📜
๙. วนสํยุตฺตํ
๑. วิเวกสุตฺตวณฺณนา
๒๒๑. สํเวเชตุกามาติ ¶ ¶ อตฺถโต สํเวคํ อุปฺปาเทตุกามา. ตถาภูตา นํ กิเลสสงฺคณิกาทิโต วิเวเจตุกามา นาม โหตีติ วุตฺตํ ‘‘วิเวกํ ปฏิปชฺชาเปตุกามา’’ติ. พาหิเรสูติ โคจรชฺฌตฺตโต พหิภูเตสุ. ปุถุตฺตารมฺมเณสูติ รูปาทินานารมฺมเณสุ. จรตีติ ปวตฺตติ. ตฺวํ ชโนติ ตฺวํ อตฺตโน กิเลเสหิ ชนนโต วิสุํ ชาโต ตาทิเส เอว อฺสฺมึ ชเน อิมํ อโยนิโสมนสิการวเสน ปวตฺตมานํ ฉนฺทราคํ วินยสฺสุ วิโนเทหิ. สตํ ตํ สารยามเสติ นิยฺยานิกสาสเน ปพฺพชิตฺวา สตฺถุ สนฺติเก กมฺมฏฺานํ คเหตฺวา อรฺวาเสน จ สติมนฺตํ ปณฺฑิตํ ตํ มยมฺปิ ยถาอุปฺปนฺนํ วิตกฺกํ วิโนทนาย สารยาม, สตํ วา สปฺปุริสานํ กิเลสวิคมนธมฺมํ ปฏิปชฺชิตฺวา วสนฺตํ ตํ สารยาม วฏฺฏทุกฺขํ. ปาตาลนฺติ โมหปาตาลํ กิเลสรโช, ตเทว ‘‘ปาตาล’’นฺติ วุตฺตํ. มา อวหรีติ เหฏฺา ทุคฺคติโสตํ มา อุปเนสิ. สิตนฺติ สมฺพนฺธํ. เตนาห ‘‘สรีรลคฺค’’นฺติ. วิเวกมาปนฺโนติ กิเลสวิเวกํ สมถวิปสฺสนาภาวนมาปนฺโน. อุตฺตมวีริยนฺติ อุสฺโสฬฺหิลกฺขณปฺปตฺตํ วีริยํ, จตุพฺพิธํ สมปฺปธานวีริยํ วา สมฺปตฺตํ. ปคฺคยฺหาติ อาโรเปตฺวา. ปรมวิเวกนฺติ ปรมํ สมุจฺเฉทวิเวกํ.
วิเวกสุตฺตวณฺณนา นิฏฺิตา.
๒. อุปฏฺานสุตฺตวณฺณนา
๒๒๒. กายทรโถ โหติเยว นิยเมน, น จิตฺตทรโถ ตสฺส มคฺเคเนว สมุคฺฆาฏิตตฺตา.
ชราตุโรติ ชราภิภวเนน อาตุโรเยว. ปททฺวเยปิ เอเสว นโย. อุปริฏฺตาย ปริโต ทีฆปุถุลตาย อติวิย วิชฺฌตีติ สตฺติสลฺลคฺคหณํ. เอวํ หิสฺส ตณฺหาสลฺลสฺส สทิสตา. อวิชฺชาย ปน สมฺโมหาปาทเนน ¶ ทุกฺขาปาทเนน จ วิสสทิสตา. รุปฺปโตติ วิการํ อาปาทิยมานสฺส ปีฬิยมานสฺสาติ อตฺโถติ อาห ‘‘ฆฏฺฏิยมานสฺสา’’ติ.
