีนิ อินฺทฺริยานิ สวิสยคฺคหเณ อสมตฺถานิ โหนฺติ, โยพฺพนํ สพฺพโส วิคตํ, กายพลํ อปคตํ, สติมติธิติอาทโย วิปฺปยุตฺตา, ปุพฺเพ อตฺตโน โอวาทปฏิกรา ปุตฺตทาราทโยปิ อปสาทกา, ปเรหิ วุฏฺาปนียสํเวสนียตา ปุนเทว พาลภาวปฺปตฺติ จ โหนฺติ, เอวํ ชราย สพฺพโส วิมทฺทิตํ. เอตนฺติ สรีรํ วทติ. มิลาตฉวิจมฺมนิสฺสิตนฺติ ชิณฺณภาเวน อปฺปมํสโลหิตตฺตา มิลาเตหิ ¶ คตโยพฺพเนหิ ธมฺเมหิ สนฺนิสฺสิตํ. ฆาสมามิสนฺติ ฆาสภูตํ อามิสํ มจฺจุนา คิลิตฺวา วิย ปติฏฺเปตพฺพโต. เกสโลมาทินานากุณปปูริตํ. ตโต เอว อสุจิภาชนํ เอตํ. สพฺพถาปิ นิสฺสารตาย กทลิกฺขนฺธสมํ.
อนุจฺฉวิกาหีติ สมฺมาสมฺพุทฺธสฺส อนุรูปาหิ. น ตาเปยฺยาติ จิตฺตฺจ กายฺจ น ตาเปยฺย. ตาปนา เจตฺถ สมฺปติ อายติ จ วิสาทนา. น พาเธยฺยาติ ‘‘นาภิภเวยฺยา’’ติ ปทสฺส อตฺถทสฺสนํ. อปิสุณวาจาวเสนาติ สพฺพโส ปหีนปิสุณวาจตาวเสน. ปาปานีติ ลามกานิ นิกิฏฺกานิ. เตนาห ‘‘อปฺปิยานี’’ติอาทิ. อนาทายาติ อคฺคเหตฺวา.
สาธุภาเวนาติ ¶ นิทฺโทสมธุรภาเวน. อมตสทิสาติ สทิเส ตพฺโพหาโรติ, การเณ วายํ การิยโวหาโรติ อาห ‘‘นิพฺพานามตปจฺจยตฺตา วา’’ติ. ปจฺจยวเสน หิ สา ตทา ทสฺสนปฺปวตฺติ. จริยาติ จาริตฺตํ. โปราณา นาม ปมกปฺปิกา, พุทฺธาทโย วา อริยา.
ปติฏฺิตาติ นิจฺจลภาเวน อฏฺึ กตฺวา ปจฺจยายตฺตภาวโต อวิสํวาทนกา. อุภยถา ปฏิปตฺตึ อาห ‘‘อตฺตโน จ ปเรสฺจ อตฺเถ ปติฏฺิตา’’ติ. อตฺเถ ทิฏฺธมฺมิกสมฺปรายิกาทิหิเต ปติฏฺิตตฺตา เอว ธมฺเม อวิหึสาทิธมฺเม ปติฏฺิตา. อนุปโรธกรนฺติ เอเตน หิตปริยาโยยํ อตฺถ-สทฺโทติ ทสฺเสติ. ธมฺมิกนฺติ ธมฺมโต อนเปตํ, อตฺถธมฺมูปสํหิตํ วา.
นิพฺพานปฺปตฺติยาติ นิพฺพานปฺปตฺติยตฺถํ. ทุกฺขสฺส อนฺตกิริยาย อนฺตกรณตฺถํ. ยสฺมา พุทฺโธ เขมาย ภาสติ, ตสฺมา เขมุปฺปตฺติเหตุยา เขมา, ตสฺมา สา สพฺพวาจานํ อุตฺตมาติ เอวมฺเปตฺถ อตฺโถ ทฏฺพฺโพ. มนฺตาวจนวเสนาติ สพฺพโทสรหิตวเสน.
สุภาสิตสุตฺตวณฺณนา นิฏฺิตา.
