📜
นโม ตสฺส ภควโต อรหโต สมฺมาสมฺพุทฺธสฺส
สํยุตฺตนิกาโย
นิทานวคฺโค
๑. นิทานสํยุตฺตํ
๑. พุทฺธวคฺโค
๑. ปฏิจฺจสมุปฺปาทสุตฺตํ
๑. เอวํ ¶ ¶ ¶ ¶ เม สุตํ – เอกํ สมยํ ภควา สาวตฺถิยํ วิหรติ เชตวเน อนาถปิณฺฑิกสฺส อาราเม. ตตฺร โข ภควา ภิกฺขู อามนฺเตสิ – ‘‘ภิกฺขโว’’ติ. ‘‘ภทนฺเต’’ติ เต ภิกฺขู ภควโต ปจฺจสฺโสสุํ. ภควา เอตทโวจ – ‘‘ปฏิจฺจสมุปฺปาทํ โว, ภิกฺขเว, เทเสสฺสามิ; ตํ สุณาถ, สาธุกํ มนสิ กโรถ; ภาสิสฺสามี’’ติ. ‘‘เอวํ, ภนฺเต’’ติ โข เต ภิกฺขู ภควโต ปจฺจสฺโสสุํ. ภควา เอตทโวจ –
‘‘กตโม ¶ จ, ภิกฺขเว, ปฏิจฺจสมุปฺปาโท? อวิชฺชาปจฺจยา, ภิกฺขเว, สงฺขารา; สงฺขารปจฺจยา วิฺาณํ; วิฺาณปจฺจยา นามรูปํ; นามรูปปจฺจยา สฬายตนํ; สฬายตนปจฺจยา ผสฺโส; ผสฺสปจฺจยา เวทนา; เวทนาปจฺจยา ตณฺหา; ตณฺหาปจฺจยา อุปาทานํ; อุปาทานปจฺจยา ภโว; ภวปจฺจยา ชาติ ¶ ; ชาติปจฺจยา ชรามรณํ โสกปริเทวทุกฺขโทมนสฺสุปายาสา สมฺภวนฺติ. เอวเมตสฺส เกวลสฺส ทุกฺขกฺขนฺธสฺส สมุทโย โหติ. อยํ วุจฺจติ, ภิกฺขเว, ปฏิจฺจสมุปฺปาโท.
‘‘อวิชฺชาย ¶ ตฺเวว อเสสวิราคนิโรธา สงฺขารนิโรโธ; สงฺขารนิโรธา ¶ วิฺาณนิโรโธ; วิฺาณนิโรธา นามรูปนิโรโธ; นามรูปนิโรธา สฬายตนนิโรโธ; สฬายตนนิโรธา ผสฺสนิโรโธ; ผสฺสนิโรธา เวทนานิโรโธ; เวทนานิโรธา ตณฺหานิโรโธ; ตณฺหานิโรธา อุปาทานนิโรโธ; อุปาทานนิโรธา ภวนิโรโธ; ภวนิโรธา ชาตินิโรโธ; ชาตินิโรธา ชรามรณํ โสกปริเทวทุกฺขโทมนสฺสุปายาสา นิรุชฺฌนฺติ. เอวเมตสฺส เกวลสฺส ทุกฺขกฺขนฺธสฺส นิโรโธ โหตี’’ติ. อิทมโวจ ภควา. อตฺตมนา เต ภิกฺขู ภควโต ภาสิตํ อภินนฺทุนฺติ. ปมํ.
๒. วิภงฺคสุตฺตํ
๒. สาวตฺถิยํ วิหรติ…เป… ‘‘ปฏิจฺจสมุปฺปาทํ โว, ภิกฺขเว, เทเสสฺสามิ วิภชิสฺสามิ. ตํ สุณาถ, สาธุกํ มนสิ กโรถ; ภาสิสฺสามี’’ติ. ‘‘เอวํ, ภนฺเต’’ติ โข เต ภิกฺขู ภควโต ปจฺจสฺโสสุํ. ภควา เอตทโวจ –
‘‘กตโม จ, ภิกฺขเว, ปฏิจฺจสมุปฺปาโท? อวิชฺชาปจฺจยา, ภิกฺขเว, สงฺขารา; สงฺขารปจฺจยา วิฺาณํ; วิฺาณปจฺจยา นามรูปํ; นามรูปปจฺจยา สฬายตนํ; สฬายตนปจฺจยา ผสฺโส; ผสฺสปจฺจยา เวทนา; เวทนาปจฺจยา ตณฺหา; ตณฺหาปจฺจยา อุปาทานํ; อุปาทานปจฺจยา ภโว; ภวปจฺจยา ชาติ ¶ ; ชาติปจฺจยา ชรามรณํ โสกปริเทวทุกฺขโทมนสฺสุปายาสา สมฺภวนฺติ. เอวเมตสฺส เกวลสฺส ทุกฺขกฺขนฺธสฺส สมุทโย โหติ.
‘‘กตมฺจ, ภิกฺขเว, ชรามรณํ? ยา เตสํ เตสํ สตฺตานํ ตมฺหิ ตมฺหิ สตฺตนิกาเย ชรา ชีรณตา ขณฺฑิจฺจํ ปาลิจฺจํ วลิตฺตจตา อายุโน สํหานิ อินฺทฺริยานํ ปริปาโก; อยํ วุจฺจติ ¶ ชรา. ยา เตสํ ¶ เตสํ สตฺตานํ ตมฺหา ตมฺหา สตฺตนิกายา จุติ จวนตา เภโท อนฺตรธานํ มจฺจุ มรณํ กาลกิริยา ขนฺธานํ เภโท กเฬวรสฺส นิกฺเขโป ( ) [(ชีวิตินฺทฺริยสฺส อุปจฺเฉโท) (สฺยา. กํ.) เอวมุปริปิ, อฏฺกถายํ ปน น ทิสฺสติ], อิทํ วุจฺจติ มรณํ. อิติ อยฺจ ชรา, อิทฺจ มรณํ. อิทํ วุจฺจติ, ภิกฺขเว, ชรามรณํ.
‘‘กตมา จ, ภิกฺขเว, ชาติ? ยา เตสํ เตสํ สตฺตานํ ตมฺหิ ตมฺหิ สตฺตนิกาเย ชาติ สฺชาติ โอกฺกนฺติ นิพฺพตฺติ อภินิพฺพตฺติ ขนฺธานํ ปาตุภาโว อายตนานํ ปฏิลาโภ. อยํ วุจฺจติ, ภิกฺขเว, ชาติ.
‘‘กตโม ¶ จ, ภิกฺขเว, ภโว? ตโย เม, ภิกฺขเว, ภวา – กามภโว, รูปภโว, อรูปภโว. อยํ วุจฺจติ, ภิกฺขเว, ภโว.
‘‘กตมฺจ, ภิกฺขเว, อุปาทานํ? จตฺตาริมานิ, ภิกฺขเว, อุปาทานานิ – กามุปาทานํ, ทิฏฺุปาทานํ, สีลพฺพตุปาทานํ, อตฺตวาทุปาทานํ. อิทํ วุจฺจติ, ภิกฺขเว, อุปาทานํ.
‘‘กตมา จ, ภิกฺขเว, ตณฺหา? ฉยิเม, ภิกฺขเว, ตณฺหากายา – รูปตณฺหา, สทฺทตณฺหา, คนฺธตณฺหา, รสตณฺหา, โผฏฺพฺพตณฺหา, ธมฺมตณฺหา. อยํ วุจฺจติ, ภิกฺขเว, ตณฺหา.
‘‘กตมา ¶ จ, ภิกฺขเว, เวทนา? ฉยิเม, ภิกฺขเว, เวทนากายา – จกฺขุสมฺผสฺสชา เวทนา, โสตสมฺผสฺสชา เวทนา, ฆานสมฺผสฺสชา เวทนา, ชิวฺหาสมฺผสฺสชา เวทนา, กายสมฺผสฺสชา เวทนา, มโนสมฺผสฺสชา เวทนา. อยํ วุจฺจติ, ภิกฺขเว, เวทนา.
‘‘กตโม จ, ภิกฺขเว, ผสฺโส? ฉยิเม, ภิกฺขเว, ผสฺสกายา – จกฺขุสมฺผสฺโส, โสตสมฺผสฺโส, ฆานสมฺผสฺโส, ชิวฺหาสมฺผสฺโส, กายสมฺผสฺโส, มโนสมฺผสฺโส. อยํ วุจฺจติ, ภิกฺขเว, ผสฺโส.
‘‘กตมฺจ, ภิกฺขเว, สฬายตนํ? จกฺขายตนํ, โสตายตนํ, ฆานายตนํ, ชิวฺหายตนํ, กายายตนํ, มนายตนํ – อิทํ วุจฺจติ, ภิกฺขเว, สฬายตนํ.
‘‘กตมฺจ ¶ , ภิกฺขเว, นามรูปํ? เวทนา, สฺา, เจตนา, ผสฺโส, มนสิกาโร – อิทํ วุจฺจติ นามํ. จตฺตาโร จ ¶ มหาภูตา, จตุนฺนฺจ มหาภูตานํ อุปาทายรูปํ. อิทํ วุจฺจติ รูปํ. อิติ อิทฺจ นามํ, อิทฺจ รูปํ. อิทํ วุจฺจติ, ภิกฺขเว, นามรูปํ.
‘‘กตมฺจ, ภิกฺขเว, วิฺาณํ? ฉยิเม, ภิกฺขเว, วิฺาณกายา – จกฺขุวิฺาณํ, โสตวิฺาณํ, ฆานวิฺาณํ, ชิวฺหาวิฺาณํ, กายวิฺาณํ, มโนวิฺาณํ. อิทํ วุจฺจติ, ภิกฺขเว, วิฺาณํ.
‘‘กตเม จ, ภิกฺขเว, สงฺขารา? ตโยเม, ภิกฺขเว, สงฺขารา – กายสงฺขาโร, วจีสงฺขาโร, จิตฺตสงฺขาโร. อิเม วุจฺจนฺติ, ภิกฺขเว, สงฺขารา.
‘‘กตมา ¶ จ, ภิกฺขเว, อวิชฺชา? ยํ โข, ภิกฺขเว, ทุกฺเข อฺาณํ, ทุกฺขสมุทเย อฺาณํ, ทุกฺขนิโรเธ อฺาณํ, ทุกฺขนิโรธคามินิยา ปฏิปทาย อฺาณํ. อยํ วุจฺจติ, ภิกฺขเว, อวิชฺชา.
‘‘อิติ ¶ โข, ภิกฺขเว, อวิชฺชาปจฺจยา สงฺขารา; สงฺขารปจฺจยา วิฺาณํ…เป… เอวเมตสฺส เกวลสฺส ทุกฺขกฺขนฺธสฺส สมุทโย โหติ. อวิชฺชาย ตฺเวว อเสสวิราคนิโรธา สงฺขารนิโรโธ; สงฺขารนิโรธา วิฺาณนิโรโธ…เป… เอวเมตสฺส เกวลสฺส ทุกฺขกฺขนฺธสฺส นิโรโธ โหตี’’ติ. ทุติยํ.
๓. ปฏิปทาสุตฺตํ
๓. สาวตฺถิยํ วิหรติ…เป… ‘‘มิจฺฉาปฏิปทฺจ โว, ภิกฺขเว, เทเสสฺสามิ สมฺมาปฏิปทฺจ. ตํ สุณาถ, สาธุกํ มนสิ กโรถ; ภาสิสฺสามี’’ติ. ‘‘เอวํ ภนฺเต’’ติ โข เต ภิกฺขู ภควโต ปจฺจสฺโสสุํ. ภควา เอตทโวจ –
‘‘กตมา จ, ภิกฺขเว, มิจฺฉาปฏิปทา? อวิชฺชาปจฺจยา, ภิกฺขเว, สงฺขารา; สงฺขารปจฺจยา ¶ วิฺาณํ…เป… เอวเมตสฺส เกวลสฺส ทุกฺขกฺขนฺธสฺส สมุทโย โหติ. อยํ วุจฺจติ, ภิกฺขเว, มิจฺฉาปฏิปทา.
‘‘กตมา ¶ จ, ภิกฺขเว, สมฺมาปฏิปทา? อวิชฺชาย ตฺเวว อเสสวิราคนิโรธา สงฺขารนิโรโธ; สงฺขารนิโรธา วิฺาณนิโรโธ…เป… เอวเมตสฺส เกวลสฺส ทุกฺขกฺขนฺธสฺส นิโรโธ โหติ. อยํ วุจฺจติ, ภิกฺขเว, สมฺมาปฏิปทา’’ติ. ตติยํ.
๔. วิปสฺสีสุตฺตํ
๔. สาวตฺถิยํ วิหรติ…เป… ‘‘วิปสฺสิสฺส, ภิกฺขเว, ภควโต อรหโต สมฺมาสมฺพุทฺธสฺส ¶ ปุพฺเพว สมฺโพธา อนภิสมฺพุทฺธสฺส โพธิสตฺตสฺเสว สโต เอตทโหสิ – ‘กิจฺฉํ วตายํ โลโก อาปนฺโน ชายติ จ ชียติ จ มียติ จ จวติ จ อุปปชฺชติ จ. อถ จ ปนิมสฺส ทุกฺขสฺส นิสฺสรณํ นปฺปชานาติ ชรามรณสฺส. กุทาสฺสุ นาม อิมสฺส ทุกฺขสฺส นิสฺสรณํ ปฺายิสฺสติ ชรามรณสฺสา’’’ติ?
‘‘อถ โข ภิกฺขเว, วิปสฺสิสฺส โพธิสตฺตสฺส เอตทโหสิ – ‘กิมฺหิ นุ โข สติ ชรามรณํ โหติ, กึปจฺจยา ชรามรณ’นฺติ? อถ โข, ภิกฺขเว, วิปสฺสิสฺส โพธิสตฺตสฺส โยนิโส มนสิการา อหุ ปฺาย อภิสมโย – ‘ชาติยา โข สติ ชรามรณํ โหติ, ชาติปจฺจยา ชรามรณ’’’นฺติ.
‘‘อถ ¶ โข, ภิกฺขเว, วิปสฺสิสฺส โพธิสตฺตสฺส เอตทโหสิ – ‘กิมฺหิ นุ โข สติ ชาติ โหติ, กึปจฺจยา ชาตี’ติ? อถ โข, ภิกฺขเว, วิปสฺสิสฺส โพธิสตฺตสฺส โยนิโส มนสิการา อหุ ปฺาย อภิสมโย – ‘ภเว โข สติ ชาติ โหติ, ภวปจฺจยา ชาตี’’’ติ.
‘‘อถ โข, ภิกฺขเว, วิปสฺสิสฺส โพธิสตฺตสฺส เอตทโหสิ – ‘กิมฺหิ นุ โข สติ ภโว โหติ, กึปจฺจยา ภโว’ติ? อถ โข, ภิกฺขเว, วิปสฺสิสฺส โพธิสตฺตสฺส โยนิโส มนสิการา ¶ อหุ ปฺาย อภิสมโย – ‘อุปาทาเน โข สติ ภโว โหติ, อุปาทานปจฺจยา ภโว’’’ติ.
‘‘อถ โข, ภิกฺขเว, วิปสฺสิสฺส โพธิสตฺตสฺส เอตทโหสิ – ‘กิมฺหิ นุ โข สติ อุปาทานํ โหติ, กึปจฺจยา อุปาทาน’นฺติ? อถ โข, ภิกฺขเว, วิปสฺสิสฺส โพธิสตฺตสฺส โยนิโส มนสิการา ¶ อหุ ปฺาย อภิสมโย – ‘ตณฺหาย โข สติ อุปาทานํ ¶ โหติ, ตณฺหาปจฺจยา อุปาทาน’’’นฺติ.
‘‘อถ โข, ภิกฺขเว, วิปสฺสิสฺส โพธิสตฺตสฺส เอตทโหสิ – ‘กิมฺหิ นุ โข สติ ตณฺหา โหติ, กึปจฺจยา ตณฺหา’ติ? อถ โข, ภิกฺขเว, วิปสฺสิสฺส โพธิสตฺตสฺส โยนิโส มนสิการา อหุ ปฺาย อภิสมโย – ‘เวทนาย โข สติ ตณฺหา โหติ, เวทนาปจฺจยา ตณฺหา’’’ติ.
‘‘อถ โข, ภิกฺขเว, วิปสฺสิสฺส โพธิสตฺตสฺส เอตทโหสิ – ‘กิมฺหิ นุ โข สติ เวทนา โหติ, กึปจฺจยา เวทนา’ติ? อถ โข, ภิกฺขเว, วิปสฺสิสฺส โพธิสตฺตสฺส โยนิโส มนสิการา อหุ ปฺาย อภิสมโย – ‘ผสฺเส โข สติ เวทนา โหติ, ผสฺสปจฺจยา เวทนา’’’ติ.
‘‘อถ โข, ภิกฺขเว, วิปสฺสิสฺส โพธิสตฺตสฺส เอตทโหสิ – ‘กิมฺหิ นุ โข สติ ผสฺโส โหติ, กึปจฺจยา ผสฺโส’ติ? อถ โข, ภิกฺขเว, วิปสฺสิสฺส โพธิสตฺตสฺส โยนิโส มนสิการา อหุ ปฺาย อภิสมโย – ‘สฬายตเน โข สติ ผสฺโส โหติ, สฬายตนปจฺจยา ผสฺโส’’’ติ.
‘‘อถ ¶ โข, ภิกฺขเว, วิปสฺสิสฺส โพธิสตฺตสฺส เอตทโหสิ – ‘กิมฺหิ นุ โข สติ สฬายตนํ โหติ, กึปจฺจยา สฬายตน’นฺติ? อถ โข, ภิกฺขเว, วิปสฺสิสฺส โพธิสตฺตสฺส โยนิโส มนสิการา อหุ ปฺาย อภิสมโย – ‘นามรูเป โข สติ สฬายตนํ โหติ, นามรูปปจฺจยา สฬายตน’’’นฺติ.
‘‘อถ ¶ โข, ภิกฺขเว, วิปสฺสิสฺส โพธิสตฺตสฺส เอตทโหสิ – ‘กิมฺหิ นุ โข สติ นามรูปํ โหติ, กึปจฺจยา นามรูป’นฺติ? อถ โข, ภิกฺขเว, วิปสฺสิสฺส โพธิสตฺตสฺส โยนิโส มนสิการา อหุ ปฺาย อภิสมโย – ‘วิฺาเณ โข สติ นามรูปํ โหติ ¶ , วิฺาณปจฺจยา นามรูป’’’นฺติ.
‘‘อถ โข, ภิกฺขเว, วิปสฺสิสฺส โพธิสตฺตสฺส เอตทโหสิ – ‘กิมฺหิ นุ โข สติ วิฺาณํ โหติ, กึปจฺจยา วิฺาณ’นฺติ? อถ โข, ภิกฺขเว, วิปสฺสิสฺส โพธิสตฺตสฺส โยนิโส มนสิการา อหุ ปฺาย อภิสมโย – ‘สงฺขาเรสุ โข สติ วิฺาณํ โหติ, สงฺขารปจฺจยา วิฺาณ’’’นฺติ.
‘‘อถ โข, ภิกฺขเว, วิปสฺสิสฺส โพธิสตฺตสฺส เอตทโหสิ ¶ – ‘กิมฺหิ นุ โข สติ สงฺขารา โหนฺติ, กึปจฺจยา สงฺขารา’ติ? อถ โข, ภิกฺขเว, วิปสฺสิสฺส โพธิสตฺตสฺส โยนิโส มนสิการา อหุ ปฺาย อภิสมโย – ‘อวิชฺชาย โข สติ สงฺขารา โหนฺติ, อวิชฺชาปจฺจยา สงฺขารา’’’ติ.
‘‘อิติ หิทํ อวิชฺชาปจฺจยา สงฺขารา; สงฺขารปจฺจยา วิฺาณํ…เป… เอวเมตสฺส เกวลสฺส ทุกฺขกฺขนฺธสฺส สมุทโย โหติ. ‘สมุทโย, สมุทโย’ติ โข, ภิกฺขเว, วิปสฺสิสฺส โพธิสตฺตสฺส ปุพฺเพ อนนุสฺสุเตสุ ธมฺเมสุ จกฺขุํ อุทปาทิ, าณํ อุทปาทิ, ปฺา อุทปาทิ, วิชฺชา อุทปาทิ, อาโลโก อุทปาทิ.
‘‘อถ โข, ภิกฺขเว, วิปสฺสิสฺส โพธิสตฺตสฺส เอตทโหสิ – ‘กิมฺหิ นุ โข อสติ ชรามรณํ น โหติ, กิสฺส นิโรธา ชรามรณนิโรโธ’ติ? อถ โข, ภิกฺขเว, วิปสฺสิสฺส โพธิสตฺตสฺส โยนิโส มนสิการา อหุ ปฺาย อภิสมโย – ‘ชาติยา โข อสติ ชรามรณํ น โหติ, ชาตินิโรธา ชรามรณนิโรโธ’’’ติ.
‘‘อถ ¶ โข, ภิกฺขเว, วิปสฺสิสฺส โพธิสตฺตสฺส เอตทโหสิ – ‘กิมฺหิ นุ โข อสติ ชาติ น โหติ ¶ , กิสฺส นิโรธา ชาตินิโรโธ’ติ? อถ โข, ภิกฺขเว, วิปสฺสิสฺส โพธิสตฺตสฺส ¶ โยนิโส มนสิการา อหุ ปฺาย อภิสมโย – ‘ภเว โข อสติ ชาติ น โหติ, ภวนิโรธา ชาตินิโรโธ’’’ติ.
‘‘อถ โข, ภิกฺขเว, วิปสฺสิสฺส โพธิสตฺตสฺส เอตทโหสิ – ‘กิมฺหิ นุ โข อสติ ภโว น โหติ, กิสฺส นิโรธา ภวนิโรโธ’ติ? อถ โข, ภิกฺขเว, วิปสฺสิสฺส โพธิสตฺตสฺส โยนิโส มนสิการา อหุ ปฺาย อภิสมโย – ‘อุปาทาเน โข อสติ ภโว น โหติ, อุปาทานนิโรธา ภวนิโรโธ’’’ติ.
‘‘อถ โข, ภิกฺขเว, วิปสฺสิสฺส โพธิสตฺตสฺส เอตทโหสิ – ‘กิมฺหิ นุ โข อสติ อุปาทานํ น โหติ, กิสฺส นิโรธา อุปาทานนิโรโธ’ติ? อถ โข, ภิกฺขเว, วิปสฺสิสฺส โพธิสตฺตสฺส โยนิโส มนสิการา อหุ ปฺาย อภิสมโย – ‘ตณฺหาย โข อสติ อุปาทานํ น โหติ, ตณฺหานิโรธา อุปาทานนิโรโธ’’’ติ.
‘‘อถ ¶ โข, ภิกฺขเว, วิปสฺสิสฺส โพธิสตฺตสฺส เอตทโหสิ – ‘กิมฺหิ นุ โข อสติ ตณฺหา น โหติ, กิสฺส นิโรธา ตณฺหานิโรโธ’ติ? อถ โข, ภิกฺขเว, วิปสฺสิสฺส โพธิสตฺตสฺส โยนิโส มนสิการา อหุ ปฺาย อภิสมโย – ‘เวทนาย โข อสติ ตณฺหา น โหติ, เวทนานิโรธา ตณฺหานิโรโธ’’’ติ.
‘‘อถ โข, ภิกฺขเว, วิปสฺสิสฺส โพธิสตฺตสฺส เอตทโหสิ – ‘กิมฺหิ นุ โข อสติ เวทนา น โหติ, กิสฺส นิโรธา เวทนานิโรโธ’ติ? อถ โข, ภิกฺขเว, วิปสฺสิสฺส โพธิสตฺตสฺส โยนิโส มนสิการา อหุ ปฺาย อภิสมโย – ‘ผสฺเส โข อสติ เวทนา น โหติ, ผสฺสนิโรธา ¶ เวทนานิโรโธ’’’ติ.
‘‘อถ โข, ภิกฺขเว, วิปสฺสิสฺส โพธิสตฺตสฺส เอตทโหสิ – ‘กิมฺหิ นุ โข อสติ ผสฺโส น โหติ, กิสฺส นิโรธา ผสฺสนิโรโธ’ติ? อถ โข ภิกฺขเว, วิปสฺสิสฺส โพธิสตฺตสฺส โยนิโส มนสิการา อหุ ¶ ปฺาย อภิสมโย – ‘สฬายตเน โข อสติ ผสฺโส น โหติ, สฬายตนนิโรธา ผสฺสนิโรโธ’’’ติ.
‘‘อถ ¶ โข, ภิกฺขเว, วิปสฺสิสฺส โพธิสตฺตสฺส เอตทโหสิ – ‘กิมฺหิ นุ โข อสติ สฬายตนํ น โหติ, กิสฺส นิโรธา สฬายตนนิโรโธ’ติ? อถ โข, ภิกฺขเว, วิปสฺสิสฺส โพธิสตฺตสฺส โยนิโส มนสิการา อหุ ปฺาย อภิสมโย – ‘นามรูเป โข อสติ สฬายตนํ น โหติ, นามรูปนิโรธา สฬายตนนิโรโธ’’’ติ.
‘‘อถ โข, ภิกฺขเว, วิปสฺสิสฺส โพธิสตฺตสฺส เอตทโหสิ – ‘กิมฺหิ นุ โข อสติ นามรูปํ น โหติ, กิสฺส นิโรธา นามรูปนิโรโธ’ติ? อถ โข, ภิกฺขเว, วิปสฺสิสฺส โพธิสตฺตสฺส โยนิโส มนสิการา อหุ ปฺาย อภิสมโย – ‘วิฺาเณ โข อสติ นามรูปํ น โหติ, วิฺาณนิโรธา นามรูปนิโรโธ’’’ติ.
‘‘อถ โข, ภิกฺขเว, วิปสฺสิสฺส โพธิสตฺตสฺส เอตทโหสิ – ‘กิมฺหิ นุ โข อสติ วิฺาณํ น โหติ, กิสฺส นิโรธา วิฺาณนิโรโธ’ติ? อถ โข, ภิกฺขเว, วิปสฺสิสฺส โพธิสตฺตสฺส โยนิโส มนสิการา อหุ ปฺาย อภิสมโย – ‘สงฺขาเรสุ โข อสติ วิฺาณํ น โหติ, สงฺขารนิโรธา วิฺาณนิโรโธ’’’ติ.
‘‘อถ ¶ โข, ภิกฺขเว, วิปสฺสิสฺส โพธิสตฺตสฺส เอตทโหสิ – ‘กิมฺหิ นุ โข อสติ สงฺขารา น โหนฺติ, กิสฺส นิโรธา สงฺขารนิโรโธ’ติ ¶ ? อถ โข, ภิกฺขเว, วิปสฺสิสฺส โพธิสตฺตสฺส โยนิโส มนสิการา อหุ ปฺาย อภิสมโย – ‘อวิชฺชาย โข อสติ สงฺขารา น โหนฺติ, อวิชฺชานิโรธา สงฺขารนิโรโธ’’’ติ.
‘‘อิติ หิทํ อวิชฺชานิโรธา สงฺขารนิโรโธ; สงฺขารนิโรธา วิฺาณนิโรโธ…เป… เอวเมตสฺส เกวลสฺส ทุกฺขกฺขนฺธสฺส นิโรโธ โหตีติ. ‘นิโรโธ, นิโรโธ’ติ โข, ภิกฺขเว, วิปสฺสิสฺส โพธิสตฺตสฺส ปุพฺเพ อนนุสฺสุเตสุ ธมฺเมสุ จกฺขุํ อุทปาทิ, าณํ อุทปาทิ, ปฺา อุทปาทิ, วิชฺชา อุทปาทิ, อาโลโก อุทปาทิ’’. จตุตฺถํ.
(สตฺตนฺนมฺปิ พุทฺธานํ เอวํ วิตฺถาเรตพฺโพ).
๕. สิขีสุตฺตํ
๕. สิขิสฺส ¶ ¶ , ภิกฺขเว, ภควโต อรหโต สมฺมาสมฺพุทฺธสฺส…เป….
๖. เวสฺสภูสุตฺตํ
๖. เวสฺสภุสฺส, ภิกฺขเว, ภควโต อรหโต สมฺมาสมฺพุทฺธสฺส…เป….
๗. กกุสนฺธสุตฺตํ
๗. กกุสนฺธสฺส, ภิกฺขเว, ภควโต อรหโต สมฺมาสมฺพุทฺธสฺส…เป….
๘. โกณาคมนสุตฺตํ
๘. โกณาคมนสฺส, ภิกฺขเว, ภควโต อรหโต สมฺมาสมฺพุทฺธสฺส…เป….
๙. กสฺสปสุตฺตํ
๙. กสฺสปสฺส, ภิกฺขเว, ภควโต อรหโต สมฺมาสมฺพุทฺธสฺส…เป….
๑๐. โคตมสุตฺตํ
๑๐. ‘‘ปุพฺเพว ¶ เม, ภิกฺขเว, สมฺโพธา อนภิสมฺพุทฺธสฺส โพธิสตฺตสฺเสว สโต เอตทโหสิ – ‘กิจฺฉํ วตายํ โลโก อาปนฺโน ชายติ จ ชียติ จ มียติ จ จวติ จ อุปปชฺชติ จ. อถ จ ปนิมสฺส ทุกฺขสฺส นิสฺสรณํ นปฺปชานาติ ชรามรณสฺส. กุทาสฺสุ นาม อิมสฺส ทุกฺขสฺส นิสฺสรณํ ปฺายิสฺสติ ชรามรณสฺสา’’’ติ?
‘‘ตสฺส มยฺหํ, ภิกฺขเว, เอตทโหสิ – ‘กิมฺหิ นุ โข สติ ชรามรณํ โหติ, กึปจฺจยา ¶ ชรามรณ’นฺติ ¶ ? ตสฺส มยฺหํ, ภิกฺขเว, โยนิโส มนสิการา อหุ ปฺาย อภิสมโย – ‘ชาติยา โข สติ ชรามรณํ โหติ, ชาติปจฺจยา ชรามรณ’’’นฺติ.
‘‘ตสฺส มยฺหํ, ภิกฺขเว, เอตทโหสิ – ‘กิมฺหิ นุ โข สติ ชาติ โหติ…เป… ภโว… อุปาทานํ… ตณฺหา… เวทนา… ผสฺโส… สฬายตนํ… นามรูปํ… วิฺาณํ… สงฺขารา โหนฺติ, กึปจฺจยา สงฺขารา’ติ? ตสฺส มยฺหํ, ภิกฺขเว ¶ , โยนิโส มนสิการา อหุ ปฺาย อภิสมโย – ‘อวิชฺชาย โข สติ สงฺขารา โหนฺติ, อวิชฺชาปจฺจยา สงฺขารา’’’ติ.
‘‘อิติ หิทํ อวิชฺชาปจฺจยา สงฺขารา; สงฺขารปจฺจยา วิฺาณํ…เป… เอวเมตสฺส เกวลสฺส ทุกฺขกฺขนฺธสฺส สมุทโย โหติ. ‘สมุทโย, สมุทโย’ติ โข เม, ภิกฺขเว, ปุพฺเพ อนนุสฺสุเตสุ ธมฺเมสุ จกฺขุํ อุทปาทิ, าณํ อุทปาทิ, ปฺา อุทปาทิ, วิชฺชา อุทปาทิ, อาโลโก อุทปาทิ.
‘‘ตสฺส มยฺหํ, ภิกฺขเว, เอตทโหสิ – ‘กิมฺหิ นุ โข อสติ ชรามรณํ น โหติ, กิสฺส นิโรธา ชรามรณนิโรโธ’ติ? ตสฺส มยฺหํ, ภิกฺขเว, โยนิโส มนสิการา อหุ ปฺาย อภิสมโย – ‘ชาติยา โข อสติ ชรามรณํ น โหติ, ชาตินิโรธา ชรามรณนิโรโธ’’’ติ.
‘‘ตสฺส มยฺหํ, ภิกฺขเว, เอตทโหสิ – ‘กิมฺหิ นุ โข ¶ อสติ ชาติ น โหติ…เป… ภโว… อุปาทานํ… ตณฺหา… เวทนา… ผสฺโส… สฬายตนํ… นามรูปํ… วิฺาณํ… สงฺขารา น โหนฺติ, กิสฺส นิโรธา สงฺขารนิโรโธ’ติ? ตสฺส มยฺหํ, ภิกฺขเว, โยนิโส มนสิการา อหุ ¶ ปฺาย อภิสมโย – ‘อวิชฺชาย โข อสติ สงฺขารา น โหนฺติ, อวิชฺชานิโรธา สงฺขารนิโรโธ’’’ติ.
‘‘อิติ หิทํ อวิชฺชานิโรธา สงฺขารนิโรโธ; สงฺขารนิโรธา วิฺาณนิโรโธ…เป… เอวเมตสฺส เกวลสฺส ทุกฺขกฺขนฺธสฺส นิโรโธ โหติ. ‘นิโรโธ, นิโรโธ’ติ ¶ โข เม, ภิกฺขเว, ปุพฺเพ อนนุสฺสุเตสุ ธมฺเมสุ จกฺขุํ อุทปาทิ, าณํ อุทปาทิ, ปฺา อุทปาทิ, วิชฺชา อุทปาทิ, อาโลโก อุทปาที’’ติ. ทสโม.
พุทฺธวคฺโค ปโม.
ตสฺสุทฺทานํ –
เทสนา วิภงฺคปฏิปทา จ,
วิปสฺสี สิขี จ เวสฺสภู;
กกุสนฺโธ โกณาคมโน กสฺสโป,
มหาสกฺยมุนิ จ โคตโมติ.
๒. อาหารวคฺโค
๑. อาหารสุตฺตํ
๑๑. เอวํ ¶ ¶ เม สุตํ – เอกํ สมยํ ภควา สาวตฺถิยํ วิหรติ เชตวเน อนาถปิณฺฑิกสฺส อาราเม…เป… เอตทโวจ – ‘‘จตฺตาโรเม, ภิกฺขเว, อาหารา ภูตานํ วา สตฺตานํ ิติยา สมฺภเวสีนํ วา อนุคฺคหาย. กตเม จตฺตาโร? กพฬีกาโร [กพฬึกาโร (สี. ปี.), กวฬีกาโร (สฺยา. กํ.)] อาหาโร – โอฬาริโก วา สุขุโม วา, ผสฺโส ทุติโย, มโนสฺเจตนา ตติยา, วิฺาณํ จตุตฺถํ. อิเม โข, ภิกฺขเว, จตฺตาโร อาหารา ภูตานํ วา สตฺตานํ ิติยา สมฺภเวสีนํ วา อนุคฺคหาย’’.
‘‘อิเม, ภิกฺขเว, จตฺตาโร อาหารา กึนิทานา กึสมุทยา ¶ กึชาติกา กึปภวา? อิเม จตฺตาโร อาหารา ตณฺหานิทานา ตณฺหาสมุทยา ตณฺหาชาติกา ตณฺหาปภวา. ตณฺหา จายํ, ภิกฺขเว, กึนิทานา กึสมุทยา กึชาติกา กึปภวา? ตณฺหา เวทนานิทานา เวทนาสมุทยา เวทนาชาติกา ¶ เวทนาปภวา. เวทนา จายํ, ภิกฺขเว, กึนิทานา กึสมุทยา กึชาติกา กึปภวา? เวทนา ผสฺสนิทานา ผสฺสสมุทยา ผสฺสชาติกา ผสฺสปภวา. ผสฺโส จายํ, ภิกฺขเว, กึนิทาโน กึสมุทโย กึชาติโก กึปภโว? ผสฺโส สฬายตนนิทาโน สฬายตนสมุทโย สฬายตนชาติโก สฬายตนปภโว. สฬายตนฺจิทํ, ภิกฺขเว, กึนิทานํ ¶ กึสมุทยํ กึชาติกํ กึปภวํ? สฬายตนํ นามรูปนิทานํ นามรูปสมุทยํ นามรูปชาติกํ นามรูปปภวํ. นามรูปฺจิทํ, ภิกฺขเว, กึนิทานํ กึสมุทยํ กึชาติกํ กึปภวํ? นามรูปํ วิฺาณนิทานํ วิฺาณสมุทยํ วิฺาณชาติกํ วิฺาณปภวํ. วิฺาณฺจิทํ, ภิกฺขเว, กึนิทานํ กึสมุทยํ กึชาติกํ กึปภวํ? วิฺาณํ สงฺขารนิทานํ สงฺขารสมุทยํ สงฺขารชาติกํ สงฺขารปภวํ. สงฺขารา จิเม, ภิกฺขเว, กึนิทานา กึสมุทยา กึชาติกา กึปภวา? สงฺขารา อวิชฺชานิทานา อวิชฺชาสมุทยา อวิชฺชาชาติกา อวิชฺชาปภวา.
‘‘อิติ โข, ภิกฺขเว, อวิชฺชาปจฺจยา สงฺขารา; สงฺขารปจฺจยา วิฺาณํ…เป… เอวเมตสฺส เกวลสฺส ทุกฺขกฺขนฺธสฺส สมุทโย โหติ. อวิชฺชาย ตฺเวว อเสสวิราคนิโรธา สงฺขารนิโรโธ; สงฺขารนิโรธา วิฺาณนิโรโธ ¶ …เป… เอวเมตสฺส เกวลสฺส ทุกฺขกฺขนฺธสฺส นิโรโธ โหตี’’ติ. ปมํ.
๒. โมฬิยผคฺคุนสุตฺตํ
๑๒. สาวตฺถิยํ วิหรติ…เป… ‘‘จตฺตาโรเม ¶ , ภิกฺขเว, อาหารา ภูตานํ วา สตฺตานํ ิติยา สมฺภเวสีนํ วา อนุคฺคหาย. กตเม จตฺตาโร? กพฬีกาโร อาหาโร – โอฬาริโก วา สุขุโม วา, ผสฺโส ทุติโย, มโนสฺเจตนา ตติยา, วิฺาณํ จตุตฺถํ. อิเม โข, ภิกฺขเว, จตฺตาโร อาหารา ภูตานํ วา สตฺตานํ ิติยา สมฺภเวสีนํ วา อนุคฺคหายา’’ติ.
เอวํ วุตฺเต, อายสฺมา โมฬิยผคฺคุโน ภควนฺตํ เอตทโวจ – ‘‘โก นุ โข, ภนฺเต, วิฺาณาหารํ อาหาเรตี’’ติ? ‘‘โน กลฺโล ปฺโห’’ติ ภควา อโวจ – ‘‘‘อาหาเรตี’ติ อหํ น วทามิ. ‘อาหาเรตี’ติ จาหํ ¶ วเทยฺยํ, ตตฺรสฺส กลฺโล ปฺโห – ‘โก นุ โข, ภนฺเต, อาหาเรตี’ติ ¶ ? เอวํ จาหํ น วทามิ. เอวํ มํ อวทนฺตํ โย เอวํ ปุจฺเฉยฺย – ‘กิสฺส นุ โข, ภนฺเต, วิฺาณาหาโร’ติ, เอส กลฺโล ปฺโห. ตตฺร กลฺลํ เวยฺยากรณํ – ‘วิฺาณาหาโร อายตึ ปุนพฺภวาภินิพฺพตฺติยา ปจฺจโย, ตสฺมึ ภูเต สติ สฬายตนํ, สฬายตนปจฺจยา ผสฺโส’’’ติ.
‘‘โก นุ โข, ภนฺเต, ผุสตี’’ติ? ‘‘โน กลฺโล ปฺโห’’ติ ภควา อโวจ – ‘‘‘ผุสตี’ติ อหํ น วทามิ. ‘ผุสตี’ติ จาหํ วเทยฺยํ, ตตฺรสฺส กลฺโล ปฺโห – ‘โก นุ โข, ภนฺเต, ผุสตี’ติ? เอวํ จาหํ น วทามิ. เอวํ มํ อวทนฺตํ โย เอวํ ปุจฺเฉยฺย – ‘กึปจฺจยา นุ โข, ภนฺเต, ผสฺโส’ติ, เอส กลฺโล ปฺโห. ตตฺร กลฺลํ เวยฺยากรณํ – ‘สฬายตนปจฺจยา ผสฺโส, ผสฺสปจฺจยา เวทนา’’’ติ.