ปพฺพชิตนฺติ ¶ สสนฺตานโต ปพฺพชิตํ วา ราคาทิมลโต ปพฺพชิตํ วา. ตสฺมาติ ยสฺมา เถรสฺเสเวตํ วจนํ, ตสฺมา อยํ อิทานิ วุจฺจมาโน เอตฺถ คาถาย อตฺโถ. เทวตาย หีติอาทิ วุตฺตสฺเสว อตฺถสฺส ปากฏกรณํ. เอตฺถาติ เสสคาถาสุ. อตฺถสฺส วุตฺตนยตฺตา ‘‘อนุตฺตานปทวณฺณนา’’ติ อาห. วินยาติ เหตุมฺหิ นิสฺสกฺกวจนนฺติ ตสฺส เหตุมฺหิ กรณวจเนน อตฺถมาห ‘‘วินเยนา’’ติ. ตถา ‘‘สมติกฺกมา’’ติ เอตฺถาปิ. ปรมปริสุทฺธํ สํกิเลสสมุจฺฉินฺทนโต. อารทฺธวีริยนฺติ สมฺภาวิตวีริยํ. สมฺภาวนฺจสฺส ปคฺคณฺหนํ ปริปูรณฺจาติ อาห ‘‘ปคฺคหิตวีริยํ ปริปุณฺณวีริย’’นฺติ.
อุปฏฺานสุตฺตวณฺณนา นิฏฺิตา.
๓. กสฺสปโคตฺตสุตฺตวณฺณนา
๒๒๓. เฉตนฺติ มิคานํ ชีวิตํ เฉตํ. เตนาห ‘‘มิคลุทฺทก’’นฺติ. โรหิตมิคนฺติ โลหิตวณฺณํ ขุทฺทกมิคํ, ‘‘มหาโรหิตมิค’’นฺติ เกจิ. สตฺถุ สนฺติเก กมฺมฏฺานํ คเหตฺวา ตสฺส ชนปทสฺส สุลภภิกฺขตาย ตตฺถ คนฺตฺวา วิหรตีติ อิมมตฺถํ สนฺธาย ‘‘ปมสุตฺเต วุตฺตนเยเนวา’’ติ วุตฺตํ. อยํ ปน เถโร ปฺจาภิฺโ วิปสฺสนากมฺมิโก. ตฺวาติ ปทานุพนฺธนวเสน คมนํ อุปจฺฉินฺทิตฺวา เถรสฺส อาสนฺนฏฺาเน ตฺวา. ตสฺส วจนํ โสตุํ อารทฺโธ. องฺคุฏฺกํ ชาลาเปสีติ อธิฏฺานพเลน ทณฺฑทีปิกํ วิย อตฺตโน องฺคุฏฺกํ ชาลาเปสิ. อกฺขีหิปิ ปสฺสติ องฺคุฏฺกํ ชาลมานํ. กณฺเณหิปิ สุณาติ เตน วุจฺจมานํ ธมฺมํ เอกเทเสน. จิตฺตํ ปนสฺส ธาวตีติ สมฺพนฺโธ. เอตสฺสปีติ ลุทฺทกสฺสปิ.
อปฺปปฺนฺติ เอตฺถ อปฺป-สทฺโท ‘‘อปฺปหริเต’’ติอาทีสุ วิย อภาวตฺโถติ อาห ‘‘นิปฺปฺ’’นฺติ. การณชานนสมตฺเถนาติ อิมินา การเณน สตฺตานํ สุขํ, อิมินา ทุกฺขนฺติ เอวํ สมาจรมาเนน การณํ ชานิตุํ ¶ สมตฺเถน กมฺมสฺสกตาณสมฺปยุตฺตจิตฺเตนาติ อตฺโถ. สุณาตีติ เกวลํ สวนมตฺตวเสน สุณาติ, น ตทตฺถวเสน. เตนาห ‘‘อตฺถมสฺส น ชานาตี’’ติ. การณรูปานีติ สภาวการณานิ. กึ เม อิมินาติ? ‘‘อิทํ ปปฺจ’’นฺติ ปหาย. วีริยํ ปคฺคยฺหาติ จตุพฺพิธํ สมฺมปฺปธานํ วีริยํ ปคฺคณฺหิตฺวา.
กสฺสปโคตฺตสุตฺตวณฺณนา นิฏฺิตา.