๖. สาริปุตฺตสุตฺตวณฺณนา
๒๑๔. วากฺกรณจาตุริยโต วจนคุณเหตูนํ ปูริยา ปูเร ภวาติ โปรี, ตาย โปริยา. เตนาห ‘‘อกฺขราทิปริปุณฺณายา’’ติ. อวิพทฺธายาติ ปิตฺตาทีหิ น วิพทฺธาย อนุปทฺทุตาย. เตนาห ‘‘อปลิพุทฺธายา’’ติอาทิ. นิทฺโทสายาติ อตฺถโต พฺยฺชนโต วิคตโทสาย. อกฺขลิตปทพฺยฺชนายาติ ¶ อคลิตปทพฺยฺชนาย, อตฺถสฺส วิฺาปนิยาติ ทิฏฺธมฺมิกาทิอตฺถสฺส โพธเน ปริยตฺตาย. ภิกฺขุนนฺติ คาถาสุขตฺถํ รสฺสํ กตฺวา วุตฺตํ.
‘‘สํขิตฺเตนปิ เทเสติ, วิตฺถาเรนปิ ภาสตี’’ติ นยิทํ ปมํ อุทฺทิสิตฺวา ตสฺส อตฺถสฺส กิตฺตนวเสน ปวตฺติตํ วจนํ สนฺธาย วุตฺตํ. สา หิ วิตฺถารเทสนา เอว โหติ. ยา ปน เทสนา กทาจิ ธมฺมปฏิคฺคาหกานํ อชฺฌาสยวเสน ¶ สํขิตฺเตเนว ทสฺเสตฺวา นิกฺขิปติ, ยา จ กทาจิ วิตฺถาเรน, ตทุภยํ สนฺธาย วุตฺตํ. เตนาห ‘‘จตฺตาริมานี’’ติอาทิ. สภาวมธุโร ปจฺจยวเสน มธุรตโร โหตีติ ทสฺเสตุํ ‘‘ยถา’’ติอาทิ วุตฺตํ. วิวิธาการํ กตฺวา ธมฺมํ กเถตุํ ปฏิภาตีติ ปฏิภานํ, เทสนาปการาณํ. เตนาห ‘‘สมุทฺทโต’’ติอาทิ. โอทหนฺตีติ อวชานนวเสน คเมนฺติ.
สาริปุตฺตสุตฺตวณฺณนา นิฏฺิตา.
๗. ปวารณาสุตฺตวณฺณนา
๒๑๕. ตสฺมึ อหูติ ตสฺมึ อหนีติ อาห ‘‘ตสฺมึ ทิวเส’’ติ. อนสเนนาติ สพฺพโส อาหารสฺส อภฺุชเนน. สาสนิกสีเลน พาหิรกอนสเนน วา อุเปตา หุตฺวาติ โยชนา. วา-สทฺเทน ขีรปานมธุสายนาทีนิปิ สงฺคณฺหาติ. ปกาเรหิ ทิฏฺาทีหิ วาเรติ กายกมฺมาทิเก สราเปติ คารยฺเห กโรติ เอตายาติ ปวารณา, ปฏิปตฺติวิโสธนาย อตฺตโน อตฺตโน วชฺชโสธนาย โอกาสทานํ. ยสฺมา เยภุยฺเยน วสฺสํวุฏฺเหิ กาตพฺพา เอสา วิสุทฺธิเทสนา, ตสฺมา วุตฺตํ ‘‘วสฺสํวุฏฺปวารณาย. วิสุทฺธิปวารณาติปิ เอติสฺสาว นาม’’นฺติ. ตทา ตสฺส ภิกฺขุสงฺฆสฺส ตุณฺหีภาวสฺส อนวเสสตายปิ วณฺณํ ทสฺเสตุํ ปาฬิยํ ‘‘ตุณฺหีภูต’’นฺติ วุตฺตนฺติ อาห ‘‘ยโต ยโต…เป…นตฺถี’’ติ. หตฺถสฺส กุกฺกุจฺจตา อสํยโม อสมฺปชฺกิริยา หตฺถกุกฺกุจฺจํ. ตถา ปาทกุกฺกุจฺจํ เวทิตพฺพํ, วา-สทฺโท อวุตฺตวิกปฺปตฺโถ, เตน ตทฺเสมภาโว วิภาวิโตติ ทฏฺพฺพํ.