‘‘โก นุ โข, ภนฺเต, เวทยตี’’ติ [เวทิยตีติ (สี. ปี. ก.)]? ‘‘โน กลฺโล ปฺโห’’ติ ภควา อโวจ – ‘‘‘เวทยตี’ติ อหํ น วทามิ. ‘เวทยตี’ติ จาหํ วเทยฺยํ, ตตฺรสฺส กลฺโล ปฺโห – ‘โก นุ โข, ภนฺเต, เวทยตี’ติ? เอวํ จาหํ น วทามิ. เอวํ มํ อวทนฺตํ โย เอวํ ปุจฺเฉยฺย – ‘กึปจฺจยา นุ โข, ภนฺเต, เวทนา’ติ, เอส กลฺโล ปฺโห. ตตฺร กลฺลํ เวยฺยากรณํ – ‘ผสฺสปจฺจยา เวทนา, เวทนาปจฺจยา ตณฺหา’’’ติ.
‘‘โก ¶ นุ โข, ภนฺเต, ตสตี’’ติ [ตณฺหียตีติ (สี. สฺยา. กํ.)]? ‘‘โน กลฺโล ปฺโห’’ติ ภควา อโวจ – ‘‘‘ตสตี’ติ อหํ น วทามิ ¶ . ‘ตสตี’ติ จาหํ ¶ วเทยฺยํ, ตตฺรสฺส กลฺโล ปฺโห – ‘โก นุ โข, ภนฺเต, ตสตี’ติ? เอวํ จาหํ น วทามิ. เอวํ มํ อวทนฺตํ โย เอวํ ปุจฺเฉยฺย – ‘กึปจฺจยา นุ โข, ภนฺเต, ตณฺหา’ติ, เอส กลฺโล ปฺโห. ตตฺร กลฺลํ เวยฺยากรณํ – ‘เวทนาปจฺจยา ตณฺหา, ตณฺหาปจฺจยา อุปาทาน’’’นฺติ.
‘‘โก นุ โข, ภนฺเต, อุปาทิยตี’’ติ? ‘‘โน กลฺโล ปฺโห’’ติ ภควา อโวจ – ‘‘‘อุปาทิยตี’ติ อหํ น วทามิ. ‘อุปาทิยตี’ติ จาหํ วเทยฺยํ, ตตฺรสฺส กลฺโล ปฺโห – ‘โก นุ โข, ภนฺเต, อุปาทิยตี’ติ? เอวํ จาหํ น วทามิ. เอวํ มํ อวทนฺตํ โย เอวํ ปุจฺเฉยฺย – ‘กึปจฺจยา นุ โข, ภนฺเต, อุปาทาน’นฺติ, เอส กลฺโล ปฺโห. ตตฺร กลฺลํ เวยฺยากรณํ ¶ – ‘ตณฺหาปจฺจยา อุปาทานํ; อุปาทานปจฺจยา ภโว’ติ…เป… เอวเมตสฺส เกวลสฺส ทุกฺขกฺขนฺธสฺส สมุทโย โหติ.
‘‘ฉนฺนํ ตฺเวว, ผคฺคุน, ผสฺสายตนานํ อเสสวิราคนิโรธา ผสฺสนิโรโธ; ผสฺสนิโรธา เวทนานิโรโธ; เวทนานิโรธา ตณฺหานิโรโธ; ตณฺหานิโรธา อุปาทานนิโรโธ; อุปาทานนิโรธา ภวนิโรโธ; ภวนิโรธา ชาตินิโรโธ; ชาตินิโรธา ชรามรณํ โสกปริเทวทุกฺขโทมนสฺสุปายาสา นิรุชฺฌนฺติ. เอวเมตสฺส เกวลสฺส ทุกฺขกฺขนฺธสฺส นิโรโธ โหตี’’ติ. ทุติยํ.
๓. สมณพฺราหฺมณสุตฺตํ
๑๓. สาวตฺถิยํ วิหรติ…เป… ‘‘เย หิ เกจิ, ภิกฺขเว, สมณา วา พฺราหฺมณา ¶ วา ชรามรณํ นปฺปชานนฺติ, ชรามรณสมุทยํ นปฺปชานนฺติ, ชรามรณนิโรธํ นปฺปชานนฺติ, ชรามรณนิโรธคามินึ ปฏิปทํ นปฺปชานนฺติ; ชาตึ…เป… ภวํ… อุปาทานํ… ตณฺหํ… เวทนํ… ผสฺสํ… สฬายตนํ… นามรูปํ… วิฺาณํ… สงฺขาเร นปฺปชานนฺติ, สงฺขารสมุทยํ นปฺปชานนฺติ, สงฺขารนิโรธํ นปฺปชานนฺติ, สงฺขารนิโรธคามินึ ปฏิปทํ นปฺปชานนฺติ ¶ , น เม เต, ภิกฺขเว, สมณา วา พฺราหฺมณา วา สมเณสุ วา สมณสมฺมตา พฺราหฺมเณสุ วา พฺราหฺมณสมฺมตา; น จ ปน เต อายสฺมนฺโต สามฺตฺถํ วา พฺรหฺมฺตฺถํ ¶ [พฺราหฺมฺตฺถํ (สฺยา. กํ.) โมคฺคลฺลานพฺยากรณํ โอโลเกตพฺพํ] วา ทิฏฺเว ธมฺเม สยํ อภิฺา สจฺฉิกตฺวา อุปสมฺปชฺช วิหรนฺติ.
‘‘เย จ โข เกจิ, ภิกฺขเว, สมณา วา พฺราหฺมณา วา ชรามรณํ ปชานนฺติ, ชรามรณสมุทยํ ปชานนฺติ, ชรามรณนิโรธํ ปชานนฺติ, ชรามรณนิโรธคามินึ ปฏิปทํ ปชานนฺติ; ชาตึ…เป… ภวํ… อุปาทานํ… ตณฺหํ… เวทนํ… ผสฺสํ… สฬายตนํ… นามรูปํ… วิฺาณํ… สงฺขาเร ปชานนฺติ, สงฺขารสมุทยํ ปชานนฺติ, สงฺขารนิโรธํ ปชานนฺติ, สงฺขารนิโรธคามินึ ปฏิปทํ ปชานนฺติ, เต โข เม, ภิกฺขเว, สมณา วา พฺราหฺมณา วา สมเณสุ เจว สมณสมฺมตา พฺราหฺมเณสุ จ พฺราหฺมณสมฺมตา; เต จ ปนายสฺมนฺโต สามฺตฺถฺจ พฺรหฺมฺตฺถฺจ ทิฏฺเว ธมฺเม สยํ อภิฺา สจฺฉิกตฺวา อุปสมฺปชฺช วิหรนฺตี’’ติ. ตติยํ.
๔. ทุติยสมณพฺราหฺมณสุตฺตํ
๑๔. สาวตฺถิยํ ¶ ¶ วิหรติ…เป… ‘‘เย หิ เกจิ, ภิกฺขเว, สมณา วา พฺราหฺมณา วา อิเม ธมฺเม นปฺปชานนฺติ, อิเมสํ ธมฺมานํ สมุทยํ นปฺปชานนฺติ, อิเมสํ ธมฺมานํ นิโรธํ นปฺปชานนฺติ, อิเมสํ ธมฺมานํ นิโรธคามินึ ปฏิปทํ นปฺปชานนฺติ, กตเม ธมฺเม นปฺปชานนฺติ, กตเมสํ ธมฺมานํ สมุทยํ นปฺปชานนฺติ, กตเมสํ ธมฺมานํ นิโรธํ นปฺปชานนฺติ, กตเมสํ ธมฺมานํ นิโรธคามินึ ปฏิปทํ นปฺปชานนฺติ’’?
‘‘ชรามรณํ นปฺปชานนฺติ, ชรามรณสมุทยํ นปฺปชานนฺติ, ชรามรณนิโรธํ นปฺปชานนฺติ, ชรามรณนิโรธคามินึ ปฏิปทํ นปฺปชานนฺติ; ชาตึ…เป… ภวํ… อุปาทานํ… ตณฺหํ… เวทนํ… ผสฺสํ… สฬายตนํ… นามรูปํ… วิฺาณํ… สงฺขาเร นปฺปชานนฺติ, สงฺขารสมุทยํ นปฺปชานนฺติ, สงฺขารนิโรธํ นปฺปชานนฺติ, สงฺขารนิโรธคามินึ ปฏิปทํ นปฺปชานนฺติ. อิเม ธมฺเม นปฺปชานนฺติ, อิเมสํ ธมฺมานํ สมุทยํ นปฺปชานนฺติ, อิเมสํ ธมฺมานํ ¶ นิโรธํ นปฺปชานนฺติ, อิเมสํ ธมฺมานํ นิโรธคามินึ ปฏิปทํ นปฺปชานนฺติ. น เม เต, ภิกฺขเว, สมณา วา พฺราหฺมณา วา สมเณสุ วา สมณสมฺมตา พฺราหฺมเณสุ วา พฺราหฺมณสมฺมตา, น จ ปน เต อายสฺมนฺโต สามฺตฺถํ วา พฺรหฺมฺตฺถํ วา ทิฏฺเว ธมฺเม สยํ อภิฺา สจฺฉิกตฺวา อุปสมฺปชฺช วิหรนฺติ.
‘‘เย ¶ จ โข เกจิ, ภิกฺขเว, สมณา วา พฺราหฺมณา วา อิเม ธมฺเม ปชานนฺติ, อิเมสํ ธมฺมานํ สมุทยํ ปชานนฺติ, อิเมสํ ธมฺมานํ ¶ นิโรธํ ปชานนฺติ, อิเมสํ ธมฺมานํ นิโรธคามินึ ปฏิปทํ ปชานนฺติ, กตเม ธมฺเม ปชานนฺติ, กตเมสํ ธมฺมานํ สมุทยํ ปชานนฺติ, กตเมสํ ธมฺมานํ นิโรธํ ปชานนฺติ, กตเมสํ ธมฺมานํ นิโรธคามินึ ปฏิปทํ ปชานนฺติ?
‘‘ชรามรณํ ปชานนฺติ, ชรามรณสมุทยํ ปชานนฺติ, ชรามรณนิโรธํ ปชานนฺติ, ชรามรณนิโรธคามินึ ปฏิปทํ ปชานนฺติ; ชาตึ…เป… ภวํ… อุปาทานํ… ตณฺหํ… เวทนํ… ผสฺสํ… สฬายตนํ… นามรูปํ… วิฺาณํ… สงฺขาเร ปชานนฺติ, สงฺขารสมุทยํ ปชานนฺติ, สงฺขารนิโรธํ ปชานนฺติ, สงฺขารนิโรธคามินึ ปฏิปทํ ปชานนฺติ. อิเม ธมฺเม ปชานนฺติ ¶ , อิเมสํ ธมฺมานํ สมุทยํ ปชานนฺติ, อิเมสํ ธมฺมานํ นิโรธํ ปชานนฺติ, อิเมสํ ธมฺมานํ นิโรธคามินึ ปฏิปทํ ปชานนฺติ. เต โข เม, ภิกฺขเว, สมณา วา พฺราหฺมณา วา สมเณสุ เจว สมณสมฺมตา, พฺราหฺมเณสุ จ พฺราหฺมณสมฺมตา. เต จ ปนายสฺมนฺโต สามฺตฺถฺจ พฺรหฺมฺตฺถฺจ ทิฏฺเว ธมฺเม สยํ อภิฺา สจฺฉิกตฺวา อุปสมฺปชฺช วิหรนฺตี’’ติ. จตุตฺถํ.
๕. กจฺจานโคตฺตสุตฺตํ
๑๕. สาวตฺถิยํ วิหรติ. อถ ¶ โข อายสฺมา กจฺจานโคตฺโต เยน ภควา เตนุปสงฺกมิ; อุปสงฺกมิตฺวา ภควนฺตํ อภิวาเทตฺวา เอกมนฺตํ นิสีทิ. เอกมนฺตํ นิสินฺโน โข อายสฺมา กจฺจานโคตฺโต ภควนฺตํ เอตทโวจ – ‘‘‘สมฺมาทิฏฺิ สมฺมาทิฏฺี’ติ, ภนฺเต, วุจฺจติ. กิตฺตาวตา นุ โข, ภนฺเต, สมฺมาทิฏฺิ โหตี’’ติ?
‘‘ทฺวยนิสฺสิโต ¶ ขฺวายํ, กจฺจาน, โลโก เยภุยฺเยน – อตฺถิตฺเจว นตฺถิตฺจ. โลกสมุทยํ โข, กจฺจาน, ยถาภูตํ สมฺมปฺปฺาย ปสฺสโต ยา โลเก นตฺถิตา สา น โหติ. โลกนิโรธํ โข, กจฺจาน, ยถาภูตํ สมฺมปฺปฺาย ปสฺสโต ยา โลเก อตฺถิตา สา น โหติ. อุปยุปาทานาภินิเวสวินิพนฺโธ [อุปายุปาทานาภินิเวสวินิพนฺโธ (สี. สฺยา. กํ. ปี.)] ขฺวายํ, กจฺจาน, โลโก เยภุยฺเยน. ตฺจายํ อุปยุปาทานํ เจตโส อธิฏฺานํ อภินิเวสานุสยํ น อุเปติ น อุปาทิยติ นาธิฏฺาติ – ‘อตฺตา เม’ติ. ‘ทุกฺขเมว อุปฺปชฺชมานํ ¶ อุปฺปชฺชติ, ทุกฺขํ นิรุชฺฌมานํ นิรุชฺฌตี’ติ น กงฺขติ น วิจิกิจฺฉติ อปรปจฺจยา าณเมวสฺส เอตฺถ โหติ. เอตฺตาวตา โข, กจฺจาน, สมฺมาทิฏฺิ โหติ.
‘‘‘สพฺพํ อตฺถี’ติ โข, กจฺจาน, อยเมโก อนฺโต. ‘สพฺพํ นตฺถี’ติ อยํ ทุติโย อนฺโต. เอเต เต, กจฺจาน, อุโภ อนฺเต อนุปคมฺม มชฺเฌน ตถาคโต ธมฺมํ เทเสติ – ‘อวิชฺชาปจฺจยา สงฺขารา; สงฺขารปจฺจยา วิฺาณํ…เป… เอวเมตสฺส เกวลสฺส ทุกฺขกฺขนฺธสฺส สมุทโย โหติ. อวิชฺชาย ตฺเวว อเสสวิราคนิโรธา สงฺขารนิโรโธ; สงฺขารนิโรธา วิฺาณนิโรโธ…เป… เอวเมตสฺส เกวลสฺส ทุกฺขกฺขนฺธสฺส นิโรโธ โหตี’’’ติ. ปฺจมํ.
๖. ธมฺมกถิกสุตฺตํ
๑๖. สาวตฺถิยํ ¶ ¶ …เป… อถ โข อฺตโร ภิกฺขุ เยน ภควา เตนุปสงฺกมิ; อุปสงฺกมิตฺวา ภควนฺตํ อภิวาเทตฺวา เอกมนฺตํ นิสีทิ. เอกมนฺตํ นิสินฺโน โข โส ภิกฺขุ ภควนฺตํ เอตทโวจ – ‘‘‘ธมฺมกถิโก ¶ ธมฺมกถิโก’ติ, ภนฺเต, วุจฺจติ. กิตฺตาวตา นุ โข, ภนฺเต, ธมฺมกถิโก โหตี’’ติ?
‘‘ชรามรณสฺส เจ ภิกฺขุ นิพฺพิทาย วิราคาย นิโรธาย ธมฺมํ เทเสติ, ‘ธมฺมกถิโก ภิกฺขู’ติ อลํ วจนาย. ชรามรณสฺส เจ ภิกฺขุ นิพฺพิทาย วิราคาย นิโรธาย ปฏิปนฺโน โหติ, ‘ธมฺมานุธมฺมปฺปฏิปนฺโน ภิกฺขู’ติ อลํ วจนาย. ชรามรณสฺส เจ ภิกฺขุ นิพฺพิทา วิราคา นิโรธา อนุปาทาวิมุตฺโต โหติ, ‘ทิฏฺธมฺมนิพฺพานปฺปตฺโต ภิกฺขู’ติ อลํ วจนาย.
‘‘ชาติยา เจ ภิกฺขุ…เป… ภวสฺส เจ ภิกฺขุ… อุปาทานสฺส เจ ภิกฺขุ… ตณฺหาย เจ ภิกฺขุ… เวทนาย เจ ภิกฺขุ… ผสฺสสฺส เจ ภิกฺขุ… สฬายตนสฺส เจ ภิกฺขุ… นามรูปสฺส เจ ภิกฺขุ… วิฺาณสฺส เจ ภิกฺขุ… สงฺขารานํ เจ ภิกฺขุ… อวิชฺชาย เจ ภิกฺขุ นิพฺพิทาย วิราคาย นิโรธาย ธมฺมํ เทเสติ, ‘ธมฺมกถิโก ภิกฺขู’ติ อลํ วจนาย. อวิชฺชาย เจ ภิกฺขุ นิพฺพิทาย วิราคาย นิโรธาย ปฏิปนฺโน โหติ, ‘ธมฺมานุธมฺมปฺปฏิปนฺโน ภิกฺขู’ติ อลํ วจนาย. อวิชฺชาย เจ ภิกฺขุ นิพฺพิทา วิราคา นิโรธา อนุปาทาวิมุตฺโต โหติ, ‘ทิฏฺธมฺมนิพฺพานปฺปตฺโต ภิกฺขู’ติ อลํ วจนายา’’ติ.
๗. อเจลกสฺสปสุตฺตํ
๑๗. เอวํ ¶ เม สุตํ – เอกํ สมยํ ภควา ราชคเห วิหรติ เวฬุวเน กลนฺทกนิวาเป. อถ ¶ โข ภควา ปุพฺพณฺหสมยํ นิวาเสตฺวา ปตฺตจีวรมาทาย ราชคหํ ปิณฺฑาย ปาวิสิ. อทฺทสา ¶ โข อเจโล กสฺสโป ¶ ภควนฺตํ ทูรโตว อาคจฺฉนฺตํ. ทิสฺวาน เยน ภควา เตนุปสงฺกมิ; อุปสงฺกมิตฺวา ภควตา สทฺธึ สมฺโมทิ. สมฺโมทนียํ กถํ สารณียํ วีติสาเรตฺวา เอกมนฺตํ อฏฺาสิ. เอกมนฺตํ ิโต โข อเจโล กสฺสโป ภควนฺตํ เอตทโวจ – ‘‘ปุจฺเฉยฺยาม มยํ ภวนฺตํ โคตมํ กฺจิเทว [กิฺจิเทว (ก.)] เทสํ, สเจ โน ภวํ โคตโม โอกาสํ กโรติ ปฺหสฺส เวยฺยากรณายา’’ติ.
‘‘อกาโล โข ตาว, กสฺสป, ปฺหสฺส; อนฺตรฆรํ ปวิฏฺมฺหา’’ติ. ทุติยมฺปิ โข อเจโล กสฺสโป ภควนฺตํ เอตทโวจ ‘‘ปุจฺเฉยฺยาม มยํ ภวนฺตํ โคตมํ กฺจิเทว เทสํ, สเจ โน ภวํ โคตโม โอกาสํ กโรติ ปฺหสฺส เวยฺยากรณายา’’ติ. ‘‘อกาโล โข ตาว, กสฺสป, ปฺหสฺส; อนฺตรฆรํ ปวิฏฺมฺหา’’ติ. ตติยมฺปิ โข อเจโล กสฺสโป…เป… อนฺตรฆรํ ปวิฏฺมฺหาติ. เอวํ วุตฺเต, อเจโล กสฺสโป ภควนฺตํ เอตทโวจ – ‘‘น โข ปน มยํ ภวนฺตํ โคตมํ พหุเทว ปุจฺฉิตุกามา’’ติ. ‘‘ปุจฺฉ, กสฺสป, ยทากงฺขสี’’ติ.
‘‘กึ นุ โข, โภ โคตม, ‘สยํกตํ ทุกฺข’นฺติ? ‘มา เหวํ, กสฺสปา’ติ ภควา อโวจ. ‘กึ ปน, โภ โคตม, ปรํกตํ ทุกฺข’นฺติ? ‘มา เหวํ, กสฺสปา’ติ ภควา อโวจ. ‘กึ นุ โข, โภ โคตม, สยํกตฺจ ปรํกตฺจ ทุกฺข’นฺติ? ‘มา เหวํ, กสฺสปา’ติ ภควา อโวจ. ‘กึ ¶ ปน โภ โคตม, อสยํการํ อปรํการํ อธิจฺจสมุปฺปนฺนํ ทุกฺข’นฺติ? ‘มา เหวํ, กสฺสปา’ติ ภควา อโวจ. ‘กึ นุ ¶ โข, โภ โคตม, นตฺถิ ทุกฺข’นฺติ? ‘น โข, กสฺสป, นตฺถิ ทุกฺขํ. อตฺถิ โข, กสฺสป, ทุกฺข’นฺติ. ‘เตน หิ ภวํ โคตโม ทุกฺขํ น ชานาติ, น ปสฺสตี’ติ. ‘น ขฺวาหํ, กสฺสป, ทุกฺขํ น ชานามิ, น ปสฺสามิ. ชานามิ ขฺวาหํ, กสฺสป, ทุกฺขํ; ปสฺสามิ ขฺวาหํ, กสฺสป, ทุกฺข’’’นฺติ.
‘‘กิ นุ โข, โภ โคตม, ‘สยํกตํ ทุกฺข’นฺติ อิติ ปุฏฺโ สมาโน ‘มา เหวํ, กสฺสปา’ติ วเทสิ. ‘กึ ปน, โภ โคตม, ปรํกตํ ทุกฺข’นฺติ อิติ ¶ ปุฏฺโ สมาโน ‘มา เหวํ, กสฺสปา’ติ วเทสิ. ‘กึ นุ โข, โภ โคตม, สยํกตฺจ ปรํกตฺจ ทุกฺข’นฺติ อิติ ปุฏฺโ สมาโน ‘มา เหวํ, กสฺสปา’ติ วเทสิ. ‘กึ ปน, โภ โคตม, อสยํการํ อปรํการํ อธิจฺจสมุปฺปนฺนํ ทุกฺข’นฺติ อิติ ปุฏฺโ สมาโน ‘มา เหวํ, กสฺสปา’ติ วเทสิ. ‘กึ นุ โข, โภ โคตม, นตฺถิ ทุกฺข’นฺติ อิติ ปุฏฺโ สมาโน ‘น โข, กสฺสป, นตฺถิ ทุกฺขํ ¶ , อตฺถิ โข, กสฺสป, ทุกฺข’นฺติ วเทสิ. ‘เตน หิ ภวํ โคตโม ทุกฺขํ น ชานาติ น ปสฺสตี’ติ อิติ ปุฏฺโ สมาโน ‘น ขฺวาหํ, กสฺสป, ทุกฺขํ น ชานามิ น ปสฺสามิ. ชานามิ ขฺวาหํ, กสฺสป, ทุกฺขํ; ปสฺสามิ ขฺวาหํ, กสฺสป, ทุกฺข’นฺติ วเทสิ. อาจิกฺขตุ จ [อยํ จกาโร สี. โปตฺถเก นตฺถิ] เม, ภนฺเต, ภควา ทุกฺขํ. เทเสตุ จ [อยํ จกาโร สี. โปตฺถเก นตฺถิ] เม, ภนฺเต, ภควา ทุกฺข’’นฺติ.
‘‘‘โส กโรติ โส ปฏิสํเวทยตี’ติ [ปฏิสํเวทิยตีติ (สี. ปี. ก.)] โข, กสฺสป, อาทิโต สโต ‘สยํกตํ ทุกฺข’นฺติ อิติ วทํ สสฺสตํ เอตํ ปเรติ. ‘อฺโ กโรติ อฺโ ปฏิสํเวทยตี’ติ โข, กสฺสป, เวทนาภิตุนฺนสฺส สโต ‘ปรํกตํ ทุกฺข’นฺติ ¶ อิติ วทํ อุจฺเฉทํ เอตํ ปเรติ. เอเต เต, กสฺสป, อุโภ อนฺเต อนุปคมฺม มชฺเฌน ตถาคโต ธมฺมํ เทเสติ – ‘อวิชฺชาปจฺจยา สงฺขารา; สงฺขารปจฺจยา วิฺาณํ…เป… เอวเมตสฺส เกวลสฺส ทุกฺขกฺขนฺธสฺส สมุทโย โหติ. อวิชฺชาย ตฺเวว อเสสวิราคนิโรธา ¶ สงฺขารนิโรโธ; สงฺขารนิโรธา วิฺาณนิโรโธ…เป… เอวเมตสฺส เกวลสฺส ทุกฺขกฺขนฺธสฺส นิโรโธ โหตี’’’ติ.
เอวํ วุตฺเต, อเจโล กสฺสโป ภควนฺตํ เอตทโวจ – ‘‘อภิกฺกนฺตํ, ภนฺเต, อภิกฺกนฺตํ, ภนฺเต! เสยฺยถาปิ, ภนฺเต, นิกฺกุชฺชิตํ วา อุกฺกุชฺเชยฺย…เป… จกฺขุมนฺโต รูปานิ ทกฺขนฺตีติ; เอวเมวํ ภควตา อเนกปริยาเยน ธมฺโม ปกาสิโต. เอสาหํ, ภนฺเต, ภควนฺตํ สรณํ คจฺฉามิ ธมฺมฺจ ภิกฺขุสงฺฆฺจ. ลเภยฺยาหํ, ภนฺเต, ภควโต สนฺติเก ปพฺพชฺชํ, ลเภยฺยํ อุปสมฺปท’’นฺติ.
‘‘โย โข, กสฺสป, อฺติตฺถิยปุพฺโพ อิมสฺมึ ธมฺมวินเย อากงฺขติ ปพฺพชฺชํ, อากงฺขติ อุปสมฺปทํ, โส จตฺตาโร มาเส ปริวสติ. จตุนฺนํ มาสานํ อจฺจเยน [อจฺจเยน ปริวุฏฺปริวาสํ (สฺยา. กํ. ปี. ก.)] (ปริวุตฺถปริวาสํ) อารทฺธจิตฺตา ภิกฺขู [ภิกฺขู อากงฺขมานา (สฺยา. กํ. ปี. ก.)] ปพฺพาเชนฺติ อุปสมฺปาเทนฺติ ภิกฺขุภาวาย. อปิ จ มยา ปุคฺคลเวมตฺตตา วิทิตา’’ติ.
‘‘สเจ ¶ , ภนฺเต, อฺติตฺถิยปุพฺโพ อิมสฺมึ ธมฺมวินเย อากงฺขติ ปพฺพชฺชํ, อากงฺขติ อุปสมฺปทํ, จตฺตาโร มาเส ปริวสติ. จตุนฺนํ มาสานํ อจฺจเยน [อจฺจเยน ปริวุฏฺปริวาสํ (สฺยา. กํ. ปี. ก.)] (ปริวุตฺถปริวาสํ) อารทฺธจิตฺตา ภิกฺขู [ภิกฺขู อากงฺขมานา (สฺยา. กํ. ปี. ก.)] ปพฺพาเชนฺติ อุปสมฺปาเทนฺติ ภิกฺขุภาวาย. อหํ จตฺตาริ วสฺสานิ ปริวสิสฺสามิ ¶ ¶ , จตุนฺนํ วสฺสานํ อจฺจเยน [อจฺจเยน ปริวุฏฺปริวาสํ (สฺยา. กํ. ปี. ก.)] (ปริวุตฺถปริวาสํ) อารทฺธจิตฺตา ภิกฺขู ปพฺพาเชนฺตุ อุปสมฺปาเทนฺตุ ภิกฺขุภาวายา’’ติ.
อลตฺถ โข อเจโล กสฺสโป ภควโต สนฺติเก ปพฺพชฺชํ, อลตฺถ อุปสมฺปทํ. อจิรูปสมฺปนฺโน จ ปนายสฺมา กสฺสโป เอโก วูปกฏฺโ อปฺปมตฺโต อาตาปี ปหิตตฺโต วิหรนฺโต นจิรสฺเสว – ยสฺสตฺถาย ¶ กุลปุตฺตา สมฺมเทว อคารสฺมา อนคาริยํ ปพฺพชนฺติ ตทนุตฺตรํ – พฺรหฺมจริยปริโยสานํ ทิฏฺเว ธมฺเม สยํ อภิฺา สจฺฉิกตฺวา อุปสมฺปชฺช วิหาสิ. ‘‘ขีณา ชาติ วุสิตํ พฺรหฺมจริยํ, กตํ กรณียํ, นาปรํ อิตฺถตฺตายา’’ติ อพฺภฺาสิ. อฺตโร จ ปนายสฺมา กสฺสโป อรหตํ อโหสีติ. สตฺตมํ.
๘. ติมฺพรุกสุตฺตํ
๑๘. สาวตฺถิยํ วิหรติ. อถ โข ติมฺพรุโก ปริพฺพาชโก เยน ภควา เตนุปสงฺกมิ; อุปสงฺกมิตฺวา ภควตา สทฺธึ สมฺโมทิ. สมฺโมทนียํ กถํ สารณียํ วีติสาเรตฺวา เอกมนฺตํ นิสีทิ. เอกมนฺตํ นิสินฺโน โข ติมฺพรุโก ปริพฺพาชโก ภควนฺตํ เอตทโวจ –
‘‘‘กึ นุ โข, โภ โคตม, สยํกตํ สุขทุกฺข’นฺติ? ‘มา เหวํ, ติมฺพรุกา’ติ ภควา อโวจ. ‘กึ ปน, โภ โคตม, ปรํกตํ สุขทุกฺข’นฺติ? ‘มา เหวํ, ติมฺพรุกา’ติ ภควา อโวจ. ‘กึ นุ โข, โภ โคตม, สยํกตฺจ ปรํกตฺจ สุขทุกฺข’นฺติ? ‘มา เหวํ, ติมฺพรุกา’ติ ภควา อโวจ. ‘กึ ปน, โภ โคตม, อสยํการํ อปรํการํ อธิจฺจสมุปฺปนฺนํ สุขทุกฺข’นฺติ? ‘มา เหวํ, ติมฺพรุกา’ติ ภควา อโวจ ¶ . ‘กึ นุ โข, โภ โคตม, นตฺถิ สุขทุกฺข’นฺติ? ‘น โข, ติมฺพรุก, นตฺถิ สุขทุกฺขํ; อตฺถิ โข, ติมฺพรุก, สุขทุกฺข’นฺติ. ‘เตน หิ ภวํ โคตโม สุขทุกฺขํ น ชานาติ, น ปสฺสตี’ติ? ‘น ขฺวาหํ, ติมฺพรุก, สุขทุกฺขํ น ชานามิ, น ปสฺสามิ. ชานามิ ขฺวาหํ, ติมฺพรุก, สุขทุกฺขํ; ปสฺสามิ ขฺวาหํ, ติมฺพรุก, สุขทุกฺข’’’นฺติ.
‘‘‘กึ ¶ นุ โข, โภ โคตม, สยํกตํ สุขทุกฺข’นฺติ อิติ ปุฏฺโ สมาโน ‘มา เหวํ, ติมฺพรุกา’ติ วเทสิ. ‘กึ ¶ ปน, โภ โคตม, ปรํกตํ สุขทุกฺข’นฺติ อิติ ปุฏฺโ สมาโน ‘มา ¶ เหวํ, ติมฺพรุกา’ติ วเทสิ. ‘กึ นุ โข, โภ โคตม, สยํกตฺจ ปรํกตฺจ สุขทุกฺข’นฺติ อิติ ปุฏฺโ สมาโน ‘มา เหวํ, ติมฺพรุกา’ติ วเทสิ. ‘กึ ปน, โภ โคตม, อสยํการํ อปรํการํ อธิจฺจสมุปฺปนฺนํ สุขทุกฺข’นฺติ อิติ ปุฏฺโ สมาโน ‘มา เหวํ, ติมฺพรุกา’ติ วเทสิ. ‘กึ นุ โข, โภ โคตม, นตฺถิ สุขทุกฺข’นฺติ อิติ ปุฏฺโ สมาโน ‘น โข, ติมฺพรุก, นตฺถิ สุขทุกฺขํ; อตฺถิ โข, ติมฺพรุก, สุขทุกฺข’นฺติ วเทสิ. ‘เตน หิ ภวํ โคตโม สุขทุกฺขํ น ชานาติ, น ปสฺสตี’ติ อิติ ปุฏฺโ สมาโน ‘น ขฺวาหํ, ติมฺพรุก, สุขทุกฺขํ น ชานามิ, น ปสฺสามิ. ชานามิ ขฺวาหํ, ติมฺพรุก, สุขทุกฺขํ; ปสฺสามิ ขฺวาหํ, ติมฺพรุก, สุขทุกฺข’นฺติ วเทสิ. อาจิกฺขตุ จ เม ภวํ โคตโม สุขทุกฺขํ. เทเสตุ จ เม ภวํ โคตโม สุขทุกฺข’’นฺติ.
‘‘‘สา เวทนา, โส เวทยตี’ติ โข, ติมฺพรุก, อาทิโต สโต ‘สยํกตํ สุขทุกฺข’นฺติ เอวมฺปาหํ น วทามิ. ‘อฺา เวทนา, อฺโ เวทยตี’ติ ¶ โข, ติมฺพรุก, เวทนาภิตุนฺนสฺส สโต ‘ปรํกตํ สุขทุกฺข’นฺติ เอวมฺปาหํ น วทามิ. เอเต เต, ติมฺพรุก, อุโภ อนฺเต อนุปคมฺม มชฺเฌน ตถาคโต ธมฺมํ เทเสติ – ‘อวิชฺชาปจฺจยา สงฺขารา; สงฺขารปจฺจยา วิฺาณํ…เป… เอวเมตสฺส เกวลสฺส ทุกฺขกฺขนฺธสฺส สมุทโย โหติ. อวิชฺชาย ตฺเวว อเสสวิราคนิโรธา สงฺขารนิโรโธ; สงฺขารนิโรธา วิฺาณนิโรโธ…เป… เอวเมตสฺส เกวลสฺส ทุกฺขกฺขนฺธสฺส นิโรโธ โหตี’’’ติ.
เอวํ วุตฺเต, ติมฺพรุโก ปริพฺพาชโก ภควนฺตํ เอตทโวจ – ‘‘อภิกฺกนฺตํ, โภ โคตม…เป… เอสาหํ ภวนฺตํ โคตมํ สรณํ คจฺฉามิ ธมฺมฺจ ภิกฺขุสงฺฆฺจ. อุปาสกํ มํ ภวํ โคตโม ธาเรตุ อชฺชตคฺเค ปาณุเปตํ สรณํ คต’’นฺติ. อฏฺมํ.
๙. พาลปณฺฑิตสุตฺตํ
๑๙. สาวตฺถิยํ วิหรติ…เป… ‘‘อวิชฺชานีวรณสฺส, ภิกฺขเว, พาลสฺส ตณฺหาย สมฺปยุตฺตสฺส ¶ เอวมยํ กาโย สมุทาคโต. อิติ อยฺเจว กาโย พหิทฺธา จ นามรูปํ, อิตฺเถตํ ทฺวยํ ¶ , ทฺวยํ ปฏิจฺจ ผสฺโส สเฬวายตนานิ ¶ [สฬายตนานิ (ก.)], เยหิ ผุฏฺโ พาโล สุขทุกฺขํ ปฏิสํเวทยติ เอเตสํ วา อฺตเรน’’.
‘‘อวิชฺชานีวรณสฺส, ภิกฺขเว, ปณฺฑิตสฺส ตณฺหาย สมฺปยุตฺตสฺส เอวมยํ กาโย สมุทาคโต. อิติ อยฺเจว กาโย พหิทฺธา จ นามรูปํ, อิตฺเถตํ ทฺวยํ, ทฺวยํ ปฏิจฺจ ผสฺโส สเฬวายตนานิ, เยหิ ผุฏฺโ ปณฺฑิโต สุขทุกฺขํ ปฏิสํเวทยติ เอเตสํ วา อฺตเรน’’.
‘‘ตตฺร ¶ , ภิกฺขเว, โก วิเสโส โก อธิปฺปยาโส [อธิปฺปาโย (สี. ปี. ก.), อธิปฺปายโส (สฺยา. กํ.) อธิ + ป + ยสุ + ณ + สี = อธิปฺปยาโส] กึ นานากรณํ ปณฺฑิตสฺส พาเลนา’’ติ? ‘‘ภควํมูลกา โน, ภนฺเต, ธมฺมา, ภควํเนตฺติกา, ภควํปฏิสรณา. สาธุ วต, ภนฺเต, ภควนฺตํเยว ปฏิภาตุ เอตสฺส ภาสิตสฺส อตฺโถ. ภควโต สุตฺวา ภิกฺขู ธาเรสฺสนฺตี’’ติ.
‘‘เตน หิ, ภิกฺขเว, สุณาถ, สาธุกํ มนสิ กโรถ, ภาสิสฺสามี’’ติ. ‘‘เอวํ, ภนฺเต’’ติ โข เต ภิกฺขู ภควโต ปจฺจสฺโสสุํ. ภควา เอตทโวจ –
‘‘ยาย จ, ภิกฺขเว, อวิชฺชาย นิวุตสฺส พาลสฺส ยาย จ ตณฺหาย สมฺปยุตฺตสฺส อยํ กาโย สมุทาคโต, สา เจว อวิชฺชา พาลสฺส อปฺปหีนา สา จ ตณฺหา อปริกฺขีณา. ตํ กิสฺส เหตุ? น, ภิกฺขเว, พาโล อจริ พฺรหฺมจริยํ สมฺมา ทุกฺขกฺขยาย. ตสฺมา พาโล กายสฺส เภทา กายูปโค โหติ, โส กายูปโค สมาโน น ปริมุจฺจติ ชาติยา ชรามรเณน โสเกหิ ปริเทเวหิ ทุกฺเขหิ โทมนสฺเสหิ อุปายาเสหิ. น ปริมุจฺจติ ทุกฺขสฺมาติ วทามิ.
‘‘ยาย จ, ภิกฺขเว, อวิชฺชาย นิวุตสฺส ปณฺฑิตสฺส ยาย จ ตณฺหาย สมฺปยุตฺตสฺส อยํ กาโย สมุทาคโต, สา เจว อวิชฺชา ปณฺฑิตสฺส ปหีนา, สา จ ตณฺหา ปริกฺขีณา. ตํ กิสฺส เหตุ? อจริ, ภิกฺขเว, ปณฺฑิโต พฺรหฺมจริยํ ¶ สมฺมา ทุกฺขกฺขยาย. ตสฺมา ปณฺฑิโต กายสฺส เภทา น กายูปโค โหติ. โส อกายูปโค สมาโน ปริมุจฺจติ ชาติยา ชรามรเณน โสเกหิ ปริเทเวหิ ทุกฺเขหิ โทมนสฺเสหิ อุปายาเสหิ. ปริมุจฺจติ ทุกฺขสฺมาติ วทามิ. อยํ ¶ โข ¶ , ภิกฺขเว, วิเสโส ¶ , อยํ อธิปฺปยาโส, อิทํ นานากรณํ ปณฺฑิตสฺส พาเลน ยทิทํ พฺรหฺมจริยวาโส’’ติ. นวมํ.