๔. สมฺพหุลสุตฺตวณฺณนา
๒๒๔. สมฺพหุลาติ ¶ สุตฺตนฺตนเยน สมฺพหุลา. สุตฺตนฺเต สชฺฌายึสูติ สุตฺตนฺติกา. วินยํ ธาเรนฺตีติ วินยธรา. ยฺุชนฺตีติ วาสธุเร โยคํ กโรนฺติ. ฆเฏนฺตีติ ตตฺถ วายามํ กโรนฺติ. กโรนฺตานํเยว อรุโณ อุคฺคจฺฉตีติ สมฺพนฺโธ.
โกเมติ กึ อิเม? เตนาห ‘‘กหํ อิเม’’ติ? วชฺชิภูมึ วชฺชิรฏฺํ คตาติ วชฺชิภูมิยา. เตนาห ‘‘วชฺชิรฏฺาภิมุขา คตา’’ติ. นตฺถิ เอเตสํ นิเกภํ นิพทฺธนิวาสฏฺานนฺติ อนิเกตา เตนาห ‘‘อเคหา’’ติ. อุตุ เอว สปฺปายํ, อุตุวเสน วา กายจิตฺตานํ กลฺลตฺตา สปฺปายํ. เอส นโย เสเสสุปิ.
สมฺพหุลสุตฺตวณฺณนา นิฏฺิตา.
๕. อานนฺทสุตฺตวณฺณนา
๒๒๕. อติเวลนฺติ อติพหุกาลํ. ภิกฺขุนา นาม อุปคตานํ อุปนิสินฺนกถามตฺตํ วตฺวา คนฺถธุเรหิ วาสธุเรหิ วา ยุตฺตปยุตฺตจิตฺเตน ภวิตพฺพํ, นาติเวลํ เตสํ สฺตฺติพหุเลน. เถโร ปน ตทา เกนจิ การเณน พหุเวลํ คิหิสฺตฺติพหุโล อโหสิ, ตํ สนฺธาย วุตฺตํ ‘‘อติเวล’’นฺติอาทิ. อิทานิ ตมตฺถํ วิภาเวตุํ ‘‘ภควตี’’ติอาทิ วุตฺตํ. ตนฺติ ตํ ตาทิสํ สฺาปนํ สนฺธาย เอตํ ‘‘อติเวลํ คิหิสฺตฺติพหุโล’’ติ วจนํ วุตฺตํ. ภิกฺขุสงฺฆสฺส กถํ สุตฺวาติ สงฺฆสฺส ¶ มชฺเฌ นิสีทิตฺวา เถเรน กถิตตฺตา วุตฺตํ. สตฺถุสาสนนฺติ ปิฏกตฺตยํ วทติ.
ปสกฺกิยาติ อุปสกฺกิตฺวา คนฺตฺวา. ตํ ปน ตตฺถ อชฺโฌคาหนํ โหตีติ อาห ‘‘ปวิสิตฺวา’’ติ. สงฺขารทุกฺขโต นิพฺพินฺนหทยสฺส สพฺพสงฺขารวินิสฺสฏํ นิพฺพานํ ยาถาวโต ปจฺจเวกฺขนฺตสฺส สมฺมเทว สมสฺสาสกรํ หุตฺวา อุปฏฺหนฺตํ ตํ อุปริ อธิคมาย อุสฺสุกฺกํ กโรนฺโต นิพฺพานํ หทเย นิกฺขิปติ นามาติ อาห – ‘‘นิพฺพานํ…เป… โอเปติ นามา’’ติ. นิพฺพานํ…เป… อารมฺมณโต โอเปติ นามาติ อาเนตฺวา สมฺพนฺโธ. อตฺถวิรหิตา ‘‘พิฬิพิฬี’’ติ ปวตฺตกิริยา พิฬิกา, อยํ ปน คิหิสฺตฺติกถา เถรสฺส อตฺตโน สามฺตฺถอสาธนโต เทวตาย พิฬิกา วิยาติ พิฬิพิฬิกาติ วุตฺตา.
อานนฺทสุตฺตวณฺณนา นิฏฺิตา.