ปฺจปสาเทหีติ ปฺจวณฺเณหิ ปสาเทหิ. โวสฺสคฺคตฺโถ ยถารุจิ กิริยาย โวสฺสชฺชนํ. ปุจฺฉนตฺเถติ ปฏิกฺเขปมุเขเนว ปุจฺฉนตฺเถ นกาโร, เม กิฺจิ กิริยํ วา วาจสิกํ วา น ครหถ, กึ นุ ครหถ กายวาจาหีติ อตฺโถ. เกจิ ‘‘ทฺวาราเนวา’’ติ ทฺวารสีเสน ทฺวารปฺปวตฺตจริยํ วทนฺติ. วิสุทฺธิปวารณาย อธิปฺเปตตฺตา เยน ปวาริตํ, เตเนว วิสุทฺธีติ ายติ, เยน น ปวาริตํ. กึ นุ ตํ อวิสุทฺธนฺติ สิยา กสฺสจิ ปุถุชฺชนสฺส อาสงฺกา? ตนฺนิวารณตฺถมาห ¶ ‘‘โน อปริสุทฺธตฺตา’’ติ. มโนทฺวารํ ¶ ปริสุทฺธํ อสุจิการกอุปกฺกิเลสานํ ทูรีกตตฺตา. อิทานิ เอตรหิ พุทฺธกาเล. เอตฺถาติ มโนทฺวารปริสุทฺธิยํ.
กายวจีสมาจารปริสุทฺธิยา ปเวทิตาย มโนสมาจารปริสุทฺธิ อตฺถโต ปเวทิตาว โหตีติ ‘‘กายิกํ วา วาจสิกํ วา’’อิจฺเจวาห. ตถา หิ วุตฺตํ ‘‘กายิกํ วา วาจสิกํ วาติ อิทํ จตุนฺนํ อรกฺขิยตํ สนฺธาย เถโร อาหา’’ติ. ‘‘ภิกฺขเว, ปวาเรมิ โว’’ติ ภิกฺขุสงฺฆวิสยตฺตา ปวารณาย ตตฺถ ภิกฺขุสงฺเฆน วตฺตพฺพํ ปฏิวจนํ เทนฺโต ธมฺมเสนาปติ ‘‘ภิกฺขุสงฺฆสฺส ภารํ วหนฺโต’’ติ วุตฺโต. เตนาห ‘‘น โข มยํ, ภนฺเต’’ติอาทิ. อรกฺขิยานีติ ปรานุวาทโต น ภายิตพฺพานิ สุปริสุทฺธภาวโต.
‘‘อนุปฺปนฺนสฺสา’’ติ อิทํ อธิปฺปายิกวจนนฺติ ตทธิปฺปายํ วิวรนฺโต ‘‘กสฺสปสมฺมาสมฺพุทฺธโต ปฏฺายา’’ติอาทิมาห. กสฺสปสมฺมาสมฺพุทฺธโตติ วิภตฺเต นิสฺสกฺกํ, ตสฺมา กสฺสปสมฺมาสมฺพุทฺธโต โอรนฺติ อตฺโถติ. อฺเนาติ อิโต ภควโต อฺเน. อนุปฺปาทิตปุพฺพสฺสาติ ปรสนฺตาเน น อุปฺปาทิตปุพฺพสฺส. สสนฺตาเน ปน ปจฺเจกพุทฺธานํ วเสน น อุปฺปาทิโตติ น สกฺกา วตฺตุํ. สมนุอาคตาติ สมฺมา อนุ อุปคตา. ภควโต สีลาทโย คุณาติ พุทฺธภูตสฺส คุณา อธิปฺเปตาติ อาห ‘‘อรหตฺตมคฺคเมว นิสฺสาย อาคตา’’ติ. สพฺพคุณาติ ทสพลาณาทโย สพฺเพ พุทฺธคุณา. ภนฺเตติ เอตฺถ อิติสทฺโท อาทิอตฺโถ. เตน ‘‘อิเมสํ ปน…เป… วาจสิกํ วา’’ติ ยาวายํ ปาฬิปเทโส, ตํ สพฺพํ คณฺหาติ. เตนาห ‘‘อิทํ เถโร…เป… ปวาเรนฺโต อาหา’’ติ.