๑๐. ปจฺจยสุตฺตํ
๒๐. สาวตฺถิยํ วิหรติ…เป… ‘‘ปฏิจฺจสมุปฺปาทฺจ โว, ภิกฺขเว, เทเสสฺสามิ ปฏิจฺจสมุปฺปนฺเน จ ธมฺเม. ตํ สุณาถ, สาธุกํ มนสิ กโรถ, ภาสิสฺสามี’’ติ. ‘‘เอวํ, ภนฺเต’’ติ โข เต ภิกฺขู ภควโต ปจฺจสฺโสสุํ. ภควา เอตทโวจ –
‘‘กตโม จ, ภิกฺขเว, ปฏิจฺจสมุปฺปาโท? ชาติปจฺจยา, ภิกฺขเว, ชรามรณํ. อุปฺปาทา วา ตถาคตานํ อนุปฺปาทา วา ตถาคตานํ, ิตาว สา ธาตุ ธมฺมฏฺิตตา ธมฺมนิยามตา อิทปฺปจฺจยตา. ตํ ตถาคโต อภิสมฺพุชฺฌติ อภิสเมติ. อภิสมฺพุชฺฌิตฺวา อภิสเมตฺวา อาจิกฺขติ เทเสติ ปฺาเปติ ปฏฺเปติ วิวรติ วิภชติ อุตฺตานีกโรติ. ‘ปสฺสถา’ติ จาห – ‘ชาติปจฺจยา, ภิกฺขเว, ชรามรณํ’’’.
‘‘ภวปจฺจยา, ภิกฺขเว, ชาติ…เป… อุปาทานปจฺจยา, ภิกฺขเว, ภโว… ตณฺหาปจฺจยา, ภิกฺขเว, อุปาทานํ… เวทนาปจฺจยา, ภิกฺขเว, ตณฺหา… ผสฺสปจฺจยา, ภิกฺขเว, เวทนา… สฬายตนปจฺจยา, ภิกฺขเว, ผสฺโส… นามรูปปจฺจยา, ภิกฺขเว, สฬายตนํ… วิฺาณปจฺจยา, ภิกฺขเว, นามรูปํ… สงฺขารปจฺจยา, ภิกฺขเว, วิฺาณํ… อวิชฺชาปจฺจยา, ภิกฺขเว, สงฺขารา อุปฺปาทา วา ตถาคตานํ อนุปฺปาทา วา ตถาคตานํ, ิตาว สา ธาตุ ธมฺมฏฺิตตา ธมฺมนิยามตา อิทปฺปจฺจยตา. ตํ ตถาคโต อภิสมฺพุชฺฌติ อภิสเมติ ¶ . อภิสมฺพุชฺฌิตฺวา อภิสเมตฺวา อาจิกฺขติ ¶ เทเสติ ปฺาเปติ ปฏฺเปติ วิวรติ วิภชติ อุตฺตานีกโรติ. ‘ปสฺสถา’ติ จาห ‘อวิชฺชาปจฺจยา, ภิกฺขเว, สงฺขารา’. อิติ โข, ภิกฺขเว, ยา ตตฺร ตถตา อวิตถตา อนฺถตา อิทปฺปจฺจยตา – อยํ วุจฺจติ, ภิกฺขเว, ปฏิจฺจสมุปฺปาโท.
‘‘กตเม จ, ภิกฺขเว, ปฏิจฺจสมุปฺปนฺนา ธมฺมา? ชรามรณํ, ภิกฺขเว, อนิจฺจํ สงฺขตํ ปฏิจฺจสมุปฺปนฺนํ ขยธมฺมํ วยธมฺมํ วิราคธมฺมํ นิโรธธมฺมํ. ชาติ, ภิกฺขเว, อนิจฺจา สงฺขตา ปฏิจฺจสมุปฺปนฺนา ¶ ขยธมฺมา วยธมฺมา วิราคธมฺมา นิโรธธมฺมา. ภโว, ภิกฺขเว, อนิจฺโจ สงฺขโต ปฏิจฺจสมุปฺปนฺโน ขยธมฺโม วยธมฺโม วิราคธมฺโม นิโรธธมฺโม. อุปาทานํ ภิกฺขเว…เป… ตณฺหา, ภิกฺขเว… เวทนา, ภิกฺขเว… ผสฺโส, ภิกฺขเว… สฬายตนํ, ภิกฺขเว… นามรูปํ, ภิกฺขเว… วิฺาณํ ¶ , ภิกฺขเว… สงฺขารา, ภิกฺขเว… อวิชฺชา, ภิกฺขเว, อนิจฺจา สงฺขตา ปฏิจฺจสมุปฺปนฺนา ขยธมฺมา วยธมฺมา วิราคธมฺมา นิโรธธมฺมา. อิเม วุจฺจนฺติ, ภิกฺขเว, ปฏิจฺจสมุปฺปนฺนา ธมฺมา.
‘‘ยโต โข, ภิกฺขเว, อริยสาวกสฺส ‘อยฺจ ปฏิจฺจสมุปฺปาโท, อิเม จ ปฏิจฺจสมุปฺปนฺนา ธมฺมา’ ยถาภูตํ สมฺมปฺปฺาย สุทิฏฺา โหนฺติ, โส วต ปุพฺพนฺตํ วา ปฏิธาวิสฺสติ – ‘อโหสึ นุ โข อหํ [นุ ขฺวาหํ (สฺยา. กํ. ปี. ก.)] อตีตมทฺธานํ, นนุ โข อโหสึ อตีตมทฺธานํ, กึ นุ โข อโหสึ อตีตมทฺธานํ, กถํ นุ โข อโหสึ อตีตมทฺธานํ, กึ หุตฺวา กึ อโหสึ ¶ นุ โข อหํ อตีตมทฺธาน’นฺติ; อปรนฺตํ วา อุปธาวิสฺสติ [อปธาวิสฺสติ (ก.)] – ‘ภวิสฺสามิ นุ โข อหํ อนาคตมทฺธานํ, นนุ โข ภวิสฺสามิ อนาคตมทฺธานํ ¶ , กึ นุ โข ภวิสฺสามิ อนาคตมทฺธานํ, กถํ นุ โข ภวิสฺสามิ อนาคตมทฺธานํ, กึ หุตฺวา กึ ภวิสฺสามิ นุ โข อหํ อนาคตมทฺธาน’นฺติ; เอตรหิ วา ปจฺจุปฺปนฺนํ อทฺธานํ อชฺฌตฺตํ กถํกถี ภวิสฺสติ – ‘อหํ นุ โขสฺมิ, โน นุ โขสฺมิ, กึ นุ โขสฺมิ, กถํ นุ โขสฺมิ, อยํ นุ โข สตฺโต กุโต อาคโต, โส กุหึ คมิสฺสตี’ติ – เนตํ านํ วิชฺชติ. ตํ กิสฺส เหตุ? ตถาหิ, ภิกฺขเว, อริยสาวกสฺส อยฺจ ปฏิจฺจสมุปฺปาโท อิเม จ ปฏิจฺจสมุปฺปนฺนา ธมฺมา ยถาภูตํ สมฺมปฺปฺาย สุทิฏฺา’’ติ. ทสมํ.
อาหารวคฺโค ทุติโย.
ตสฺสุทฺทานํ –
อาหารํ ผคฺคุโน เจว, ทฺเว จ สมณพฺราหฺมณา;
กจฺจานโคตฺโต ธมฺมกถิกํ, อเจลํ ติมฺพรุเกน จ;
พาลปณฺฑิตโต เจว, ทสโม ปจฺจเยน จาติ.
๓. ทสพลวคฺโค
๑. ทสพลสุตฺตํ
๒๑. สาวตฺถิยํ ¶ ¶ วิหรติ…เป… ‘‘ทสพลสมนฺนาคโต, ภิกฺขเว, ตถาคโต จตูหิ จ เวสารชฺเชหิ สมนฺนาคโต อาสภํ านํ ปฏิชานาติ, ปริสาสุ ¶ สีหนาทํ นทติ, พฺรหฺมจกฺกํ ปวตฺเตติ – อิติ ¶ รูปํ อิติ รูปสฺส สมุทโย อิติ รูปสฺส อตฺถงฺคโม, อิติ เวทนา อิติ เวทนาย สมุทโย อิติ เวทนาย อตฺถงฺคโม, อิติ สฺา อิติ สฺาย สมุทโย อิติ สฺาย อตฺถงฺคโม, อิติ สงฺขารา อิติ สงฺขารานํ สมุทโย อิติ สงฺขารานํ อตฺถงฺคโม, อิติ วิฺาณํ อิติ วิฺาณสฺส สมุทโย อิติ วิฺาณสฺส อตฺถงฺคโม. อิติ อิมสฺมึ สติ อิทํ โหติ, อิมสฺสุปฺปาทา อิทํ อุปฺปชฺชติ. อิมสฺมึ อสติ อิทํ น โหติ, อิมสฺส นิโรธา อิทํ นิรุชฺฌติ. ยทิทํ อวิชฺชาปจฺจยา สงฺขารา; สงฺขารปจฺจยา วิฺาณํ…เป… เอวเมตสฺส เกวลสฺส ทุกฺขกฺขนฺธสฺส สมุทโย โหติ. อวิชฺชาย ตฺเวว อเสสวิราคนิโรธา สงฺขารนิโรโธ; สงฺขารนิโรธา วิฺาณนิโรโธ…เป… เอวเมตสฺส เกวลสฺส ทุกฺขกฺขนฺธสฺส นิโรโธ โหตี’’ติ. ปมํ.
๒. ทุติยทสพลสุตฺตํ
๒๒. สาวตฺถิยํ วิหรติ…เป… ‘‘ทสพลสมนฺนาคโต, ภิกฺขเว, ตถาคโต จตูหิ จ เวสารชฺเชหิ สมนฺนาคโต อาสภํ านํ ปฏิชานาติ, ปริสาสุ สีหนาทํ นทติ, พฺรหฺมจกฺกํ ปวตฺเตตฺติ – ‘อิติ รูปํ อิติ รูปสฺส สมุทโย อิติ รูปสฺส อตฺถงฺคโม, อิติ เวทนา อิติ เวทนาย สมุทโย อิติ เวทนาย ¶ อตฺถงฺคโม, อิติ สฺา อิติ สฺาย สมุทโย อิติ สฺาย อตฺถงฺคโม, อิติ สงฺขารา อิติ สงฺขารานํ สมุทโย อิติ สงฺขารานํ อตฺถงฺคโม, อิติ วิฺาณํ อิติ วิฺาณสฺส สมุทโย อิติ วิฺาณสฺส อตฺถงฺคโม. อิติ อิมสฺมึ สติ อิทํ โหติ, อิมสฺสุปฺปาทา อิทํ อุปฺปชฺชติ; อิมสฺมึ อสติ อิทํ น โหติ อิมสฺส นิโรธา อิทํ นิรุชฺฌติ. ยทิทํ อวิชฺชาปจฺจยา สงฺขารา; สงฺขารปจฺจยา วิฺาณํ…เป… ¶ เอวเมตสฺส เกวลสฺส ทุกฺขกฺขนฺธสฺส สมุทโย โหติ. อวิชฺชาย ตฺเวว อเสสวิราคนิโรธา สงฺขารนิโรโธ; สงฺขารนิโรธา วิฺาณนิโรโธ…เป… เอวเมตสฺส เกวลสฺส ทุกฺขกฺขนฺธสฺส นิโรโธ โหติ’’’.
‘‘เอวํ สฺวากฺขาโต, ภิกฺขเว, มยา ธมฺโม อุตฺตาโน วิวโฏ ปกาสิโต ฉินฺนปิโลติโก. เอวํ สฺวากฺขาเต โข, ภิกฺขเว, มยา ธมฺเม อุตฺตาเน วิวเฏ ปกาสิเต ฉินฺนปิโลติเก อลเมว สทฺธาปพฺพชิเตน กุลปุตฺเตน วีริยํ อารภิตุํ – ‘กามํ ตโจ จ นฺหารุ [นหารุ (สี. สฺยา. กํ. ปี.)] จ อฏฺิ ¶ จ อวสิสฺสตุ, สรีเร อุปสุสฺสตุ [อวสุสฺสตุ ม. นิ. ๒.๑๘๔] มํสโลหิตํ. ยํ ตํ ปุริสถาเมน ปุริสวีริเยน ปุริสปรกฺกเมน ปตฺตพฺพํ, น ตํ อปาปุณิตฺวา วีริยสฺส สณฺานํ ภวิสฺสตี’’’ติ.
‘‘ทุกฺขํ ¶ , ภิกฺขเว, กุสีโต วิหรติ โวกิณฺโณ ปาปเกหิ อกุสเลหิ ธมฺเมหิ, มหนฺตฺจ สทตฺถํ ปริหาเปติ. อารทฺธวีริโย จ โข, ภิกฺขเว, สุขํ วิหรติ ปวิวิตฺโต ปาปเกหิ อกุสเลหิ ธมฺเมหิ, มหนฺตฺจ สทตฺถํ ปริปูเรติ. น, ภิกฺขเว, หีเนน ¶ อคฺคสฺส ปตฺติ โหติ. อคฺเคน จ โข, ภิกฺขเว, อคฺคสฺส ปตฺติ โหติ. มณฺฑเปยฺยมิทํ, ภิกฺขเว, พฺรหฺมจริยํ, สตฺถา สมฺมุขีภูโต. ตสฺมาติห, ภิกฺขเว, วีริยํ อารภถ อปฺปตฺตสฺส ปตฺติยา, อนธิคตสฺส อธิคมาย, อสจฺฉิกตสฺส สจฺฉิกิริยาย. ‘เอวํ โน อยํ อมฺหากํ ปพฺพชฺชา อวฺฌา ภวิสฺสติ สผลา สอุทฺรยา. เยสฺจ [เยสํ (สี. สฺยา. กํ.), เยสํ หิ (ปี. ก.)] มยํ ปริภฺุชาม จีวร-ปิณฺฑปาตเสนาสน-คิลานปฺปจฺจยเภสชฺชปริกฺขารํ เตสํ เต การา อมฺเหสุ มหปฺผลา ภวิสฺสนฺติ มหานิสํสา’ติ – เอวฺหิ โว, ภิกฺขเว, สิกฺขิตพฺพํ. อตฺตตฺถํ วา หิ, ภิกฺขเว, สมฺปสฺสมาเนน อลเมว อปฺปมาเทน สมฺปาเทตุํ; ปรตฺถํ วา หิ, ภิกฺขเว, สมฺปสฺสมาเนน อลเมว อปฺปมาเทน สมฺปาเทตุํ; อุภยตฺถํ วา หิ, ภิกฺขเว, สมฺปสฺสมาเนน อลเมว อปฺปมาเทน สมฺปาเทตุ’’นฺติ. ทุติยํ.
๓. อุปนิสสุตฺตํ
๒๓. สาวตฺถิยํ วิหรติ…เป… ‘‘ชานโต อหํ, ภิกฺขเว, ปสฺสโต อาสวานํ ขยํ วทามิ, โน อชานโต โน อปสฺสโต. กิฺจ, ภิกฺขเว, ชานโต กึ ปสฺสโต อาสวานํ ขโย โหติ ¶ ? อิติ รูปํ อิติ รูปสฺส สมุทโย อิติ รูปสฺส อตฺถงฺคโม, อิติ เวทนา…เป… อิติ สฺา… อิติ สงฺขารา… อิติ วิฺาณํ อิติ วิฺาณสฺส สมุทโย อิติ วิฺาณสฺส อตฺถงฺคโมติ. เอวํ โข, ภิกฺขเว, ชานโต เอวํ ปสฺสโต อาสวานํ ขโย โหติ’’.
‘‘ยมฺปิสฺส ¶ ตํ, ภิกฺขเว, ขยสฺมึ ขเยฺาณํ, ตมฺปิ สอุปนิสํ วทามิ, โน อนุปนิสํ. กา จ, ภิกฺขเว, ขเยาณสฺส อุปนิสา? ‘วิมุตฺตี’ติสฺส ¶ วจนียํ. วิมุตฺติมฺปาหํ [วิมุตฺติมฺปหํ (สี. สฺยา. กํ.)], ภิกฺขเว, สอุปนิสํ วทามิ, โน อนุปนิสํ. กา จ, ภิกฺขเว, วิมุตฺติยา ¶ อุปนิสา? ‘วิราโค’ติสฺส วจนียํ. วิราคมฺปาหํ, ภิกฺขเว, สอุปนิสํ วทามิ, โน อนุปนิสํ. กา จ, ภิกฺขเว, วิราคสฺส อุปนิสา? ‘นิพฺพิทา’ติสฺส วจนียํ. นิพฺพิทมฺปาหํ, ภิกฺขเว, สอุปนิสํ วทามิ, โน อนุปนิสํ. กา จ, ภิกฺขเว, นิพฺพิทาย อุปนิสา? ‘ยถาภูตาณทสฺสน’นฺติสฺส วจนียํ. ยถาภูตาณทสฺสนมฺปาหํ, ภิกฺขเว, สอุปนิสํ วทามิ, โน อนุปนิสํ. กา จ, ภิกฺขเว, ยถาภูตาณทสฺสนสฺส อุปนิสา? ‘สมาธี’ติสฺส วจนียํ. สมาธิมฺปาหํ, ภิกฺขเว, สอุปนิสํ วทามิ, โน อนุปนิสํ.
‘‘กา จ, ภิกฺขเว, สมาธิสฺส อุปนิสา? ‘สุข’นฺติสฺส วจนียํ. สุขมฺปาหํ, ภิกฺขเว, สอุปนิสํ วทามิ, โน อนุปนิสํ. กา จ, ภิกฺขเว, สุขสฺส อุปนิสา? ‘ปสฺสทฺธี’ติสฺส วจนียํ. ปสฺสทฺธิมฺปาหํ, ภิกฺขเว, สอุปนิสํ วทามิ, โน อนุปนิสํ. กา จ, ภิกฺขเว, ปสฺสทฺธิยา อุปนิสา? ‘ปีตี’ติสฺส วจนียํ. ปีติมฺปาหํ, ภิกฺขเว, สอุปนิสํ วทามิ, โน อนุปนิสํ. กา จ, ภิกฺขเว, ปีติยา อุปนิสา? ‘ปาโมชฺช’นฺติสฺส วจนียํ. ปาโมชฺชมฺปาหํ, ภิกฺขเว, สอุปนิสํ วทามิ, โน อนุปนิสํ. กา จ, ภิกฺขเว, ปาโมชฺชสฺส อุปนิสา? ‘สทฺธา’ติสฺส วจนียํ. สทฺธมฺปาหํ, ภิกฺขเว, สอุปนิสํ วทามิ, โน อนุปนิสํ.
‘‘กา ¶ จ, ภิกฺขเว, สทฺธาย อุปนิสา? ‘ทุกฺข’นฺติสฺส วจนียํ. ทุกฺขมฺปาหํ, ภิกฺขเว, สอุปนิสํ วทามิ, โน อนุปนิสํ. กา จ, ภิกฺขเว, ทุกฺขสฺส อุปนิสา? ‘ชาตี’ติสฺส วจนียํ. ชาติมฺปาหํ ¶ , ภิกฺขเว, สอุปนิสํ วทามิ, โน อนุปนิสํ. กา จ, ภิกฺขเว, ชาติยา อุปนิสา? ‘ภโว’ติสฺส วจนียํ. ภวมฺปาหํ, ภิกฺขเว, สอุปนิสํ วทามิ ¶ , โน อนุปนิสํ. กา จ, ภิกฺขเว, ภวสฺส อุปนิสา? ‘อุปาทาน’นฺติสฺส วจนียํ. อุปาทานมฺปาหํ, ภิกฺขเว, สอุปนิสํ วทามิ, โน อนุปนิสํ. กา จ, ภิกฺขเว, อุปาทานสฺส อุปนิสา? ‘ตณฺหา’ติสฺส วจนียํ. ตณฺหมฺปาหํ, ภิกฺขเว, สอุปนิสํ วทามิ, โน อนุปนิสํ.
‘‘กา จ, ภิกฺขเว, ตณฺหาย อุปนิสา? ‘เวทนา’ติสฺส วจนียํ…เป… ‘ผสฺโส’ติสฺส วจนียํ… ‘สฬายตน’นฺติสฺส วจนียํ… ‘นามรูป’นฺติสฺส วจนียํ… ‘วิฺาณ’นฺติสฺส วจนียํ… ‘สงฺขารา’ติสฺส วจนียํ. สงฺขาเรปาหํ, ภิกฺขเว, สอุปนิเส วทามิ, โน อนุปนิเส. กา จ, ภิกฺขเว, สงฺขารานํ อุปนิสา? ‘อวิชฺชา’ติสฺส วจนียํ.
‘‘อิติ ¶ โข, ภิกฺขเว, อวิชฺชูปนิสา สงฺขารา, สงฺขารูปนิสํ วิฺาณํ, วิฺาณูปนิสํ นามรูปํ, นามรูปูปนิสํ สฬายตนํ, สฬายตนูปนิโส ผสฺโส, ผสฺสูปนิสา เวทนา, เวทนูปนิสา ตณฺหา, ตณฺหูปนิสํ อุปาทานํ, อุปาทานูปนิโส ภโว, ภวูปนิสา ชาติ, ชาตูปนิสํ ทุกฺขํ, ทุกฺขูปนิสา สทฺธา, สทฺธูปนิสํ ปาโมชฺชํ, ปาโมชฺชูปนิสา ปีติ, ปีตูปนิสา ปสฺสทฺธิ, ปสฺสทฺธูปนิสํ สุขํ, สุขูปนิโส สมาธิ, สมาธูปนิสํ ยถาภูตาณทสฺสนํ, ยถาภูตาณทสฺสนูปนิสา ¶ นิพฺพิทา, นิพฺพิทูปนิโส วิราโค, วิราคูปนิสา วิมุตฺติ, วิมุตฺตูปนิสํ ขเยาณํ.
‘‘เสยฺยถาปิ, ภิกฺขเว, อุปริปพฺพเต ถุลฺลผุสิตเก เทเว วสฺสนฺเต ¶ ตํ อุทกํ ยถานินฺนํ ปวตฺตมานํ ปพฺพตกนฺทรปทรสาขา ปริปูเรติ. ปพฺพตกนฺทรปทรสาขาปริปูรา กุโสพฺเภ [กุสฺสุพฺเภ (สี. สฺยา. กํ.), กุสุพฺเภ (ปี.) ณฺวาทิ ๑๒๙ สุตฺตํ โอโลเกตพฺพํ] ปริปูเรนฺติ. กุโสพฺภา ปริปูรา มหาโสพฺเภ ปริปูเรนฺติ. มหาโสพฺภา ปริปูรา กุนฺนทิโย ปริปูเรนฺติ. กุนฺนทิโย ปริปูรา มหานทิโย ปริปูเรนฺติ. มหานทิโย ปริปูรา มหาสมุทฺทํ ปริปูเรนฺติ.
‘‘เอวเมว โข, ภิกฺขเว, อวิชฺชูปนิสา สงฺขารา, สงฺขารูปนิสํ วิฺาณํ, วิฺาณูปนิสํ นามรูปํ, นามรูปูปนิสํ สฬายตนํ, สฬายตนูปนิโส ผสฺโส, ผสฺสูปนิสา เวทนา, เวทนูปนิสา ตณฺหา, ตณฺหูปนิสํ อุปาทานํ, อุปาทานูปนิโส ภโว, ภวูปนิสา ชาติ, ชาตูปนิสํ ¶ ทุกฺขํ, ทุกฺขูปนิสา สทฺธา, สทฺธูปนิสํ ปาโมชฺชํ, ปาโมชฺชูปนิสา ปีติ, ปีตูปนิสา ปสฺสทฺธิ, ปสฺสทฺธูปนิสํ สุขํ, สุขูปนิโส สมาธิ, สมาธูปนิสํ ยถาภูตาณทสฺสนํ, ยถาภูตาณทสฺสนูปนิสา นิพฺพิทา, นิพฺพิทูปนิโส วิราโค, วิราคูปนิสา วิมุตฺติ, วิมุตฺตูปนิสํ ขเยาณ’’นฺติ. ตติยํ.
๔. อฺติตฺถิยสุตฺตํ
๒๔. ราชคเห วิหรติ เวฬุวเน. อถ โข อายสฺมา สาริปุตฺโต ปุพฺพณฺหสมยํ นิวาเสตฺวา ปตฺตจีวรมาทาย ราชคหํ ปิณฺฑาย ปาวิสิ. อถ โข อายสฺมโต สาริปุตฺตสฺส เอตทโหสิ – ‘‘อติปฺปโค โข ตาว ราชคเห ปิณฺฑาย จริตุํ. ยํนูนาหํ เยน อฺติตฺถิยานํ ปริพฺพาชกานํ อาราโม เตนุปสงฺกเมยฺย’’นฺติ.
อถ ¶ โข อายสฺมา สาริปุตฺโต เยน อฺติตฺถิยานํ ปริพฺพาชกานํ ¶ อาราโม เตนุปสงฺกมิ; อุปสงฺกมิตฺวา ¶ เตหิ อฺติตฺถิเยหิ ปริพฺพาชเกหิ สทฺธึ สมฺโมทิ. สมฺโมทนียํ กถํ สารณียํ วีติสาเรตฺวา เอกมนฺตํ นิสีทิ. เอกมนฺตํ นิสินฺนํ โข อายสฺมนฺตํ สาริปุตฺตํ เต อฺติตฺถิยา ปริพฺพาชกา เอตทโวจุํ –
‘‘สนฺตาวุโส, สาริปุตฺต, เอเก สมณพฺราหฺมณา กมฺมวาทา สยํกตํ ทุกฺขํ ปฺเปนฺติ. สนฺติ ปนาวุโส สาริปุตฺต, เอเก สมณพฺราหฺมณา กมฺมวาทา ปรํกตํ ทุกฺขํ ปฺเปนฺติ. สนฺตาวุโส สาริปุตฺต, เอเก สมณพฺราหฺมณา กมฺมวาทา สยํกตฺจ ปรํกตฺจ ทุกฺขํ ปฺเปนฺติ. สนฺติ ปนาวุโส สาริปุตฺต, เอเก สมณพฺราหฺมณา กมฺมวาทา อสยํการํ อปรํการํ อธิจฺจสมุปฺปนฺนํ ทุกฺขํ ปฺเปนฺติ. อิธ, ปนาวุโส สาริปุตฺต, สมโณ โคตโม กึวาที กิมกฺขายี? กถํ พฺยากรมานา จ มยํ วุตฺตวาทิโน เจว สมณสฺส โคตมสฺส อสฺสาม, น จ สมณํ โคตมํ อภูเตน อพฺภาจิกฺเขยฺยาม, ธมฺมสฺส จานุธมฺมํ พฺยากเรยฺยาม, น จ โกจิ สหธมฺมิโก วาทานุปาโต [วาทานุวาโท (ก.) ที. นิ. ๑.๓๘๑] คารยฺหํ านํ อาคจฺเฉยฺยา’’ติ?
‘‘ปฏิจฺจสมุปฺปนฺนํ โข, อาวุโส, ทุกฺขํ วุตฺตํ ภควตา. กึ ปฏิจฺจ? ผสฺสํ ปฏิจฺจ. อิติ ¶ วทํ วุตฺตวาที เจว ภควโต อสฺส, น จ ภควนฺตํ อภูเตน อพฺภาจิกฺเขยฺย, ธมฺมสฺส จานุธมฺมํ พฺยากเรยฺย, น จ โกจิ สหธมฺมิโก วาทานุปาโต คารยฺหํ านํ อาคจฺเฉยฺย.
‘‘ตตฺราวุโส, เย เต สมณพฺราหฺมณา กมฺมวาทา สยํกตํ ทุกฺขํ ปฺเปนฺติ ตทปิ ผสฺสปจฺจยา. เยปิ เต สมณพฺราหฺมณา กมฺมวาทา ปรํกตํ ทุกฺขํ ปฺเปนฺติ ตทปิ ผสฺสปจฺจยา. เยปิ เต สมณพฺราหฺมณา กมฺมวาทา สยํกตฺจ ปรํกตฺจ ทุกฺขํ ปฺเปนฺติ ตทปิ ผสฺสปจฺจยา. เยปิ ¶ ¶ เต สมณพฺราหฺมณา กมฺมวาทา อสยํการํ อปรํการํ อธิจฺจสมุปฺปนฺนํ ทุกฺขํ ปฺเปนฺติ ตทปิ ผสฺสปจฺจยา.
‘‘ตตฺราวุโส, เย เต สมณพฺราหฺมณา กมฺมวาทา สยํกตํ ทุกฺขํ ปฺเปนฺติ, เต วต อฺตฺร ผสฺสา ปฏิสํเวทิสฺสนฺตีติ เนตํ านํ วิชฺชติ. เยปิ เต สมณพฺราหฺมณา กมฺมวาทา ปรํกตํ ทุกฺขํ ปฺเปนฺติ, เต วต อฺตฺร ผสฺสา ปฏิสํเวทิสฺสนฺตีติ เนตํ านํ วิชฺชติ. เยปิ เต ¶ สมณพฺราหฺมณา กมฺมวาทา สยํกตฺจ ปรํกตฺจ ทุกฺขํ ปฺเปนฺติ, เต วต อฺตฺร ผสฺสา ปฏิสํเวทิสฺสนฺตีติ เนตํ านํ วิชฺชติ. เยปิ เต สมณพฺราหฺมณา กมฺมวาทา อสยํการํ อปรํการํ อธิจฺจสมุปฺปนฺนํ ทุกฺขํ ปฺเปนฺติ, เต วต อฺตฺร ผสฺสา ปฏิสํเวทิสฺสนฺตีติ เนตํ านํ วิชฺชตี’’ติ.
อสฺโสสิ โข อายสฺมา อานนฺโท อายสฺมโต สาริปุตฺตสฺส เตหิ อฺติตฺถิเยหิ ปริพฺพาชเกหิ สทฺธึ อิมํ กถาสลฺลาปํ. อถ โข อายสฺมา อานนฺโท ราชคเห ปิณฺฑาย จริตฺวา ปจฺฉาภตฺตํ ปิณฺฑปาตปฏิกฺกนฺโต เยน ภควา เตนุปสงฺกมิ; อุปสงฺกมิตฺวา ภควนฺตํ อภิวาเทตฺวา เอกมนฺตํ นิสีทิ. เอกมนฺตํ นิสินฺโน โข อายสฺมา อานนฺโท ยาวตโก อายสฺมโต สาริปุตฺตสฺส เตหิ อฺติตฺถิเยหิ ปริพฺพาชเกหิ สทฺธึ อโหสิ กถาสลฺลาโป ตํ สพฺพํ ภควโต อาโรเจสิ.
‘‘สาธุ สาธุ, อานนฺท, ยถา ตํ สาริปุตฺโต สมฺมา พฺยากรมาโน ¶ พฺยากเรยฺย. ปฏิจฺจสมุปฺปนฺนํ โข, อานนฺท, ทุกฺขํ วุตฺตํ มยา. กึ ปฏิจฺจ? ผสฺสํ ปฏิจฺจ. อิติ วทํ วุตฺตวาที เจว เม อสฺส, น จ มํ อภูเตน อพฺภาจิกฺเขยฺย, ธมฺมสฺส จานุธมฺมํ พฺยากเรยฺย, น จ โกจิ สหธมฺมิโก วาทานุปาโต คารยฺหํ านํ อาคจฺเฉยฺย.
‘‘ตตฺรานนฺท ¶ , เย เต สมณพฺราหฺมณา กมฺมวาทา สยํกตํ ทุกฺขํ ปฺเปนฺติ ตทปิ ผสฺสปจฺจยา. เยปิ ¶ เต…เป… เยปิ เต…เป… เยปิ เต สมณพฺราหฺมณา กมฺมวาทา อสยํการํ อปรํการํ อธิจฺจสมุปฺปนฺนํ ทุกฺขํ ปฺเปนฺติ ตทปิ ผสฺสปจฺจยา.
‘‘ตตฺรานนฺท, เยปิ เต สมณพฺราหฺมณา กมฺมวาทา สยํกตํ ทุกฺขํ ปฺเปนฺติ, เต วต อฺตฺร ผสฺสา ปฏิสํเวทิสฺสนฺตีติ เนตํ านํ วิชฺชติ. เยปิ เต…เป… เยปิ เต…เป… เยปิ เต สมณพฺราหฺมณา กมฺมวาทา อสยํการํ อปรํการํ อธิจฺจสมุปฺปนฺนํ ทุกฺขํ ปฺเปนฺติ, เต วต อฺตฺร ผสฺสา ปฏิสํเวทิสฺสนฺตีติ เนตํ านํ วิชฺชติ.
‘‘เอกมิทาหํ, อานนฺท, สมยํ อิเธว ราชคเห วิหรามิ เวฬุวเน กลนฺทกนิวาเป. อถ ขฺวาหํ, อานนฺท, ปุพฺพณฺหสมยํ นิวาเสตฺวา ปตฺตจีวรมาทาย ราชคหํ ปิณฺฑาย ปาวิสึ. ตสฺส มยฺหํ, อานนฺท, เอตทโหสิ – ‘อติปฺปโค ¶ โข ตาว ราชคเห ปิณฺฑาย จริตุํ. ยํนูนาหํ เยน อฺติตฺถิยานํ ปริพฺพาชกานํ อาราโม เตนุปสงฺกเมยฺย’’’นฺติ.
‘‘อถ ขฺวาหํ, อานนฺท, เยน อฺติตฺถิยานํ ปริพฺพาชกานํ อาราโม เตนุปสงฺกมึ; อุปสงฺกมิตฺวา เตหิ อฺติตฺถิเยหิ ปริพฺพาชเกหิ ¶ สทฺธึ สมฺโมทึ. สมฺโมทนียํ กถํ สารณียํ วีติสาเรตฺวา เอกมนฺตํ นิสีทึ. เอกมนฺตํ นิสินฺนํ โข มํ, อานนฺท, เต อฺติตฺถิยา ปริพฺพาชกา เอตทโวจุํ –
‘สนฺตาวุโส โคตม, เอเก สมณพฺราหฺมณา กมฺมวาทา สยํกตํ ทุกฺขํ ปฺเปนฺติ. สนฺติ ปนาวุโส โคตม, เอเก สมณพฺราหฺมณา กมฺมวาทา ปรํกตํ ทุกฺขํ ปฺเปนฺติ. สนฺตาวุโส โคตม, เอเก สมณพฺราหฺมณา กมฺมวาทา สยํกตฺจ ปรํกตฺจ ทุกฺขํ ปฺเปนฺติ. สนฺติ ปนาวุโส โคตม, เอเก สมณพฺราหฺมณา กมฺมวาทา อสยํการํ อปรํการํ อธิจฺจสมุปฺปนฺนํ ทุกฺขํ ปฺเปนฺติ. อิธ โน อายสฺมา โคตโม กึวาที กิมกฺขายี? กถํ พฺยากรมานา จ มยํ วุตฺตวาทิโน เจว อายสฺมโต โคตมสฺส อสฺสาม, น จ อายสฺมนฺตํ โคตมํ อภูเตน อพฺภาจิกฺเขยฺยาม ¶ , ธมฺมสฺส จานุธมฺมํ พฺยากเรยฺยาม, น จ โกจิ สหธมฺมิโก วาทานุปาโต คารยฺหํ านํ อาคจฺเฉยฺยา’’’ติ?
‘‘เอวํ ¶ วุตฺตาหํ, อานนฺท, เต อฺติตฺถิเย ปริพฺพาชเก เอตทโวจํ – ‘ปฏิจฺจสมุปฺปนฺนํ โข, อาวุโส, ทุกฺขํ วุตฺตํ มยา. กึ ปฏิจฺจ? ผสฺสํ ปฏิจฺจ. อิติ วทํ วุตฺตวาที เจว เม อสฺส, น จ มํ อภูเตน อพฺภาจิกฺเขยฺย, ธมฺมสฺส จานุธมฺมํ พฺยากเรยฺย, น จ โกจิ สหธมฺมิโก วาทานุปาโต คารยฺหํ านํ อาคจฺเฉยฺยา’’’ติ.
‘‘ตตฺราวุโส, เย เต สมณพฺราหฺมณา กมฺมวาทา สยํกตํ ทุกฺขํ ปฺเปนฺติ ตทปิ ผสฺสปจฺจยา. เยปิ เต…เป… เยปิ เต…เป… ¶ เยปิ เต สมณพฺราหฺมณา กมฺมวาทา อสยํการํ อปรํการํ อธิจฺจสมุปฺปนฺนํ ทุกฺขํ ปฺเปนฺติ ตทปิ ผสฺสปจฺจยา.
‘‘ตตฺราวุโส, เย เต สมณพฺราหฺมณา กมฺมวาทา สยํกตํ ทุกฺขํ ปฺเปนฺติ, เต วต อฺตฺร ผสฺสา ปฏิสํเวทิสฺสนฺตีติ เนตํ านํ วิชฺชติ. เยปิ เต…เป… เยปิ เต…เป… เยปิ เต สมณพฺราหฺมณา กมฺมวาทา อสยํการํ อปรํการํ อธิจฺจสมุปฺปนฺนํ ทุกฺขํ ปฺเปนฺติ, เต วต อฺตฺร ผสฺสา ปฏิสํเวทิสฺสนฺตีติ เนตํ านํ วิชฺชตี’’ติ. ‘‘อจฺฉริยํ ภนฺเต, อพฺภุตํ ภนฺเต ¶ ! ยตฺร หิ นาม เอเกน ปเทน สพฺโพ อตฺโถ วุตฺโต ภวิสฺสติ. สิยา นุ โข, ภนฺเต, เอเสวตฺโถ วิตฺถาเรน วุจฺจมาโน คมฺภีโร เจว อสฺส คมฺภีราวภาโส จา’’ติ?
‘‘เตน หานนฺท, ตฺเเวตฺถ ปฏิภาตู’’ติ. ‘‘สเจ มํ, ภนฺเต, เอวํ ปุจฺเฉยฺยุํ – ‘ชรามรณํ, อาวุโส อานนฺท, กึนิทานํ กึสมุทยํ กึชาติกํ กึปภว’นฺติ? เอวํ ปุฏฺโหํ, ภนฺเต, เอวํ พฺยากเรยฺยํ – ‘ชรามรณํ โข, อาวุโส, ชาตินิทานํ ชาติสมุทยํ ชาติชาติกํ ชาติปภว’นฺติ. เอวํ ปุฏฺโหํ, ภนฺเต, เอวํ พฺยากเรยฺยํ.
‘‘สเจ ¶ มํ, ภนฺเต, เอวํ ปุจฺเฉยฺยุํ – ‘ชาติ ปนาวุโส อานนฺท, กึนิทานา กึสมุทยา กึชาติกา กึปภวา’ติ? เอวํ ปุฏฺโหํ, ภนฺเต, เอวํ พฺยากเรยฺยํ – ‘ชาติ โข, อาวุโส, ภวนิทานา ภวสมุทยา ภวชาติกา ภวปฺปภวา’ติ. เอวํ ปุฏฺโหํ, ภนฺเต, เอวํ พฺยากเรยฺยํ ¶ .
‘‘สเจ มํ, ภนฺเต, เอวํ ปุจฺเฉยฺยุํ – ‘ภโว ปนาวุโส อานนฺท, กึนิทาโน กึสมุทโย กึชาติโก กึปภโว’ติ? เอวํ ปุฏฺโหํ, ภนฺเต, เอวํ พฺยากเรยฺยํ – ‘ภโว โข, อาวุโส, อุปาทานนิทาโน ¶ อุปาทานสมุทโย อุปาทานชาติโก อุปาทานปฺปภโว’ติ. เอวํ ปุฏฺโหํ, ภนฺเต, เอวํ พฺยากเรยฺยํ.
‘‘สเจ มํ, ภนฺเต, เอวํ ปุจฺเฉยฺยุํ – อุปาทานํ ปนาวุโส…เป… ตณฺหา ปนาวุโส…เป… เวทนา ปนาวุโส…เป… สเจ มํ, ภนฺเต, เอวํ ปุจฺเฉยฺยุํ – ‘ผสฺโส ปนาวุโส อานนฺท, กึนิทาโน กึสมุทโย กึชาติโก กึปภโว’ติ? เอวํ ปุฏฺโหํ, ภนฺเต, เอวํ พฺยากเรยฺยํ – ‘ผสฺโส โข, อาวุโส, สฬายตนนิทาโน สฬายตนสมุทโย สฬายตนชาติโก สฬายตนปฺปภโว’ติ. ‘ฉนฺนํตฺเวว, อาวุโส, ผสฺสายตนานํ อเสสวิราคนิโรธา ผสฺสนิโรโธ; ผสฺสนิโรธา เวทนานิโรโธ; เวทนานิโรธา ตณฺหานิโรโธ; ตณฺหานิโรธา อุปาทานนิโรโธ; อุปาทานนิโรธา ภวนิโรโธ; ภวนิโรธา ชาตินิโรโธ; ชาตินิโรธา ชรามรณํ โสกปริเทวทุกฺขโทมนสฺสุปายาสา นิรุชฺฌนฺติ. เอวเมตสฺส เกวลสฺส ทุกฺขกฺขนฺธสฺส นิโรโธ โหตี’ติ. เอวํ ปุฏฺโหํ, ภนฺเต, เอวํ พฺยากเรยฺย’’นฺติ. จตุตฺถํ.