๖. อนุรุทฺธสุตฺตวณฺณนา
๒๒๖. อนนฺตเร ¶ อตฺตภาเวติ อตีตานนฺตเร เทวตฺตภาเว. เถโร หิ ตาวตึสเทวโลกา จวิตฺวา อิธูปปนฺโน. อคฺคมเหสีติ กาจิ ปริจาริกา เทวธีตา จิตฺตปณิธานมตฺเตน อิทานิปิ เทวกาเย ภวิสฺสติ อุปจิตกุสลธมฺมตฺตาติ มฺมานา ตสฺมึ วตฺตมานํ วิย กเถนฺตี ‘‘โสภสี’’ติ อาห. เอวํ อตีตมฺปิสฺส ทิพฺพโสตํ ปจฺจุปฺปนฺนํ วิย มฺเยฺย นาติจิรกาลตฺตาติ ทสฺเสนฺโต ‘‘ปุพฺเพปิ โสภสี’’ติ อาห. สุคตินิรยาทิทุคฺคติยา วเสน ทุคฺคตา เอตรหีติ อธิปฺปาโย. ปฏิปตฺติทุคฺคติยา กาเมสุ สมฺมุจฺฉิตภาวโต.
ปติฏฺหนฺโตติ นิวิสนฺโต. อฏฺหิ การเณหีติ จิรกาลปริภาวนาย วิรุฬฺหมูเลหิ อโยนิโสมนสิการาทิปจฺจยมูลเกหิ วุจฺจมาเนหิ อฏฺหิ การเณหิ. รตฺโต ราควเสนาติ สภาวโต สงฺกปฺปโต จ ยถาสมีหิเต อิฏฺากาเร สกฺกาเย สฺชาตราควสา รตฺโต คิทฺโธ คธิโต. ปติฏฺาตีติ โอรุยฺห ติฏฺติ. ทุฏฺโ โทสวเสนาติ ¶ สภาวโต สงฺกปฺปโต จ ยถาสมีหิเต อนิฏฺากาเร สกฺกาเย สฺชาตโทสวเสน ทุฏฺโ รุปิตจิตฺโต. มูฬฺโห โมหวเสนาติ อสมเปกฺขเนน มูฬฺโห มุยฺหนวเสน. วินิพทฺโธติ อหํกาเรน วิเสสโต นิพนฺธนโต มานวตฺถุสฺมึ พนฺธิโต. มานวเสนาติ เตน เตน มฺนากาเรน. ปรามฏฺโติ ธมฺมสภาวํ นิจฺจาทิวเสน ปรโต อามฏฺโ. ทิฏฺิวเสนาติ มิจฺฉาทสฺสนวเสน. ถามคโตติ ราคาทิกิเลสวเสน ถามํ ถิรภาวํ อุปคโต. อนุสยวเสนาติ มคฺเคน อปฺปหีนตาย อนุ อนุ สนฺตาเน สยนวเสน. อปฺปหีนฏฺโ หิ เตสํ อนุสยฏฺโ. อนิฏฺงฺคโตติ สํสยิโต. วิกฺเขปคโตติ วิกฺขิตฺตภาวํ อุปคโต. อุทฺธจฺจวเสนาติ จิตฺตสฺส อุทฺธตภาววเสน. ตาปีติ ตาปิ เทวกฺาโย. เอวํ ปติฏฺิตาวาติ ยถาวุตฺตนเยน รตฺตภาวาทินา สกฺกายสฺมึ ปติฏฺิตา เอว. นรเทวานนฺติ ปุริสภูตเทวานํ.