ยํ อตฺตโน ปฺุานุภาวสิทฺธํ จกฺกรตนํ นิปฺปริยายโต เตน ปวตฺติตํ นาม, น อิตรนฺติ ปมนโย วุตฺโต. ยสฺมา ปวตฺติตสฺเสว อนุปวตฺตนํ, ปมนโย จ ตํสทิเส ตพฺโพหารวเสน วุตฺโตติ ตํ อนาทิยิตฺวา ทุติยนโย วุตฺโต. ทสวิธนฺติ อนฺโตชนสฺมึ, พลกาเย รกฺขาวรณคุตฺติยา สํวิธานํ, ขตฺติเยสุ อนุยุตฺเตสุ, พฺราหฺมณคหปติเกสุ, เนคมชานปเทสุ, สมณพฺราหฺมเณสุ, มิคปกฺขีสุ อธมฺมจารปฏิกฺเขโป, อธนานํ ธนานุปฺปทานํ, สมณพฺราหฺมเณ อุปสงฺกมิตฺวา ปฺหปุจฺฉนนฺติ เอวํ ทสวิธํ. ตตฺถ คหปติเก ปกฺขิชาเต จ วิสุํ กตฺวา คหณวเสน ทฺวาทสวิธํ. จกฺกวตฺติวตฺตนฺติ จกฺกวตฺติภาวาวหํ วตฺตํ. ยสฺมา ยาถาวโต ¶ ปวตฺติตํ, ตทนุรูปกํ ปน าเยน ยุตฺตเกน ปวตฺติตํ นาม โหตีติ อาห ‘‘สมฺมา นเยน เหตุนา การเณนา’’ติ. อุภโตภาควิมุตฺตาติ อุภยภาเคหิ อุภยภาคโต วิมุตฺตาติ อยเมตฺถ อตฺโถติ ทสฺเสติ ‘‘ทฺวีหิ ภาเคหิ วิมุตฺตา, อรูปา…เป… นามกายโต’’ติ อิมินา. เตวิชฺชาทิภาวนฺติ ¶ เตวิชฺชฉฬภิฺจตุปฺปฏิสมฺภิทภาวํ. ปฺาวิมุตฺตา หิ ตํ ติวิธํ อปฺปตฺตา เกวลํ ปฺาย เอว วิมุตฺตา.
วิสุทฺธตฺถายาติ วิสุทฺธิปวารณตฺถาย. สํโยชนฏฺเน สํโยชนสงฺขาเต เจว พนฺธนฏฺเน พนฺธนสงฺขาเต จ. วิชิตสงฺคามนฺติ ยถา ราคาทโย ปุน น สีสํ อุกฺขิปนฺติ, เอวํ อริยมคฺคเสนาย วเสน วิชิตสงฺคามํ. เตนาห ‘‘วิชิตราคโทสโมหสงฺคาม’’นฺติ. มารพลสฺสาติ มารเสนาย, มารสฺส วา สามตฺถิยสฺส. เวเนยฺยสตฺถนฺติ วิเนตพฺพชนสมูหํ. สกฏาทิสตฺถสภาคโต วิเนยฺโยว สตฺโถติ ตํ เวเนยฺยสตฺถํ. สีลสาราทิอภาวโต อนฺโตตุจฺโฉ.
ปวารณาสุตฺตวณฺณนา นิฏฺิตา.
๘. ปโรสหสฺสสุตฺตวณฺณนา
๒๑๖. สหสฺสโต ปรํ อฑฺฒเตยฺยภิกฺขุสตํ ตทา ภควนฺตํ ปยิรุปาสตีติ อาห ‘‘ปโรสหสฺสนฺติ อติเรกสหสฺส’’นฺติ. นิพฺพาเน กุโตจิ ภยํ นตฺถีติ กุโตจิปิ การณโต นิพฺพาเน ภยํ นตฺถิ อสงฺขตภาเวน สพฺพโส เขมตฺตา. เตนาห ภควา – ‘‘เขมฺจ โว, ภิกฺขเว, ธมฺมํ เทเสสฺสามิ เขมคามินิฺจ ปฏิปท’’นฺติอาทิ (สํ. นิ. ๔.๓๗๙-๔๐๘). น กุโตจิ ภยํ เอตสฺมึ อธิคเตติ อกุโตภยํ, นิพฺพานํ. เตนาห ‘‘นิพฺพานปฺปตฺตสฺสา’’ติอาทิ. วิปสฺสิโต ปฏฺายาติ อมฺหากํ ภควโต นามวเสน อิสีนํ สตฺตมภาวทสฺสนตฺถํ วุตฺตํ. เต หิ ตตฺถ ตตฺถ สุตฺเต พหุโส กิตฺติตา. อิสีนนฺติ วา ปจฺเจกพุทฺธสาวกพาหิรกอิสีนํ สตฺตโม อุตฺตโร เสฏฺโติ อตฺโถ.