๕. ภูมิชสุตฺตํ
๒๕. สาวตฺถิยํ ¶ วิหรติ. อถ โข อายสฺมา ภูมิโช สายนฺหสมยํ ปฏิสลฺลานา วุฏฺิโต เยนายสฺมา สาริปุตฺโต เตนุปสงฺกมิ; อุปสงฺกมิตฺวา ¶ อายสฺมตา สาริปุตฺเตน สทฺธึ สมฺโมทิ. สมฺโมทนียํ กถํ สารณียํ วีติสาเรตฺวา เอกมนฺตํ นิสีทิ. เอกมนฺตํ นิสินฺโน โข ¶ อายสฺมา ภูมิโช อายสฺมนฺตํ สาริปุตฺตํ เอตทโวจ –
‘‘สนฺตาวุโส สาริปุตฺต, เอเก สมณพฺราหฺมณา กมฺมวาทา สยํกตํ สุขทุกฺขํ ปฺเปนฺติ. สนฺติ ปนาวุโส สาริปุตฺต, เอเก สมณพฺราหฺมณา กมฺมวาทา ปรํกตํ สุขทุกฺขํ ปฺเปนฺติ. สนฺตาวุโส สาริปุตฺต, เอเก สมณพฺราหฺมณา กมฺมวาทา สยํกตฺจ ปรํกตฺจ สุขทุกฺขํ ปฺเปนฺติ. สนฺติ ปนาวุโส สาริปุตฺต, เอเก สมณพฺราหฺมณา กมฺมวาทา อสยํการํ อปรํการํ อธิจฺจสมุปฺปนฺนํ สุขทุกฺขํ ปฺเปนฺติ. อิธ โน, อาวุโส สาริปุตฺต, ภควา กึวาที กิมกฺขายี ¶ , กถํ พฺยากรมานา จ มยํ วุตฺตวาทิโน เจว ภควโต อสฺสาม, น จ ภควนฺตํ อภูเตน อพฺภาจิกฺเขยฺยาม, ธมฺมสฺส จานุธมฺมํ พฺยากเรยฺยาม, น จ โกจิ สหธมฺมิโก วาทานุปาโต คารยฺหํ านํ อาคจฺเฉยฺยา’’ติ?
‘‘ปฏิจฺจสมุปฺปนฺนํ โข, อาวุโส, สุขทุกฺขํ วุตฺตํ ภควตา. กึ ปฏิจฺจ? ผสฺสํ ปฏิจฺจ. อิติ วทํ วุตฺตวาที เจว ภควโต อสฺส, น จ ภควนฺตํ อภูเตน อพฺภาจิกฺเขยฺย, ธมฺมสฺส จานุธมฺมํ พฺยากเรยฺย, น จ โกจิ สหธมฺมิโก วาทานุปาโต คารยฺหํ านํ อาคจฺเฉยฺย.
‘‘ตตฺราวุโส, เย เต สมณพฺราหฺมณา กมฺมวาทา สยํกตํ สุขทุกฺขํ ปฺเปนฺติ, ตทปิ ผสฺสปจฺจยา. เยปิ เต…เป… เยปิ เต…เป… เยปิ เต สมณพฺราหฺมณา กมฺมวาทา อสยํการํ อปรํการํ อธิจฺจสมุปฺปนฺนํ สุขทุกฺขํ ปฺเปนฺติ, ตทปิ ผสฺสปจฺจยา.
‘‘ตตฺราวุโส, เย เต สมณพฺราหฺมณา กมฺมวาทา สยํกตํ สุขทุกฺขํ ¶ ปฺเปนฺติ, เต วต อฺตฺร ผสฺสา ปฏิสํเวทิสฺสนฺตีติ เนตํ านํ วิชฺชติ. เยปิ เต…เป. ¶ … เยปิ เต…เป… เยปิ เต สมณพฺราหฺมณา กมฺมวาทา อสยํการํ อปรํการํ อธิจฺจสมุปฺปนฺนํ สุขทุกฺขํ ปฺเปนฺติ, เต วต อฺตฺร ผสฺสา ปฏิสํเวทิสฺสนฺตีติ เนตํ านํ วิชฺชตี’’ติ.
อสฺโสสิ ¶ โข อายสฺมา อานนฺโท อายสฺมโต สาริปุตฺตสฺส อายสฺมตา ภูมิเชน สทฺธึ อิมํ กถาสลฺลาปํ. อถ โข อายสฺมา อานนฺโท เยน ภควา เตนุปสงฺกมิ; อุปสงฺกมิตฺวา ภควนฺตํ อภิวาเทตฺวา เอกมนฺตํ นิสีทิ. เอกมนฺตํ นิสินฺโน โข อายสฺมา อานนฺโท ยาวตโก อายสฺมโต สาริปุตฺตสฺส อายสฺมตา ภูมิเชน สทฺธึ อโหสิ กถาสลฺลาโป ตํ สพฺพํ ภควโต อาโรเจสิ.
‘‘สาธุ สาธุ, อานนฺท, ยถา ตํ สาริปุตฺโต สมฺมา พฺยากรมาโน พฺยากเรยฺย. ปฏิจฺจสมุปฺปนฺนํ โข, อานนฺท, สุขทุกฺขํ วุตฺตํ มยา. กึ ปฏิจฺจ? ผสฺสํ ปฏิจฺจ. อิติ วทํ วุตฺตวาที เจว เม อสฺส, น จ มํ อภูเตน อพฺภาจิกฺเขยฺย, ธมฺมสฺส จานุธมฺมํ พฺยากเรยฺย, น จ โกจิ สหธมฺมิโก วาทานุปาโต คารยฺหํ านํ อาคจฺเฉยฺย.
‘‘ตตฺรานนฺท ¶ , เย เต สมณพฺราหฺมณา กมฺมวาทา สยํกตํ สุขทุกฺขํ ปฺเปนฺติ ตทปิ ผสฺสปจฺจยา. เยปิ เต…เป… เยปิ เต…เป… เยปิ เต สมณพฺราหฺมณา กมฺมวาทา อสยํการํ อปรํการํ อธิจฺจสมุปฺปนฺนํ สุขทุกฺขํ ปฺเปนฺติ ตทปิ ผสฺสปจฺจยา.
‘‘ตตฺรานนฺท ¶ , เย เต สมณพฺราหฺมณา กมฺมวาทา สยํกตํ สุขทุกฺขํ ปฺเปนฺติ, เต วต อฺตฺร ผสฺสา ปฏิสํเวทิสฺสนฺตีติ เนตํ านํ วิชฺชติ. เยปิ เต…เป… เยปิ เต…เป… เยปิ เต สมณพฺราหฺมณากมฺมวาทา อสยํการํ อปรํการํ อธิจฺจสมุปฺปนฺนํ สุขทุกฺขํ ปฺเปนฺติ, เต วต อฺตฺร ผสฺสา ปฏิสํเวทิสฺสนฺตีติ เนตํ านํ วิชฺชติ.
‘‘กาเย วา หานนฺท, สติ กายสฺเจตนาเหตุ อุปฺปชฺชติ อชฺฌตฺตํ ¶ สุขทุกฺขํ. วาจาย วา หานนฺท, สติ วจีสฺเจตนาเหตุ อุปฺปชฺชติ อชฺฌตฺตํ สุขทุกฺขํ. มเน วา หานนฺท, สติ มโนสฺเจตนาเหตุ อุปฺปชฺชติ อชฺฌตฺตํ สุขทุกฺขํ อวิชฺชาปจฺจยา จ.
‘‘สามํ วา ตํ, อานนฺท, กายสงฺขารํ อภิสงฺขโรติ, ยํปจฺจยาสฺส [ยํปจฺจยาย (สฺยา. กํ.), ยํปจฺจยา ยํ (ก.)] ตํ อุปฺปชฺชติ อชฺฌตฺตํ สุขทุกฺขํ. ปเร วา ตํ [ปเร วาสฺส ตํ (สี. ปี.), ปเร วายตํ (สฺยา. กํ.)], อานนฺท, กายสงฺขารํ อภิสงฺขโรนฺติ, ยํปจฺจยาสฺส ตํ อุปฺปชฺชติ อชฺฌตฺตํ สุขทุกฺขํ. สมฺปชาโน วา ตํ, อานนฺท, กายสงฺขารํ อภิสงฺขโรติ ยํปจฺจยาสฺส ตํ อุปฺปชฺชติ อชฺฌตฺตํ สุขทุกฺขํ. อสมฺปชาโน ¶ วา ตํ, อานนฺท, กายสงฺขารํ อภิสงฺขโรติ ยํปจฺจยาสฺส ตํ อุปฺปชฺชติ อชฺฌตฺตํ สุขทุกฺขํ.
‘‘สามํ วา ตํ, อานนฺท, วจีสงฺขารํ อภิสงฺขโรติ ยํปจฺจยาสฺส ตํ อุปฺปชฺชติ อชฺฌตฺตํ สุขทุกฺขํ. ปเร ¶ วา ตํ, อานนฺท, วจีสงฺขารํ อภิสงฺขโรนฺติ ยํปจฺจยาสฺส ตํ อุปฺปชฺชติ อชฺฌตฺตํ สุขทุกฺขํ. สมฺปชาโน วา ตํ, อานนฺท…เป… อสมฺปชาโน วา ตํ, อานนฺท, วจีสงฺขารํ อภิสงฺขโรติ ยํปจฺจยาสฺส ตํ อุปฺปชฺชติ อชฺฌตฺตํ สุขทุกฺขํ.
‘‘สามํ วา ตํ, อานนฺท, มโนสงฺขารํ อภิสงฺขโรติ ยํปจฺจยาสฺส ตํ อุปฺปชฺชติ อชฺฌตฺตํ สุขทุกฺขํ. ปเร วา ตํ, อานนฺท, มโนสงฺขารํ อภิสงฺขโรนฺติ ยํปจฺจยาสฺส ตํ อุปฺปชฺชติ อชฺฌตฺตํ สุขทุกฺขํ. สมฺปชาโน วา ตํ, อานนฺท…เป… อสมฺปชาโน วา ตํ, อานนฺท, มโนสงฺขารํ อภิสงฺขโรติ ยํปจฺจยาสฺส ตํ อุปฺปชฺชติ อชฺฌตฺตํ สุขทุกฺขํ.
‘‘อิเมสุ ¶ , อานนฺท, ธมฺเมสุ อวิชฺชา อนุปติตา. อวิชฺชาย ตฺเวว, อานนฺท, อเสสวิราคนิโรธา โส กาโย น โหติ ยํปจฺจยาสฺส ตํ อุปฺปชฺชติ อชฺฌตฺตํ สุขทุกฺขํ. สา วาจา น โหติ ยํปจฺจยาสฺส ตํ อุปฺปชฺชติ อชฺฌตฺตํ สุขทุกฺขํ. โส มโน น โหติ ยํปจฺจยาสฺส ตํ อุปฺปชฺชติ ¶ อชฺฌตฺตํ สุขทุกฺขํ. เขตฺตํ ตํ น โหติ…เป… วตฺถุ ตํ น โหติ…เป… อายตนํ ตํ น โหติ…เป… อธิกรณํ ตํ น โหติ ยํปจฺจยาสฺส ตํ อุปฺปชฺชติ อชฺฌตฺตํ สุขทุกฺข’’นฺติ. ปฺจมํ.
๖. อุปวาณสุตฺตํ
๒๖. สาวตฺถิยํ วิหรติ. อถ โข อายสฺมา อุปวาโณ เยน ภควา เตนุปสงฺกมิ; อุปสงฺกมิตฺวา ภควนฺตํ อภิวาเทตฺวา เอกมนฺตํ นิสีทิ. เอกมนฺตํ นิสินฺโน โข อายสฺมา อุปวาโณ ภควนฺตํ เอตทโวจ ¶ –
‘‘สนฺติ, ภนฺเต, เอเก สมณพฺราหฺมณา สยํกตํ ทุกฺขํ ปฺเปนฺติ. สนฺติ ปน, ภนฺเต, เอเก สมณพฺราหฺมณา ปรํกตํ ทุกฺขํ ปฺเปนฺติ. สนฺติ ปน, ภนฺเต, เอเก สมณพฺราหฺมณา สยํกตฺจ ปรํกตฺจ ทุกฺขํ ปฺเปนฺติ. สนฺติ ปน, ภนฺเต, เอเก สมณพฺราหฺมณา อสยํการํ อปรํการํ อธิจฺจสมุปฺปนฺนํ ทุกฺขํ ปฺเปนฺติ. อิธ โน, ภนฺเต, ภควา กึวาที กิมกฺขายี กถํ พฺยากรมานา จ มยํ วุตฺตวาทิโน เจว ภควโต อสฺสาม, น จ ภควนฺตํ อภูเตน ¶ อพฺภาจิกฺเขยฺยาม, ธมฺมสฺส จานุธมฺมํ พฺยากเรยฺยาม, น จ โกจิ สหธมฺมิโก วาทานุปาโต คารยฺหํ านํ อาคจฺเฉยฺยา’’ติ?
‘‘ปฏิจฺจสมุปฺปนฺนํ โข, อุปวาณ, ทุกฺขํ วุตฺตํ มยา. กึ ปฏิจฺจ? ผสฺสํ ปฏิจฺจ. อิติ วทํ วุตฺตวาที เจว เม อสฺส, น จ มํ อภูเตน อพฺภาจิกฺเขยฺย, ธมฺมสฺส จานุธมฺมํ พฺยากเรยฺย, น จ โกจิ สหธมฺมิโก วาทานุปาโต คารยฺหํ านํ อาคจฺเฉยฺย.
‘‘ตตฺร, อุปวาณ, เย เต สมณพฺราหฺมณา สยํกตํ ทุกฺขํ ปฺเปนฺติ, ตทปิ ผสฺสปจฺจยา. เยปิ เต…เป… เยปิ เต…เป… เยปิ เต สมณพฺราหฺมณา อสยํการํ อปรํการํ อธิจฺจสมุปฺปนฺนํ ทุกฺขํ ปฺเปนฺติ ตทปิ ผสฺสปจฺจยา.
‘‘ตตฺร ¶ ¶ , อุปวาณ, เย เต สมณพฺราหฺมณา สยํกตํ ทุกฺขํ ปฺเปนฺติ, เต วต อฺ ผสฺสา ปฏิสํเวทิสฺสนฺตีติ ¶ เนตํ านํ วิชฺชติ. เยปิ เต…เป… เยปิ เต…เป… เยปิ เต สมณพฺราหฺมณา อสยํการํ อปรํการํ อธิจฺจสมุปฺปนฺนํ ทุกฺขํ ปฺเปนฺติ, เต วต อฺตฺร ผสฺสา ปฏิสํเวทิสฺสนฺตีติ เนตํ านํ วิชฺชตี’’ติ. ฉฏฺํ.
๗. ปจฺจยสุตฺตํ
๒๗. สาวตฺถิยํ วิหรติ…เป… ‘‘อวิชฺชาปจฺจยา, ภิกฺขเว, สงฺขารา; สงฺขารปจฺจยา วิฺาณํ…เป… เอวเมตสฺส เกวลสฺส ทุกฺขกฺขนฺธสฺส สมุทโย โหติ.
‘‘กตมฺจ, ภิกฺขเว, ชรามรณํ? ยา เตสํ เตสํ สตฺตานํ ตมฺหิ ตมฺหิ สตฺตนิกาเย ชรา ชีรณตา ขณฺฑิจฺจํ ปาลิจฺจํ วลิตฺตจตา อายุโน สํหานิ อินฺทฺริยานํ ปริปาโก – อยํ วุจฺจติ ชรา. ยา เตสํ เตสํ สตฺตานํ ตมฺหา ตมฺหา สตฺตนิกายา จุติ จวนตา เภโท อนฺตรธานํ มจฺจุ มรณํ กาลกิริยา ขนฺธานํ เภโท กเฬวรสฺส นิกฺเขโป; อิทํ วุจฺจติ มรณํ. อิติ อยฺจ ชรา อิทฺจ มรณํ. อิทํ วุจฺจติ, ภิกฺขเว, ชรามรณํ. ชาติสมุทยา ชรามรณสมุทโย; ชาตินิโรธา ชรามรณนิโรโธ. อยเมว อริโย อฏฺงฺคิโก มคฺโค ชรามรณนิโรธคามินี ปฏิปทา. เสยฺยถิทํ – สมฺมาทิฏฺิ, สมฺมาสงฺกปฺโป, สมฺมาวาจา, สมฺมากมฺมนฺโต, สมฺมาอาชีโว, สมฺมาวายาโม, สมฺมาสติ, สมฺมาสมาธิ.
‘‘กตมา ¶ จ, ภิกฺขเว, ชาติ…เป… กตโม จ, ภิกฺขเว, ภโว… กตมฺจ, ภิกฺขเว, อุปาทานํ… กตมา ¶ จ, ภิกฺขเว, ตณฺหา… กตมา จ, ภิกฺขเว, เวทนา… กตโม จ, ภิกฺขเว ¶ , ผสฺโส… กตมฺจ, ภิกฺขเว, สฬายตนํ… กตมฺจ, ภิกฺขเว, นามรูปํ… กตมฺจ, ภิกฺขเว, วิฺาณํ…?
‘‘กตเม ¶ จ, ภิกฺขเว, สงฺขารา? ตโยเม, ภิกฺขเว, สงฺขารา – กายสงฺขาโร, วจีสงฺขาโร, จิตฺตสงฺขาโร. อิเม วุจฺจนฺติ, ภิกฺขเว, สงฺขารา. อวิชฺชาสมุทยา สงฺขารสมุทโย; อวิชฺชานิโรธา สงฺขารนิโรโธ. อยเมว อริโย อฏฺงฺคิโก มคฺโค สงฺขารนิโรธคามินี ปฏิปทา. เสยฺยถิทํ – สมฺมาทิฏฺิ…เป… สมฺมาสมาธิ.
‘‘ยโต โข, ภิกฺขเว, อริยสาวโก เอวํ ปจฺจยํ ปชานาติ, เอวํ ปจฺจยสมุทยํ ปชานาติ, เอวํ ปจฺจยนิโรธํ ปชานาติ, เอวํ ปจฺจยนิโรธคามินึ ปฏิปทํ ปชานาติ. อยํ วุจฺจติ, ภิกฺขเว, อริยสาวโก ทิฏฺิสมฺปนฺโน อิติปิ, ทสฺสนสมฺปนฺโน อิติปิ, อาคโต อิมํ สทฺธมฺมํ อิติปิ, ปสฺสติ อิมํ สทฺธมฺมํ อิติปิ, เสกฺเขน าเณน สมนฺนาคโต อิติปิ, เสกฺขาย วิชฺชาย สมนฺนาคโต อิติปิ, ธมฺมโสตํ สมาปนฺโน อิติปิ, อริโย นิพฺเพธิกปฺโ อิติปิ, อมตทฺวารํ อาหจฺจ ติฏฺติ อิติปี’’ติ. สตฺตมํ.
๘. ภิกฺขุสุตฺตํ
๒๘. สาวตฺถิยํ วิหรติ…เป… ‘‘ตตฺร โข…เป… อิธ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ ชรามรณํ ปชานาติ, ชรามรณสมุทยํ ปชานาติ, ชรามรณนิโรธํ ปชานาติ, ชรามรณนิโรธคามินึ ปฏิปทํ ปชานาติ, ชาตึ ปชานาติ…เป… ภวํ ปชานาติ… อุปาทานํ ปชานาติ… ตณฺหํ ¶ ปชานาติ… เวทนํ ปชานาติ… ผสฺสํ ปชานาติ… สฬายตนํ ปชานาติ… นามรูปํ ปชานาติ… วิฺาณํ ปชานาติ… สงฺขาเร ปชานาติ, สงฺขารสมุทยํ ปชานาติ ¶ , สงฺขารนิโรธํ ปชานาติ, สงฺขารนิโรธคามินึ ปฏิปทํ ปชานาติ.
‘‘กตมฺจ, ภิกฺขเว, ชรามรณํ? ยา เตสํ เตสํ สตฺตานํ ตมฺหิ ตมฺหิ สตฺตนิกาเย ชรา ชีรณตา ขณฺฑิจฺจํ ปาลิจฺจํ วลิตฺตจตา อายุโน สํหานิ อินฺทฺริยานํ ปริปาโก – อยํ วุจฺจติ ชรา. ยา เตสํ เตสํ สตฺตานํ ตมฺหา ตมฺหา สตฺตนิกายา จุติ จวนตา เภโท อนฺตรธานํ มจฺจุ มรณํ กาลกิริยา ขนฺธานํ เภโท กเฬวรสฺส นิกฺเขโป; อิทํ วุจฺจติ ¶ มรณํ. อิติ อยํ จ ชรา อิทฺจ มรณํ. อิทํ วุจฺจติ, ภิกฺขเว, ชรามรณํ. ชาติสมุทยา ¶ ชรามรณสมุทโย; ชาตินิโรธา ชรามรณนิโรโธ. อยเมว อริโย อฏฺงฺคิโก มคฺโค ชรามรณนิโรธคามินี ปฏิปทา. เสยฺยถิทํ – สมฺมาทิฏฺิ…เป… สมฺมาสมาธิ.
‘‘กตมา จ, ภิกฺขเว, ชาติ…เป… กตโม จ, ภิกฺขเว, ภโว… กตมฺจ, ภิกฺขเว, อุปาทานํ… เวทนา… ผสฺโส… สฬายตนํ… นามรูปํ… วิฺาณํ….
‘‘กตเม จ, ภิกฺขเว, สงฺขารา? ตโยเม, ภิกฺขเว, สงฺขารา – กายสงฺขาโร, วจีสงฺขาโร, จิตฺตสงฺขาโร. อิเม วุจฺจนฺติ, ภิกฺขเว, สงฺขารา. อวิชฺชาสมุทยา สงฺขารสมุทโย; อวิชฺชานิโรธา สงฺขารนิโรโธ. อยเมว อริโย อฏฺงฺคิโก มคฺโค สงฺขารนิโรธคามินี ปฏิปทา. เสยฺยถิทํ – สมฺมาทิฏฺิ…เป… สมฺมาสมาธิ.
‘‘ยโต โข, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ เอวํ ชรามรณํ ปชานาติ, เอวํ ชรามรณสมุทยํ ปชานาติ, เอวํ ชรามรณนิโรธํ ¶ ปชานาติ, เอวํ ชรามรณนิโรธคามินึ ปฏิปทํ ปชานาติ, เอวํ ชาตึ ปชานาติ…เป… ภวํ… อุปาทานํ… ตณฺหํ… เวทนํ… ผสฺสํ… สฬายตนํ… นามรูปํ… วิฺาณํ ¶ … สงฺขาเร… สงฺขารสมุทยํ… สงฺขารนิโรธํ… เอวํ สงฺขารนิโรธคามินึ ปฏิปทํ ปชานาติ. อยํ วุจฺจติ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ ทิฏฺิสมฺปนฺโน อิติปิ, ทสฺสนสมฺปนฺโน อิติปิ, อาคโต อิมํ สทฺธมฺมํ อิติปิ, ปสฺสติ อิมํ สทฺธมฺมํ อิติปิ, เสกฺเขน าเณน สมนฺนาคโต อิติปิ, เสกฺขาย วิชฺชาย สมนฺนาคโต อิติปิ, ธมฺมโสตํ สมาปนฺโน อิติปิ, อริโย นิพฺเพธิกปฺโ อิติปิ, อมตทฺวารํ อาหจฺจ ติฏฺติ อิติปี’’ติ. อฏฺมํ.
๙. สมณพฺราหฺมณสุตฺตํ
๒๙. สาวตฺถิยํ วิหรติ…เป… ‘‘ตตฺร โข…เป… เย หิ เกจิ, ภิกฺขเว, สมณา วา พฺราหฺมณา ¶ วา ชรามรณํ น ปริชานนฺติ, ชรามรณสมุทยํ น ปริชานนฺติ, ชรามรณนิโรธํ น ปริชานนฺติ, ชรามรณนิโรธคามินึ ปฏิปทํ น ปริชานนฺติ, ชาตึ น ปริชานนฺติ…เป… ภวํ… อุปาทานํ… ตณฺหํ… เวทนํ… ผสฺสํ… สฬายตนํ… นามรูปํ… วิฺาณํ… สงฺขาเร… สงฺขารสมุทยํ… สงฺขารนิโรธํ… สงฺขารนิโรธคามินึ ปฏิปทํ น ปริชานนฺติ. น เมเต, ภิกฺขเว, สมณา วา พฺราหฺมณา วา สมเณสุ วา สมณสมฺมตา พฺราหฺมเณสุ วา พฺราหฺมณสมฺมตา. น จ ปเนเต ¶ อายสฺมนฺโต สามฺตฺถํ วา พฺรหฺมฺตฺถํ วา ทิฏฺเว ธมฺเม ¶ สยํ อภิฺา สจฺฉิกตฺวา อุปสมฺปชฺช วิหรนฺติ’’.
‘‘เย จ โข เกจิ, ภิกฺขเว, สมณา วา พฺราหฺมณา วา ชรามรณํ ปริชานนฺติ, ชรามรณสมุทยํ ปริชานนฺติ, ชรามรณนิโรธํ ปริชานนฺติ, ชรามรณนิโรธคามินึ ปฏิปทํ ปริชานนฺติ, ชาตึ ปริชานนฺติ…เป… ภวํ… อุปาทานํ… ตณฺหํ… เวทนํ… ผสฺสํ… สฬายตนํ… นามรูปํ… วิฺาณํ… สงฺขาเร ปริชานนฺติ ¶ , สงฺขารสมุทยํ ปริชานนฺติ, สงฺขารนิโรธํ ปริชานนฺติ, สงฺขารนิโรธคามินึ ปฏิปทํ ปริชานนฺติ. เต โข เม, ภิกฺขเว, สมณา วา พฺราหฺมณา วา สมเณสุ เจว สมณสมฺมตา พฺราหฺมเณสุ จ พฺราหฺมณสมฺมตา. เต จ ปนายสฺมนฺโต สามฺตฺถฺจ พฺรหฺมฺตฺถฺจ ทิฏฺเว ธมฺเม สยํ อภิฺา สจฺฉิกตฺวา อุปสมฺปชฺช วิหรนฺตี’’ติ. นวมํ.
๑๐. ทุติยสมณพฺราหฺมณสุตฺตํ
๓๐. สาวตฺถิยํ วิหรติ…เป… ‘‘ตตฺร โข…เป… เย หิ เกจิ, ภิกฺขเว, สมณา วา พฺราหฺมณา วา ชรามรณํ นปฺปชานนฺติ, ชรามรณสมุทยํ นปฺปชานนฺติ, ชรามรณนิโรธํ นปฺปชานนฺติ, ชรามรณนิโรธคามินึ ปฏิปทํ นปฺปชานนฺติ เต วต ชรามรณํ สมติกฺกมฺม สฺสนฺตีติ เนตํ านํ วิชฺชติ. ชาตึ นปฺปชานนฺติ…เป… ภวํ… อุปาทานํ… ตณฺหํ… เวทนํ… ผสฺสํ… สฬายตนํ… นามรูปํ… วิฺาณํ… สงฺขาเร นปฺปชานนฺติ, สงฺขารสมุทยํ นปฺปชานนฺติ, สงฺขารนิโรธํ นปฺปชานนฺติ, สงฺขารนิโรธคามินึ ปฏิปทํ นปฺปชานนฺติ เต วต สงฺขาเร สมติกฺกมฺม สฺสนฺตีติ เนตํ านํ วิชฺชติ’’.
‘‘เย ¶ ¶ จ โข เกจิ, ภิกฺขเว, สมณา วา พฺราหฺมณา วา ชรามรณํ ปชานนฺติ, ชรามรณสมุทยํ ปชานนฺติ, ชรามรณนิโรธํ ปชานนฺติ, ชรามรณนิโรธคามินึ ปฏิปทํ ปชานนฺติ เต วต ชรามรณํ สมติกฺกมฺม สฺสนฺตีติ านเมตํ วิชฺชติ. ชาตึ ปชานนฺติ…เป… ภวํ… อุปาทานํ… ตณฺหํ… เวทนํ… ผสฺสํ… สฬายตนํ… นามรูปํ… วิฺาณํ… สงฺขาเร ปชานนฺติ, สงฺขารสมุทยํ ปชานนฺติ, สงฺขารนิโรธํ ปชานนฺติ, สงฺขารนิโรธคามินึ ปฏิปทํ ปชานนฺติ. เต วต สงฺขาเร สมติกฺกมฺม สฺสนฺตีติ านเมตํ วิชฺชตี’’ติ. ทสมํ.
ทสพลวคฺโค ¶ ตติโย.
ตสฺสุทฺทานํ –
ทฺเว ¶ ทสพลา อุปนิสา จ, อฺติตฺถิยภูมิโช;
อุปวาโณ ปจฺจโย ภิกฺขุ, ทฺเว จ สมณพฺราหฺมณาติ.
๔. กฬารขตฺติยวคฺโค
๑. ภูตสุตฺตํ
๓๑. เอกํ ¶ สมยํ ภควา สาวตฺถิยํ วิหรติ. ตตฺร โข ภควา อายสฺมนฺตํ สาริปุตฺตํ อามนฺเตสิ – ‘‘วุตฺตมิทํ, สาริปุตฺต, ปารายเน [ปารายเณ (สี.)] อชิตปฺเห –
‘‘เย จ สงฺขาตธมฺมาเส, เย จ เสกฺขา ปุถู อิธ;
เตสํ เม นิปโก อิริยํ, ปุฏฺโ ปพฺรูหิ มาริสา’’ติ.
‘‘อิมสฺส นุ โข, สาริปุตฺต, สํขิตฺเตน ภาสิตสฺส กถํ วิตฺถาเรน อตฺโถ ทฏฺพฺโพ’’ติ? เอวํ ¶ วุตฺเต, อายสฺมา สาริปุตฺโต ตุณฺหี อโหสิ. ทุติยมฺปิ โข ภควา อายสฺมนฺตํ สาริปุตฺตํ อามนฺเตสิ…เป… ทุติยมฺปิ โข อายสฺมา สาริปุตฺโต ตุณฺหี อโหสิ. ตติยมฺปิ โข ภควา อายสฺมนฺตํ สาริปุตฺตํ อามนฺเตสิ – ‘‘วุตฺตมิทํ, สาริปุตฺต, ปารายเน อชิตปฺเห –
‘‘เย จ สงฺขาตธมฺมาเส, เย จ เสกฺขา ปุถู อิธ;
เตสํ เม นิปโก อิริยํ, ปุฏฺโ ปพฺรูหิ มาริสา’’ติ.
‘‘อิมสฺส ¶ นุ โข, สาริปุตฺต, สํขิตฺเตน ภาสิตสฺส กถํ วิตฺถาเรน อตฺโถ ทฏฺพฺโพ’’ติ? ตติยมฺปิ โข อายสฺมา สาริปุตฺโต ตุณฺหี อโหสิ.
‘‘ภูตมิทนฺติ, สาริปุตฺต, ปสฺสสี’’ติ? ภูตมิทนฺติ, ภนฺเต, ยถาภูตํ ¶ สมฺมปฺปฺาย ปสฺสติ. ภูตมิทนฺติ ยถาภูตํ สมฺมปฺปฺาย ทิสฺวา ภูตสฺส นิพฺพิทาย วิราคาย นิโรธาย ปฏิปนฺโน โหติ. ตทาหารสมฺภวนฺติ ยถาภูตํ สมฺมปฺปฺาย ปสฺสติ. ตทาหารสมฺภวนฺติ ยถาภูตํ สมฺมปฺปฺาย ทิสฺวา อาหารสมฺภวสฺส นิพฺพิทาย วิราคาย นิโรธาย ปฏิปนฺโน ¶ โหติ. ตทาหารนิโรธา ยํ ภูตํ ตํ นิโรธธมฺมนฺติ ยถาภูตํ สมฺมปฺปฺาย ปสฺสติ. ตทาหารนิโรธา ยํ ภูตํ ตํ นิโรธธมฺมนฺติ ยถาภูตํ สมฺมปฺปฺาย ทิสฺวา นิโรธธมฺมสฺส นิพฺพิทาย วิราคาย นิโรธาย ปฏิปนฺโน โหติ. เอวํ โข, ภนฺเต, เสกฺโข โหติ.
‘‘กถฺจ, ภนฺเต, สงฺขาตธมฺโม โหติ? ภูตมิทนฺติ, ภนฺเต, ยถาภูตํ สมฺมปฺปฺาย ปสฺสติ. ภูตมิทนฺติ ยถาภูตํ สมฺมปฺปฺาย ทิสฺวา ภูตสฺส นิพฺพิทา วิราคา นิโรธา อนุปาทา วิมุตฺโต โหติ. ตทาหารสมฺภวนฺติ ยถาภูตํ สมฺมปฺปฺาย ปสฺสติ. ตทาหารสมฺภวนฺติ ยถาภูตํ สมฺมปฺปฺาย ทิสฺวา อาหารสมฺภวสฺส นิพฺพิทา วิราคา นิโรธา อนุปาทา วิมุตฺโต โหติ. ตทาหารนิโรธา ยํ ภูตํ ตํ นิโรธธมฺมนฺติ ยถาภูตํ สมฺมปฺปฺาย ปสฺสติ. ตทาหารนิโรธา ยํ ภูตํ ตํ นิโรธธมฺมนฺติ ยถาภูตํ สมฺมปฺปฺาย ทิสฺวา นิโรธธมฺมสฺส นิพฺพิทา วิราคา นิโรธา ¶ อนุปาทา วิมุตฺโต โหติ. เอวํ โข, ภนฺเต, สงฺขาตธมฺโม โหติ. อิติ โข, ภนฺเต, ยํ ตํ วุตฺตํ ปารายเน อชิตปฺเห –
‘‘เย ¶ ¶ จ สงฺขาตธมฺมาเส, เย จ เสกฺขา ปุถู อิธ;
เตสํ เม นิปโก อิริยํ, ปุฏฺโ ปพฺรูหิ มาริสา’’ติ.
‘‘อิมสฺส ขฺวาหํ, ภนฺเต, สํขิตฺเตน ภาสิตสฺส เอวํ วิตฺถาเรน อตฺถํ อาชานามี’’ติ.
‘‘สาธุ สาธุ, สาริปุตฺต, ภูตมิทนฺติ, สาริปุตฺต, ยถาภูตํ สมฺมปฺปฺาย ปสฺสติ. ภูตมิทนฺติ ยถาภูตํ สมฺมปฺปฺาย ทิสฺวา ภูตสฺส นิพฺพิทาย วิราคาย นิโรธาย ปฏิปฺปนฺโน โหติ. ตทาหารสมฺภวนฺติ ยถาภูตํ สมฺมปฺปฺาย ปสฺสติ. ตทาหารสมฺภวนฺติ ยถาภูตํ สมฺมปฺปฺาย ทิสฺวา อาหารสมฺภวสฺส นิพฺพิทาย วิราคาย นิโรธาย ปฏิปนฺโน โหติ. ตทาหารนิโรธา ยํ ภูตํ นิโรธธมฺมนฺติ ยถาภูตํ สมฺมปฺปฺาย ปสฺสติ. ตทาหารนิโรธา ยํ ภูตํ ตํ นิโรธธมฺมนฺติ ยถาภูตํ สมฺมปฺปฺาย ทิสฺวา นิโรธธมฺมสฺส นิพฺพิทาย วิราคาย นิโรธาย ปฏิปนฺโน โหติ. เอวํ โข, สาริปุตฺต, เสกฺโข โหติ.
‘‘กถฺจ, สาริปุตฺต, สงฺขาตธมฺโม โหติ? ภูตมิทนฺติ, สาริปุตฺต, ยถาภูตํ สมฺมปฺปฺาย ปสฺสติ. ภูตมิทนฺติ ยถาภูตํ สมฺมปฺปฺาย ทิสฺวา ¶ ภูตสฺส นิพฺพิทา วิราคา นิโรธา อนุปาทา วิมุตฺโต โหติ. ตทาหารสมฺภวนฺติ ยถาภูตํ สมฺมปฺปฺาย ปสฺสติ. ตทาหารสมฺภวนฺติ ยถาภูตํ สมฺมปฺปฺาย ทิสฺวา อาหารสมฺภวสฺส นิพฺพิทา วิราคา นิโรธา อนุปาทา วิมุตฺโต โหติ. ตทาหารนิโรธา ยํ ภูตํ ตํ นิโรธธมฺมนฺติ ยถาภูตํ สมฺมปฺปฺาย ปสฺสติ. ตทาหารนิโรธา ¶ ยํ ภูตํ ตํ นิโรธธมฺมนฺติ ยถาภูตํ สมฺมปฺปฺา ¶ ทิสฺวา นิโรธธมฺมสฺส นิพฺพิทา วิราคา นิโรธา อนุปาทา วิมุตฺโต โหติ. เอวํ โข, สาริปุตฺต, สงฺขาตธมฺโม โหติ. อิติ โข, สาริปุตฺต, ยํ ตํ วุตฺตํ ปารายเน อชิตปฺเห –
‘‘เย จ สงฺขาตธมฺมาเส, เย จ เสกฺขา ปุถู อิธ;
เตสํ เม นิปโก อิริยํ, ปุฏฺโ ปพฺรูหิ มาริสา’’ติ.
‘‘อิมสฺส โข สาริปุตฺต สํขิตฺเตน ภาสิตสฺส เอวํ วิตฺถาเรน อตฺโถ ทฏฺพฺโพ’’ติ. ปมํ.
๒. กฬารสุตฺตํ
๓๒. สาวตฺถิยํ ¶ วิหรติ. อถ โข กฬารขตฺติโย ภิกฺขุ เยนายสฺมา สาริปุตฺโต เตนุปสงฺกมิ; อุปสงฺกมิตฺวา อายสฺมตา สาริปุตฺเตน สทฺธึ สมฺโมทิ. สมฺโมทนียํ กถํ สารณียํ วีติสาเรตฺวา เอกมนฺตํ นิสีทิ. เอกมนฺตํ นิสินฺโน โข กฬารขตฺติโย ภิกฺขุ อายสฺมนฺตํ สาริปุตฺตํ เอตทโวจ – ‘‘โมฬิยผคฺคุโน, อาวุโส สาริปุตฺต, ภิกฺขุ สิกฺขํ ปจฺจกฺขาย หีนายาวตฺโตติ. น หิ นูน โส อายสฺมา อิมสฺมึ ธมฺมวินเย อสฺสาสมลตฺถาติ. เตน หายสฺมา สาริปุตฺโต อิมสฺมึ ธมฺมวินเย อสฺสาสํ ปตฺโต’’ติ?
‘‘น ขฺวาหํ, อาวุโส, กงฺขามี’’ติ. ‘‘อายตึ, ปนาวุโส’’ติ?
‘‘น ขฺวาหํ, อาวุโส, วิจิกิจฺฉามี’’ติ.
อถ โข กฬารขตฺติโย ภิกฺขุ อุฏฺายาสนา เยน ภควา เตนุปสงฺกมิ; อุปสงฺกมิตฺวา ภควนฺตํ อภิวาเทตฺวา เอกมนฺตํ นิสีทิ ¶ . เอกมนฺตํ นิสินฺโน โข กฬารขตฺติโย ภิกฺขุ ภควนฺตํ ¶ เอตทโวจ – ‘‘อายสฺมตา, ภนฺเต, สาริปุตฺเตน อฺา พฺยากตา – ‘ขีณา ชาติ, วุสิตํ พฺรหฺมจริยํ, กตํ กรณียํ, นาปรํ อิตฺถตฺตายา’ติ ปชานามี’’ติ.