ปฏิคนฺตุนฺติ อเปกฺขาวเสน ตโต อปคนฺตุํ อเปกฺขํ วิสฺสชฺเชตุํ. ทุสฺสนฺตนฺติ ทสนฺตํ, ‘‘วตฺถ’’นฺติ เกจิ. สูจึ โยเชตฺวาติ สิพฺพนสุตฺเตน สูจึ โยเชตฺวา ปาเส จ ปเวเสตฺวา. มนาปกาเย เทวนิกาเย ชาตา มนาปกายิกา. เตสํ ปภาวํ ทสฺเสตุํ ‘‘มนสา’’ติอาทิ วุตฺตํ. สมชฺชนฺติ สํหิตํ. คมนภาวนฺติ คมนชฺฌาสยํ. วิกฺขีโณติ วิจฺฉินฺทนวเสน ขีโณ. เทวตานํ อุตฺตริมนุสฺสธมฺมาโรจเน โทโส นตฺถีติ ตาสํ ปุน อนาคมนตฺถํ อรหตฺตํ พฺยากาสิ.
อนุรุทฺธสุตฺตวณฺณนา นิฏฺิตา.
๗. นาคทตฺตสุตฺตวณฺณนา
๒๒๗. อติกาเลนาติ ¶ อติวิย ปุพฺพณฺหกาเลน, กาลสฺเสวาติ อตฺโถ. โกฏิสมฺมฺุชนิยาติ สมฺมฺุชนิโกฏิยา, สมฺมฺุชนิยา เอกเทเสเนวาติ อตฺโถ. อิมินา สมฺมชฺชเน อมนาปการิตํ ทสฺเสติ. มชฺฌนฺหิเก วีติวตฺเตติ คิหิสํสคฺควเสน กาลํ วีตินาเมนฺโต มชฺฌนฺเห พหุวีติวตฺเต. อฺเหิ ภิกฺขูหีติ นาติกาลํ ปวิฏฺเหิ. นิสฺสกฺกวจนฺเจตํ. ภายามิ นาคทตฺตนฺติ ตสฺส ปฏิปตฺตึ ภายิตพฺพํ กตฺวา เทวตา วทนฺตี ¶ ปฏิปตฺติยํ นิโยเชติ. สุปฺปคพฺภนฺติ กายปาคพฺพิยาทีหิ อติวิย สมนฺนาคตํ.
นาคทตฺตสุตฺตวณฺณนา นิฏฺิตา.
๘. กุลฆรณีสุตฺตวณฺณนา
๒๒๘. โอคาหปฺปตฺโตติ วิสฺสาสวเสน อนุปฺปเวสํ ปตฺโต. อฺตรํ กุลนฺติ ตสฺมึ กุเล ชายมฺปตึ สนฺธาย วทติ. ‘‘พหูปการํ เม เอตํ กุลํ จิรํ สปฺปายาหารทานาทินา; ตสฺมา อิธาหํ อคฺคทกฺขิเณยฺโย ชาโต; อิเมสํเยว เทยฺยธมฺมปฏิคฺคณฺหเนน ปฺุํ วฑฺเฒสฺสามี’’ติ จินฺเตสิ. เตนาห ‘‘อฺตฺถ คนฺตฺวา กึ กริสฺสามี’’ติอาทิ. สาติ เทวตา. อุโภเปเตติ ตํ ภิกฺขฺุจ ฆรณิฺจ สนฺธาย วทติ. ปฏิคาธปฺปตฺตาติ ปฏิคาธํ ปตฺตา อฺมฺสฺมึ ปติฏฺิตวิสฺสาเสน.
วิสฺสมปฺปตฺติวเสน สนฺติฏฺนฺติ เอตฺถาติ สณฺานํ, วิสฺสมนฏฺานํ. สมาคนฺตฺวาติ สนฺนิปติตฺวา. ปฏิฺูทาหรเณหิ มนฺตยตีติ มนฺตนํ, าปกํ การณํ. ปฏิโลมสทฺทาติ ปฏิโลมภาเวน ปติตตฺตา อสจฺจวิภาวนา ปฏิกูลสทฺทา. เตน การเณนาติ เตน การณปฏิรูปเกน มิจฺฉาวจเนน. น มงฺกุโหตพฺพํ อการกภาวโต. สทฺเทน ปริตสฺสตีติ ปเรหิ อตฺตนิ ปยุตฺตมิจฺฉาสทฺทมตฺเตน ปริตสฺสนสีโล. วตํ น สมฺปชฺชตีติ ยถาสมาทินฺนวตํ ลหุจิตฺตตาย น ปาริปูรึ คจฺฉติ. สมฺปนฺนวโตติ ปริปุณฺณสีลาทิวตคุโณ
กุลฆรณีสุตฺตวณฺณนา นิฏฺิตา.
