อฏฺกถา > สุตฺตปิฏก (อฏฺกถา) > สํยุตฺตนิกาย (อฏฺกถา) > นิทานวคฺค-อฏฺกถา

๑๒๔. อนมตคฺคสํยุตฺตสฺส ¶ ¶ ¶ ปเม อนมตคฺโคติ อนุ อมตคฺโค, วสฺสสตํ วสฺสสหสฺสํ าเณน อนุคนฺตฺวาปิ อมตคฺโค อวิทิตคฺโค, นาสฺส สกฺกา อิโต วา เอตฺโต วา อคฺคํ ชานิตุํ, อปริจฺฉินฺนปุพฺพาปรโกฏิโกติ อตฺโถ. สํสาโรติ ขนฺธาทีนํ อวิจฺฉินฺนปฺปวตฺตา ปฏิปาฏิ. ปุพฺพา โกฏิ น ปฺายตีติ ปุริมมริยาทา น ทิสฺสติ. ยทคฺเคน จสฺส ปุริมา โกฏิ น ปฺายติ, ปจฺฉิมาปิ ตทคฺเคเนว น ปฺายติ, เวมชฺเฌเยว ปน สตฺตา สํสรนฺติ. ปริยาทานํ คจฺเฉยฺยาติ อิทํ อุปมาย ขุทฺทกตฺตา วุตฺตํ. พาหิรสมยสฺมิฺหิ อตฺโถ ปริตฺโต โหติ, อุปมา มหตี. ‘‘หตฺถี วิย อยํ โคโณ, โคโณ วิย สูกโร, สมุทฺโท วิย ตฬาก’’นฺติ หิ วุตฺเต น เตสํ ตาทิสํ ปมาณํ โหติ. พุทฺธสมเย ปน อุปมา ปริตฺตา, อตฺโถ มหา. ปาฬิยฺหิ เอโก ชมฺพุทีโป คหิโต, เอวรูปานํ ปน ชมฺพุทีปานํ สเตปิ สหสฺเสปิ สตสหสฺเสปิ ติณาทีนิ เตน อุปกฺกเมน ปริยาทานํ คจฺเฉยฺยุํ, น ตฺเวว ปุริสสฺส มาตุ มาตโรติ. ทุกฺขํ ปจฺจนุภูตนฺติ ตุมฺเหหิ ทุกฺขํ อนุภูตํ. ติพฺพนฺติ ตสฺเสว เววจนํ. พฺยสนนฺติ าติพฺยสนาทิอเนกวิธํ. กฏสีติ สุสานํ, ปถวีเยว วา. สา หิ ปุนปฺปุนํ มรนฺเตหิ สรีรนิกฺเขเปน วฑฺฒิตา. อลเมวาติ ยุตฺตเมว. ปมํ.

๑๒๕. ทุติเย มหาปถวินฺติ จกฺกวาฬปริยนฺตํ มหาปถวึ. นิกฺขิเปยฺยาติ ตํ ปถวึ ภินฺทิตฺวา วุตฺตปฺปมาณํ คุฬิกํ กริตฺวา เอกมนฺตํ เปยฺย. ทุติยํ.