อถ โข ภควา อฺตรํ ภิกฺขุํ อามนฺเตสิ – ‘‘เอหิ ตฺวํ, ภิกฺขุ, มม วจเนน สาริปุตฺตํ อามนฺเตหิ – ‘สตฺถา ตํ, อาวุโส สาริปุตฺต, อามนฺเตตี’’’ติ ¶ . ‘‘เอวํ, ภนฺเต’’ติ โข โส ภิกฺขุ ภควโต ปฏิสฺสุตฺวา เยนายสฺมา สาริปุตฺโต เตนุปสงฺกมิ; อุปสงฺกมิตฺวา อายสฺมนฺตํ สาริปุตฺตํ เอตทโวจ – ‘‘สตฺถา ตํ, อาวุโส สาริปุตฺต, อามนฺเตตี’’ติ. ‘‘เอวํ, อาวุโส’’ติ โข อายสฺมา สาริปุตฺโต ตสฺส ภิกฺขุโน ปฏิสฺสุตฺวา เยน ภควา เตนุปสงฺกมิ; อุปสงฺกมิตฺวา ภควนฺตํ อภิวาเทตฺวา เอกมนฺตํ นิสีทิ. เอกมนฺตํ นิสินฺนํ โข อายสฺมนฺตํ สาริปุตฺตํ ภควา เอตทโวจ – ‘‘สจฺจํ กิร ตยา, สาริปุตฺต, อฺา พฺยากตา – ‘ขีณา ชาติ, วุสิตํ พฺรหฺมจริยํ, กตํ กรณียํ, นาปรํ อิตฺถตฺตายา’ติ ปชานามี’’ติ? ‘‘น โข, ภนฺเต, เอเตหิ ปเทหิ เอเตหิ พฺยฺชเนหิ อตฺโถ [อตฺโถ จ (สฺยา. กํ. ก.)] วุตฺโต’’ติ. ‘‘เยน เกนจิปิ, สาริปุตฺต, ปริยาเยน กุลปุตฺโต อฺํ พฺยากโรติ, อถ โข พฺยากตํ พฺยากตโต ทฏฺพฺพ’’นฺติ. ‘‘นนุ อหมฺปิ ¶ , ภนฺเต, เอวํ วทามิ – ‘น โข, ภนฺเต, เอเตหิ ปเทหิ เอเตหิ พฺยฺชเนหิ อตฺโถ วุตฺโต’’’ติ.
‘‘สเจ ตํ, สาริปุตฺต, เอวํ ปุจฺเฉยฺยุํ – ‘กถํ ชานตา ปน ตยา, อาวุโส สาริปุตฺต, กถํ ปสฺสตา อฺา ¶ พฺยากตา – ขีณา ชาติ วุสิตํ พฺรหฺมจริยํ กตํ กรณียํ นาปรํ อิตฺถตฺตายาติ ปชานามี’ติ. เอวํ ปุฏฺโ ตฺวํ, สาริปุตฺต, กินฺติ พฺยากเรยฺยาสี’’ติ?
‘‘สเจ มํ, ภนฺเต, เอวํ ปุจฺเฉยฺยุํ – ‘กถํ ชานตา ปน ตยา, อาวุโส สาริปุตฺต, กถํ ปสฺสตา อฺา พฺยากตา – ขีณา ¶ ชาติ วุสิตํ พฺรหฺมจริยํ กตํ กรณียํ นาปรํ อิตฺถตฺตายาติ ปชานามี’ติ; เอวํ ปุฏฺโหํ [ปุฏฺโ อหํ (สฺยา. กํ.), ปุฏฺาหํ (ปี. ก.)], ภนฺเต, เอวํ พฺยากเรยฺยํ – ‘ยํนิทานา, อาวุโส, ชาติ, ตสฺส นิทานสฺส ขยา ขีณสฺมึ ขีณามฺหีติ วิทิตํ. ขีณามฺหีติ วิทิตฺวา – ขีณาชาติ วุสิตํ พฺรหฺมจริยํ กตํ กรณียํ นาปรํ อิตฺถตฺตายาติ ปชานามี’ติ. เอวํ ปุฏฺโหํ, ภนฺเต, เอวํ พฺยากเรยฺย’’นฺติ.
‘‘สเจ ปน ตํ, สาริปุตฺต, เอวํ ปุจฺเฉยฺยุํ – ‘ชาติ ปนาวุโส สาริปุตฺต, กึนิทานา กึสมุทยา กึชาติกา กึปภวา’ติ? เอวํ ปุฏฺโ ตํ, สาริปุตฺต, กินฺติ พฺยากเรยฺยาสี’’ติ? ‘‘สเจ มํ, ภนฺเต, เอวํ ปุจฺเฉยฺยุํ – ‘ชาติ ปนาวุโส สาริปุตฺต, กึนิทานา กึสมุทยา กึชาติกา กึปภวา’ติ? เอวํ ปุฏฺโหํ, ภนฺเต, เอวํ พฺยากเรยฺยํ – ‘ชาติ โข, อาวุโส, ภวนิทานา ภวสมุทยา ¶ ภวชาติกา ภวปฺปภวา’ติ. เอวํ ปุฏฺโหํ, ภนฺเต, เอวํ พฺยากเรยฺย’’นฺติ.
‘‘สเจ ปน ตํ, สาริปุตฺต, เอวํ ปุจฺเฉยฺยุํ – ‘ภโว ปนาวุโส สาริปุตฺต, กึนิทาโน กึสมุทโย กึชาติโก กึปภโว’ติ? เอวํ ปุฏฺโ ตฺวํ, สาริปุตฺต, กินฺติ พฺยากเรยฺยาสี’’ติ? ‘‘สเจ มํ, ภนฺเต, เอวํ ปุจฺเฉยฺยุํ – ‘ภโว ปนาวุโส สาริปุตฺต, กึนิทาโน กึสมุทโย กึชาติโก กึปภโว’ติ ¶ ? เอวํ ปุฏฺโหํ, ภนฺเต, เอวํ พฺยากเรยฺยํ – ‘ภโว โข, อาวุโส, อุปาทานนิทาโน อุปาทานสมุทโย อุปาทานชาติโก อุปาทานปฺปภโว’ติ. เอวํ ปุฏฺโหํ, ภนฺเต, เอวํ พฺยากเรยฺย’’นฺติ.
‘‘สเจ ¶ ปน ตํ, สาริปุตฺต, เอวํ ปุจฺเฉยฺยุํ – ‘อุปาทานํ ปนาวุโส…เป… สเจ ปน ตํ, สาริปุตฺต, เอวํ ปุจฺเฉยฺยุํ – ตณฺหา ปนาวุโส สาริปุตฺต, กึนิทานา กึสมุทยา กึชาติกา กึปภวา’ติ? เอวํ ปุฏฺโ ตฺวํ, สาริปุตฺต, กินฺติ พฺยากเรยฺยาสี’’ติ? ‘‘สเจ ¶ มํ, ภนฺเต, เอวํ ปุจฺเฉยฺยุํ – ตณฺหา ปนาวุโส สาริปุตฺต, กึนิทานา กึสมุทยา กึชาติกา กึปภวา’ติ? เอวํ ปุฏฺโหํ, ภนฺเต, เอวํ พฺยากเรยฺยํ – ‘ตณฺหา โข, อาวุโส, เวทนานิทานา เวทนาสมุทยา เวทนาชาติกา เวทนาปภวา’ติ. เอวํ ปุฏฺโหํ, ภนฺเต, เอวํ พฺยากเรยฺย’’นฺติ.
‘‘สเจ ¶ ปน ตํ, สาริปุตฺต, เอวํ ปุจฺเฉยฺยุํ – ‘กถํ ชานโต ปน เต, อาวุโส สาริปุตฺต, กถํ ปสฺสโต ยา เวทนาสุ นนฺที สา น อุปฏฺาสี’ติ. เอวํ ปุฏฺโ ตฺวํ, สาริปุตฺต, กินฺติ พฺยากเรยฺยาสี’’ติ? ‘‘สเจ มํ, ภนฺเต, เอวํ ปุจฺเฉยฺยุํ – ‘กถํ ชานโต ปน เต, อาวุโส สาริปุตฺต, กถํ ปสฺสโต ยา เวทนาสุ นนฺที สา น อุปฏฺาสี’ติ เอวํ ปุฏฺโหํ, ภนฺเต, เอวํ พฺยากเรยฺยํ – ‘ติสฺโส โข อิมา, อาวุโส, เวทนา. กตมา ติสฺโส? สุขา เวทนา, ทุกฺขา เวทนา, อทุกฺขมสุขา เวทนา. อิมา โข, อาวุโส, ติสฺโส เวทนา อนิจฺจา. ยทนิจฺจํ ตํ ทุกฺขนฺติ วิทิตํ [วิทิตา (ฏีกา)], ยา เวทนาสุ นนฺที สา น อุปฏฺาสี’ติ. เอวํ, ปุฏฺโหํ, ภนฺเต, เอวํ พฺยากเรยฺย’’นฺติ.
‘‘สาธุ สาธุ, สาริปุตฺต. อยมฺปิ โข, สาริปุตฺต, ปริยาโย, เอตสฺเสว อตฺถสฺส สํขิตฺเตน เวยฺยากรณาย – ‘ยํ กิฺจิ เวทยิตํ ตํ ทุกฺขสฺมิ’’’นฺติ.
‘‘สเจ ¶ ปน ตํ, สาริปุตฺต, เอวํ ปุจฺเฉยฺยุํ – ‘กถํ วิโมกฺขา ปน ตยา, อาวุโส สาริปุตฺต, อฺา พฺยากตา – ขีณา ชาติ วุสิตํ พฺรหฺมจริยํ กตํ กรณียํ นาปรํ อิตฺถตฺตายาติ ปชานามี’ติ? เอวํ ปุฏฺโ ตฺวํ, สาริปุตฺต, กินฺติ พฺยากเรยฺยาสี’’ติ? ‘‘สเจ มํ, ภนฺเต, เอวํ ปุจฺเฉยฺยุํ – ‘กถํ วิโมกฺขา ปน ตยา, อาวุโส สาริปุตฺต, อฺา พฺยากตา ¶ – ขีณา ชาติ วุสิตํ พฺรหฺมจริยํ กตํ กรณียํ นาปรํ อิตฺถตฺตายาติ ปชานามี’ติ. เอวํ ปุฏฺโหํ, ภนฺเต, เอวํ พฺยากเรยฺยํ – ‘อชฺฌตฺตํ ¶ วิโมกฺขา ขฺวาหํ, อาวุโส, สพฺพุปาทานกฺขยา ตถา สโต วิหรามิ ยถา สตํ วิหรนฺตํ อาสวา นานุสฺสวนฺติ, อตฺตานฺจ นาวชานามี’ติ. เอวํ ปุฏฺโหํ, ภนฺเต, เอวํ พฺยากเรยฺย’’นฺติ.
‘‘สาธุ ¶ สาธุ, สาริปุตฺต. อยมฺปิ โข สาริปุตฺต, ปริยาโย เอตสฺเสว อตฺถสฺส สํขิตฺเตน เวยฺยากรณาย – เย อาสวา สมเณน วุตฺตา เตสฺวาหํ น กงฺขามิ, เต เม ปหีนาติ น วิจิกิจฺฉามี’’ติ. อิทมโวจ ภควา. อิทํ วตฺวา สุคโต อุฏฺายาสนา วิหารํ ปาวิสิ.
ตตฺร โข อายสฺมา สาริปุตฺโต อจิรปกฺกนฺตสฺส ภควโต ภิกฺขู อามนฺเตสิ – ‘‘ปุพฺเพ อปฺปฏิสํวิทิตํ มํ, อาวุโส, ภควา ปมํ ปฺหํ อปุจฺฉิ, ตสฺส เม อโหสิ ทนฺธายิตตฺตํ. ยโต จ โข เม, อาวุโส, ภควา ปมํ ปฺหํ อนุโมทิ, ตสฺส มยฺหํ, อาวุโส, เอตทโหสิ – ทิวสํ เจปิ มํ ภควา เอตมตฺถํ ปุจฺเฉยฺย อฺมฺเหิ ปเทหิ อฺมฺเหิ ปริยาเยหิ, ทิวสมฺปาหํ ภควโต เอตมตฺถํ พฺยากเรยฺยํ อฺมฺเหิ ปเทหิ อฺมฺเหิ ปริยาเยหิ. รตฺตึ เจปิ มํ ภควา เอตมตฺถํ ปุจฺเฉยฺย อฺมฺเหิ ปเทหิ อฺมฺเหิ ปริยาเยหิ, รตฺติมฺปาหํ ภควโต เอตมตฺถํ พฺยากเรยฺยํ อฺมฺเหิ ปเทหิ อฺมฺเหิ ปริยาเยหิ. รตฺตินฺทิวํ [รตฺติทิวํ (ก.)] เจปิ มํ ภควา เอตมตฺถํ ปุจฺเฉยฺย อฺมฺเหิ ปเทหิ อฺมฺเหิ ปริยาเยหิ ¶ , รตฺตินฺทิวมฺปาหํ ภควโต เอตมตฺถํ พฺยากเรยฺยํ อฺมฺเหิ ปเทหิ อฺมฺเหิ ปริยาเยหิ. ทฺเว ¶ รตฺตินฺทิวานิ เจปิ มํ ภควา เอตมตฺถํ ปุจฺเฉยฺย…เป… ทฺเว รตฺตินฺทิวานิปาหํ ภควโต เอตมตฺถํ พฺยากเรยฺยํ…เป… ตีณิ รตฺตินฺทิวานิ เจปิ มํ ภควา เอตมตฺถํ ปุจฺเฉยฺย…เป… ตีณิ รตฺตินฺทิวานิปาหํ ภควโต เอตมตฺถํ พฺยากเรยฺยํ…เป… จตฺตาริ รตฺตินฺทิวานิ เจปิ มํ ภควา เอตมตฺถํ ปุจฺเฉยฺย…เป… จตฺตาริ รตฺตินฺทิวานิปาหํ ¶ ภควโต เอตมตฺถํ พฺยากเรยฺยํ…เป… ปฺจ รตฺตินฺทิวานิ เจปิ มํ ภควา เอตมตฺถํ ปุจฺเฉยฺย…เป… ปฺจ รตฺตินฺทิวานิปาหํ ภควโต เอตมตฺถํ พฺยากเรยฺยํ…เป… ฉ รตฺตินฺทิวานิ เจปิ มํ ภควา เอตมตฺถํ ปุจฺเฉยฺย…เป… ฉ รตฺตินฺทิวานิปาหํ ภควโต เอตมตฺถํ พฺยากเรยฺยํ…เป… สตฺต รตฺตินฺทิวานิ เจปิ มํ ภควา เอตมตฺถํ ปุจฺเฉยฺย อฺมฺเหิ ปเทหิ อฺมฺเหิ ปริยาเยหิ, สตฺต รตฺตินฺทิวานิปาหํ ภควโต เอตมตฺถํ พฺยากเรยฺยํ อฺมฺเหิ ปเทหิ อฺมฺเหิ ปริยาเยหี’’ติ.
อถ โข กฬารขตฺติโย ภิกฺขุ อุฏฺายาสนา เยน ภควา เตนุปสงฺกมิ; อุปสงฺกมิตฺวา ภควนฺตํ อภิวาเทตฺวา เอกมนฺตํ นิสีทิ. เอกมนฺตํ นิสินฺโน โข กฬารขตฺติโย ภิกฺขุ ภควนฺตํ เอตทโวจ – ‘‘อายสฺมตา, ภนฺเต, สาริปุตฺเตน สีหนาโท นทิโต – ปุพฺเพ อปฺปฏิสํวิทิตํ มํ, อาวุโส, ภควา ปมํ ปฺหํ อปุจฺฉิ, ตสฺส เม อโหสิ ทนฺธายิตตฺตํ. ยโต ¶ จ โข เม, อาวุโส, ภควา ปมํ ปฺหํ อนุโมทิ ¶ , ตสฺส มยฺหํ, อาวุโส, เอตทโหสิ – ทิวสํ เจปิ มํ ภควา เอตมตฺถํ ปุจฺเฉยฺย อฺมฺเหิ ปเทหิ อฺมฺเหิ ปริยาเยหิ, ทิวสมฺปาหํ ภควโต เอตมตฺถํ พฺยากเรยฺยํ อฺมฺเหิ ปเทหิ อฺมฺเหิ ปริยาเยหิ; รตฺตึ เจปิ…เป… รตฺตินฺทิวํ เจปิ มํ ภควา…เป… ทฺเว รตฺตินฺทิวานิ เจปิ มํ ภควา…เป… ตีณิ… จตฺตาริ… ปฺจ… ฉ… สตฺต รตฺตินฺทิวานิ เจปิ มํ ภควา เอตมตฺถํ ปุจฺเฉยฺย ¶ อฺมฺเหิ ปเทหิ อฺมฺเหิ ปริยาเยหิ, สตฺต รตฺตินฺทิวานิปาหํ ภควโต เอตมตฺถํ พฺยากเรยฺยํ อฺมฺเหิ ปเทหิ อฺมฺเหิ ปริยาเยหี’’ติ.
‘‘สา หิ, ภิกฺขุ, สาริปุตฺตสฺส ธมฺมธาตุ สุปฺปฏิวิทฺธา, ยสฺสา ธมฺมธาตุยา สุปฺปฏิวิทฺธตฺตา ทิวสํ เจปาหํ สาริปุตฺตํ เอตมตฺถํ ปุจฺเฉยฺยํ อฺมฺเหิ ปเทหิ อฺมฺเหิ ปริยาเยหิ, ทิวสมฺปิ เม สาริปุตฺโต เอตมตฺถํ พฺยากเรยฺย อฺมฺเหิ ปเทหิ อฺมฺเหิ ปริยาเยหิ. รตฺตึ เจปาหํ สาริปุตฺตํ เอตมตฺถํ ปุจฺเฉยฺยํ อฺมฺเหิ ปเทหิ อฺมฺเหิ ปริยาเยหิ, รตฺติมฺปิ เม สาริปุตฺโต เอตมตฺถํ พฺยากเรยฺย…เป… รตฺตินฺทิวํ เจปาหํ สาริปุตฺตํ เอตมตฺถํ ปุจฺเฉยฺยํ, รตฺตินฺทิวมฺปิ เม สาริปุตฺโต เอตมตฺถํ พฺยากเรยฺย… ทฺเว รตฺตินฺทิวานิ เจปาหํ สาริปุตฺตํ เอตมตฺถํ ปุจฺเฉยฺยํ, ทฺเว รตฺตินฺทิวานิปิ เม สาริปุตฺโต เอตมตฺถํ พฺยากเรยฺย… ตีณิ รตฺตินฺทิวานิ เจปาหํ สาริปุตฺตํ เอตมตฺถํ ปุจฺเฉยฺยํ, ตีณิ รตฺตินฺทิวานิปิ ¶ เม สาริปุตฺโต เอตมตฺถํ ¶ พฺยากเรยฺย… จตฺตาริ รตฺตินฺทิวานิ เจปาหํ สาริปุตฺตํ เอตมตฺถํ ปุจฺเฉยฺยํ, จตฺตาริ รตฺตินฺทิวานิปิ เม สาริปุตฺโต เอตมตฺถํ พฺยากเรยฺย… ปฺจ รตฺตินฺทิวานิ เจปาหํ สาริปุตฺตํ เอตมตฺถํ ปุจฺเฉยฺยํ, ปฺจ รตฺตินฺทิวานิปิ เม สาริปุตฺโต เอตมตฺถํ พฺยากเรยฺย… ฉ รตฺตินฺทิวานิ เจปาหํ สาริปุตฺตํ เอตมตฺถํ ปุจฺเฉยฺยํ, ฉ รตฺตินฺทิวานิปิ เม สาริปุตฺโต เอตมตฺถํ พฺยากเรยฺย… สตฺต รตฺตินฺทิวานิ เจปาหํ สาริปุตฺตํ เอตมตฺถํ ปุจฺเฉยฺยํ อฺมฺเหิ ปเทหิ อฺมฺเหิ ปริยาเยหิ, สตฺต รตฺตินฺทิวานิปิ เม สาริปุตฺโต เอตมตฺถํ พฺยากเรยฺย อฺมฺเหิ ปเทหิ อฺมฺเหิ ปริยาเยหี’’ติ. ทุติยํ.
๓. าณวตฺถุสุตฺตํ
๓๓. สาวตฺถิยํ…เป… ‘‘จตุจตฺตารีสํ โว, ภิกฺขเว, าณวตฺถูนิ เทเสสฺสามิ, ตํ สุณาถ, สาธุกํ ¶ มนสิ กโรถ; ภาสิสฺสามี’’ติ. ‘‘เอวํ, ภนฺเต’’ติ โข เต ภิกฺขู ภควโต ปจฺจสฺโสสุํ. ภควา เอตทโวจ –
‘‘กตมานิ [กตมานิ จ (สฺยา. กํ. ปี. ก.)], ภิกฺขเว, จตุจตฺตารีสํ าณวตฺถูนิ? ชรามรเณ ¶ าณํ, ชรามรณสมุทเย าณํ, ชรามรณนิโรเธ าณํ, ชรามรณนิโรธคามินิยา ปฏิปทาย าณํ; ชาติยา าณํ, ชาติสมุทเย าณํ, ชาตินิโรเธ าณํ, ชาตินิโรธคามินิยา ปฏิปทาย าณํ; ภเว าณํ, ภวสมุทเย าณํ, ภวนิโรเธ าณํ, ภวนิโรธคามินิยา ปฏิปทาย าณํ; อุปาทาเน าณํ, อุปาทานสมุทเย าณํ, อุปาทานนิโรเธ าณํ, อุปาทานนิโรธคามินิยา ปฏิปทาย ¶ าณํ; ตณฺหาย าณํ, ตณฺหาสมุทเย าณํ, ตณฺหานิโรเธ าณํ, ตณฺหานิโรธคามินิยา ปฏิปทาย าณํ; เวทนาย าณํ, เวทนาสมุทเย าณํ, เวทนานิโรเธ าณํ, เวทนานิโรธคามินิยา ปฏิปทาย าณํ; ผสฺเส าณํ…เป… สฬายตเน าณํ… นามรูเป าณํ… วิฺาเณ าณํ… สงฺขาเรสุ าณํ, สงฺขารสมุทเย าณํ, สงฺขารนิโรเธ าณํ, สงฺขารนิโรธคามินิยา ปฏิปทาย าณํ. อิมานิ วุจฺจนฺติ, ภิกฺขเว, จตุจตฺตารีสํ าณวตฺถูนิ.
‘‘กตมฺจ, ภิกฺขเว, ชรามรณํ? ยา เตสํ เตสํ สตฺตานํ ตมฺหิ ตมฺหิ สตฺตนิกาเย ชรา ชีรณตา ขณฺฑิจฺจํ ปาลิจฺจํ วลิตฺตจตา อายุโน สํหานิ ¶ อินฺทฺริยานํ ปริปาโก, อยํ วุจฺจติ ชรา. ยา เตสํ เตสํ สตฺตานํ ตมฺหา ตมฺหา สตฺตนิกายา จุติ จวนตา เภโท อนฺตรธานํ มจฺจุ มรณํ กาลกิริยา ขนฺธานํ เภโท กเฬวรสฺส นิกฺเขโป. อิทํ วุจฺจติ มรณํ. อิติ อยฺจ ชรา, อิทฺจ มรณํ; อิทํ วุจฺจติ, ภิกฺขเว, ชรามรณํ.
‘‘ชาติสมุทยา ชรามรณสมุทโย; ชาตินิโรธา ชรามรณนิโรโธ; อยเมว อริโย อฏฺงฺคิโก มคฺโค ชรามรณนิโรธคามินี ปฏิปทา, เสยฺยถิทํ – สมฺมาทิฏฺิ…เป… สมฺมาสมาธิ.
‘‘ยโต โข, ภิกฺขเว, อริยสาวโก เอวํ ชรามรณํ ปชานาติ, เอวํ ชรามรณสมุทยํ ปชานาติ, เอวํ ชรามรณนิโรธํ ¶ ปชานาติ, เอวํ ชรามรณนิโรธคามินึ ปฏิปทํ ปชานาติ, อิทมสฺส ธมฺเม าณํ ¶ . โส อิมินา ธมฺเมน ทิฏฺเน วิทิเตน อกาลิเกน ปตฺเตน ปริโยคาฬฺเหน อตีตานาคเตน ยํ เนติ.
‘‘เย ¶ โข เกจิ อตีตมทฺธานํ สมณา วา พฺราหฺมณา วา ชรามรณํ อพฺภฺํสุ, ชรามรณสมุทยํ อพฺภฺํสุ, ชรามรณนิโรธํ อพฺภฺํสุ, ชรามรณนิโรธคามินึ ปฏิปทํ อพฺภฺํสุ, สพฺเพ เต เอวเมว อพฺภฺํสุ, เสยฺยถาปาหํ เอตรหิ.
‘‘เยปิ หิ เกจิ อนาคตมทฺธานํ สมณา วา พฺราหฺมณา วา ชรามรณํ อภิชานิสฺสนฺติ, ชรามรณสมุทยํ อภิชานิสฺสนฺติ, ชรามรณนิโรธํ อภิชานิสฺสนฺติ, ชรามรณนิโรธคามินึ ปฏิปทํ อภิชานิสฺสนฺติ, สพฺเพ เต เอวเมว อภิชานิสฺสนฺติ, เสยฺยถาปาหํ เอตรหีติ. อิทมสฺส อนฺวเย าณํ.
‘‘ยโต โข, ภิกฺขเว, อริยสาวกสฺส อิมานิ ทฺเว าณานิ ปริสุทฺธานิ โหนฺติ ปริโยทาตานิ – ธมฺเม าณฺจ อนฺวเย าณฺจ. อยํ วุจฺจติ, ภิกฺขเว, อริยสาวโก ทิฏฺิสมฺปนฺโน อิติปิ, ทสฺสนสมฺปนฺโน อิติปิ, อาคโต อิมํ สทฺธมฺมํ อิติปิ, ปสฺสติ อิมํ สทฺธมฺมํ อิติปิ, เสกฺเขน าเณน สมนฺนาคโต อิติปิ, เสกฺขาย วิชฺชาย สมนฺนาคโต อิติปิ, ธมฺมโสตํ สมาปนฺโน อิติปิ, อริโย นิพฺเพธิกปฺโ อิติปิ, อมตทฺวารํ อาหจฺจ ติฏฺติ อิติปีติ.
‘‘กตมา จ, ภิกฺขเว, ชาติ…เป… กตโม จ, ภิกฺขเว, ภโว… กตมฺจ, ภิกฺขเว, อุปาทานํ… กตมา จ, ภิกฺขเว ตณฺหา… กตมา จ, ภิกฺขเว, เวทนา… กตโม จ, ภิกฺขเว, ผสฺโส… กตมฺจ, ภิกฺขเว ¶ , สฬายตนํ… กตมฺจ, ภิกฺขเว, นามรูปํ ¶ … กตมฺจ, ภิกฺขเว, วิฺาณํ… กตเม จ, ภิกฺขเว, สงฺขารา? ตโยเม, ภิกฺขเว ¶ , สงฺขารา – กายสงฺขาโร, วจีสงฺขาโร, จิตฺตสงฺขาโรติ. อิเม วุจฺจนฺติ, ภิกฺขเว, สงฺขารา.
‘‘อวิชฺชาสมุทยา สงฺขารสมุทโย; อวิชฺชานิโรธา สงฺขารนิโรโธ; อยเมว อริโย อฏฺงฺคิโก มคฺโค สงฺขารนิโรธคามินี ปฏิปทา, เสยฺยถิทํ – สมฺมาทิฏฺิ…เป… สมฺมาสมาธิ.
‘‘ยโต โข, ภิกฺขเว, อริยสาวโก เอวํ สงฺขาเร ปชานาติ, เอวํ สงฺขารสมุทยํ ปชานาติ ¶ , เอวํ สงฺขารนิโรธํ ปชานาติ, เอวํ สงฺขารนิโรธคามินึ ปฏิปทํ ปชานาติ, อิทมสฺส ธมฺเม าณํ. โส อิมินา ธมฺเมน ทิฏฺเน วิทิเตน อกาลิเกน ปตฺเตน ปริโยคาฬฺเหน อตีตานาคเตน ยํ เนติ.
‘‘เย โข เกจิ อตีตมทฺธานํ สมณา วา พฺราหฺมณา วา สงฺขาเร อพฺภฺํสุ, สงฺขารสมุทยํ อพฺภฺํสุ, สงฺขารนิโรธํ อพฺภฺํสุ, สงฺขารนิโรธคามินึ ปฏิปทํ อพฺภฺํสุ, สพฺเพ เต เอวเมว อพฺภฺํสุ, เสยฺยถาปาหํ เอตรหิ.
‘‘เยปิ หิ เกจิ อนาคตมทฺธานํ สมณา วา พฺราหฺมณา วา สงฺขาเร อภิชานิสฺสนฺติ, สงฺขารสมุทยํ อภิชานิสฺสนฺติ, สงฺขารนิโรธํ อภิชานิสฺสนฺติ, สงฺขารนิโรธคามินึ ปฏิปทํ อภิชานิสฺสนฺติ, สพฺเพ เต เอวเมว อภิชานิสฺสนฺติ, เสยฺยถาปาหํ เอตรหิ. อิทมสฺส อนฺวเย าณํ.
‘‘ยโต โข, ภิกฺขเว, อริยสาวกสฺส อิมานิ ทฺเว าณานิ ปริสุทฺธานิ ¶ โหนฺติ ปริโยทาตานิ – ธมฺเม าณฺจ อนฺวเย าณฺจ. อยํ วุจฺจติ, ภิกฺขเว, อริยสาวโก ทิฏฺิสมฺปนฺโน อิติปิ, ทสฺสนสมฺปนฺโน อิติปิ, อาคโต อิมํ สทฺธมฺมํ อิติปิ, ปสฺสติ อิมํ สทฺธมฺมํ อิติปิ, เสกฺเขน าเณน สมนฺนาคโต อิติปิ, เสกฺขาย วิชฺชาย สมนฺนาคโต อิติปิ, ธมฺมโสตํ สมาปนฺโน อิติปิ, อริโย นิพฺเพธิกปฺโ อิติปิ, อมตทฺวารํ อาหจฺจ ติฏฺติ อิติปี’’ติ. ตติยํ.
๔. ทุติยาณวตฺถุสุตฺตํ
๓๔. สาวตฺถิยํ วิหรติ…เป… ‘‘สตฺตสตฺตริ โว, ภิกฺขเว, าณวตฺถูนิ เทเสสฺสามิ. ตํ สุณาถ, สาธุกํ มนสิ กโรถ; ภาสิสฺสามี’’ติ. ‘‘เอวํ, ภนฺเต’’ติ โข เต ภิกฺขู ภควโต ปจฺจสฺโสสุํ. ภควา เอตทโวจ –
‘‘กตมานิ ¶ ¶ , ภิกฺขเว, สตฺตสตฺตริ าณวตฺถูนิ? ชาติปจฺจยา ชรามรณนฺติ าณํ ¶ ; อสติ ชาติยา นตฺถิ ชรามรณนฺติ าณํ; อตีตมฺปิ อทฺธานํ ชาติปจฺจยา ชรามรณนฺติ าณํ, อสติ ชาติยา นตฺถิ ชรามรณนฺติ าณํ; อนาคตมฺปิ อทฺธานํ ชาติปจฺจยา ชรามรณนฺติ าณํ, อสติ ชาติยา นตฺถิ ชรามรณนฺติ าณํ; ยมฺปิสฺส ตํ ธมฺมฏฺิติาณํ ตมฺปิ ขยธมฺมํ วยธมฺมํ วิราคธมฺมํ นิโรธธมฺมนฺติ าณํ.
‘‘ภวปจฺจยา ชาตีติ าณํ…เป… อุปาทานปจฺจยา ภโวติ าณํ… ตณฺหาปจฺจยา อุปาทานนฺติ าณํ… เวทนาปจฺจยา ตณฺหาติ าณํ… ผสฺสปจฺจยา เวทนาติ าณํ… สฬายตนปจฺจยา ผสฺโสติ าณํ… นามรูปปจฺจยา ¶ สฬายตนนฺติ าณํ… วิฺาณปจฺจยา นามรูปนฺติ าณํ… สงฺขารปจฺจยา วิฺาณนฺติ าณํ; อวิชฺชาปจฺจยา สงฺขาราติ าณํ, อสติ อวิชฺชาย นตฺถิ สงฺขาราติ าณํ; อตีตมฺปิ อทฺธานํ อวิชฺชาปจฺจยา สงฺขาราติ าณํ, อสติ อวิชฺชาย นตฺถิ สงฺขาราติ าณํ; อนาคตมฺปิ อทฺธานํ อวิชฺชาปจฺจยา สงฺขาราติ าณํ, อสติ อวิชฺชาย นตฺถิ สงฺขาราติ าณํ; ยมฺปิสฺส ตํ ธมฺมฏฺิติาณํ ตมฺปิ ขยธมฺมํ วยธมฺมํ วิราคธมฺมํ นิโรธธมฺมนฺติ าณํ. อิมานิ วุจฺจนฺติ, ภิกฺขเว, สตฺตสตฺตริ าณวตฺถูนี’’ติ. จตุตฺถํ.
๕. อวิชฺชาปจฺจยสุตฺตํ
๓๕. สาวตฺถิยํ วิหรติ…เป… ‘‘อวิชฺชาปจฺจยา, ภิกฺขเว, สงฺขารา; สงฺขารปจฺจยา วิฺาณํ…เป… เอวเมตสฺส เกวลสฺส ทุกฺขกฺขนฺธสฺส สมุทโย โหตี’’ติ. เอวํ วุตฺเต, อฺตโร ภิกฺขุ ภควนฺตํ เอตทโวจ – ‘‘‘กตมํ นุ โข, ภนฺเต, ชรามรณํ, กสฺส จ ปนิทํ ชรามรณ’นฺติ? ‘โน กลฺโล ปฺโห’ติ ภควา อโวจ, ‘กตมํ ชรามรณํ ¶ , กสฺส จ ปนิทํ ชรามรณ’นฺติ อิติ วา, ภิกฺขุ, โย วเทยฺย, ‘อฺํ ชรามรณํ อฺสฺส จ ปนิทํ ชรามรณ’นฺติ, อิติ วา, ภิกฺขุ, โย วเทยฺย, อุภยเมตํ เอกตฺถํ พฺยฺชนเมว นานํ. ตํ ชีวํ ตํ สรีรนฺติ วา, ภิกฺขุ, ทิฏฺิยา สติ พฺรหฺมจริยวาโส น โหติ. อฺํ ชีวํ อฺํ สรีรนฺติ วา, ภิกฺขุ ¶ , ทิฏฺิยา สติ พฺรหฺมจริยวาโส น โหติ. เอเต ¶ เต, ภิกฺขุ, อุโภ อนฺเต อนุปคมฺม มชฺเฌน ตถาคโต ธมฺมํ เทเสติ – ‘ชาติปจฺจยา ชรามรณ’’’นฺติ.
‘‘กตมา นุ โข, ภนฺเต, ชาติ, กสฺส จ ปนายํ ชาตี’’ติ? ‘‘โน กลฺโล ปฺโห’’ติ ภควา อโวจ, ‘‘‘กตมา ชาติ, กสฺส จ ปนายํ ชาตี’ติ อิติ ¶ วา, ภิกฺขุ, โย วเทยฺย, ‘อฺา ชาติ อฺสฺส จ ปนายํ ชาตี’ติ อิติ วา, ภิกฺขุ, โย วเทยฺย, อุภยเมตํ เอกตฺถํ พฺยฺชนเมว นานํ. ตํ ชีวํ ตํ สรีรนฺติ วา, ภิกฺขุ, ทิฏฺิยา สติ พฺรหฺมจริยวาโส น โหติ. อฺํ ชีวํ อฺํ สรีรนฺติ วา, ภิกฺขุ, ทิฏฺิยา สติ พฺรหฺมจริยวาโส น โหติ. เอเต เต, ภิกฺขุ, อุโภ อนฺเต อนุปคมฺม มชฺเฌน ตถาคโต ธมฺมํ เทเสติ – ‘ภวปจฺจยา ชาตี’’’ติ.
‘‘กตโม นุ โข, ภนฺเต, ภโว, กสฺส จ ปนายํ ภโว’’ติ? ‘‘โน กลฺโล ปฺโห’’ติ ภควา อโวจ, ‘‘‘กตโม ภโว, กสฺส จ ปนายํ ภโว’ติ อิติ วา, ภิกฺขุ, โย วเทยฺย, ‘อฺโ ภโว อฺสฺส จ ปนายํ ภโว’ติ อิติ วา, ภิกฺขุ, โย วเทยฺย, อุภยเมตํ เอกตฺถํ พฺยฺชนเมว นานํ. ตํ ชีวํ ตํ สรีรนฺติ วา, ภิกฺขุ, ทิฏฺิยา สติ พฺรหฺมจริยวาโส น โหติ; อฺํ ชีวํ อฺํ สรีรนฺติ วา, ภิกฺขุ, ทิฏฺิยา สติ พฺรหฺมจริยวาโส น โหติ. เอเต เต, ภิกฺขุ, อุโภ อนฺเต อนุปคมฺม มชฺเฌน ตถาคโต ธมฺมํ เทเสติ – ‘อุปาทานปจฺจยา ภโว’ติ…เป… ‘ตณฺหาปจฺจยา อุปาทานนฺติ… เวทนาปจฺจยา ¶ ตณฺหาติ… ผสฺสปจฺจยา เวทนาติ… สฬายตนปจฺจยา ผสฺโสติ… นามรูปปจฺจยา สฬายตนนฺติ… วิฺาณปจฺจยา ¶ นามรูปนฺติ… สงฺขารปจฺจยา วิฺาณ’’’นฺติ.
‘‘กตเม นุ โข, ภนฺเต, สงฺขารา, กสฺส จ ปนิเม สงฺขารา’’ติ? ‘‘โน กลฺโล ปฺโห’’ติ ภควา อโวจ, ‘‘‘กตเม สงฺขารา กสฺส จ ปนิเม สงฺขารา’ติ อิติ วา, ภิกฺขุ, โย วเทยฺย, ‘อฺเ สงฺขารา อฺสฺส จ ปนิเม สงฺขารา’ติ อิติ วา, ภิกฺขุ, โย วเทยฺย, อุภยเมตํ เอกตฺถํ พฺยฺชนเมว นานํ. ตํ ชีวํ ตํ สรีรนฺติ วา, ภิกฺขุ, ทิฏฺิยา สติ พฺรหฺมจริยวาโส น โหติ; อฺํ ชีวํ อฺํ สรีรนฺติ วา, ภิกฺขุ, ทิฏฺิยา สติ พฺรหฺมจริยวาโส น โหติ. เอเต เต, ภิกฺขุ, อุโภ อนฺเต อนุปคมฺม มชฺเฌน ตถาคโต ธมฺมํ เทเสติ – ‘อวิชฺชาปจฺจยา สงฺขารา’’’ติ.
‘‘อวิชฺชาย ¶ ตฺเวว, ภิกฺขุ, อเสสวิราคนิโรธา ยานิสฺส ตานิ วิสูกายิกานิ วิเสวิตานิ วิปฺผนฺทิตานิ กานิจิ กานิจิ. ‘กตมํ ชรามรณํ, กสฺส จ ปนิทํ ชรามรณํ’ อิติ วา, ‘อฺํ ชรามรณํ, อฺสฺส จ ปนิทํ ชรามรณํ’ อิติ วา, ‘ตํ ชีวํ ตํ สรีรํ’ อิติ วา, ‘อฺํ ชีวํ อฺํ สรีรํ’ อิติ วา. สพฺพานิสฺส ตานิ ปหีนานิ ภวนฺติ อุจฺฉินฺนมูลานิ ตาลาวตฺถุกตานิ อนภาวงฺกตานิ อายตึ อนุปฺปาทธมฺมานิ.