๙. วชฺชิปุตฺตสุตฺตวณฺณนา
๒๒๙. วชฺชิรฏฺเ ราชปุตฺโตติ วชฺชิรฏฺเ ชาตสํวทฺโธ วชฺชิราชปุตฺโต. สพฺพรตฺติจาโรติ ฉณสมฺปตฺติยา อิโต จิโต จรนฺเตหิ อนุภวิตพฺพนกฺขตฺตมโห. เตนาห ‘‘กตฺติกนกฺขตฺตํ โฆเสตฺวา’’ ¶ ติอาทิ. เอกาพทฺธํ โหตีติ ยสฺมา จาตุมหาราชิกเทวา ตสฺมึ ทิวเส นกฺขตฺตํ ¶ โฆเสตฺวา อตฺตโน ปฺุานุภาวสิทฺธาย ทิพฺพสมฺปตฺติยา มหนฺตํ นกฺขตฺตกีฬาสุขํ อนุภวนฺติ, ตสฺมา ตํ เตหิ เอกาพทฺธํ วิย โหติ. เภริอาทิตูริยานนฺติ เภริมุทิงฺคสงฺขปณววีณาทิตูริยานํ. ตาฬิตานนฺติ อารทฺธลยานุรูปํ ปหฏานํ. วีณาทีนนฺติ วีณาเวณุโคมุขีอาทีนํ. วาทิตานนฺติ ยถารทฺธมุจฺฉนานุรูปํ สงฺฆฏฺฏิตานํ. อภาสีติ เตน สทฺเทน อากฑฺฒิยมานหทโย อโยนิโส อุมฺมุชฺชิตฺวา ‘‘มหตี วต เม ชานี’’ติ อนุตฺถุนนฺโต อภาสิ. ฉฑฺฑิตทารุกํ วิยาติ วเน ฉฑฺฑิตนิรตฺถกกฬิงฺครํ วิย. ลามกตโรติ นิหีนตโร. เทวตา ปมปฺปิตํ อาณึ ปฏาณิยา นีหรนฺตี วิย เตน ภิกฺขุนา วุตฺตมตฺถํ อปเนนฺตี ‘‘ตสฺส เต พหุกา ปิหยนฺตี’’ติ อโวจาติ วุตฺตนฺติ ทสฺเสนฺโต ‘‘เถโร’’ติอาทิมาห. สคฺคํ คจฺฉนฺตานํ ยถา เนรยิกา ปิหยนฺติ, เอวํ สมฺมาปฏิปนฺนสฺส ตุยฺหํ พหู ปิหยนฺติ, ตสฺมา ตฺวํ ‘‘ปาปิโย’’ติ อตฺตานํ มา มฺิตฺถาติ อธิปฺปาโย.
วชฺชิปุตฺตสุตฺตวณฺณนา นิฏฺิตา.
๑๐. สชฺฌายสุตฺตวณฺณนา
๒๓๐. นิสฺสรณปริยตฺติวเสนาติ อทฺธา อิมํ ปริยตฺตึ นิสฺสาย วฏฺฏทุกฺขโต นิสฺสริตุํ ลพฺภาติ เอวํ นิสฺสรณปริยตฺติวเสน. สชฺฌายนโตติ วิมุตฺตายตนสีเส ตฺวา สชฺฌายนโต. อิทานิ ตสฺส นิสฺสรณปริยตฺติวเสน สชฺฌายนกรณํ, ปฏิปตฺติวเสน วตฺตปฏิวตฺตกรณํ, วิปสฺสนาภาวนฺจ ทสฺเสตุํ ‘‘โส กิรา’’ติอาทิ วุตฺตํ. อรหตฺตํ ปตฺตทิวเส ปฏิปตฺติกิตฺตนาย ปุริมทิวเสสุปิ ตถา ปฏิปชฺชิ, วิปสฺสนํ ปน อุสฺสุกฺกาเปตุํ นาสกฺขีติ ทสฺเสติ. กาลํ อติวตฺเตตีติ อิทํ ‘‘สงฺกสายตี’’ติ ปทสฺส อตฺถวจนํ. เถรสฺสาติ สชฺฌายกตฺเถรสฺส.