๑๒๖. ตติเย ¶ ¶ ¶ กนฺทนฺตานนฺติ สสทฺทํ รุทมานานํ. ปสฺสนฺนนฺติ สนฺทิตํ ปวตฺตํ. จตูสุ มหาสมุทฺเทสูติ สิเนรุรสฺมีหิ ปริจฺฉินฺเนสุ จตูสุ มหาสมุทฺเทสุ. สิเนรุสฺส หิ ปาจีนปสฺสํ รชตมยํ, ทกฺขิณปสฺสํ มณิมยํ, ปจฺฉิมปสฺสํ ผลิกมยํ, อุตฺตรปสฺสํ สุวณฺณมยํ. ปุพฺพทกฺขิณปสฺเสหิ นิกฺขนฺตา รชตมณิรสฺมิโย เอกโต หุตฺวา มหาสมุทฺทปิฏฺเน คนฺตฺวา จกฺกวาฬปพฺพตํ อาหจฺจ ติฏฺนฺติ, ทกฺขิณปจฺฉิมปสฺเสหิ นิกฺขนฺตา มณิผลิกรสฺมิโย, ปจฺฉิมุตฺตรปสฺเสหิ นิกฺขนฺตา ผลิกสุวณฺณรสฺมิโย, อุตฺตรปาจีนปสฺเสหิ นิกฺขนฺตา สุวณฺณรชตรสฺมิโย เอกโต หุตฺวา มหาสมุทฺทปิฏฺเน คนฺตฺวา จกฺกวาฬปพฺพตํ อาหจฺจ ติฏฺนฺติ. ตาสํ รสฺมีนํ อนฺตเรสุ จตฺตาโร มหาสมุทฺทา โหนฺติ. เต สนฺธาย วุตฺตํ ‘‘จตูสุ มหาสมุทฺเทสู’’ติ. าติพฺยสนนฺติอาทีสุ พฺยสนนฺติ วิอสนํ, วินาโสติ อตฺโถ. าตีนํ พฺยสนํ าติพฺยสนํ, โภคานํ พฺยสนํ โภคพฺยสนํ. โรโค ปน สยเมว อาโรคฺยํ วิยสติ วินาเสตีติ พฺยสนํ, โรโคว พฺยสนํ โรคพฺยสนํ. ตติยํ.

๑๒๗. จตุตฺเถ มาตุถฺนฺติ เอกนามิกาย มนุสฺสมาตุ ขีรํ. อิเมสฺหิ สตฺตานํ คณฺฑุปฺปาทกิปิลฺลิกาทีสุ วา มจฺฉกจฺฉปาทีสุ วา ปกฺขิชาเตสุ วา นิพฺพตฺตกาเล มาตุขีรเมว นตฺถิ, อชปสุมหึสาทีสุ นิพฺพตฺตกาเล ขีรํ อตฺถิ, ตถา มนุสฺเสสุ. ตตฺถ อชาทิกาเล จ มนุสฺเสสุ จาปิ ‘‘เทวี สุมนา ติสฺสา’’ติ เอวํ นานานามิกานํ กุจฺฉิยํ นิพฺพตฺตกาเล อคฺคเหตฺวา ติสฺสาติ เอกนามิกาย เอว มาตุ กุจฺฉิยํ นิพฺพตฺตกาเล ปีตํ ถฺํ จตูสุ มหาสมุทฺเทสุ อุทกโต พหุตรนฺติ เวทิตพฺพํ. จตุตฺถํ.

๑๒๘. ปฺจเม สกฺกา ปน, ภนฺเตติ โส กิร ภิกฺขุ จินฺเตสิ – ‘‘สตฺถา อนมตคฺคสฺส สํสารสฺส ทีฆตมตฺตา ‘น สุกรํ น สุกร’นฺติ กเถติเยว ¶ , กถํ นจฺฉินฺทติ ¶ , สกฺกา นุ โข อุปมํ การาเปตุ’’นฺติ. ตสฺมา เอวมาห. กาสิเกนาติ ตโย กปฺปาสํสู เอกโต คเหตฺวา ¶ กนฺติตสุตฺตมเยน อติสุขุมวตฺเถน. เตน ปน ปริมฏฺเ กิตฺตกํ ขีเยยฺยาติ. สาสปมตฺตํ. ปฺจมํ.

๑๒๙. ฉฏฺเ อายสํ นครนฺติ อายเสน ปากาเรน ปริกฺขิตฺตํ นครํ, น ปน อนฺโต อายเสหิ เอกภูมิกาทิปาสาเทหิ อากิณฺณนฺติ ทฏฺพฺพํ. ฉฏฺํ.