อฏฺุปฺปตฺติวเสนาติ ¶ การณสมุฏฺานวเสน. ตทสฺส อฏฺุปฺปตฺตึ วิภาเวตุํ ‘‘สงฺฆมชฺเฌ’’ติอาทิ วุตฺตํ. ปฏิภานสมฺปนฺนวาจาย อฺเ อีสติ อภิภวตีติ วงฺคีโส. เตนาห ‘‘ปฏิภานสมฺปตฺติ’’นฺติอาทิ.
กิเลสุมฺมุชฺชนสตานีติ ราคาทิกิเลสานํ รชฺชนทุสฺสนาทินเยหิ สวิสเย อโยนิโส อุฏฺานานิ. ยทิ อเนกานิ สตานิ, อถ กสฺมา ‘‘อุมฺมคฺคปถ’’นฺติ? วุตฺตนฺติ อาห ‘‘วฏฺฏปถตฺตา ปน ปถ’’นฺติ. ราคโทสโมหมานทิฏฺิวเสน ราคขิลาทีนิ ปฺจขิลานิ. วิภชนฺตนฺติ วิภชนวเสน กเถนฺตํ. วิภชิตฺวาติ าเณน วิเวเจตฺวา.
อมเต ¶ อกฺขาเตติ อมตาวเห ธมฺเม เทสิเต. ธมฺมสฺส ปสฺสิตาโร สจฺจสมฺปฏิเวเธน. อสํหีรา ทิฏฺิวาเตหิ.
อติวิชฺฌิตฺวาติ ปฏิวิชฺฌิตฺวา. อติกฺกมภูตนฺติ อติกฺกมนฏฺเน ภูตํ. ทสทฺธานนฺติ ทสนฺนํ อุปฑฺฒานํ. เตนาห ‘‘ปฺจนฺน’’นฺติ. ชานนฺเตนาติ ธมฺมสฺส สุทุลฺลภตํ ชานนฺเตน.
ปโรสหสฺสสุตฺตวณฺณนา นิฏฺิตา.
๙. โกณฺฑฺสุตฺตวณฺณนา
๒๑๗. เอวํคหิตนาโมติ ‘‘อฺาสิ วต, โภ, โกณฺฑฺโ’’ติ สตฺถุ วจนํ นิสฺสาย ภิกฺขูหิ อฺเหิ โกณฺฑฺนามเกหิ วิเสสนตฺถํ เอวํคหิตนาโม. ทฺวาทสนฺนํ สํวจฺฉรานํ วเสน จิรสฺสํ. ฉทฺทนฺตภวเนติ ฉทฺทนฺตนาคราชภวนฏฺาเน. ปฺวา มหาสาวโก รตฺตฺุตาย. ‘‘ทสสหสฺสจกฺกวาเฬ เทวมนุสฺสานนฺติ ทสสหสฺสจกฺกวาเฬ เทวานํ, อิมสฺมึ จกฺกวาเฬ เทวมนุสฺสานฺจาติ เอวํ ทสสหสฺสจกฺกวาเฬ เทวมนุสฺสาน’’นฺติ วทนฺติ. อคฺคนฺติอาทิโต. ตตฺถาติ มนฺทากินิตีเร.
วสฺสคฺเคนาติ วสฺสปฏิปาฏิยา. ตนฺติ อฺาสิโกณฺฑฺตฺเถรํ. มหาพฺรหฺมานํ วิย โลกิยมนุสฺสา หรายนฺติ. ปาโมกฺขภูโต อายสฺมา ¶ เถโร อนฺตรนฺตรา ตตฺถ ตตฺถ ชนปเท วสิตฺวา ตทนุกฺกเมน มนฺทากินิตีรํ อุปคโต, ตสฺมา วุตฺตํ – ‘‘อิจฺฉามหํ, ภนฺเต, ชนปเท วสิตุ’’นฺติ.