ธมฺมปทานีติ สีลาทิธมฺมกฺขนฺธทีปกานิ ปทานิ. เตนาห ‘‘สพฺพมฺปิ พุทฺธวจนํ อธิปฺเปต’’นฺติ. น คณฺหาสิ อุทฺเทสนฺติ อธิปฺปาโย. ปาฬิยํ ‘‘ภิกฺขูหิ สํวสนฺโต’’ติ อิมินา เตสํ ธมฺมสฺสวนตฺถายปิ ธมฺโม ปริยาปุณิตพฺโพติ ทสฺเสติ. วิรชฺชติ เอเตนาติ วิราโค, อริยมคฺโค. ชานิตฺวาติ ปริฺาภิสมยวเสน ทิฏฺสุตาทึ ยาถาวโต ชานิตฺวา ปฏิวิชฺฌิตฺวา. วิสฺสชฺชนนฺติ ¶ ปหานํ. น พุทฺธวจนสฺส วิสฺสชฺชนํ. ภณฺฑาคาริกปริยตฺติยาปิ อนฺุาตตฺตา ปเคว นิสฺสรณตฺถาย, ตตฺถ ปน มตฺตา ชานิตพฺพาติ ทสฺเสนฺโต ‘‘เอตฺตาวตา’’ติอาทิมาห.
สชฺฌายสุตฺตวณฺณนา นิฏฺิตา.
๑๑. อกุสลวิตกฺกสุตฺตวณฺณนา
๒๓๑. อกุสเล ¶ วิตกฺเกติ อโกสลฺลสมฺภูตฏฺเน อกุสเล มิจฺฉาวิตกฺเก. โยนิ วุจฺจติ อุปาโย, ตสฺมา อสุภาทิเก สุภาทิวเสน มนสิกาโร อโยนิโสมนสิกาโรติ อาห ‘‘อนุปายมนสิกาเรนา’’ติ. ปาสาทิกกมฺมฏฺานนฺติ ปสาทาวหํ พุทฺธานุสฺสติอาทิกมฺมฏฺานํ. พลวปีติฺจ สุขฺจาติ นีวรณวิกฺขมฺภนโต พลวนฺตํ อุปจารชฺฌานสหคตํ ปีติฺจ สุขฺจ.
อกุสลวิตกฺกสุตฺตวณฺณนา นิฏฺิตา.
๑๒. มชฺฌนฺหิกสุตฺตวณฺณนา
๒๓๒. นนฺทนวคฺเคติ นนฺทนวคฺควณฺณนายํ ตตฺถ อิธาปิ คาถาย วิเสสาภาวโต. ยทิ เอวํ กสฺมา ตตฺถ สงฺคีตํ อิธ คหิตนฺติ? เทวตาปฏิสํยุตฺตตํ อุปาทาย เทวตาสํยุตฺเต สงฺคหิตมฺปิ อฏฺุปฺปตฺติยา ปฏิสํยุตฺตตฺตา อิธ คหิตํ.
มชฺฌนฺหิกสุตฺตวณฺณนา นิฏฺิตา.
๑๓. ปากตินฺทฺริยสุตฺตวณฺณนา
๒๓๓. เตรสเม ยํ วตฺตพฺพํ, ตํ วิตฺถาริตเมวาติ โยชนา. ชนฺตุเทวปุตฺตสุตฺเตติ ชนฺตุเทวปุตฺตสุตฺตสํวณฺณนาย. ‘‘ตตฺถ สงฺคีตํ อิธาปี’’ติอาทิ อนนฺตรสุตฺตวณฺณนายํ วุตฺตนยเมว.