๑๓๐. สตฺตเม อนุสฺสเรยฺยุนฺติ เอเกน กปฺปสตสหสฺเส อนุสฺสริเต อปโร ตสฺส ิตฏฺานโต อฺํ สตสหสฺสํ, อฺโปิ อฺนฺติ เอวํ จตฺตาโรปิ จตฺตาริสตสหสฺสานิ อนุสฺสเรยฺยุํ. สตฺตมํ.

๑๓๑-๑๓๒. อฏฺเม ยา เอตสฺมึ อนฺตเร วาลิกาติ ยา เอตสฺมึ อายามโต ปฺจโยชนสติเก อนฺตเร วาลิกา. นวเม วตฺตพฺพํ นตฺถิ. อฏฺมนวมานิ.

๑๓๓. ทสเม อฏฺิกงฺกโลติอาทีนิ ตีณิปิ ราสิเววจนาเนว. อิเมสํ ปน สตฺตานํ สอฏฺิกาลโต อนฏฺิกาโลว พหุตโร. คณฺฑุปฺปาทกาทิปาณภูตานฺหิ เอเตสํ อฏฺิเมว นตฺถิ, มจฺฉกจฺฉปาทิภูตานํ ปน อฏฺิเมว พหุตรํ, ตสฺมา อนฏฺิกาลฺจ พหุอฏฺิกาลฺจ อคฺคเหตฺวา สมฏฺิกาโลว คเหตพฺโพ. อุตฺตโร ¶ คิชฺฌกูฏสฺสาติ คิชฺฌกูฏสฺส อุตฺตรปสฺเส ิโต. มคธานํ คิริพฺพเชติ มคธรฏฺสฺส คิริพฺพเช, คิริปริกฺเขเป ิโตติ อตฺโถ. เสสํ สพฺพตฺถ อุตฺตานเมวาติ. ทสมํ.

๑๓๔. ทุติยวคฺคสฺส ¶ ¶ ปเม ทุคฺคตนฺติ ทลิทฺทํ กปณํ. ทุรูเปตนฺติ ทุสฺสณฺาเนหิ หตฺถปาเทหิ อุเปตํ. ปมํ.

๑๓๕. ทุติเย สุขิตนฺติ สุขสมปฺปิตํ มหทฺธนํ มหาโภคํ. สุสชฺชิตนฺติ อลงฺกตปฏิยตฺตํ หตฺถิกฺขนฺธคตํ มหาปริวารํ. ทุติยํ.

๑๓๖. ตติเย ปาเวยฺยกาติ ปาเวยฺยเทสวาสิโน. สพฺเพ อารฺิกาติอาทีสุ ธุตงฺคสมาทานวเสน เตสํ อารฺิกาทิภาโว เวทิตพฺโพ. สพฺเพ สสํโยชนาติ สพฺเพ สพนฺธนา, เกจิ โสตาปนฺนา, เกจิ สกทาคามิโน, เกจิ อนาคามิโน. เตสุ หิ ปุถุชฺชโน วา ขีณาสโว วา นตฺถิ. คุนฺนนฺติอาทีสุ เสตกาฬาทิวณฺเณสุ เอเกกวณฺณกาโลว คเหตพฺโพ. ปาริปนฺถกาติ ปริปนฺเถ ติฏฺนกา ปนฺถฆาตโจรา. ปารทาริกาติ ปรทารจาริตฺตํ อาปชฺชนกา. ตติยํ.

๑๓๗-๑๔๒. จตุตฺถาทีสุ ลิงฺคนิยเมน เจว จกฺกวาฬนิยเมน จ อตฺโถ เวทิตพฺโพ. ปุริสานฺหิ มาตุคามกาโล, มาตุคามานฺจ ปุริสกาโลติ เอวเมตฺถ ลิงฺคนิยโม. อิมมฺหา จกฺกวาฬา สตฺตา ปรจกฺกวาฬํ, ปรจกฺกวาฬา จ อิมํ จกฺกวาฬํ สํสรนฺติ. เตสุ อิมสฺมึ จกฺกวาเฬ มาตุคามกาเล มาตุภูตฺเว ทสฺเสนฺโต โย นมาตาภูตปุพฺโพติ อาห. โย นปิตาภูตปุพฺโพติอาทีสุปิ เอเสว นโย. จตุตฺถาทีนิ.