อานุภาวสมฺปนฺนา ทิพฺพายุกา เต หตฺถินาคาติ วุตฺตํ ‘‘ปุพฺเพ ปจฺเจกพุทฺธานํ ปาริจริยาย กตปริจยา’’ติ. เถรสฺส สฺจรณฏฺาเน อาวรณสาขา หริตฺวา อปเนตฺวา. มุโขทกฺเจว ทนฺตกฏฺฺจ เปตีติ สฬลเทวทารุกฏฺาทีนิ อฺมฺํ ฆํสิตฺวา อคฺคึ นิพฺพตฺเตตฺวา ชาเลตฺวา ตตฺถ ปาสาณขณฺฑานิ ตาเปตฺวา ตานิ ทณฺฑเกหิ วฏฺเฏตฺวา ตฬากาสุ อุทกโสณฺฑีสุ ขิปิตฺวา อุทกสฺส ตตฺตภาวํ ตฺวา นาคลตาทนฺตกฏฺํ อุปเนนฺโต มุโขทกฺจ เปติ. วตฺตํ กโรตีติ อนฺโตกุฏิยา พหิ จ ปมุเขปิ องฺคเณปิ สาขาภงฺเคหิ สมฺมชฺชนฺโต วกฺขมานนเยน อาหารํ อุปเนนฺโต วตฺตํ กโรติ.
ปติฏฺปฺปมาเณติ กฏิปฺปมาเณ, อยเมว วา ปาโ ตาว มหนฺตเมวาติ ยาว มหนฺตํ เสตปทุมวนํ ¶ , ตาว มหนฺตเมว. เอเสว นโย รตฺตกุมุทวนาทีสุ. ขาทนฺตา มนุสฺสา. ปกฺกปโยฆนิกา วิยาติ สุปกฺกปโยฆนํ วิย. ฆนภาเวน ปน ปกฺขิตฺตขุทฺทมธุ วิย โหติ. เตนาห ‘‘เอตํ โปกฺขรมธุ นามา’’ติ. มุฬาลนฺติ เสตปทุมานํ มูลํ. ภิสนฺติ เตสํเยว กนฺทํ. เอกสฺมึ ปพฺเพติ เอเกกสฺมึ ปพฺพนฺตเร. ปาทฆฏกนฺติ โทณสฺส จตุภาโค สณฺานโต ขุทฺทโก, ตสฺมา ปาทฆฏกปฺปมาณนฺติ ตุมฺพมตฺตํ. โสณฺฑิอาวาเฏติ ขุทฺทกโสณฺฑิโย เจว ขุทฺทกอาวาเฏ จ.
เอตํ โภชนนฺติ ยถาวุตฺตํ นิรุทกปายสโภชนํ. เกจิ สฺชานนฺติ เย เถรา วุฑฺฒตรา. เกจิ น สฺชานนฺติ เย นวา อจิรปพฺพชิตา.
พุทฺธานุพุทฺโธติ พุทฺธสฺส อนุพุทฺโธ. พาฬฺหวีริโยติ จตุนฺนํ สมฺมปฺปธานานํ วเสน จิรนิจิตวีริโย. ติณฺณํ วิเวกานนฺติ กายจิตฺตอุปธิวิเวกานํ ลาภีติ โยชนา. จตสฺโส วทติ วงฺคีสตฺเถโร สยํปฏิภานํ, น เสสาภิฺานํ อภาวโตติ อาห ‘‘อิตรา’’ติอาทิ. ปริสา สนฺนิสีทิ นิสฺสทฺทภาเวน ตุณฺหี อโหสีติ อตฺโถ. อนุชานาเปสีติ ปมํ อตฺตนา าตํ อุปฏฺิตํ อตฺตโน ปรินิพฺพานกาลํ อนุ ปจฺฉา สตฺถารํ ชานาเปสีติ เอวํ เอตฺถ อตฺโถ ทฏฺพฺโพ.
ตนฺติ ¶ อาสาฬฺหิปุณฺณมาย อิสิปตเน ยํ ทสฺสนํ, ยํ วา ทุกฺกรจริยายํ ตุมฺหากํ อุปฏฺานํ อาทิโต ทสฺสนํ, ตํ, ภนฺเต, ปมทสฺสนํ. โอนตวินตาติ เหฏฺา อุปริ จ โอนตา วินตา. กมฺเปตฺวาติ โถกํ จาเลตฺวา ทสฺสนตฺถํ เอกนินฺนาโท เตสํ หตฺถินาคานฺเจว นาคยกฺขกุมฺภณฺฑานํ เทวตานฺจ สทฺเทน. พฺรหฺมาโน เทวานํ อทํสูติ สมฺพนฺโธ.
สชฺฌายมกํสุ ปสาทนีเยสุ ปสาทวเสน สนฺนิปติตปริสาย ปสาทชนนตฺถํ ภควติ นิกฺขมิตฺวาติ ภควติ คนฺธกุฏิโต นิกฺขมิตฺวา. ธรติเยวาติ อทุฏฺตํ ปตฺวา ติฏฺเตว.