‘‘อวิชฺชาย ¶ ตฺเวว, ภิกฺขุ, อเสสวิราคนิโรธา ยานิสฺส ตานิ วิสูกายิกานิ วิเสวิตานิ วิปฺผนฺทิตานิ กานิจิ กานิจิ. ‘กตมา ชาติ, กสฺส ¶ จ ปนายํ ชาติ’ อิติ วา, ‘อฺา ชาติ, อฺสฺส จ ปนายํ ชาติ’ อิติ วา, ‘ตํ ชีวํ ตํ สรีรํ’ อิติ วา, ‘อฺํ ชีวํ อฺํ สรีรํ’ อิติ วา. สพฺพานิสฺส ตานิ ปหีนานิ ภวนฺติ อุจฺฉินฺนมูลานิ ตาลาวตฺถุกตานิ อนภาวงฺกตานิ อายตึ อนุปฺปาทธมฺมานิ.
‘‘อวิชฺชาย ตฺเวว, ภิกฺขุ, อเสสวิราคนิโรธา ยานิสฺส ตานิ วิสูกายิกานิ วิเสวิตานิ วิปฺผนฺทิตานิ กานิจิ กานิจิ. กตโม ภโว…เป… กตมํ อุปาทานํ… กตมา ตณฺหา… กตมา ¶ เวทนา… กตโม ผสฺโส… กตมํ สฬายตนํ… กตมํ นามรูปํ… กตมํ วิฺาณํ…เป….
‘‘อวิชฺชาย ตฺเวว, ภิกฺขุ, อเสสวิราคนิโรธา ยานิสฺส ตานิ วิสูกายิกานิ วิเสวิตานิ วิปฺผนฺทิตานิ กานิจิ กานิจิ. ‘กตเม สงฺขารา, กสฺส จ ปนิเม สงฺขารา’ อิติ วา, ‘อฺเ สงฺขารา, อฺสฺส จ ปนิเม สงฺขารา’ อิติ วา, ‘ตํ ชีวํ ตํ สรีรํ’ อิติ วา, ‘อฺํ ชีวํ, อฺํ สรีรํ’ อิติ วา. สพฺพานิสฺส ตานิ ปหีนานิ ภวนฺติ อุจฺฉินฺนมูลานิ ตาลาวตฺถุกตานิ อนภาวงฺกตานิ อายตึ อนุปฺปาทธมฺมานี’’ติ. ปฺจมํ.
๖. ทุติยอวิชฺชาปจฺจยสุตฺตํ
๓๖. สาวตฺถิยํ ¶ วิหรติ…เป… ‘‘อวิชฺชาปจฺจยา, ภิกฺขเว, สงฺขารา; สงฺขารปจฺจยา วิฺาณํ…เป… เอวเมตสฺส เกวลสฺส ทุกฺขกฺขนฺธสฺส สมุทโย โหติ.
‘‘‘กตมํ ชรามรณํ, กสฺส จ ปนิทํ ชรามรณ’นฺติ อิติ วา, ภิกฺขเว ¶ , โย วเทยฺย, ‘อฺํ ชรามรณํ, อฺสฺส จ ปนิทํ ชรามรณ’นฺติ อิติ วา, ภิกฺขเว, โย วเทยฺย, อุภยเมตํ เอกตฺถํ พฺยฺชนเมว นานํ. ‘ตํ ชีวํ ตํ สรีรํ’ อิติ วา, ภิกฺขเว, ทิฏฺิยา สติ พฺรหฺมจริยวาโส น โหติ. ‘อฺํ ชีวํ อฺํ สรีรํ’ อิติ วา, ภิกฺขเว, ทิฏฺิยา สติ พฺรหฺมจริยวาโส น โหติ. เอเต เต, ภิกฺขเว, อุโภ อนฺเต อนุปคมฺม มชฺเฌน ตถาคโต ธมฺมํ เทเสติ – ‘ชาติปจฺจยา ชรามรณ’’’นฺติ.
‘‘กตมา ¶ ชาติ…เป… กตโม ภโว… กตมํ อุปาทานํ… กตมา ตณฺหา… กตมา เวทนา… กตโม ผสฺโส… กตมํ ¶ สฬายตนํ… กตมํ นามรูปํ… กตมํ วิฺาณํ… กตเม สงฺขารา, กสฺส จ ปนิเม สงฺขาราติ อิติ วา, ภิกฺขเว, โย วเทยฺย, ‘อฺเ สงฺขารา อฺสฺส จ ปนิเม สงฺขารา’ติ อิติ วา, ภิกฺขเว, โย วเทยฺย, อุภยเมตํ เอกตฺถํ พฺยฺชนเมว นานํ. ‘ตํ ชีวํ ตํ สรีรํ’ อิติ วา, ภิกฺขเว, ทิฏฺิยา สติ พฺรหฺมจริยวาโส น โหติ. ‘อฺํ ชีวํ อฺํ สรีรํ’ อิติ วา, ภิกฺขเว, ทิฏฺิยา สติ พฺรหฺมจริยวาโส น โหติ. เอเต เต, ภิกฺขเว, อุโภ อนฺเต อนุปคมฺม มชฺเฌน ตถาคโต ธมฺมํ เทเสติ – ‘อวิชฺชาปจฺจยา สงฺขารา’’’ติ.
‘‘อวิชฺชาย ตฺเวว, ภิกฺขเว, อเสสวิราคนิโรธา ยานิสฺส ตานิ วิสูกายิกานิ วิเสวิตานิ วิปฺผนฺทิตานิ กานิจิ กานิจิ. ‘กตมํ ชรามรณํ, กสฺส จ ปนิทํ ชรามรณํ’ อิติ วา, ‘อฺํ ชรามรณํ, อฺสฺส จ ปนิทํ ¶ ชรามรณํ’ อิติ วา, ‘ตํ ชีวํ ¶ ตํ สรีรํ’ อิติ วา, ‘อฺํ ชีวํ, อฺํ สรีรํ’ อิติ วา. สพฺพานิสฺส ตานิ ปหีนานิ ภวนฺติ อุจฺฉินฺนมูลานิ ตาลาวตฺถุกตานิ อนภาวงฺกตานิ อายตึ อนุปฺปาทธมฺมานิ.
‘‘อวิชฺชาย ตฺเวว, ภิกฺขเว, อเสสวิราคนิโรธา ยานิสฺส ตานิ วิสูกายิกานิ วิเสวิตานิ วิปฺผนฺทิตานิ กานิจิ กานิจิ. กตมา ชาติ…เป… กตโม ภโว… กตมํ อุปาทานํ… กตมา ตณฺหา… กตมา เวทนา… กตโม ผสฺโส… กตมํ สฬายตนํ… กตมํ นามรูปํ… กตมํ วิฺาณํ… ‘กตเม สงฺขารา, กสฺส จ ปนิเม สงฺขารา’ อิติ วา, ‘อฺเ สงฺขารา, อฺสฺส จ ปนิเม สงฺขารา’ อิติ วา; ‘ตํ ชีวํ ตํ สรีรํ’ อิติ วา, ‘อฺํ ชีวํ อฺํ สรีรํ’ อิติ วา. สพฺพานิสฺส ตานิ ปหีนานิ ภวนฺติ อุจฺฉินฺนมูลานิ ตาลาวตฺถุกตานิ อนภาวงฺกตานิ อายตึ อนุปฺปาทธมฺมานี’’ติ. ฉฏฺํ.
๗. นตุมฺหสุตฺตํ
๓๗. สาวตฺถิยํ วิหรติ…เป… ‘‘นายํ, ภิกฺขเว, กาโย ตุมฺหากํ นปิ อฺเสํ. ปุราณมิทํ ¶ , ภิกฺขเว, กมฺมํ อภิสงฺขตํ อภิสฺเจตยิตํ เวทนิยํ ทฏฺพฺพํ’’.
‘‘ตตฺร ¶ โข, ภิกฺขเว, สุตวา อริยสาวโก ปฏิจฺจสมุปฺปาทฺเว สาธุกํ โยนิโส มนสิ กโรติ – ‘อิติ อิมสฺมึ สติ อิทํ โหติ, อิมสฺสุปฺปาทา ¶ อิทํ อุปฺปชฺชติ; อิมสฺมึ อสติ อิทํ น โหติ, อิมสฺส นิโรธา อิทํ นิรุชฺฌติ, ยทิทํ – อวิชฺชาปจฺจยา สงฺขารา; สงฺขารปจฺจยา วิฺาณํ…เป… เอวเมตสฺส เกวลสฺส ทุกฺขกฺขนฺธสฺส สมุทโย โหติ. อวิชฺชาย ตฺเวว อเสสวิราคนิโรธา สงฺขารนิโรโธ; สงฺขารนิโรธา วิฺาณนิโรโธ…เป… เอวเมตสฺส เกวลสฺส ทุกฺขกฺขนฺธสฺส นิโรโธ โหตี’’’ติ. สตฺตมํ.
๘. เจตนาสุตฺตํ
๓๘. สาวตฺถินิทานํ ¶ . ‘‘ยฺจ, ภิกฺขเว, เจเตติ ยฺจ ปกปฺเปติ ยฺจ อนุเสติ, อารมฺมณเมตํ [อารมณเมตํ (?)] โหติ วิฺาณสฺส ิติยา. อารมฺมเณ สติ ปติฏฺา วิฺาณสฺส โหติ. ตสฺมึ ปติฏฺิเต วิฺาเณ วิรูฬฺเห อายตึ ปุนพฺภวาภินิพฺพตฺติ โหติ. อายตึ ปุนพฺภวาภินิพฺพตฺติยา สติ อายตึ ชาติ ชรามรณํ โสกปริเทวทุกฺขโทมนสฺสุปายาสา สมฺภวนฺติ. เอวเมตสฺส เกวลสฺส ทุกฺขกฺขนฺธสฺส สมุทโย โหติ’’.
‘‘โน เจ, ภิกฺขเว, เจเตติ โน เจ ปกปฺเปติ, อถ เจ อนุเสติ, อารมฺมณเมตํ โหติ วิฺาณสฺส ิติยา. อารมฺมเณ สติ ปติฏฺา วิฺาณสฺส โหติ. ตสฺมึ ปติฏฺิเต วิฺาเณ วิรูฬฺเห อายตึ ปุนพฺภวาภินิพฺพตฺติ โหติ. อายตึ ปุนพฺภวาภินิพฺพตฺติยา สติ อายตึ ชาติชรามรณํ โสกปริเทวทุกฺขโทมนสฺสุปายาสา สมฺภวนฺติ. เอวเมตสฺส เกวลสฺส ทุกฺขกฺขนฺธสฺส สมุทโย โหติ.
‘‘ยโต จ โข, ภิกฺขเว, โน เจว เจเตติ โน จ ปกปฺเปติ โน จ อนุเสติ, อารมฺมณเมตํ น โหติ วิฺาณสฺส ิติยา ¶ . อารมฺมเณ อสติ ¶ ปติฏฺา วิฺาณสฺส น โหติ. ตทปฺปติฏฺิเต วิฺาเณ อวิรูฬฺเห อายตึ ปุนพฺภวาภินิพฺพตฺติ น โหติ. อายตึ ปุนพฺภวาภินิพฺพตฺติยา อสติ อายตึ ชาติชรามรณํ โสกปริเทวทุกฺขโทมนสฺสุปายาสา นิรุชฺฌนฺติ. เอวเมตสฺส เกวลสฺส ทุกฺขกฺขนฺธสฺส นิโรโธ โหตี’’ติ. อฏฺมํ.
๙. ทุติยเจตนาสุตฺตํ
๓๙. สาวตฺถิยํ ¶ วิหรติ…เป… ‘‘ยฺจ, ภิกฺขเว, เจเตติ ยฺจ ปกปฺเปติ ยฺจ อนุเสติ, อารมฺมณเมตํ โหติ วิฺาณสฺส ิติยา. อารมฺมเณ สติ ปติฏฺา วิฺาณสฺส โหติ. ตสฺมึ ปติฏฺิเต วิฺาเณ วิรูฬฺเห นามรูปสฺส อวกฺกนฺติ โหติ. นามรูปปจฺจยา สฬายตนํ; สฬายตนปจฺจยา ผสฺโส; ผสฺสปจฺจยา เวทนา…เป… ตณฺหา… อุปาทานํ… ภโว… ชาติ… ชรามรณํ โสกปริเทวทุกฺขโทมนสฺสุปายาสา สมฺภวนฺติ. เอวเมตสฺส เกวลสฺส ทุกฺขกฺขนฺธสฺส สมุทโย โหติ’’.
‘‘โน ¶ เจ, ภิกฺขเว, เจเตติ โน เจ ปกปฺเปติ, อถ เจ อนุเสติ, อารมฺมณเมตํ โหติ วิฺาณสฺส ิติยา. อารมฺมเณ สติ ปติฏฺา วิฺาณสฺส โหติ. ตสฺมึ ปติฏฺิเต วิฺาเณ วิรูฬฺเห นามรูปสฺส อวกฺกนฺติ โหติ. นามรูปปจฺจยา สฬายตนํ…เป… เอวเมตสฺส เกวลสฺส ทุกฺขกฺขนฺธสฺส สมุทโย โหติ.
‘‘ยโต จ โข, ภิกฺขเว, โน เจว เจเตติ โน จ ปกปฺเปติ โน จ อนุเสติ, อารมฺมณเมตํ น โหติ วิฺาณสฺส ิติยา. อารมฺมเณ ¶ อสติ ปติฏฺา วิฺาณสฺส น โหติ. ตทปฺปติฏฺิเต วิฺาเณ อวิรูฬฺเห นามรูปสฺส อวกฺกนฺติ น โหติ. นามรูปนิโรธา สฬายตนนิโรโธ…เป… เอวเมตสฺส เกวลสฺส ทุกฺขกฺขนฺธสฺส นิโรโธ โหตี’’ติ. นวมํ.
๑๐. ตติยเจตนาสุตฺตํ
๔๐. สาวตฺถิยํ วิหรติ…เป… ‘‘ยฺจ ¶ , ภิกฺขเว, เจเตติ ยฺจ ปกปฺเปติ ยฺจ อนุเสติ อารมฺมณเมตํ โหติ วิฺาณสฺส ิติยา. อารมฺมเณ สติ ปติฏฺา วิฺาณสฺส โหติ. ตสฺมึ ปติฏฺิเต วิฺาเณ วิรูฬฺเห นติ โหติ. นติยา สติ อาคติคติ โหติ. อาคติคติยา สติ จุตูปปาโต โหติ. จุตูปปาเต สติ อายตึ ชาติชรามรณํ โสกปริเทวทุกฺขโทมนสฺสุปายาสา สมฺภวนฺติ. เอวเมตสฺส เกวลสฺส ทุกฺขกฺขนฺธสฺส สมุทโย โหติ’’.
‘‘โน เจ, ภิกฺขเว, เจเตติ โน เจ ปกปฺเปติ อถ เจ อนุเสติ, อารมฺมณเมตํ โหติ วิฺาณสฺส ิติยา. อารมฺมเณ สติ ปติฏฺา วิฺาณสฺส โหติ. ตสฺมึ ปติฏฺิเต วิฺาเณ วิรูฬฺเห นติ โหติ. นติยา ¶ สติ อาคติคติ โหติ. อาคติคติยา สติ จุตูปปาโต โหติ. จุตูปปาเต สติ อายตึ ชาติชรามรณํ โสกปริเทวทุกฺขโทมนสฺสุปายาสา สมฺภวนฺติ. เอวเมตสฺส เกวลสฺส ทุกฺขกฺขนฺธสฺส สมุทโย โหติ.
‘‘ยโต จ โข, ภิกฺขเว, โน เจว เจเตติ โน จ ปกปฺเปติ โน จ อนุเสติ, อารมฺมณเมตํ ¶ น โหติ วิฺาณสฺส ิติยา. อารมฺมเณ ¶ อสติ ปติฏฺา วิฺาณสฺส น โหติ. ตทปฺปติฏฺิเต วิฺาเณ อวิรูฬฺเห นติ น โหติ. นติยา อสติ อาคติคติ น โหติ. อาคติคติยา อสติ จุตูปปาโต น โหติ. จุตูปปาเต อสติ อายตึ ชาติ ชรามรณํ โสกปริเทวทุกฺขโทมนสฺสุปายาสา นิรุชฺฌนฺติ. เอวเมตสฺส เกวลสฺส ทุกฺขกฺขนฺธสฺส นิโรโธ โหตี’’ติ. ทสมํ.
กฬารขตฺติยวคฺโค จตุตฺโถ.
ตสฺสุทฺทานํ –
ภูตมิทํ กฬารฺจ, ทุเว จ าณวตฺถูนิ;
อวิชฺชาปจฺจยา ¶ จ ทฺเว, นตุมฺหา เจตนา ตโยติ.
๕. คหปติวคฺโค
๑. ปฺจเวรภยสุตฺตํ
๔๑. สาวตฺถิยํ ¶ วิหรติ. อถ โข อนาถปิณฺฑิโก คหปติ เยน ภควา เตนุปสงฺกมิ; อุปสงฺกมิตฺวา ภควนฺตํ อภิวาเทตฺวา เอกมนฺตํ นิสีทิ. เอกมนฺตํ นิสินฺนํ โข อนาถปิณฺฑิกํ คหปตึ ภควา เอตทโวจ –
‘‘ยโต โข, คหปติ, อริยสาวกสฺส ปฺจ ภยานิ เวรานิ วูปสนฺตานิ โหนฺติ, จตูหิ จ โสตาปตฺติยงฺเคหิ สมนฺนาคโต โหติ, อริโย จสฺส าโย ปฺาย สุทิฏฺโ โหติ สุปฺปฏิวิทฺโธ, โส อากงฺขมาโน อตฺตนาว อตฺตานํ พฺยากเรยฺย – ‘ขีณนิรโยมฺหิ ขีณติรจฺฉานโยนิ ขีณเปตฺติวิสโย ขีณาปายทุคฺคติวินิปาโต, โสตาปนฺโนหมสฺมิ อวินิปาตธมฺโม นิยโต สมฺโพธิปรายโน’’’ติ.
‘‘กตมานิ ¶ ¶ ปฺจ ภยานิ เวรานิ วูปสนฺตานิ โหนฺติ? ยํ, คหปติ, ปาณาติปาตี ปาณาติปาตปจฺจยา ทิฏฺธมฺมิกมฺปิ ภยํ เวรํ ปสวติ, สมฺปรายิกมฺปิ ภยํ เวรํ ปสวติ, เจตสิกมฺปิ ทุกฺขํ โทมนสฺสํ ปฏิสํเวทยติ, ปาณาติปาตา ปฏิวิรตสฺส เอวํ ตํ ภยํ เวรํ วูปสนฺตํ โหติ.
‘‘ยํ, คหปติ, อทินฺนาทายี อทินฺนาทานปจฺจยา ทิฏฺธมฺมิกมฺปิ ภยํ เวรํ ปสวติ, สมฺปรายิกมฺปิ ภยํ เวรํ ปสวติ, เจตสิกมฺปิ ทุกฺขํ โทมนสฺสํ ปฏิสํเวทยติ, อทินฺนาทานา ปฏิวิรตสฺส เอวํ ตํ ภยํ เวรํ วูปสนฺตํ โหติ.
‘‘ยํ ¶ , คหปติ, กาเมสุมิจฺฉาจารี กาเมสุมิจฺฉาจารปจฺจยา ¶ ทิฏฺธมฺมิกมฺปิ ภยํ เวรํ ปสวติ, สมฺปรายิกมฺปิ ภยํ เวรํ ปสวติ, เจตสิกมฺปิ ทุกฺขํ โทมนสฺสํ ปฏิสํเวทยติ, กาเมสุมิจฺฉาจารา ปฏิวิรตสฺส เอวํ ตํ ภยํ เวรํ วูปสนฺตํ โหติ.
‘‘ยํ, คหปติ, มุสาวาที มุสาวาทปจฺจยา ทิฏฺธมฺมิกมฺปิ ภยํ เวรํ ปสวติ, สมฺปรายิกมฺปิ ภยํ เวรํ ปสวติ, เจตสิกมฺปิ ทุกฺขํ โทมนสฺสํ ปฏิสํเวทยติ, มุสาวาทา ปฏิวิรตสฺส เอวํ ตํ ภยํ เวรํ วูปสนฺตํ โหติ.
‘‘ยํ, คหปติ, สุราเมรยมชฺชปมาทฏฺายี สุราเมรยมชฺชปมาทฏฺานปจฺจยา ทิฏฺธมฺมิกมฺปิ ภยํ เวรํ ปสวติ, สมฺปรายิกมฺปิ ภยํ เวรํ ปสวติ, เจตสิกมฺปิ ทุกฺขํ โทมนสฺสํ ปฏิสํเวทยติ, สุราเมรยมชฺชปมาทฏฺานา ปฏิวิรตสฺส เอวํ ตํ ภยํ เวรํ วูปสนฺตํ โหติ. อิมานิ ปฺจ ภยานิ เวรานิ วูปสนฺตานิ โหนฺติ.
‘‘กตเมหิ จตูหิ โสตาปตฺติยงฺเคหิ สมนฺนาคโต โหติ? อิธ, คหปติ, อริยสาวโก พุทฺเธ อเวจฺจปฺปสาเทน สมนฺนาคโต โหติ – ‘อิติปิ โส ภควา อรหํ สมฺมาสมฺพุทฺโธ วิชฺชาจรณสมฺปนฺโน สุคโต โลกวิทู อนุตฺตโร ปุริสทมฺมสารถิ สตฺถา เทวมนุสฺสานํ พุทฺโธ ภควา’’’ติ.
‘‘ธมฺเม ¶ อเวจฺจปฺปสาเทน สมนฺนาคโต โหติ – ‘สฺวากฺขาโต ภควตา ธมฺโม สนฺทิฏฺิโก อกาลิโก เอหิปสฺสิโก โอปเนยฺยิโก ปจฺจตฺตํ เวทิตพฺโพ วิฺูหี’’’ติ.
‘‘สงฺเฆ ¶ อเวจฺจปฺปสาเทน สมนฺนาคโต โหติ – ‘สุปฺปฏิปนฺโน ภควโต สาวกสงฺโฆ, อุชุปฺปฏิปนฺโน ภควโต สาวกสงฺโฆ, ายปฺปฏิปนฺโน ภควโต สาวกสงฺโฆ, สามีจิปฺปฏิปนฺโน ภควโต สาวกสงฺโฆ ¶ , ยทิทํ จตฺตาริ ปุริสยุคานิ อฏฺ ปุริสปุคฺคลา, เอส ภควโต สาวกสงฺโฆ ¶ อาหุเนยฺโย ปาหุเนยฺโย ทกฺขิเณยฺโย อฺชลิกรณีโย อนุตฺตรํ ปฺุกฺเขตฺตํ โลกสฺสา’’’ติ.
‘‘อริยกนฺเตหิ สีเลหิ สมนฺนาคโต โหติ อขณฺเฑหิ อจฺฉิทฺเทหิ อสพเลหิ อกมฺมาเสหิ ภุชิสฺเสหิ วิฺุปฺปสตฺเถหิ อปรามฏฺเหิ สมาธิสํวตฺตนิเกหิ. อิเมหิ จตูหิ โสตาปตฺติยงฺเคหิ สมนฺนาคโต โหติ.
‘‘กตโม จสฺส อริโย าโย ปฺาย สุทิฏฺโ โหติ สุปฺปฏิวิทฺโธ? อิธ, คหปติ, อริยสาวโก ปฏิจฺจสมุปฺปาทฺเว สาธุกํ โยนิโส มนสิ กโรติ – ‘อิติ อิมสฺมึ สติ อิทํ โหติ, อิมสฺมึ อสติ อิทํ น โหติ; อิมสฺสุปฺปาทา อิทํ อุปฺปชฺชติ, อิมสฺส นิโรธา อิทํ นิรุชฺฌติ. ยทิทํ อวิชฺชาปจฺจยา สงฺขารา; สงฺขารปจฺจยา วิฺาณํ…เป… เอวเมตสฺส เกวลสฺส ทุกฺขกฺขนฺธสฺส สมุทโย โหติ. อวิชฺชาย ตฺเวว อเสสวิราคนิโรธา สงฺขารนิโรโธ; สงฺขารนิโรธา วิฺาณนิโรโธ…เป… เอวเมตสฺส เกวลสฺส ทุกฺขกฺขนฺธสฺส นิโรโธ โหตี’’’ติ. อยมสฺส อริโย าโย ปฺาย สุทิฏฺโ โหติ สุปฺปฏิวิทฺโธ.
‘‘ยโต โข, คหปติ, อริยสาวกสฺส อิมานิ ปฺจ ภยานิ เวรานิ วูปสนฺตานิ โหนฺติ, อิเมหิ จตูหิ โสตาปตฺติยงฺเคหิ สมนฺนาคโต โหติ, อยฺจสฺส อริโย าโย ปฺาย สุทิฏฺโ โหติ สุปฺปฏิวิทฺโธ, โส อากงฺขมาโน อตฺตนาว อตฺตานํ พฺยากเรยฺย – ‘ขีณนิรโยมฺหิ ¶ ขีณติรจฺฉานโยนิ ขีณเปตฺติวิสโย ขีณาปายทุคฺคติวินิปาโต, โสตาปนฺโนหมสฺมิ อวินิปาตธมฺโม นิยโต สมฺโพธิปรายโน’’’ติ.
๒. ทุติยปฺจเวรภยสุตฺตํ
๔๒. สาวตฺถิยํ ¶ วิหรติ…เป… ‘‘ยโต ¶ โข, ภิกฺขเว, อริยสาวกสฺส ปฺจ ภยานิ เวรานิ วูปสนฺตานิ โหนฺติ, จตูหิ จ โสตาปตฺติยงฺเคหิ สมนฺนาคโต โหติ, อริโย จสฺส าโย ปฺาย สุทิฏฺโ โหติ ¶ สุปฺปฏิวิทฺโธ, โส อากงฺขมาโน อตฺตนาว อตฺตานํ พฺยากเรยฺย – ‘ขีณนิรโยมฺหิ ขีณติรจฺฉานโยนิ ขีณเปตฺติวิสโย ขีณาปายทุคฺคติวินิปาโต, โสตาปนฺโนหมสฺมิ อวินิปาตธมฺโม นิยโต สมฺโพธิปรายโน’’’ติ.
‘‘กตมานิ ปฺจ ภยานิ เวรานิ วูปสนฺตานิ โหนฺติ? ยํ, ภิกฺขเว, ปาณาติปาตี …เป… ยํ, ภิกฺขเว, อทินฺนาทายี…เป… ยํ, ภิกฺขเว, กาเมสุมิจฺฉาจารี… ยํ, ภิกฺขเว, มุสาวาที… ยํ, ภิกฺขเว, สุราเมรยมชฺชปมาทฏฺายี…เป… อิมานิ ปฺจ ภยานิ เวรานิ วูปสนฺตานิ โหนฺติ.
‘‘กตเมหิ จตูหิ โสตาปตฺติยงฺเคหิ สมนฺนาคโต โหติ? อิธ, ภิกฺขเว, อริยสาวโก พุทฺเธ…เป… ธมฺเม… สงฺเฆ… อริยกนฺเตหิ สีเลหิ สมนฺนาคโต โหติ. อิเมหิ จตูหิ โสตาปตฺติยงฺเคหิ สมนฺนาคโต โหติ.
‘‘กตโม จสฺส อริโย าโย ปฺาย สุทิฏฺโ โหติ สุปฺปฏิวิทฺโธ ¶ ? อิธ, ภิกฺขเว, อริยสาวโก ปฏิจฺจสมุปฺปาทฺเว สาธุกํ โยนิโส มนสิ กโรติ…เป… อยมสฺส อริโย าโย ปฺาย สุทิฏฺโ โหติ สุปฺปฏิวิทฺโธ.
‘‘ยโต โข, ภิกฺขเว, อริยสาวกสฺส อิมานิ ปฺจ ภยานิ เวรานิ วูปสนฺตานิ โหนฺติ, อิเมหิ จ จตูหิ โสตาปตฺติยงฺเคหิ สมนฺนาคโต โหติ, อยฺจสฺส อริโย าโย ปฺาย สุทิฏฺโ โหติ สุปฺปฏิวิทฺโธ, โส อากงฺขมาโน อตฺตนาว อตฺตานํ พฺยากเรยฺย – ‘ขีณนิรโยมฺหิ ขีณติรจฺฉานโยนิ ขีณเปตฺติวิสโย ขีณาปายทุคฺคติวินิปาโต, โสตาปนฺโนหมสฺมิ อวินิปาตธมฺโม นิยโต สมฺโพธิปรายโน’’’ติ. ทุติยํ.
๓. ทุกฺขสุตฺตํ
๔๓. สาวตฺถิยํ ¶ วิหรติ…เป… ‘‘ทุกฺขสฺส ¶ , ภิกฺขเว, สมุทยฺจ อตฺถงฺคมฺจ เทเสสฺสามิ. ตํ สุณาถ, สาธุกํ มนสิ กโรถ; ภาสิสฺสามี’’ติ. ‘‘เอวํ, ภนฺเต’’ติ โข เต ภิกฺขู ภควโต ปจฺจสฺโสสุํ. ภควา เอตทโวจ –
‘‘กตโม จ, ภิกฺขเว, ทุกฺขสฺส สมุทโย? จกฺขฺุจ ปฏิจฺจ รูเป จ อุปฺปชฺชติ จกฺขุวิฺาณํ. ติณฺณํ สงฺคติ ผสฺโส. ผสฺสปจฺจยา เวทนา; เวทนาปจฺจยา ตณฺหา. อยํ โข, ภิกฺขเว, ทุกฺขสฺส สมุทโย.
‘‘โสตฺจ ¶ ปฏิจฺจ สทฺเท จ อุปฺปชฺชติ โสตวิฺาณํ…เป… ฆานฺจ ปฏิจฺจ คนฺเธ จ…เป… ชิวฺหฺจ ปฏิจฺจ รเส จ…เป… กายฺจ ปฏิจฺจ โผฏฺพฺเพ จ…เป… มนฺจ ปฏิจฺจ ธมฺเม จ อุปฺปชฺชติ มโนวิฺาณํ. ติณฺณํ สงฺคติ ผสฺโส. ผสฺสปจฺจยา เวทนา; เวทนาปจฺจยา ตณฺหา. อยํ ¶ โข, ภิกฺขเว, ทุกฺขสฺส สมุทโย.
‘‘กตโม จ, ภิกฺขเว, ทุกฺขสฺส อตฺถงฺคโม? จกฺขฺุจ ปฏิจฺจ รูเป จ อุปฺปชฺชติ จกฺขุวิฺาณํ. ติณฺณํ สงฺคติ ผสฺโส. ผสฺสปจฺจยา เวทนา; เวทนาปจฺจยา ตณฺหา. ตสฺสาเยว ตณฺหาย อเสสวิราคนิโรธา อุปาทานนิโรโธ; อุปาทานนิโรธา ภวนิโรโธ; ภวนิโรธา ชาตินิโรโธ; ชาตินิโรธา ชรามรณํ โสกปริเทวทุกฺขโทมนสฺสุปายาสา นิรุชฺฌนฺติ. เอวเมตสฺส เกวลสฺส ทุกฺขกฺขนฺธสฺส นิโรโธ โหติ. อยํ โข, ภิกฺขเว, ทุกฺขสฺส อตฺถงฺคโม.
‘‘โสตฺจ ปฏิจฺจ สทฺเท จ อุปฺปชฺชติ โสตวิฺาณํ…เป… ฆานฺจ ปฏิจฺจ คนฺเธ จ…เป… ชิวฺหฺจ ปฏิจฺจ รเส จ…เป… กายฺจ ปฏิจฺจ โผฏฺพฺเพ จ…เป… มนฺจ ปฏิจฺจ ธมฺเม จ อุปฺปชฺชติ มโนวิฺาณํ. ติณฺณํ สงฺคติ ผสฺโส. ผสฺสปจฺจยา เวทนา; เวทนาปจฺจยา ตณฺหา. ตสฺสาเยว ตณฺหาย อเสสวิราคนิโรธา อุปาทานนิโรโธ; อุปาทานนิโรธา ภวนิโรโธ; ภวนิโรธา ชาตินิโรโธ; ชาตินิโรธา ชรามรณํ โสกปริเทวทุกฺขโทมนสฺสุปายาสา ¶ นิรุชฺฌนฺติ. เอวเมตสฺส เกวลสฺส ทุกฺขกฺขนฺธสฺส นิโรโธ โหติ. อยํ โข, ภิกฺขเว, ทุกฺขสฺส อตฺถงฺคโม’’ติ. ตติยํ.
๔. โลกสุตฺตํ
๔๔. สาวตฺถิยํ ¶ วิหรติ…เป… ‘‘โลกสฺส, ภิกฺขเว, สมุทยฺจ อตฺถงฺคมฺจ เทเสสฺสามิ. ตํ สุณาถ, สาธุกํ มนสิ กโรถ; ภาสิสฺสามี’’ติ. ‘‘เอวํ, ภนฺเต’’ติ โข เต ภิกฺขู ภควโต ปจฺจสฺโสสุํ. ภควา เอตทโวจ –
‘‘กตโม จ, ภิกฺขเว, โลกสฺส สมุทโย? จกฺขฺุจ ปฏิจฺจ รูเป จ อุปฺปชฺชติ จกฺขุวิฺาณํ. ติณฺณํ ¶ สงฺคติ ผสฺโส. ผสฺสปจฺจยา เวทนา; เวทนาปจฺจยา ตณฺหา; ตณฺหาปจฺจยา อุปาทานํ; อุปาทานปจฺจยา ภโว; ภวปจฺจยา ชาติ; ชาติปจฺจยา ชรามรณํ โสกปริเทวทุกฺขโทมนสฺสุปายาสา สมฺภวนฺติ. อยํ โข, ภิกฺขเว, โลกสฺส สมุทโย.
‘‘โสตฺจ ¶ ปฏิจฺจ สทฺเท จ…เป… ฆานฺจ ปฏิจฺจ คนฺเธ จ… ชิวฺหฺจ ปฏิจฺจ รเส จ… กายฺจ ปฏิจฺจ โผฏฺพฺเพ จ… มนฺจ ปฏิจฺจ ธมฺเม จ อุปฺปชฺชติ มโนวิฺาณํ. ติณฺณํ สงฺคติ ผสฺโส. ผสฺสปจฺจยา เวทนา…เป… ชาติปจฺจยา ชรามรณํ โสกปริเทวทุกฺขโทมนสฺสุปายาสา สมฺภวนฺติ. อยํ โข, ภิกฺขเว, โลกสฺส สมุทโย.
‘‘กตโม จ, ภิกฺขเว, โลกสฺส อตฺถงฺคโม? จกฺขฺุจ ปฏิจฺจ รูเป จ อุปฺปชฺชติ จกฺขุวิฺาณํ. ติณฺณํ สงฺคติ ผสฺโส. ผสฺสปจฺจยา เวทนา; เวทนาปจฺจยา ตณฺหา. ตสฺสาเยว ตณฺหาย อเสสวิราคนิโรธา อุปาทานนิโรโธ; อุปาทานนิโรธา ภวนิโรโธ…เป… เอวเมตสฺส เกวลสฺส ทุกฺขกฺขนฺธสฺส นิโรโธ โหติ. อยํ โข, ภิกฺขเว, โลกสฺส อตฺถงฺคโม.
‘‘โสตฺจ ปฏิจฺจ สทฺเท จ…เป… ฆานฺจ ¶ ปฏิจฺจ คนฺเธ จ… ชิวฺหฺจ ปฏิจฺจ รเส จ… กายฺจ ปฏิจฺจ โผฏฺพฺเพ จ… มนฺจ ปฏิจฺจ ธมฺเม จ อุปฺปชฺชติ มโนวิฺาณํ. ติณฺณํ สงฺคติ ผสฺโส. ผสฺสปจฺจยา เวทนา; เวทนาปจฺจยา ตณฺหา. ตสฺสาเยว ตณฺหาย อเสสวิราคนิโรธา อุปาทานนิโรโธ; อุปาทานนิโรธา ภวนิโรโธ…เป… เอวเมตสฺส เกวลสฺส ¶ ทุกฺขกฺขนฺธสฺส นิโรโธ โหติ. อยํ โข, ภิกฺขเว, โลกสฺส อตฺถงฺคโม’’ติ. จตุตฺถํ.
๕. าติกสุตฺตํ
๔๕. เอวํ ¶ เม สุตํ – เอกํ สมยํ ภควา าติเก วิหรติ คิฺชกาวสเถ. อถ โข ภควา รโหคโต ปฏิสลฺลาโน อิมํ ธมฺมปริยายํ อภาสิ –
‘‘จกฺขฺุจ ปฏิจฺจ รูเป จ อุปฺปชฺชติ จกฺขุวิฺาณํ. ติณฺณํ สงฺคติ ผสฺโส. ผสฺสปจฺจยา เวทนา, เวทนาปจฺจยา ตณฺหา; ตณฺหาปจฺจยา อุปาทานํ…เป… เอวเมตสฺส เกวลสฺส ทุกฺขกฺขนฺธสฺส สมุทโย โหติ.
‘‘โสตฺจ ปฏิจฺจ สทฺเท จ…เป… ฆานฺจ ปฏิจฺจ คนฺเธ จ… ชิวฺหฺจ ปฏิจฺจ รเส จ… กายฺจ ปฏิจฺจ โผฏฺพฺเพ จ… มนฺจ ปฏิจฺจ ธมฺเม จ อุปฺปชฺชติ มโนวิฺาณํ. ติณฺณํ สงฺคติ ผสฺโส. ผสฺสปจฺจยา เวทนา; เวทนาปจฺจยา ตณฺหา; ตณฺหาปจฺจยา อุปาทานํ…เป… เอวเมตสฺส เกวลสฺส ทุกฺขกฺขนฺธสฺส สมุทโย โหติ.
‘‘จกฺขฺุจ ¶ ปฏิจฺจ รูเป จ อุปฺปชฺชติ จกฺขุวิฺาณํ. ติณฺณํ สงฺคติ ผสฺโส. ผสฺสปจฺจยา เวทนา; เวทนาปจฺจยา ตณฺหา. ตสฺสาเยว ตณฺหาย อเสสวิราคนิโรธา อุปาทานนิโรโธ; อุปาทานนิโรธา ภวนิโรโธ…เป… เอวเมตสฺส เกวลสฺส ทุกฺขกฺขนฺธสฺส นิโรโธ โหติ.
‘‘โสตฺจ ¶ ปฏิจฺจ สทฺเท จ…เป… มนฺจ ปฏิจฺจ ธมฺเม จ อุปฺปชฺชติ มโนวิฺาณํ. ติณฺณํ สงฺคติ ผสฺโส. ผสฺสปจฺจยา เวทนา; เวทนาปจฺจยา ตณฺหา. ตสฺสาเยว ตณฺหาย อเสสวิราคนิโรธา ¶ อุปาทานนิโรโธ; อุปาทานนิโรธา ภวนิโรโธ…เป… เอวเมตสฺส เกวลสฺส ทุกฺขกฺขนฺธสฺส นิโรโธ โหตี’’ติ.
เตน โข ปน สมเยน อฺตโร ภิกฺขุ ภควโต อุปสฺสุติ [อุปสฺสุตึ (สี. ปี.)] ิโต โหติ. อทฺทสา โข ภควา ตํ ภิกฺขุํ อุปสฺสุติ ิตํ. ทิสฺวาน ตํ ภิกฺขุํ เอตทโวจ – ‘‘อสฺโสสิ โน ตฺวํ, ภิกฺขุ, อิมํ ธมฺมปริยาย’’นฺติ? ‘‘เอวํ, ภนฺเต’’ติ. ‘‘อุคฺคณฺหาหิ ตฺวํ, ภิกฺขุ, อิมํ ธมฺมปริยายํ; ปริยาปุณาหิ ตฺวํ, ภิกฺขุ, อิมํ ธมฺมปริยายํ; ธาเรหิ ตฺวํ, ภิกฺขุ, อิมํ ธมฺมปริยายํ. อตฺถสํหิโต อยํ [อตฺถสํหิโตยํ (สี. สฺยา. กํ.), อตฺถสํหิตายํ (ปี. ก.)], ภิกฺขุ, ธมฺมปริยาโย อาทิพฺรหฺมจริยโก’’ติ. ปฺจมํ.