๑๔๓. ทสเม ¶ ¶ ¶ ภูตปุพฺพนฺติ อตีตกาเล เอกํ อปทานํ อาหริตฺวา ทสฺเสติ. สมฺา อุทปาทีติ ปฺตฺติ อโหสิ. จตูเหน อาโรหนฺตีติ อิทํ ถามมชฺฌิเม สนฺธาย วุตฺตํ. อคฺคนฺติ อุตฺตมํ. ภทฺทยุคนฺติ สุนฺทรยุคลํ. ตีเหน อาโรหนฺตีติ เอตฺตาวตา กิร ทฺวินฺนํ พุทฺธานํ อนฺตเร โยชนํ ปถวี อุสฺสนฺนา, โส ปพฺพโต ติโยชนุพฺเพโธ ชาโต.

อปฺปํ วา ภิยฺโยติ วสฺสสตโต อุตฺตรึ อปฺปํ ทส วา วีสํ วา วสฺสานิ. ปุน วสฺสสตเมว ชีวนโก นาม นตฺถิ, อุตฺตมโกฏิยา ปน สฏฺิ วา อสีติ วา วสฺสานิ ชีวนฺติ. วสฺสสตํ ปน อปฺปตฺวา ปฺจวสฺสทสวสฺสาทิกาเล มียมานาว พหุกา. เอตฺถ จ กกุสนฺโธ ภควา จตฺตาลีสวสฺสสหสฺสายุกกาเล, โกณาคมโน ตึสวสฺสสหสฺสายุกกาเล นิพฺพตฺโตติ อิทํ อนุปุพฺเพน ปริหีนสทิสํ กตํ, น ปน เอวํ ปริหีนํ, วฑฺฒิตฺวา วฑฺฒิตฺวา ปริหีนนฺติ เวทิตพฺพํ. กถํ? กกุสนฺโธ ตาว ภควา อิมสฺมึเยว กปฺเป จตฺตาลีสวสฺสสหสฺสายุกกาเล นิพฺพตฺโต อายุปฺปมาณํ ปฺจ โกฏฺาเส กตฺวา จตฺตาโร ตฺวา ปฺจเม วิชฺชมาเนเยว ปรินิพฺพุโต. ตํ อายุ ปริหายมานํ ทสวสฺสกาลํ ปตฺวา ปุน วฑฺฒมานํ อสงฺเขยฺยํ หุตฺวา ตโต ปริหายมานํ ตึสวสฺสสหสฺสายุกกาเล ิตํ, ตทา โกณาคมโน นิพฺพตฺโต. ตสฺมิมฺปิ ตเถว ปรินิพฺพุเต ตํ อายุ ทสวสฺสกาลํ ปตฺวา ปุน วฑฺฒมานํ อสงฺเขยฺยํ หุตฺวา ปริหายิตฺวา วีสวสฺสสหสฺสกาเล ิตํ, ตทา กสฺสโป ภควา นิพฺพตฺโต. ตสฺมิมฺปิ ตเถว ปรินิพฺพุเต ตํ อายุ ทสวสฺสกาลํ ปตฺวา ปุน วฑฺฒมานํ อสงฺเขยฺยํ หุตฺวา ปริหายิตฺวา วสฺสสตกาลํ ปตฺตํ, อถ อมฺหากํ สมฺมาสมฺพุทฺโธ นิพฺพตฺโต. เอวํ อนุปุพฺเพน ปริหายิตฺวา วฑฺฒิตฺวา วฑฺฒิตฺวา ปริหีนนฺติ เวทิตพฺพํ. ตตฺถ จ ยํ อายุปริมาเณสุ มนฺเทสุ พุทฺธา นิพฺพตฺตนฺติ, เตสมฺปิ ตเทว อายุปริมาณํ โหตีติ. ทสมํ.

อนมตคฺคสํยุตฺตวณฺณนา นิฏฺิตา.