โกณฺฑฺสุตฺตวณฺณนา นิฏฺิตา.
๑๐. โมคฺคลฺลานสุตฺตวณฺณนา
๒๑๘. ปจฺจเวกฺขตีติ เตสํ อริยานํ จิตฺตํ อตฺตโน าณจกฺขุนา ปติ อเวกฺขติ ปจฺจเวกฺขติ. ปพฺพตสฺสาติ อิสิคิลิปพฺพตสฺส. ทุกฺขปารํ คตนฺติ วฏฺฏทุกฺขสฺส ปารํ ปริยนฺตํ คตํ ¶ . สพฺพคุณสมฺปนฺนนฺติ สพฺเพหิ พุทฺธคุเณหิ จ สาวกคุเณหิ จ ปริปุณฺณํ. อเนกาการสมฺปนฺนนฺติ รูปโฆสลูขธมฺมปฺปมาณิกานํ สตฺตานํ เตหิ เตหิ อากาเรหิ สพฺเพสฺจ อเนเกหิ อนนฺตาปริเมยฺเยหิ ปสีทิตพฺพากาเรหิ สมนฺนาคตํ. เต ปน อาการา ยสฺมา อนฺสาธารณา พุทฺธคุณา เอว, ตสฺมา อาห ‘‘อเนเกหิ คุเณหิ สมนฺนาคต’’นฺติ.
โมคฺคลฺลานสุตฺตวณฺณนา นิฏฺิตา.
๑๑. คคฺคราสุตฺตวณฺณนา
๒๑๙. เตติ เต เทวมนุสฺเส. ‘‘สรีรวณฺเณนาติ สรีเร ฉวิวณฺเณนา’’ติ วทนฺติ. สรีรวณฺเณนาติ วา ธมฺมรูปกายคุเณน. ‘‘ยสสา’’ติปิ ปาโ, โส เอวตฺโถ. วิคตมโลติ อพฺภามหิกาทีหิ วิคตูปกฺกิเลโส ¶ . ภาณุ วุจฺจติ ปภา, สาติสโย ภาณุ เอตสฺส อตฺถีติ ภาณุมา. สูริโยติ อาห ‘‘อาทิจฺโจ วิยา’’ติ.
คคฺคราสุตฺตวณฺณนา นิฏฺิตา.
๑๒. วงฺคีสสุตฺตวณฺณนา
๒๒๐. โส กิร วิจรตีติ สมฺพนฺโธ. ‘‘ยถายํ ทีโป ชมฺพุทีโปติ ชมฺพุนา ปฺาโต, เอวาหมฺปิ เตน ชมฺพุนา ปฺายิสฺส’’นฺติ ชมฺพุสาขํ ปริหริตฺวา. วาทํ กตฺวาติ ‘‘อิมสฺมึ วาเท สเจ เต ปราชโย โหติ, ตฺวํ เม ทาโส โหหิ. สเจ เม ปราชโย, อหํ เต ภริยา’’ติ เอวํ กติกํ กตฺวา. วาเท ชยปราชยานุภาเวนาติ ตถาปวตฺติเต วาเท ปริพฺพาชกสฺส ชยานุภาเวน เจว อตฺตโน ปราชเยน จ. วยํ อาคมฺมาติ สิปฺปุคฺคหณวยํ อาคมฺม. วิชฺชนฺติ มนฺตํ.
นิพฺพตฺตคติวิภาวนวเสน ฉวสีสภาวํ ทูเสติ วินาเสตีติ ฉวทูสกํ สิปฺปํ, ตถาปวตฺตํ มนฺตปทํ. อตฺตโน อานุภาเวนาติ นิรเย นิพฺพตฺตสตฺตสฺส สีสํ ยตฺถ กตฺถจิ ิตํ พุทฺธานุภาเวน อาเนตฺวา ทสฺเสตฺวา. ขีณาสวสฺส สีสนฺติ ปรมปฺปิจฺฉตาย กฺจิปิ อชานาเปตฺวา อรฺํ ปวิสิตฺวา ปรินิพฺพุตสฺส ขีณาสวสฺส ฉฑฺฑิตํ สีสกฏาหํ. ทสฺเสสีติ อตฺตโน อานุภาเวน อาเนตฺวา ทสฺเสสิ.