๖. อฺตรพฺราหฺมณสุตฺตํ
๔๖. สาวตฺถิยํ ¶ วิหรติ. อถ โข อฺตโร พฺราหฺมโณ เยน ภควา เตนุปสงฺกมิ; อุปสงฺกมิตฺวา ภควตา สทฺธึ สมฺโมทิ. สมฺโมทนียํ กถํ สารณียํ วีติสาเรตฺวา เอกมนฺตํ นิสีทิ. เอกมนฺตํ นิสินฺโน โข โส พฺราหฺมโณ ภควนฺตํ เอตทโวจ –
‘‘กึ นุ โข, โภ โคตม, โส กโรติ โส ปฏิสํเวทยตี’’ติ? ‘‘‘โส กโรติ โส ปฏิสํเวทยตี’ติ โข, พฺราหฺมณ, อยเมโก อนฺโต’’.
‘‘กึ ¶ ปน, โภ โคตม, อฺโ กโรติ, อฺโ ปฏิสํเวทยตี’’ติ? ‘‘‘อฺโ กโรติ, อฺโ ปฏิสํเวทยตี’ติ โข, พฺราหฺมณ, อยํ ทุติโย อนฺโต. เอเต เต, พฺราหฺมณ, อุโภ อนฺเต อนุปคมฺม มชฺเฌน ตถาคโต ธมฺมํ เทเสติ – ‘อวิชฺชาปจฺจยา สงฺขารา; สงฺขารปจฺจยา วิฺาณํ…เป… เอวเมตสฺส เกวลสฺส ทุกฺขกฺขนฺธสฺส สมุทโย โหติ. อวิชฺชาย ¶ ตฺเวว อเสสวิราคนิโรธา สงฺขารนิโรโธ; สงฺขารนิโรธา วิฺาณนิโรโธ ¶ …เป… เอวเมตสฺส เกวลสฺส ทุกฺขกฺขนฺธสฺส นิโรโธ โหตี’’’ติ.
เอวํ วุตฺเต, โส พฺราหฺมโณ ภควนฺตํ เอตทโวจ – ‘‘อภิกฺกนฺตํ, โภ โคตม, อภิกฺกนฺตํ, โภ โคตม,…เป… อุปาสกํ มํ ภวํ โคตโม ธาเรตุ อชฺชตคฺเค ปาณุเปตํ สรณํ คต’’นฺติ. ฉฏฺํ.
๗. ชาณุสฺโสณิสุตฺตํ
๔๗. สาวตฺถิยํ วิหรติ. อถ โข ชาณุสฺโสณิ พฺราหฺมโณ เยน ภควา เตนุปสงฺกมิ; อุปสงฺกมิตฺวา ภควตา สทฺธึ…เป… เอกมนฺตํ นิสินฺโน โข ชาณุสฺโสณิ พฺราหฺมโณ ภควนฺตํ เอตทโวจ –
‘‘กึ ¶ นุ โข, โภ, โคตม, สพฺพมตฺถี’’ติ? ‘‘‘สพฺพมตฺถี’ติ โข, พฺราหฺมณ, อยเมโก อนฺโต’’.
‘‘กึ ปน, โภ โคตม, สพฺพํ นตฺถี’’ติ? ‘‘‘สพฺพํ นตฺถี’ติ โข, พฺราหฺมณ, อยํ ทุติโย อนฺโต. เอเต เต, พฺราหฺมณ, อุโภ อนฺเต อนุปคมฺม มชฺเฌน ตถาคโต ธมฺมํ เทเสติ – ‘อวิชฺชาปจฺจยา สงฺขารา; สงฺขารปจฺจยา วิฺาณํ…เป… เอวเมตสฺส เกวลสฺส ทุกฺขกฺขนฺธสฺส สมุทโย โหติ. อวิชฺชาย ตฺเวว อเสสวิราคนิโรธา สงฺขารนิโรโธ; สงฺขารนิโรธา วิฺาณนิโรโธ…เป… เอวเมตสฺส เกวลสฺส ทุกฺขกฺขนฺธสฺส นิโรโธ โหตี’’’ติ.
เอวํ วุตฺเต, ชาณุสฺโสณิ พฺราหฺมโณ ภควนฺตํ เอตทโวจ ¶ – ‘‘อภิกฺกนฺตํ โภ โคตม…เป… ปาณุเปตํ สรณํ คต’’นฺติ. สตฺตมํ.
๘. โลกายติกสุตฺตํ
๔๘. สาวตฺถิยํ วิหรติ. อถ โข โลกายติโก พฺราหฺมโณ เยน ¶ ภควา…เป… เอกมนฺตํ นิสินฺโน โข โลกายติโก พฺราหฺมโณ ภควนฺตํ เอตทโวจ –
‘‘กึ นุ โข, โภ โคตม, สพฺพมตฺถี’’ติ? ‘‘‘สพฺพมตฺถี’ติ โข, พฺราหฺมณ, เชฏฺเมตํ โลกายตํ’’.
‘‘กึ ¶ ปน, โภ โคตม, สพฺพํ นตฺถี’’ติ? ‘‘‘สพฺพํ นตฺถี’ติ โข, พฺราหฺมณ, ทุติยเมตํ โลกายตํ’’.
‘‘กึ นุ โข, โภ โคตม, สพฺพเมกตฺต’’นฺติ? ‘‘‘สพฺพเมกตฺต’นฺติ โข, พฺราหฺมณ, ตติยเมตํ โลกายตํ’’.
‘‘กึ ¶ ปน, โภ โคตม, สพฺพํ ปุถุตฺต’’นฺติ? ‘‘‘สพฺพํ ปุถุตฺต’นฺติ โข, พฺราหฺมณ, จตุตฺถเมตํ โลกายตํ’’.
‘‘เอเต เต, พฺราหฺมณ, อุโภ อนฺเต อนุปคมฺม มชฺเฌน ตถาคโต ธมฺมํ เทเสติ – ‘อวิชฺชาปจฺจยา สงฺขารา; สงฺขารปจฺจยา วิฺาณํ…เป… เอวเมตสฺส เกวลสฺส ทุกฺขกฺขนฺธสฺส สมุทโย โหติ. อวิชฺชาย ตฺเวว อเสสวิราคนิโรธา สงฺขารนิโรโธ; สงฺขารนิโรธา วิฺาณนิโรโธ…เป… เอวเมตสฺส เกวลสฺส ทุกฺขกฺขนฺธสฺส นิโรโธ โหตี’’’ติ.
เอวํ วุตฺเต, โลกายติโก พฺราหฺมโณ ภควนฺตํ เอตทโวจ – ‘‘อภิกฺกนฺตํ, โภ โคตม…เป… อชฺชตคฺเค ปาณุเปตํ สรณํ คต’’นฺติ. อฏฺมํ.
๙. อริยสาวกสุตฺตํ
๔๙. สาวตฺถิยํ วิหรติ…เป… ‘‘น ¶ , ภิกฺขเว, สุตวโต อริยสาวกสฺส เอวํ โหติ – ‘กึ นุ โข กิสฺมึ สติ กึ โหติ, กิสฺสุปฺปาทา กึ อุปฺปชฺชติ? (กิสฺมึ สติ สงฺขารา โหนฺติ, กิสฺมึ สติ วิฺาณํ โหติ,) [( ) เอตฺถนฺตเร ปาา เกสุจิ โปตฺถเกสุ น ทิสฺสนฺตีติ สี. ปี. โปตฺถเกสุ ทสฺสิตา. ตถา สติ อนนฺตรสุตฺตฏีกาย สเมติ] กิสฺมึ สติ นามรูปํ โหติ, กิสฺมึ สติ สฬายตนํ โหติ, กิสฺมึ สติ ผสฺโส โหติ, กิสฺมึ สติ เวทนา ¶ โหติ, กิสฺมึ สติ ตณฺหา โหติ, กิสฺมึ สติ อุปาทานํ โหติ, กิสฺมึ สติ ภโว โหติ, กิสฺมึ สติ ชาติ โหติ, กิสฺมึ สติ ชรามรณํ โหตี’’’ติ?
‘‘อถ โข, ภิกฺขเว, สุตวโต อริยสาวกสฺส อปรปฺปจฺจยา าณเมเวตฺถ โหติ – ‘อิมสฺมึ สติ อิทํ โหติ, อิมสฺสุปฺปาทา อิทํ อุปฺปชฺชติ. (อวิชฺชาย สติ สงฺขารา โหนฺติ; สงฺขาเรสุ สติ วิฺาณํ โหติ;) [( ) เอตฺถเกสุ ปาา เกสุจิ โปตฺถเกสุ น ทิสฺสนฺตีติ สี. ปี. โปตฺถเกสุ ทสฺสิตา. ตถา สติ อนนฺตรสุตฺตฏีกาย สเมติ] วิฺาเณ สติ นามรูปํ โหติ; นามรูเป สติ สฬายตนํ โหติ ¶ ; สฬายตเน สติ ผสฺโส โหติ; ผสฺเส สติ เวทนา โหติ; เวทนาย สติ ตณฺหา โหติ; ตณฺหาย สติ อุปาทานํ โหติ; อุปาทาเน สติ ภโว โหติ; ภเว สติ ชาติ โหติ; ชาติยา สติ ชรามรณํ โหตี’ติ. โส เอวํ ปชานาติ – ‘เอวมยํ โลโก สมุทยตี’’’ติ.
‘‘น ¶ , ภิกฺขเว, สุตวโต อริยสาวกสฺส เอวํ โหติ – ‘กึ นุ โข กิสฺมึ อสติ กึ น โหติ, กิสฺส นิโรธา กึ นิรุชฺฌติ? (กิสฺมึ อสติ สงฺขารา น โหนฺติ, กิสฺมึ อสติ วิฺาณํ น โหติ,) [( ) เอตฺถนฺตเร ปาาปิ ตตฺถ ตเถว ทสฺสิตา] กิสฺมึ อสติ นามรูปํ น โหติ, กิสฺมึ อสติ สฬายตนํ น โหติ, กิสฺมึ อสติ ผสฺโส น โหติ, กิสฺมึ อสติ เวทนา น โหติ, กิสฺมึ อสติ ตณฺหา น โหติ, กิสฺมึ อสติ อุปาทานํ น โหติ, กิสฺมึ อสติ ภโว น โหติ, กิสฺมึ อสติ ชาติ น โหติ, กิสฺมึ อสติ ชรามรณํ น โหตี’’’ติ?
‘‘อถ โข, ภิกฺขเว, สุตวโต อริยสาวกสฺส อปรปฺปจฺจยา าณเมเวตฺถ โหติ – ‘อิมสฺมึ อสติ อิทํ น โหติ, อิมสฺส นิโรธา อิทํ นิรุชฺฌติ. (อวิชฺชาย อสติ สงฺขารา น โหนฺติ; สงฺขาเรสุ อสติ วิฺาณํ น โหติ;) [( ) เอตฺถนฺตเร ปาาปิ ตตฺถ ตเถว ทสฺสิตา] วิฺาเณ อสติ นามรูปํ น โหติ; นามรูเป อสติ สฬายตนํ ¶ น โหติ…เป… ภโว น โหติ… ชาติ น โหติ… ชาติยา อสติ ชรามรณํ น โหตี’ติ. โส เอวํ ปชานาติ – ‘เอวมยํ โลโก นิรุชฺฌตี’’’ติ.
‘‘ยโต ¶ โข, ภิกฺขเว, อริยสาวโก เอวํ โลกสฺส สมุทยฺจ อตฺถงฺคมฺจ ยถาภูตํ ปชานาติ, อยํ วุจฺจติ, ภิกฺขเว, อริยสาวโก ทิฏฺิสมฺปนฺโน อิติปิ…เป… อมตทฺวารํ อาหจฺจ ติฏฺติ อิติปี’’ติ. นวมํ.
๑๐. ทุติยอริยสาวกสุตฺตํ
๕๐. สาวตฺถิยํ วิหรติ…เป… ‘‘น, ภิกฺขเว, สุตวโต อริยสาวกสฺส เอวํ โหติ – ‘กึ นุ โข กิสฺมึ สติ กึ โหติ, กิสฺสุปฺปาทา กึ อุปฺปชฺชติ? กิสฺมึ สติ สงฺขารา โหนฺติ, กิสฺมึ สติ วิฺาณํ โหติ, กิสฺมึ สติ นามรูปํ โหติ, กิสฺมึ สติ สฬายตนํ โหติ, กิสฺมึ สติ ¶ ผสฺโส โหติ, กิสฺมึ สติ เวทนา โหติ, กิสฺมึ สติ ตณฺหา โหติ, กิสฺมึ สติ อุปาทานํ โหติ, กิสฺมึ สติ ภโว โหติ, กิสฺมึ สติ ชาติ โหติ, กิสฺมึ สติ ชรามรณํ โหตี’’’ติ?
‘‘อถ โข, ภิกฺขเว, สุตวโต อริยสาวกสฺส อปรปฺปจฺจยา าณเมเวตฺถ โหติ – ‘อิมสฺมึ ¶ สติ อิทํ โหติ, อิมสฺสุปฺปาทา อิทํ อุปฺปชฺชติ. อวิชฺชาย สติ สงฺขารา โหนฺติ; สงฺขาเรสุ สติ วิฺาณํ โหติ; วิฺาเณ สติ นามรูปํ โหติ; นามรูเป สติ สฬายตนํ โหติ; สฬายตเน สติ ผสฺโส โหติ; ผสฺเส สติ เวทนา โหติ ¶ ; เวทนาย สติ ตณฺหา โหติ; ตณฺหาย สติ อุปาทานํ โหติ; อุปาทาเน สติ ภโว โหติ; ภเว สติ ชาติ โหติ; ชาติยา สติ ชรามรณํ โหตี’ติ. โส เอวํ ปชานาติ – ‘เอวมยํ โลโก สมุทยตี’’’ติ.
‘‘น, ภิกฺขเว, สุตวโต อริยสาวกสฺส เอวํ โหติ – ‘กึ นุ โข กิสฺมึ อสติ กึ น โหติ, กิสฺส นิโรธา กึ นิรุชฺฌติ? กิสฺมึ อสติ สงฺขารา น โหนฺติ, กิสฺมึ อสติ วิฺาณํ น โหติ, กิสฺมึ อสติ นามรูปํ น โหติ, กิสฺมึ อสติ สฬายตนํ น โหติ, กิสฺมึ อสติ ผสฺโส น โหติ, กิสฺมึ อสติ เวทนา น โหติ, กิสฺมึ อสติ ตณฺหา น โหติ…เป… อุปาทานํ… ภโว… ชาติ… กิสฺมึ อสติ ชรามรณํ น โหตี’’’ติ?
‘‘อถ โข, ภิกฺขเว, สุตวโต อริยสาวกสฺส อปรปฺปจฺจยา าณเมเวตฺถ โหติ – ‘อิมสฺมึ อสติ อิทํ น โหติ, อิมสฺส นิโรธา อิทํ นิรุชฺฌติ. อวิชฺชาย อสติ สงฺขารา ¶ น โหนฺติ; สงฺขาเรสุ อสติ วิฺาณํ น โหติ; วิฺาเณ อสติ นามรูปํ น โหติ; นามรูเป อสติ สฬายตนํ น โหติ…เป… ชาติยา อสติ ชรามรณํ น โหตี’ติ. โส เอวํ ปชานาติ – ‘เอวมยํ โลโก นิรุชฺฌตี’’’ติ.
‘‘ยโต โข, ภิกฺขเว, อริยสาวโก เอวํ โลกสฺส สมุทยฺจ อตฺถงฺคมฺจ ยถาภูตํ ปชานาติ, อยํ วุจฺจติ, ภิกฺขเว, อริยสาวโก ทิฏฺิสมฺปนฺโน อิติปิ, ทสฺสนสมฺปนฺโน อิติปิ, อาคโต อิมํ สทฺธมฺมํ อิติปิ, ปสฺสติ อิมํ สทฺธมฺมํ อิติปิ, เสกฺเขน าเณน สมนฺนาคโต อิติปิ ¶ , เสกฺขาย ¶ วิชฺชาย สมนฺนาคโต อิติปิ, ธมฺมโสตํ สมาปนฺโน อิติปิ, อริโย นิพฺเพธิกปฺโ อิติปิ, อมตทฺวารํ อาหจฺจ ติฏฺติ อิติปี’’ติ. ทสมํ.
คหปติวคฺโค ปฺจโม.
ตสฺสุทฺทานํ –
ทฺเว ¶ ปฺจเวรภยา วุตฺตา, ทุกฺขํ โลโก จ าติกํ;
อฺตรํ ชาณุสฺโสณิ จ, โลกายติเกน อฏฺมํ;
ทฺเว อริยสาวกา วุตฺตา, วคฺโค เตน ปวุจฺจตีติ.
๖. ทุกฺขวคฺโค
๑. ปริวีมํสนสุตฺตํ
๕๑. เอวํ ¶ เม สุตํ – เอกํ สมยํ ภควา สาวตฺถิยํ วิหรติ เชตวเน อนาถปิณฺฑิกสฺส อาราเม. ตตฺร โข ภควา ภิกฺขู อามนฺเตสิ – ‘‘ภิกฺขโว’’ติ. ‘‘ภทนฺเต’’ติ เต ภิกฺขู ภควโต ปจฺจสฺโสสุํ. ภควา เอตทโวจ –
‘‘กิตฺตาวตา นุ โข, ภิกฺขเว, ภิกฺขู ปริวีมํสมาโน ปริวีมํเสยฺย สพฺพโส สมฺมา ทุกฺขกฺขยายา’’ติ? ‘‘ภควํมูลกา โน, ภนฺเต, ธมฺมา ภควํเนตฺติกา ภควํปฏิสรณา ¶ . สาธุ วต, ภนฺเต, ภควนฺตํเยว ปฏิภาตุ เอตสฺส ภาสิตสฺส อตฺโถ. ภควโต สุตฺวา ภิกฺขู ธาเรสฺสนฺตี’’ติ. ‘‘เตน หิ, ภิกฺขเว, สุณาถ, สาธุกํ มนสิ กโรถ, ภาสิสฺสามี’’ติ. ‘‘เอวํ, ภนฺเต’’ติ โข เต ภิกฺขู ภควโต ปจฺจสฺโสสุํ. ภควา เอตทโวจ –
‘‘อิธ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ ปริวีมํสมาโน ปริวีมํสติ – ‘ยํ โข อิทํ อเนกวิธํ นานปฺปการกํ ทุกฺขํ โลเก อุปฺปชฺชติ ชรามรณํ; อิทํ นุ โข ทุกฺขํ กึนิทานํ กึสมุทยํ กึชาติกํ กึปภวํ? กิสฺมึ สติ ชรามรณํ โหติ, กิสฺมึ อสติ ชรามรณํ น โหตี’ติ? โส ปริวีมํสมาโน เอวํ ปชานาติ – ‘ยํ โข อิทํ อเนกวิธํ นานปฺปการกํ ทุกฺขํ โลเก อุปฺปชฺชติ ¶ ชรามรณํ, อิทํ โข ทุกฺขํ ชาตินิทานํ ชาติสมุทยํ ชาติชาติกํ ชาติปฺปภวํ. ชาติยา สติ ชรามรณํ โหติ, ชาติยา อสติ ชรามรณํ น โหตี’’’ติ.
‘‘โส ¶ ชรามรณฺจ ปชานาติ, ชรามรณสมุทยฺจ ปชานาติ, ชรามรณนิโรธฺจ ¶ ปชานาติ, ยา จ ชรามรณนิโรธสารุปฺปคามินี ปฏิปทา ตฺจ ปชานาติ, ตถา ปฏิปนฺโน จ โหติ อนุธมฺมจารี; อยํ วุจฺจติ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ สพฺพโส สมฺมา ทุกฺขกฺขยาย ปฏิปนฺโน ชรามรณนิโรธาย.
‘‘อถาปรํ ปริวีมํสมาโน ปริวีมํสติ – ‘ชาติ ปนายํ กึนิทานา กึสมุทยา กึชาติกา กึปภวา, กิสฺมึ สติ ชาติ โหติ, กิสฺมึ อสติ ชาติ น โหตี’ติ? โส ปริวีมํสมาโน เอวํ ปชานาติ – ‘ชาติ ภวนิทานา ภวสมุทยา ภวชาติกา ภวปฺปภวา; ภเว สติ ชาติ โหติ, ภเว อสติ ชาติ น โหตี’’’ติ.
‘‘โส ชาติฺจ ปชานาติ, ชาติสมุทยฺจ ปชานาติ, ชาตินิโรธฺจ ปชานาติ, ยา จ ชาตินิโรธสารุปฺปคามินี ปฏิปทา ตฺจ ปชานาติ, ตถา ปฏิปนฺโน จ โหติ อนุธมฺมจารี; อยํ วุจฺจติ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ สพฺพโส สมฺมา ทุกฺขกฺขยาย ปฏิปนฺโน ชาตินิโรธาย.
‘‘อถาปรํ ปริวีมํสมาโน ปริวีมํสติ – ‘ภโว ปนายํ กึนิทาโน…เป… อุปาทานํ ปนิทํ กึนิทานํ… ตณฺหา ปนายํ กึนิทานา… เวทนา… ผสฺโส… สฬายตนํ ปนิทํ กึนิทานํ… นามรูปํ ปนิทํ… วิฺาณํ ปนิทํ… สงฺขารา ปนิเม กึนิทานา กึสมุทยา กึชาติกา กึปภวา; กิสฺมึ สติ สงฺขารา โหนฺติ, กิสฺมึ อสติ สงฺขารา น โหนฺตี’ติ? โส ปริวีมํสมาโน เอวํ ปชานาติ – ‘สงฺขารา อวิชฺชานิทานา ¶ อวิชฺชาสมุทยา อวิชฺชาชาติกา อวิชฺชาปภวา; อวิชฺชาย ¶ สติ สงฺขารา โหนฺติ, อวิชฺชาย อสติ สงฺขารา น โหนฺตี’’’ติ.
‘‘โส สงฺขาเร จ ปชานาติ, สงฺขารสมุทยฺจ ปชานาติ, สงฺขารนิโรธฺจ ปชานาติ, ยา จ สงฺขารนิโรธสารุปฺปคามินี ปฏิปทา ตฺจ ปชานาติ, ตถา ปฏิปนฺโน จ โหติ อนุธมฺมจารี ¶ ; อยํ วุจฺจติ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ สพฺพโส สมฺมา ทุกฺขกฺขยาย ปฏิปนฺโน สงฺขารนิโรธาย.
‘‘อวิชฺชาคโต ¶ ยํ, ภิกฺขเว, ปุริสปุคฺคโล ปฺุํ เจ สงฺขารํ อภิสงฺขโรติ, ปฺุูปคํ โหติ วิฺาณํ. อปฺุํ เจ สงฺขารํ อภิสงฺขโรติ, อปฺุูปคํ โหติ วิฺาณํ. อาเนฺชํ เจ สงฺขารํ อภิสงฺขโรติ อาเนฺชูปคํ โหติ วิฺาณํ. ยโต โข, ภิกฺขเว, ภิกฺขุโน อวิชฺชา ปหีนา โหติ วิชฺชา อุปฺปนฺนา, โส อวิชฺชาวิราคา วิชฺชุปฺปาทา เนว ปฺุาภิสงฺขารํ อภิสงฺขโรติ น อปฺุาภิสงฺขารํ อภิสงฺขโรติ น อาเนฺชาภิสงฺขารํ อภิสงฺขโรติ. อนภิสงฺขโรนฺโต อนภิสฺเจตยนฺโต น กิฺจิ โลเก อุปาทิยติ; อนุปาทิยํ น ปริตสฺสติ, อปริตสฺสํ ปจฺจตฺตฺเว ปรินิพฺพายติ. ‘ขีณา ชาติ, วุสิตํ พฺรหฺมจริยํ, กตํ กรณียํ, นาปรํ อิตฺถตฺตายา’ติ ปชานาติ.
‘‘โส สุขํ เจ เวทนํ เวทยติ, สา อนิจฺจาติ ปชานาติ, อนชฺโฌสิตาติ ปชานาติ, อนภินนฺทิตาติ ปชานาติ. ทุกฺขํ เจ เวทนํ เวทยติ, สา อนิจฺจาติ ปชานาติ, อนชฺโฌสิตาติ ปชานาติ, อนภินนฺทิตาติ ปชานาติ. อทุกฺขมสุขํ เจ เวทนํ เวทยติ, สา อนิจฺจาติ ¶ ปชานาติ, อนชฺโฌสิตาติ ปชานาติ, อนภินนฺทิตาติ ปชานาติ. โส สุขํ เจ เวทนํ เวทยติ, วิสํยุตฺโต นํ เวทยติ. ทุกฺขํ เจ เวทนํ เวทยติ, วิสํยุตฺโต นํ [ตํ เวทนํ (สี. ปี.), เวทนํ (ก.)] เวทยติ. อทุกฺขมสุขํ เจ เวทนํ เวทยติ, วิสํยุตฺโต นํ เวทยติ.
‘‘โส ¶ กายปริยนฺติกํ เวทนํ เวทยมาโน กายปริยนฺติกํ เวทนํ เวทยามีติ ปชานาติ, ชีวิตปริยนฺติกํ เวทนํ เวทยมาโน ชีวิตปริยนฺติกํ เวทนํ เวทยามีติ ปชานาติ. กายสฺส เภทา อุทฺธํ ชีวิตปริยาทานา อิเธว สพฺพเวทยิตานิ อนภินนฺทิตานิ สีตีภวิสฺสนฺติ, สรีรานิ อวสิสฺสนฺตีติ ปชานาติ.
‘‘เสยฺยถาปิ, ภิกฺขเว, ปุริโส กุมฺภการปากา อุณฺหํ กุมฺภํ อุทฺธริตฺวา สเม ภูมิภาเค ปฏิสิสฺเสยฺย [ปฏิวิเสยฺย (สี.), ปติฏฺเปยฺย (สฺยา. กํ. ปี.), ปฏิเสเวยฺย (ฏีกา)]. ตตฺร ยายํ อุสฺมา สา ตตฺเถว วูปสเมยฺย, กปลฺลานิ อวสิสฺเสยฺยุํ. เอวเมว โข, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ กายปริยนฺติกํ เวทนํ เวทยมาโน กายปริยนฺติกํ เวทนํ เวทยามีติ ปชานาติ, ชีวิตปริยนฺติกํ เวทนํ เวทยมาโน ชีวิตปริยนฺติกํ ¶ เวทนํ เวทยามีติ ปชานาติ. กายสฺส ¶ เภทา อุทฺธํ ชีวิตปริยาทานา อิเธว สพฺพเวทยิตานิ อนภินนฺทิตานิ สีตีภวิสฺสนฺติ, สรีรานิ อวสิสฺสนฺตีติ ปชานาติ.
‘‘ตํ กึ มฺถ, ภิกฺขเว, อปิ นุ โข ขีณาสโว ภิกฺขุ ปฺุาภิสงฺขารํ วา อภิสงฺขเรยฺย อปฺุาภิสงฺขารํ วา อภิสงฺขเรยฺย อาเนฺชาภิสงฺขารํ วา อภิสงฺขเรยฺยา’’ติ? ‘‘โน เหตํ, ภนฺเต’’. ‘‘สพฺพโส วา ¶ ปน สงฺขาเรสุ อสติ, สงฺขารนิโรธา อปิ นุ โข วิฺาณํ ปฺาเยถา’’ติ? ‘‘โน เหตํ, ภนฺเต’’. ‘‘สพฺพโส วา ปน วิฺาเณ อสติ, วิฺาณนิโรธา อปิ นุ โข นามรูปํ ปฺาเยถา’’ติ? ‘‘โน เหตํ, ภนฺเต’’. ‘‘สพฺพโส วา ปน นามรูเป อสติ, นามรูปนิโรธา อปิ นุ โข สฬายตนํ ปฺาเยถา’’ติ? ‘‘โน เหตํ, ภนฺเต’’. ‘‘สพฺพโส วา ปน สฬายตเน อสติ, สฬายตนนิโรธา อปิ นุ โข ผสฺโส ปฺาเยถา’’ติ? ‘‘โน เหตํ, ภนฺเต’’. ‘‘สพฺพโส ¶ วา ปน ผสฺเส อสติ, ผสฺสนิโรธา อปิ นุ โข เวทนา ปฺาเยถา’’ติ? ‘‘โน เหตํ, ภนฺเต’’. ‘‘สพฺพโส วา ปน เวทนาย อสติ, เวทนานิโรธา อปิ นุ โข ตณฺหา ปฺาเยถา’’ติ? ‘‘โน เหตํ, ภนฺเต’’. ‘‘สพฺพโส วา ปน ตณฺหาย อสติ, ตณฺหานิโรธา อปิ นุ โข อุปาทานํ ปฺาเยถา’’ติ? ‘‘โน เหตํ, ภนฺเต’’. ‘‘สพฺพโส วา ปน อุปาทาเน อสติ, อุปาทานนิโรธา อปิ นุ โข ภโว ปฺาเยถา’’ติ. ‘‘โน เหตํ, ภนฺเต’’. ‘‘สพฺพโส วา ปน ภเว อสติ, ภวนิโรธา อปิ นุ โข ชาติ ปฺาเยถา’’ติ? ‘‘โน เหตํ, ภนฺเต’’. ‘‘สพฺพโส วา ปน ชาติยา อสติ, ชาตินิโรธา อปิ นุ โข ชรามรณํ ปฺาเยถา’’ติ? ‘‘โน เหตํ, ภนฺเต’’.
‘‘สาธุ สาธุ, ภิกฺขเว, เอวเมตํ, ภิกฺขเว, เนตํ อฺถา. สทฺทหถ เม ตํ, ภิกฺขเว, อธิมุจฺจถ, นิกฺกงฺขา เอตฺถ โหถ นิพฺพิจิกิจฺฉา. เอเสวนฺโต ทุกฺขสฺสา’’ติ. ปมํ.
๒. อุปาทานสุตฺตํ
๕๒. สาวตฺถิยํ ¶ วิหรติ…เป… ‘‘อุปาทานิเยสุ, ภิกฺขเว, ธมฺเมสุ อสฺสาทานุปสฺสิโน วิหรโต ตณฺหา ปวฑฺฒติ. ตณฺหาปจฺจยา อุปาทานํ; อุปาทานปจฺจยา ภโว; ภวปจฺจยา ชาติ; ชาติปจฺจยา ชรามรณํ โสกปริเทวทุกฺขโทมนสฺสุปายาสา สมฺภวนฺติ. เอวเมตสฺส เกวลสฺส ทุกฺขกฺขนฺธสฺส สมุทโย โหติ’’.
‘‘เสยฺยถาปิ ¶ ¶ , ภิกฺขเว, ทสนฺนํ วา กฏฺวาหานํ วีสาย ¶ วา กฏฺวาหานํ ตึสาย วา กฏฺวาหานํ จตฺตารีสาย วา กฏฺวาหานํ มหาอคฺคิกฺขนฺโธ ชเลยฺย. ตตฺร ปุริโส กาเลน กาลํ สุกฺขานิ เจว ติณานิ ปกฺขิเปยฺย, สุกฺขานิ จ โคมยานิ ปกฺขิเปยฺย, สุกฺขานิ จ กฏฺานิ ปกฺขิเปยฺย. เอวฺหิ โส, ภิกฺขเว, มหาอคฺคิกฺขนฺโธ ตทาหาโร ตทุปาทาโน จิรํ ทีฆมทฺธานํ ชเลยฺย. เอวเมว โข, ภิกฺขเว, อุปาทานิเยสุ ธมฺเมสุ อสฺสาทานุปสฺสิโน วิหรโต ตณฺหา ปวฑฺฒติ. ตณฺหาปจฺจยา อุปาทานํ…เป… เอวเมตสฺส เกวลสฺส ทุกฺขกฺขนฺธสฺส สมุทโย โหติ.
‘‘อุปาทานิเยสุ, ภิกฺขเว, ธมฺเมสุ อาทีนวานุปสฺสิโน วิหรโต ตณฺหา นิรุชฺฌติ. ตณฺหานิโรธา อุปาทานนิโรโธ; อุปาทานนิโรธา ภวนิโรโธ; ภวนิโรธา ชาตินิโรโธ; ชาตินิโรธา ชรามรณํ โสกปริเทวทุกฺขโทมนสฺสุปายาสา นิรุชฺฌนฺติ. เอวเมตสฺส เกวลสฺส ทุกฺขกฺขนฺธสฺส นิโรโธ โหติ.
‘‘เสยฺยถาปิ, ภิกฺขเว, ทสนฺนํ วา กฏฺวาหานํ วีสาย วา ตึสาย ¶ วา จตฺตารีสาย วา กฏฺวาหานํ มหาอคฺคิกฺขนฺโธ ชเลยฺย; ตตฺร ปุริโส น กาเลน กาลํ สุกฺขานิ เจว ติณานิ ปกฺขิเปยฺย, น สุกฺขานิ จ โคมยานิ ปกฺขิเปยฺย, น สุกฺขานิ จ กฏฺานิ ปกฺขิเปยฺย. เอวฺหิ โส, ภิกฺขเว, มหาอคฺคิกฺขนฺโธ ปุริมสฺส จ อุปาทานสฺส ปริยาทานา อฺสฺส จ อนุปหารา [อนุปาหารา (ปี.)] อนาหาโร นิพฺพาเยยฺย. เอวเมว โข, ภิกฺขเว, อุปาทานิเยสุ ธมฺเมสุ อาทีนวานุปสฺสิโน วิหรโต ตณฺหา นิรุชฺฌติ, ตณฺหานิโรธา อุปาทานนิโรโธ…เป… เอวเมตสฺส เกวลสฺส ทุกฺขกฺขนฺธสฺส นิโรโธ โหตี’’ติ. ทุติยํ.
๓. สํโยชนสุตฺตํ
๕๓. สาวตฺถิยํ วิหรติ ¶ …เป… ‘‘สํโยชนิเยสุ, ภิกฺขเว, ธมฺเมสุ อสฺสาทานุปสฺสิโน วิหรโต ตณฺหา ปวฑฺฒติ. ตณฺหาปจฺจยา อุปาทานํ; อุปาทานปจฺจยา ภโว; ภวปจฺจยา ชาติ; ชาติปจฺจยา ชรามรณํ โสกปริเทวทุกฺขโทมนสฺสุปายาสา สมฺภวนฺติ. เอวเมตสฺส เกวลสฺส ทุกฺขกฺขนฺธสฺส สมุทโย โหติ’’.
‘‘เสยฺยถาปิ ¶ ¶ , ภิกฺขเว, เตลฺจ ปฏิจฺจ วฏฺฏิฺจ ปฏิจฺจ เตลปฺปทีโป ฌาเยยฺย. ตตฺร ปุริโส กาเลน กาลํ เตลํ อาสิฺเจยฺย วฏฺฏึ อุปสํหเรยฺย. เอวฺหิ โส, ภิกฺขเว, เตลปฺปทีโป ตทาหาโร ตทุปาทาโน จิรํ ทีฆมทฺธานํ ชเลยฺย. เอวเมว โข, ภิกฺขเว, สํโยชนิเยสุ ธมฺเมสุ อสฺสาทานุปสฺสิโน วิหรโต ตณฺหา ปวฑฺฒติ. ตณฺหาปจฺจยา อุปาทานํ; อุปาทานปจฺจยา ภโว; ภวปจฺจยา ชาติ ¶ ; ชาติปจฺจยา ชรามรณํ โสกปริเทวทุกฺขโทมนสฺสุปายาสา สมฺภวนฺติ. เอวเมตสฺส เกวลสฺส ทุกฺขกฺขนฺธสฺส สมุทโย โหติ.
‘‘สํโยชนิเยสุ, ภิกฺขเว, ธมฺเมสุ อาทีนวานุปสฺสิโน วิหรโต ตณฺหา นิรุชฺฌติ. ตณฺหานิโรธา อุปาทานนิโรโธ; อุปาทานนิโรธา ภวนิโรโธ; ภวนิโรธา ชาตินิโรโธ; ชาตินิโรธา ชรามรณํ โสกปริเทวทุกฺขโทมนสฺสุปายาสา นิรุชฺฌนฺติ. เอวเมตสฺส เกวลสฺส ทุกฺขกฺขนฺธสฺส นิโรโธ โหติ.
‘‘เสยฺยถาปิ, ภิกฺขเว, เตลฺจ ปฏิจฺจ วฏฺฏิฺจ ปฏิจฺจ เตลปฺปทีโป ฌาเยยฺย. ตตฺร ปุริโส น กาเลน กาลํ เตลํ อาสิฺเจยฺย น วฏฺฏึ อุปสํหเรยฺย. เอวฺหิ โส, ภิกฺขเว, เตลปฺปทีโป ปุริมสฺส จ อุปาทานสฺส ปริยาทานา อฺสฺส จ อนุปหารา อนาหาโร นิพฺพาเยยฺย. เอวเมว โข, ภิกฺขเว, สํโยชนิเยสุ ธมฺเมสุ อาทีนวานุปสฺสิโน วิหรโต ตณฺหา นิรุชฺฌติ. ตณฺหานิโรธา อุปาทานนิโรโธ…เป… เอวเมตสฺส เกวลสฺส ทุกฺขกฺขนฺธสฺส นิโรโธ โหตี’’ติ. ตติยํ.
๔. ทุติยสํโยชนสุตฺตํ
๕๔. สาวตฺถิยํ วิหรติ ¶ …เป… ‘‘เสยฺยถาปิ, ภิกฺขเว, เตลฺจ ปฏิจฺจ วฏฺฏิฺจ ปฏิจฺจ เตลปฺปทีโป ฌาเยยฺย. ตตฺร ปุริโส กาเลน กาลํ เตลํ อาสิฺเจยฺย วฏฺฏึ อุปสํหเรยฺย. เอวฺหิ โส, ภิกฺขเว, เตลปฺปทีโป ตทาหาโร ตทุปาทาโน จิรํ ทีฆมทฺธานํ ชเลยฺย. เอวเมว โข, ภิกฺขเว, สํโยชนิเยสุ ธมฺเมสุ อสฺสาทานุปสฺสิโน ¶ วิหรโต ตณฺหา ปวฑฺฒติ. ตณฺหาปจฺจยา อุปาทานํ…เป… เอวเมตสฺส เกวลสฺส ทุกฺขกฺขนฺธสฺส สมุทโย โหติ’’.
‘‘เสยฺยถาปิ ¶ , ภิกฺขเว, เตลฺจ ปฏิจฺจ วฏฺฏิฺจ ปฏิจฺจ เตลปฺปทีโป ฌาเยยฺย. ตตฺร ปุริโส น กาเลน กาลํ เตลํ อาสิฺเจยฺย น วฏฺฏึ อุปสํหเรยฺย ¶ . เอวฺหิ โส, ภิกฺขเว, เตลปฺปทีโป ปุริมสฺส จ อุปาทานสฺส ปริยาทานา อฺสฺส จ อนุปหารา อนาหาโร นิพฺพาเยยฺย. เอวเมว โข, ภิกฺขเว, สํโยชนิเยสุ ธมฺเมสุ อาทีนวานุปสฺสิโน วิหรโต ตณฺหา นิรุชฺฌติ. ตณฺหานิโรธา อุปาทานนิโรโธ…เป… เอวเมตสฺส เกวลสฺส ทุกฺขกฺขนฺธสฺส นิโรโธ โหตี’’ติ. จตุตฺถํ.