ปากตินฺทฺริยสุตฺตวณฺณนา นิฏฺิตา.
๑๔. คนฺธตฺเถนสุตฺตวณฺณนา
๒๓๔. คนฺธารมฺมณํ ¶ อุปนิชฺฌายตีติ คนฺธสงฺขาตํ อารมฺมณํ อุเปจฺจ นิชฺฌายติ, รูปารมฺมเณน วิย วิฺาเณน รูปํ, คนฺธารมฺมเณน ตํ อุเปจฺจ นิชฺฌายติ ปจฺจกฺขโต, ยาถาวโต สภาวโต ปฏิวิชฺฌตีติ อตฺโถ. อุปสิงฺฆิสฺสตีติ ตณฺหาวเสน อุปคนฺตฺวา สิงฺฆิสฺสติ.
เอกงฺคเมตํ ¶ เถยฺยานนฺติ อารมฺมณวเสน เถยฺยวตฺถูสุ วิภชิยมาเนสุ เอกมงฺคเมตํ คนฺธารมฺมณนฺติ อาห ‘‘เถนิตพฺพาน’’นฺติอาทิ. โอชาเปกฺขาย เถยฺยาย ปวตฺตมานาย ธมฺมารมฺมณตาปิ ตสฺสา สิยา, สา ปน น มธุรา เถยฺยกตา จาติ ‘‘ปฺจโกฏฺาสาน’’นฺติ วุตฺตํ. กามฺจ ตํ คนฺธารมฺมณํ เกนจิ ปริคฺคหิตํ น โหตีติ อาทิยิตุํ สกฺกา, สตฺถารา ปน อนนฺุาตตฺตา น ยุตฺโต ตสฺส ปริโภโค. ยํ ปน เตน ภิกฺขุนา วุตฺตํ ‘‘น หรามิ น ภฺชามี’’ติ, ตสฺสปิ อยเมว ปริหาโร. วณฺณียติ ผลํ เอเตนาติ วณฺณํ, การณนฺติ วุตฺตํ ‘‘วณฺเณนาติ การเณนา’’ติ.
ตสฺมินฺติ ตสฺมึ ภิกฺขุสฺมึ. อากิณฺณกมฺมนฺโตติ ตณฺหาทิฏฺิอาทิวเสน อกุสลกมฺมนฺโต ทิฏฺิโมหตณฺหาทิวเสน อาทิโต ปฏฺาย กุสลกมฺมานํ ปฏิกฺเขปนโต. ทิฏฺิวเสน จ กถินกกฺขฬขริคตตฺตา ‘‘อขีณกมฺมนฺโต กกฺขฬกมฺมนฺโต’’ติ วุตฺตํ.
อากิณฺณลุทฺโทติ อากิณฺโณ หุตฺวา กกฺขโฬ. เตนาห ‘‘พหุปาโป’’ติอาทิ. มกฺขิโตติ ลิตฺโต. ตนฺติ เทวตาโจทนํ. ตสฺมาติ อติกฺกมฺม ิตตฺตา‘‘ตฺวฺจารหามิ วตฺตเว’’ติ เอวมาห.
คเวสนฺตสฺส อตฺตโน สนฺตาเน อุปฺปาทนวเสน ปริเยสนฺตสฺส. อเนกโยชนายามวิตฺถารํ คคนตลํ พฺยาเปตฺวา อุปฺปนฺนวลาหกกูฏปฺปมาณํ วิย. สุทฺโธติ สีเลน ปริสุทฺโธ อยนฺติ ชานาสิ. สุคตินฺติ สุนฺทรนิพฺพตฺตึ. เตน นิพฺพานสฺสปิ สงฺคโห สิทฺโธ.
คนฺธตฺเถนสุตฺตวณฺณนา นิฏฺิตา.
สารตฺถปฺปกาสินิยา สํยุตฺตนิกาย-อฏฺกถาย
วนสํยุตฺตวณฺณนาย ลีนตฺถปฺปกาสนา สมตฺตา.