‘‘ตุมฺเห, โภ โคตม, ชานาถา’’ติ กามํ วงฺคีโส นิพฺพตฺตฏฺานํ สนฺธาย ปุจฺฉติ, ภควา ปน ¶ อนุปาทิเสสนิพฺพานํ สนฺธาย ‘‘อาม, วงฺคีส…เป… คตึ ชานามี’’ติ อาห. วุตฺตฺเหตํ ‘‘นิพฺพานํ อรหโต คตี’’ติ. วงฺคีโส สยํ มนฺตพเลน คติปริยาปนฺนสฺส คตึ ชานนฺโต ภควนฺตมฺปิ ‘‘อยมฺปิ ตถา’’ติ มฺมาโน ‘‘มนฺเตน ชานาสิ, โภ โคตมา’’ติ อาห. ภควา อตฺตโน พุทฺธาณเมว มนฺตํ กตฺวา ทีเปนฺโต ‘‘อาม, วงฺคีส, เอเกน มนฺเตเนว ชานามี’’ติ อาห. มุธา เอว ทาตพฺพนฺติ อมูลิโก. อนนฺตรหิตาย ภูมิยา สยนํ ถณฺฑิลเสยฺยา. อาทิ-สทฺเทน สายตติยํ อุทโกโรหณภูมิหรณาทึ สงฺคณฺหาติ. โส ตํ…เป… อรหตฺตํ ปาปุณีติ อิมินา วงฺคีสตฺเถโร ปพฺพชิตฺวา น จิรสฺเสว สุขาย ปฏิปทาย อรหตฺตํ ปตฺโต วิย ทิสฺสติ, น โข ปเนตํ ¶ เอวํ ทฏฺพฺพํ, อายตึ เถโร ปพฺพชิตฺวา สมถวิปสฺสนาสุ กมฺมํ อารภิตฺวาปิ ทุกฺขาย ปฏิปทาย ตาทิสํ กาลํ วีตินาเมตฺวา อรหตฺตํ ปาปุณิ. เตนาห –
‘‘นิกฺขนฺตํ วต มํ สนฺตํ, อคารสฺมานคาริยํ;
วิตกฺกา อุปธาวนฺติ, ปคพฺภา กณฺหโต อิเม’’. (สํ. นิ. ๑.๒๐๙; เถรคา. ๑๒๑๘);
อายสฺมโต วงฺคีสสฺส อนภิรติ อุปฺปนฺนา โหติ, ราโค จิตฺตํ อนุทฺธํเสติ, ‘‘กามราเคน ฑยฺหามิ, จิตฺตํ เม ปริฑยฺหตี’’ติอาทิ (เถรคา. ๑๒๓๒).
วิมุตฺติสุขนฺติ สพฺพโส กิเลสวิมุตฺติยํ นิพฺพาเน จ อุปฺปนฺนํ สมฺปติอรหตฺตผลสุขํ ปฏิสํเวเทนฺโตติ ยถาปริจฺฉินฺนํ กาลํ ปติ สมฺมเทว เวเทนฺโต อนุภวนฺโต. กวินา กตํ, ตโต วา อาคตํ, ตสฺส วา อิทนฺติ กาเวยํ, ตเทเวตฺถ ‘‘กาเวยฺย’’นฺติ วุตฺตํ. เย นิยามคตทฺทสาติ เย ภิกฺขู อริยา พุทฺธานํ สาวกา ผลฏฺภาเวน นิยามคตา เจว มคฺคฏฺภาเวน นิยามทสา จ. นิยาโมติ หิ สมฺมตฺตนิยาโม อธิปฺเปโต. สุอาคมนนฺติ มม อิมสฺส สตฺถุโน สนฺติเก อาคมนํ อุปคมนํ, อิมสฺมิฺจ ธมฺมวินเย อาคมนํ ปพฺพชนํ อุปสมฺปทา สุนฺทรํ อาคมนํ. ตตฺถ การณมาห ‘‘ติสฺโส วิชฺชา’’ติอาทิ. อวุตฺตมฺปิ คาถาย อตฺถโต คหิตเมว เถรสฺส ฉฬภิฺภาวโต.
วงฺคีสสุตฺตวณฺณนา นิฏฺิตา.
สารตฺถปฺปกาสินิยา สํยุตฺตนิกาย-อฏฺกถาย
วงฺคีสสํยุตฺตวณฺณนาย ลีนตฺถปฺปกาสนา สมตฺตา.