๕. มหารุกฺขสุตฺตํ
๕๕. สาวตฺถิยํ วิหรติ…เป… ‘‘อุปาทานิเยสุ, ภิกฺขเว, ธมฺเมสุ อสฺสาทานุปสฺสิโน วิหรโต ตณฺหา ปวฑฺฒติ. ตณฺหาปจฺจยา อุปาทานํ; อุปาทานปจฺจยา ภโว…เป… เอวเมตสฺส เกวลสฺส ทุกฺขกฺขนฺธสฺส สมุทโย โหติ’’.
‘‘เสยฺยถาปิ, ภิกฺขเว, มหารุกฺโข. ตสฺส ยานิ เจว มูลานิ อโธคมานิ, ยานิ จ ติริยงฺคมานิ, สพฺพานิ ตานิ อุทฺธํ โอชํ อภิหรนฺติ. เอวฺหิ โส, ภิกฺขเว, มหารุกฺโข ตทาหาโร ตทุปาทาโน จิรํ ทีฆมทฺธานํ ติฏฺเยฺย. เอวเมว โข, ภิกฺขเว, อุปาทานิเยสุ ธมฺเมสุ อสฺสาทานุปสฺสิโน วิหรโต ตณฺหา ปวฑฺฒติ. ตณฺหาปจฺจยา อุปาทานํ…เป… เอวเมตสฺส ¶ เกวลสฺส ทุกฺขกฺขนฺธสฺส สมุทโย โหติ.
‘‘อุปาทานิเยสุ ¶ , ภิกฺขเว, ธมฺเมสุ อาทีนวานุปสฺสิโน วิหรโต ตณฺหา นิรุชฺฌติ. ตณฺหานิโรธา อุปาทานนิโรโธ; อุปาทานนิโรธา ภวนิโรโธ…เป… เอวเมตสฺส เกวลสฺส ทุกฺขกฺขนฺธสฺส นิโรโธ โหติ.
‘‘เสยฺยถาปิ, ภิกฺขเว, มหารุกฺโข. อถ ปุริโส อาคจฺเฉยฺย กุทฺทาลปิฏกํ [กุทาลปิฏกํ (อฺตฺถ)] อาทาย. โส ตํ รุกฺขํ มูเล ฉินฺเทยฺย, มูลํ ฉินฺทิตฺวา ปลิขเณยฺย [ปลึขเณยฺย (ปี. ก.)], ปลิขณิตฺวา มูลานิ อุทฺธเรยฺย อนฺตมโส อุสีรนาฬิมตฺตานิปิ. โส ตํ รุกฺขํ ขณฺฑาขณฺฑิกํ ฉินฺเทยฺย, ขณฺฑาขณฺฑิกํ ฉินฺทิตฺวา ผาเลยฺย, ผาเลตฺวา สกลิกํ สกลิกํ กเรยฺย, สกลิกํ สกลิกํ กริตฺวา วาตาตเป วิโสเสยฺย; วาตาตเป วิโสเสตฺวา อคฺคินา ฑเหยฺย, อคฺคินา ฑเหตฺวา มสึ กเรยฺย, มสึ ¶ กริตฺวา มหาวาเต วา โอผุเณยฺย [โอปุเนยฺย (สี. ปี.), โอผุเนยฺย (สฺยา. กํ. ก.)] นทิยา วา สีฆโสตาย ปวาเหยฺย. เอวฺหิ โส, ภิกฺขเว, มหารุกฺโข อุจฺฉินฺนมูโล ¶ อสฺส ตาลาวตฺถุกโต อนภาวํกโต [อนภาวกโต (สี.), อนภาวงฺคโต (สฺยา. กํ.)] อายตึ อนุปฺปาทธมฺโม. เอวเมว โข, ภิกฺขเว, อุปาทานิเยสุ ธมฺเมสุ อาทีนวานุปสฺสิโน วิหรโต ตณฺหา นิรุชฺฌติ. ตณฺหานิโรธา อุปาทานนิโรโธ; อุปาทานนิโรธา ภวนิโรโธ…เป… เอวเมตสฺส เกวลสฺส ทุกฺขกฺขนฺธสฺส นิโรโธ โหตี’’ติ. ปฺจมํ.
๖. ทุติยมหารุกฺขสุตฺตํ
๕๖. สาวตฺถิยํ วิหรติ…เป… ‘‘เสยฺยถาปิ, ภิกฺขเว, มหารุกฺโข. ตสฺส ยานิ เจว มูลานิ อโธคมานิ, ยานิ จ ติริยงฺคมานิ ¶ , สพฺพานิ ตานิ อุทฺธํ โอชํ อภิหรนฺติ. เอวฺหิ โส, ภิกฺขเว, มหารุกฺโข ตทาหาโร ตทุปาทาโน จิรํ ทีฆมทฺธานํ ติฏฺเยฺย. เอวเมว โข, ภิกฺขเว, อุปาทานิเยสุ ธมฺเมสุ อสฺสาทานุปสฺสิโน วิหรโต ตณฺหา ปวฑฺฒติ. ตณฺหาปจฺจยา อุปาทานํ ¶ …เป… เอวเมตสฺส เกวลสฺส ทุกฺขกฺขนฺธสฺส สมุทโย โหติ’’.
‘‘เสยฺยถาปิ, ภิกฺขเว, มหารุกฺโข. อถ ปุริโส อาคจฺเฉยฺย กุทฺทาลปิฏกํ อาทาย. โส ตํ รุกฺขํ มูเล ฉินฺเทยฺย, มูเล เฉตฺวา ปลิขเณยฺย, ปลิขณิตฺวา มูลานิ อุทฺธเรยฺย…เป… นทิยา วา สีฆโสตาย ปวาเหยฺย. เอวฺหิ โส, ภิกฺขเว, มหารุกฺโข อุจฺฉินฺนมูโล อสฺส ตาลาวตฺถุกโต อนภาวงฺกโต อายตึ อนุปฺปาทธมฺโม. เอวเมว โข, ภิกฺขเว, อุปาทานิเยสุ ธมฺเมสุ อาทีนวานุปสฺสิโน วิหรโต ตณฺหา นิรุชฺฌติ. ตณฺหานิโรธา อุปาทานนิโรโธ…เป… เอวเมตสฺส เกวลสฺส ทุกฺขกฺขนฺธสฺส นิโรโธ โหตี’’ติ. ฉฏฺํ.
๗. ตรุณรุกฺขสุตฺตํ
๕๗. สาวตฺถิยํ วิหรติ…เป… ‘‘สํโยชนิเยสุ, ภิกฺขเว, ธมฺเมสุ อสฺสาทานุปสฺสิโน วิหรโต ตณฺหา ปวฑฺฒติ. ตณฺหาปจฺจยา อุปาทานํ…เป… เอวเมตสฺส เกวลสฺส ทุกฺขกฺขนฺธสฺส สมุทโย โหติ’’.
‘‘เสยฺยถาปิ, ภิกฺขเว, ตรุโณ รุกฺโข. ตสฺส ปุริโส กาเลน กาลํ มูลานิ ปลิมชฺเชยฺย [ปลิสนฺเนยฺย (สี.), ปลิสชฺเชยฺย (สฺยา. กํ. ปี.), ปลิปฏฺเยฺย (ก.), ปลิสนฺเทยฺย, ปลิพนฺเธยฺย (ฏีกานุรูปํ)] กาเลน กาลํ ปํสุํ ทเทยฺย, กาเลน ¶ กาลํ ¶ ¶ อุทกํ ทเทยฺย. เอวฺหิ โส, ภิกฺขเว, ตรุโณ รุกฺโข ตทาหาโร ตทุปาทาโน วุทฺธึ วิรูฬฺหึ เวปุลฺลํ อาปชฺเชยฺย. เอวเมว โข, ภิกฺขเว, สํโยชนิเยสุ ธมฺเมสุ อสฺสาทานุปสฺสิโน วิหรโต ตณฺหา ปวฑฺฒติ. ตณฺหาปจฺจยา อุปาทานํ…เป… เอวเมตสฺส เกวลสฺส ทุกฺขกฺขนฺธสฺส สมุทโย โหติ.
‘‘สํโยชนิเยสุ, ภิกฺขเว, ธมฺเมสุ อาทีนวานุปสฺสิโน วิหรโต ตณฺหา นิรุชฺฌติ. ตณฺหานิโรธา อุปาทานนิโรโธ…เป… เอวเมตสฺส เกวลสฺส ทุกฺขกฺขนฺธสฺส นิโรโธ โหติ.
‘‘เสยฺยถาปิ ¶ , ภิกฺขเว, ตรุโณ รุกฺโข. อถ ปุริโส อาคจฺเฉยฺย กุทฺทาลปิฏกํ อาทาย…เป… นทิยา วา สีฆโสตาย ปวาเหยฺย. เอวฺหิ โส, ภิกฺขเว, ตรุโณ รุกฺโข อุจฺฉินฺนมูโล อสฺส ตาลาวตฺถุกโต อนภาวงฺกโต อายตึ อนุปฺปาทธมฺโม. เอวเมว โข, ภิกฺขเว, สํโยชนิเยสุ ธมฺเมสุ อาทีนวานุปสฺสิโน วิหรโต ตณฺหา นิรุชฺฌติ. ตณฺหานิโรธา อุปาทานนิโรโธ…เป… เอวเมตสฺส เกวลสฺส ทุกฺขกฺขนฺธสฺส นิโรโธ โหตี’’ติ. สตฺตมํ.
๘. นามรูปสุตฺตํ
๕๘. สาวตฺถิยํ วิหรติ…เป… ‘‘สํโยชนิเยสุ, ภิกฺขเว, ธมฺเมสุ อสฺสาทานุปสฺสิโน วิหรโต นามรูปสฺส อวกฺกนฺติ โหติ. นามรูปปจฺจยา สฬายตนํ…เป… เอวเมตสฺส เกวลสฺส ทุกฺขกฺขนฺธสฺส สมุทโย โหติ’’.
‘‘เสยฺยถาปิ, ภิกฺขเว, มหารุกฺโข. ตสฺส ยานิ เจว มูลานิ ¶ อโธคมานิ, ยานิ จ ติริยงฺคมานิ, สพฺพานิ ตานิ อุทฺธํ โอชํ อภิหรนฺติ. เอวฺหิ โส, ภิกฺขเว, มหารุกฺโข ตทาหาโร ตทุปาทาโน จิรํ ทีฆมทฺธานํ ติฏฺเยฺย. เอวเมว โข, ภิกฺขเว, สํโยชนิเยสุ ธมฺเมสุ อสฺสาทานุปสฺสิโน วิหรโต นามรูปสฺส อวกฺกนฺติ โหติ…เป….
‘‘สํโยชนิเยสุ, ภิกฺขเว, ธมฺเมสุ อาทีนวานุปสฺสิโน วิหรโต นามรูปสฺส อวกฺกนฺติ น โหติ. นามรูปนิโรธา ¶ สฬายตนนิโรโธ…เป… เอวเมตสฺส เกวลสฺส ทุกฺขกฺขนฺธสฺส นิโรโธ โหติ.
‘‘เสยฺยถาปิ ¶ ¶ , ภิกฺขเว, มหารุกฺโข. อถ ปุริโส อาคจฺเฉยฺย กุทฺทาลปิฏกํ อาทาย…เป… อายตึ อนุปฺปาทธมฺโม. เอวเมว โข, ภิกฺขเว, สํโยชนิเยสุ ธมฺเมสุ อาทีนวานุปสฺสิโน วิหรโต นามรูปสฺส อวกฺกนฺติ น โหติ. นามรูปนิโรธา สฬายตนนิโรโธ…เป… เอวเมตสฺส เกวลสฺส ทุกฺขกฺขนฺธสฺส นิโรโธ โหตี’’ติ. อฏฺมํ.
๙. วิฺาณสุตฺตํ
๕๙. สาวตฺถิยํ วิหรติ…เป… ‘‘สํโยชนิเยสุ, ภิกฺขเว, ธมฺเมสุ อสฺสาทานุปสฺสิโน วิหรโต วิฺาณสฺส อวกฺกนฺติ โหติ. วิฺาณปจฺจยา นามรูปํ…เป… เอวเมตสฺส เกวลสฺส ทุกฺขกฺขนฺธสฺส สมุทโย โหติ’’.
‘‘เสยฺยถาปิ, ภิกฺขเว, มหารุกฺโข. ตสฺส ยานิ เจว มูลานิ ¶ …เป… เอวเมว โข, ภิกฺขเว, สํโยชนิเยสุ ธมฺเมสุ อสฺสาทานุปสฺสิโน วิหรโต วิฺาณสฺส อวกฺกนฺติ โหติ…เป….
‘‘สํโยชนิเยสุ, ภิกฺขเว, ธมฺเมสุ อาทีนวานุปสฺสิโน วิหรโต วิฺาณสฺส อวกฺกนฺติ น โหติ. วิฺาณนิโรธา นามรูปนิโรโธ…เป… เอวเมตสฺส เกวลสฺส ทุกฺขกฺขนฺธสฺส นิโรโธ โหติ.
‘‘เสยฺยถาปิ, ภิกฺขเว, มหารุกฺโข. อถ ปุริโส อาคจฺเฉยฺย กุทฺทาลปิฏกํ อาทาย…เป… อายตึ อนุปฺปาทธมฺโม. เอวเมว โข, ภิกฺขเว, สํโยชนิเยสุ ธมฺเมสุ อาทีนวานุปสฺสิโน วิหรโต วิฺาณสฺส อวกฺกนฺติ น โหติ. วิฺาณสฺส นิโรธา นามรูปนิโรโธ…เป… เอวเมตสฺส เกวลสฺส ทุกฺขกฺขนฺธสฺส นิโรโธ โหตี’’ติ. นวมํ.
๑๐. นิทานสุตฺตํ
๖๐. เอกํ ¶ ¶ สมยํ ภควา กุรูสุ วิหรติ กมฺมาสธมฺมํ นาม กุรูนํ นิคโม. อถ โข อายสฺมา อานนฺโท เยน ภควา เตนุปสงฺกมิ; อุปสงฺกมิตฺวา ภควนฺตํ อภิวาเทตฺวา เอกมนฺตํ นิสีทิ. เอกมนฺตํ นิสินฺโน โข อายสฺมา อานนฺโท ภควนฺตํ เอตทโวจ – ‘‘อจฺฉริยํ, ภนฺเต, อพฺภุตํ, ภนฺเต! ยาว คมฺภีโร จายํ, ภนฺเต, ปฏิจฺจสมุปฺปาโท คมฺภีราวภาโส ¶ จ, อถ จ ปน เม อุตฺตานกุตฺตานโก วิย ขายตี’’ติ.
‘‘มา ¶ เหวํ, อานนฺท, มา เหวํ, อานนฺท [มา เหวํ อานนฺท อวจ มา เหวํ อานนฺท อวจ (ที. นิ. ๒ มหานิทานสุตฺเต)]! คมฺภีโร จายํ, อานนฺท, ปฏิจฺจสมุปฺปาโท คมฺภีราวภาโส จ. เอตสฺส, อานนฺท, ธมฺมสฺส อนนุโพธา อปฺปฏิเวธา เอวมยํ ปชา ตนฺตากุลกชาตา กุลคณฺิกชาตา [คุฬาคุณฺิกชาตา (สี.), คุฬีคุณฺิกชาตา (สฺยา. กํ.)] มฺุชปพฺพชภูตา [มฺุชพพฺพชภูตา (สี.)] อปายํ ทุคฺคตึ วินิปาตํ สํสารํ นาติวตฺตติ.
‘‘อุปาทานิเยสุ, อานนฺท, ธมฺเมสุ อสฺสาทานุปสฺสิโน วิหรโต ตณฺหา ปวฑฺฒติ. ตณฺหาปจฺจยา อุปาทานํ; อุปาทานปจฺจยา ภโว; ภวปจฺจยา ชาติ; ชาติปจฺจยา ชรามรณํ โสกปริเทวทุกฺขโทมนสฺสุปายาสา สมฺภวนฺติ. เอวเมตสฺส เกวลสฺส ทุกฺขกฺขนฺธสฺส สมุทโย โหติ.
‘‘เสยฺยถาปิ, อานนฺท, มหารุกฺโข. ตสฺส ยานิ เจว มูลานิ อโธคมานิ, ยานิ จ ติริยงฺคมานิ, สพฺพานิ ตานิ อุทฺธํ โอชํ อภิหรนฺติ. เอวฺหิ โส, อานนฺท, มหารุกฺโข ตทาหาโร ตทุปาทาโน จิรํ ทีฆมทฺธานํ ติฏฺเยฺย. เอวเมว โข, อานนฺท, อุปาทานิเยสุ ธมฺเมสุ อสฺสาทานุปสฺสิโน วิหรโต ตณฺหา ปวฑฺฒติ. ตณฺหาปจฺจยา อุปาทานํ ¶ ; อุปาทานปจฺจยา ภโว…เป… เอวเมตสฺส เกวลสฺส ทุกฺขกฺขนฺธสฺส สมุทโย โหติ.
‘‘อุปาทานิเยสุ, อานนฺท, ธมฺเมสุ อาทีนวานุปสฺสิโน วิหรโต ตณฺหา ¶ นิรุชฺฌติ. ตณฺหานิโรธา อุปาทานนิโรโธ; อุปาทานนิโรธา ภวนิโรโธ…เป… เอวเมตสฺส เกวลสฺส ทุกฺขกฺขนฺธสฺส นิโรโธ โหติ.
‘‘เสยฺยถาปิ ¶ , อานนฺท, มหารุกฺโข. อถ ปุริโส อาคจฺเฉยฺย กุทฺทาลปิฏกํ อาทาย. โส ตํ รุกฺขํ มูเล ฉินฺเทยฺย, มูเล เฉตฺวา ปลิขเณยฺย, ปลิขณิตฺวา มูลานิ อุทฺธเรยฺย อนฺตมโส อุสีรนาฬิมตฺตานิปิ. โส ตํ รุกฺขํ ขณฺฑาขณฺฑิกํ ฉินฺเทยฺย. ขณฺฑาขณฺฑิกํ ฉินฺทิตฺวา ผาเลยฺย; ผาเลตฺวา สกลิกํ สกลิกํ กเรยฺย, สกลิกํ สกลิกํ กริตฺวา วาตาตเป วิโสเสยฺย, วาตาตเป วิโสเสตฺวา อคฺคินา ฑเหยฺย, อคฺคินา ฑเหตฺวา มสึ กเรยฺย, มสึ กริตฺวา มหาวาเต วา โอผุเณยฺย, นทิยา วา สีฆโสตาย ปวาเหยฺย. เอวฺหิ โส, อานนฺท, มหารุกฺโข อุจฺฉินฺนมูโล อสฺส ตาลาวตฺถุกโต อนภาวงฺกโต อายตึ อนุปฺปาทธมฺโม ¶ . เอวเมว โข, อานนฺท, อุปาทานิเยสุ ธมฺเมสุ อาทีนวานุปสฺสิโน วิหรโต ตณฺหา นิรุชฺฌติ. ตณฺหานิโรธา อุปาทานนิโรโธ; อุปาทานนิโรธา ภวนิโรโธ; ภวนิโรธา ชาตินิโรโธ; ชาตินิโรธา ชรามรณํ โสกปริเทวทุกฺขโทมนสฺสุปายาสา นิรุชฺฌนฺติ. เอวเมตสฺส เกวลสฺส ทุกฺขกฺขนฺธสฺส นิโรโธ โหตี’’ติ. ทสมํ.
ทุกฺขวคฺโค ฉฏฺโ.
ตสฺสุทฺทานํ –
ปริวีมํสนุปาทานํ, ¶ ทฺเว จ สํโยชนานิ จ;
มหารุกฺเขน ทฺเว วุตฺตา, ตรุเณน จ สตฺตมํ;
นามรูปฺจ วิฺาณํ, นิทาเนน จ เต ทสาติ.
๗. มหาวคฺโค
๑. อสฺสุตวาสุตฺตํ
๖๑. เอวํ ¶ ¶ เม สุตํ – เอกํ สมยํ ภควา สาวตฺถิยํ วิหรติ เชตวเน อนาถปิณฺฑิกสฺส อาราเม…เป… ‘‘อสฺสุตวา, ภิกฺขเว, ปุถุชฺชโน อิมสฺมึ จาตุมหาภูติกสฺมึ กายสฺมึ นิพฺพินฺเทยฺยปิ วิรชฺเชยฺยปิ วิมุจฺเจยฺยปิ. ตํ กิสฺส เหตุ? [จาตุมฺมหาภูติกสฺมึ (สี. สฺยา. กํ.)] ทิสฺสติ, ภิกฺขเว [ทิสฺสติ หิ ภิกฺขเว (สี. สฺยา. กํ.)], อิมสฺส ¶ จาตุมหาภูติกสฺส กายสฺส อาจโยปิ อปจโยปิ อาทานมฺปิ นิกฺเขปนมฺปิ. ตสฺมา ตตฺราสฺสุตวา ปุถุชฺชโน นิพฺพินฺเทยฺยปิ วิรชฺเชยฺยปิ วิมุจฺเจยฺยปิ’’.
‘‘ยฺจ โข เอตํ, ภิกฺขเว, วุจฺจติ จิตฺตํ อิติปิ, มโน อิติปิ, วิฺาณํ อิติปิ, ตตฺราสฺสุตวา ปุถุชฺชโน นาลํ นิพฺพินฺทิตุํ นาลํ วิรชฺชิตุํ นาลํ วิมุจฺจิตุํ. ตํ กิสฺส เหตุ? ทีฆรตฺตฺเหตํ, ภิกฺขเว, อสฺสุตวโต ปุถุชฺชนสฺส อชฺโฌสิตํ มมายิตํ ปรามฏฺํ – ‘เอตํ มม, เอโสหมสฺมิ, เอโส เม อตฺตา’ติ. ตสฺมา ตตฺราสฺสุตวา ปุถุชฺชโน นาลํ นิพฺพินฺทิตุํ นาลํ วิรชฺชิตุํ นาลํ วิมุจฺจิตุํ.
‘‘วรํ ¶ , ภิกฺขเว, อสฺสุตวา ปุถุชฺชโน อิมํ จาตุมหาภูติกํ กายํ อตฺตโต อุปคจฺเฉยฺย, น ตฺเวว จิตฺตํ. ตํ กิสฺส เหตุ? ทิสฺสตายํ, ภิกฺขเว, จาตุมหาภูติโก กาโย เอกมฺปิ วสฺสํ ติฏฺมาโน ทฺเวปิ วสฺสานิ ติฏฺมาโน ตีณิปิ วสฺสานิ ติฏฺมาโน จตฺตาริปิ วสฺสานิ ติฏฺมาโน ปฺจปิ วสฺสานิ ติฏฺมาโน ทสปิ วสฺสานิ ติฏฺมาโน วีสติปิ วสฺสานิ ติฏฺมาโน ตึสมฺปิ วสฺสานิ ติฏฺมาโน จตฺตารีสมฺปิ ¶ วสฺสานิ ติฏฺมาโน ปฺาสมฺปิ วสฺสานิ ติฏฺมาโน วสฺสสตมฺปิ ติฏฺมาโน, ภิยฺโยปิ ¶ ติฏฺมาโน.
‘‘ยฺจ โข เอตํ, ภิกฺขเว, วุจฺจติ จิตฺตํ อิติปิ, มโน อิติปิ, วิฺาณํ อิติปิ, ตํ รตฺติยา จ ทิวสสฺส จ อฺเทว อุปฺปชฺชติ อฺํ นิรุชฺฌติ. เสยฺยถาปิ, ภิกฺขเว, มกฺกโฏ อรฺเ ปวเน จรมาโน สาขํ คณฺหติ, ตํ มฺุจิตฺวา อฺํ คณฺหติ, ตํ มฺุจิตฺวา อฺํ คณฺหติ; เอวเมว โข, ภิกฺขเว, ยมิทํ วุจฺจติ จิตฺตํ อิติปิ, มโน อิติปิ, วิฺาณํ อิติปิ, ตํ รตฺติยา จ ทิวสสฺส จ อฺเทว อุปฺปชฺชติ อฺํ นิรุชฺฌติ.
‘‘ตตฺร, ภิกฺขเว, สุตวา อริยสาวโก ปฏิจฺจสมุปฺปาทํเยว สาธุกํ โยนิโส มนสิ กโรติ – ‘อิติ อิมสฺมึ สติ อิทํ โหติ, อิมสฺสุปฺปาทา อิทํ อุปฺปชฺชติ; อิมสฺมึ อสติ อิทํ น โหติ, อิมสฺส นิโรธา อิทํ นิรุชฺฌติ – ยทิทํ อวิชฺชาปจฺจยา สงฺขารา; สงฺขารปจฺจยา วิฺาณํ…เป… เอวเมตสฺส เกวลสฺส ทุกฺขกฺขนฺธสฺส สมุทโย โหติ. อวิชฺชาย ตฺเวว อเสสวิราคนิโรธา สงฺขารนิโรโธ; สงฺขารนิโรธา ¶ วิฺาณนิโรโธ…เป… เอวเมตสฺส เกวลสฺส ทุกฺขกฺขนฺธสฺส นิโรโธ โหตี’’’ติ.
‘‘เอวํ ปสฺสํ, ภิกฺขเว, สุตวา อริยสาวโก รูปสฺมิมฺปิ นิพฺพินฺทติ, เวทนายปิ นิพฺพินฺทติ, สฺายปิ นิพฺพินฺทติ, สงฺขาเรสุปิ ¶ นิพฺพินฺทติ, วิฺาณสฺมิมฺปิ นิพฺพินฺทติ; นิพฺพินฺทํ วิรชฺชติ, วิราคา วิมุจฺจติ, วิมุตฺตสฺมึ วิมุตฺตมิติ าณํ โหติ. ‘ขีณา ชาติ, วุสิตํ พฺรหฺมจริยํ, กตํ กรณียํ, นาปรํ อิตฺถตฺตายา’ติ ปชานาตี’’ติ. ปมํ.
๒. ทุติยอสฺสุตวาสุตฺตํ
๖๒. สาวตฺถิยํ วิหรติ…เป… ‘‘อสฺสุตวา, ภิกฺขเว, ปุถุชฺชโน อิมสฺมึ จาตุมหาภูติกสฺมึ กายสฺมึ นิพฺพินฺเทยฺยปิ วิรชฺเชยฺยปิ วิมุจฺเจยฺยปิ. ตํ กิสฺส เหตุ? ทิสฺสติ, ภิกฺขเว, อิมสฺส จาตุมหาภูติกสฺส กายสฺส อาจโยปิ ¶ อปจโยปิ อาทานมฺปิ นิกฺเขปนมฺปิ ¶ . ตสฺมา ตตฺราสฺสุตวา ปุถุชฺชโน นิพฺพินฺเทยฺยปิ วิรชฺเชยฺยปิ วิมุจฺเจยฺยปิ. ยฺจ โข เอตํ, ภิกฺขเว, วุจฺจติ จิตฺตํ อิติปิ, มโน อิติปิ, วิฺาณํ อิติปิ, ตตฺราสฺสุตวา ปุถุชฺชโน นาลํ นิพฺพินฺทิตุํ นาลํ วิรชฺชิตุํ นาลํ วิมุจฺจิตุํ. ตํ กิสฺส เหตุ? ทีฆรตฺตฺเหตํ, ภิกฺขเว, อสฺสุตวโต ปุถุชฺชนสฺส อชฺโฌสิตํ มมายิตํ ปรามฏฺํ – ‘เอตํ มม, เอโสหมสฺมิ, เอโส เม อตฺตา’ติ. ตสฺมา ตตฺราสฺสุตวา ปุถุชฺชโน นาลํ นิพฺพินฺทิตุํ นาลํ วิรชฺชิตุํ นาลํ วิมุจฺจิตุํ’’.
‘‘วรํ, ภิกฺขเว, อสฺสุตวา ปุถุชฺชโน อิมํ จาตุมหาภูติกํ กายํ อตฺตโต อุปคจฺเฉยฺย, น ตฺเวว จิตฺตํ. ตํ กิสฺส เหตุ? ทิสฺสตายํ, ภิกฺขเว, จาตุมหาภูติโก กาโย เอกมฺปิ วสฺสํ ติฏฺมาโน ทฺเวปิ วสฺสานิ ติฏฺมาโน ตีณิปิ วสฺสานิ ติฏฺมาโน จตฺตาริปิ วสฺสานิ ติฏฺมาโน ปฺจปิ วสฺสานิ ติฏฺมาโน ทสปิ วสฺสานิ ติฏฺมาโน ¶ วีสติปิ วสฺสานิ ติฏฺมาโน ตึสมฺปิ วสฺสานิ ติฏฺมาโน จตฺตารีสมฺปิ วสฺสานิ ติฏฺมาโน ปฺาสมฺปิ วสฺสานิ ติฏฺมาโน วสฺสสตมฺปิ ติฏฺมาโน, ภิยฺโยปิ ติฏฺมาโน. ยฺจ โข เอตํ, ภิกฺขเว, วุจฺจติ จิตฺตํ อิติปิ, มโน อิติปิ, วิฺาณํ อิติปิ, ตํ รตฺติยา จ ทิวสสฺส จ อฺเทว อุปฺปชฺชติ อฺํ นิรุชฺฌติ.
‘‘ตตฺร ¶ , ภิกฺขเว, สุตวา อริยสาวโก ปฏิจฺจสมุปฺปาทํเยว สาธุกํ โยนิโส มนสิ กโรติ – ‘อิติ อิมสฺมึ สติ อิทํ โหติ, อิมสฺสุปฺปาทา อิทํ อุปฺปชฺชติ; อิมสฺมึ อสติ อิทํ น โหติ, อิมสฺส นิโรธา อิทํ นิรุชฺฌตี’ติ. สุขเวทนิยํ, ภิกฺขเว, ผสฺสํ ปฏิจฺจ อุปฺปชฺชติ สุขเวทนา. ตสฺเสว สุขเวทนิยสฺส ผสฺสสฺส นิโรธา ยํ ตชฺชํ เวทยิตํ สุขเวทนิยํ ผสฺสํ ปฏิจฺจ อุปฺปนฺนา สุขเวทนา สา นิรุชฺฌติ สา วูปสมฺมติ. ทุกฺขเวทนิยํ, ภิกฺขเว, ผสฺสํ ปฏิจฺจ อุปฺปชฺชติ ทุกฺขเวทนา. ตสฺเสว ทุกฺขเวทนิยสฺส ผสฺสสฺส นิโรธา ยํ ตชฺชํ เวทยิตํ ทุกฺขเวทนิยํ ¶ ผสฺสํ ปฏิจฺจ อุปฺปนฺนา ทุกฺขเวทนา สา นิรุชฺฌติ สา วูปสมฺมติ. อทุกฺขมสุขเวทนิยํ, ภิกฺขเว, ผสฺสํ ปฏิจฺจ อุปฺปชฺชติ อทุกฺขมสุขเวทนา. ตสฺเสว อทุกฺขมสุขเวทนิยสฺส ผสฺสสฺส นิโรธา ยํ ตชฺชํ เวทยิตํ อทุกฺขมสุขเวทนิยํ ผสฺสํ ปฏิจฺจ อุปฺปนฺนา อทุกฺขมสุขเวทนา สา นิรุชฺฌติ สา วูปสมฺมติ.
‘‘เสยฺยถาปิ ¶ , ภิกฺขเว, ทฺวินฺนํ กฏฺานํ สงฺฆฏฺฏนสโมธานา อุสฺมา ชายติ เตโช อภินิพฺพตฺตติ. เตสํเยว ทฺวินฺนํ กฏฺานํ นานากตวินิพฺโภคา ¶ [นานาภาวาวินิกฺเขปา (สี. ปี.) ม. นิ. ๓.๓๕๗] ยา ตชฺชา อุสฺมา สา นิรุชฺฌติ สา วูปสมฺมติ; เอวเมว โข, ภิกฺขเว, สุขเวทนิยํ ผสฺสํ ปฏิจฺจ อุปฺปชฺชติ สุขเวทนา. ตสฺเสว สุขเวทนิยสฺส ผสฺสสฺส นิโรธา ยํ ตชฺชํ เวทยิตํ สุขเวทนิยํ ผสฺสํ ปฏิจฺจ อุปฺปนฺนา สุขเวทนา สา นิรุชฺฌติ สา วูปสมฺมติ…เป… อทุกฺขมสุขเวทนิยํ ผสฺสํ ปฏิจฺจ อุปฺปชฺชติ อทุกฺขมสุขเวทนา. ตสฺเสว อทุกฺขมสุขเวทนิยสฺส ผสฺสสฺส นิโรธา ยํ ตชฺชํ เวทยิตํ อทุกฺขมสุขเวทนิยํ ผสฺสํ ปฏิจฺจ อุปฺปนฺนา อทุกฺขมสุขเวทนา สา นิรุชฺฌติ สา วูปสมฺมติ.
‘‘เอวํ ปสฺสํ, ภิกฺขเว, สุตวา อริยสาวโก ผสฺเสปิ นิพฺพินฺทติ, เวทนายปิ นิพฺพินฺทติ, สฺายปิ นิพฺพินฺทติ, สงฺขาเรสุปิ นิพฺพินฺทติ, วิฺาณสฺมิมฺปิ นิพฺพินฺทติ; นิพฺพินฺทํ วิรชฺชติ, วิราคา วิมุจฺจติ, วิมุตฺตสฺมึ วิมุตฺตมิติ าณํ โหติ. ‘ขีณา ชาติ, วุสิตํ พฺรหฺมจริยํ, กตํ กรณียํ, นาปรํ อิตฺถตฺตายา’ติ ปชานาตี’’ติ. ทุติยํ.
๓. ปุตฺตมํสูปมสุตฺตํ
๖๓. สาวตฺถิยํ ¶ …เป… ‘‘จตฺตาโรเม ¶ , ภิกฺขเว, อาหารา ภูตานํ วา สตฺตานํ ิติยา สมฺภเวสีนํ วา อนุคฺคหาย ¶ . กตเม จตฺตาโร? กพฬีกาโร อาหาโร โอฬาริโก วา สุขุโม วา, ผสฺโส ทุติโย, มโนสฺเจตนา ตติยา, วิฺาณํ จตุตฺถํ. อิเม โข, ภิกฺขเว, จตฺตาโร อาหารา ภูตานํ วา สตฺตานํ ิติยา สมฺภเวสีนํ วา อนุคฺคหาย’’.
‘‘กถฺจ, ภิกฺขเว, กพฬีกาโร อาหาโร ทฏฺพฺโพ? เสยฺยถาปิ, ภิกฺขเว, ทฺเว ชายมฺปติกา [ชยมฺปติกา (สี. ปี.) ฏีกา โอโลเกตพฺพา] ปริตฺตํ สมฺพลํ อาทาย กนฺตารมคฺคํ ปฏิปชฺเชยฺยุํ. เตสมสฺส เอกปุตฺตโก ปิโย มนาโป. อถ โข เตสํ, ภิกฺขเว, ทฺวินฺนํ ชายมฺปติกานํ กนฺตารคตานํ ยา ปริตฺตา สมฺพลมตฺตา, สา ปริกฺขยํ ปริยาทานํ คจฺเฉยฺย. สิยา จ เนสํ กนฺตาราวเสโส อนติณฺโณ. อถ โข เตสํ, ภิกฺขเว, ทฺวินฺนํ ชายมฺปติกานํ เอวมสฺส – ‘อมฺหากํ โข ยา ปริตฺตา สมฺพลมตฺตา สา ปริกฺขีณา ปริยาทิณฺณา [ปริยาทินฺนา (สฺยา. กํ.)]. อตฺถิ ¶ จายํ กนฺตาราวเสโส อนิตฺติณฺโณ [อนิตฺถิณฺโณ (สฺยา. กํ.), อนติณฺโณ (ก.)]. ยํนูน มยํ อิมํ เอกปุตฺตกํ ปิยํ มนาปํ วธิตฺวา วลฺลูรฺจ โสณฺฑิกฺจ กริตฺวา ปุตฺตมํสานิ ขาทนฺตา เอวํ ตํ กนฺตาราวเสสํ นิตฺถเรยฺยาม, มา สพฺเพว ตโย วินสฺสิมฺหา’ติ. อถ โข เต, ภิกฺขเว, ทฺเว ชายมฺปติกา ตํ เอกปุตฺตกํ ปิยํ มนาปํ วธิตฺวา วลฺลูรฺจ โสณฺฑิกฺจ กริตฺวา ปุตฺตมํสานิ ขาทนฺตา เอวํ ตํ กนฺตาราวเสสํ นิตฺถเรยฺยุํ. เต ปุตฺตมํสานิ เจว ขาเทยฺยุํ, อุเร จ ปฏิปิเสยฺยุํ – ‘กหํ, เอกปุตฺตก, กหํ, เอกปุตฺตกา’ติ.
‘‘ตํ กึ มฺถ, ภิกฺขเว, อปิ นุ เต ทวาย วา อาหารํ อาหาเรยฺยุํ, มทาย วา อาหารํ ¶ อาหาเรยฺยุํ, มณฺฑนาย ¶ วา อาหารํ อาหาเรยฺยุํ, วิภูสนาย วา อาหารํ อาหาเรยฺยุ’’นฺติ? ‘‘โน เหตํ, ภนฺเต’’. ‘‘นนุ เต, ภิกฺขเว, ยาวเทว กนฺตารสฺส นิตฺถรณตฺถาย อาหารํ อาหาเรยฺยุ’’นฺติ? ‘‘เอวํ, ภนฺเต’’. ‘‘เอวเมว ขฺวาหํ, ภิกฺขเว, กพฬีกาโร อาหาโร ทฏฺพฺโพ’’ติ วทามิ. กพฬีกาเร, ภิกฺขเว, อาหาเร ปริฺาเต ปฺจกามคุณิโก ราโค ปริฺาโต โหติ. ปฺจกามคุณิเก ราเค ปริฺาเต นตฺถิ ตํ สํโยชนํ เยน สํโยชเนน สํยุตฺโต อริยสาวโก ปุน อิมํ โลกํ อาคจฺเฉยฺย.
‘‘กถฺจ, ภิกฺขเว, ผสฺสาหาโร ทฏฺพฺโพ? เสยฺยถาปิ, ภิกฺขเว, คาวี นิจฺจมฺมา กุฏฺฏํ เจ [กุฑฺฑฺเจ (สี. สฺยา. กํ. ปี.)] ¶ นิสฺสาย ติฏฺเยฺย. เย กุฏฺฏนิสฺสิตา ปาณา เต นํ ขาเทยฺยุํ. รุกฺขํ เจ นิสฺสาย ติฏฺเยฺย, เย รุกฺขนิสฺสิตา ปาณา เต นํ ขาเทยฺยุํ. อุทกํ เจ นิสฺสาย ติฏฺเยฺย, เย อุทกนิสฺสิตา ปาณา เต นํ ขาเทยฺยุํ. อากาสํ เจ นิสฺสาย ติฏฺเยฺย, เย อากาสนิสฺสิตา ปาณา เต นํ ขาเทยฺยุํ. ยํ ยเทว หิ สา, ภิกฺขเว, คาวี นิจฺจมฺมา นิสฺสาย ติฏฺเยฺย, เย ตนฺนิสฺสิตา [เย ตนฺนิสฺสิตา ตนฺนิสฺสิตา (สี. สฺยา. กํ. ปี.)] ปาณา เต นํ ขาเทยฺยุํ. เอวเมว ขฺวาหํ, ภิกฺขเว, ‘‘ผสฺสาหาโร ทฏฺพฺโพ’’ติ วทามิ. ผสฺเส, ภิกฺขเว, อาหาเร ปริฺาเต ติสฺโส เวทนา ปริฺาตา โหนฺติ. ตีสุ เวทนาสุ ปริฺาตาสุ อริยสาวกสฺส นตฺถิ กิฺจิ อุตฺตริกรณียนฺติ [อุตฺตรึกรณียนฺติ (สี. ปี.)] วทามิ.
‘‘กถฺจ ¶ , ภิกฺขเว, มโนสฺเจตนาหาโร ทฏฺพฺโพ? เสยฺยถาปิ ¶ , ภิกฺขเว, องฺคารกาสุ สาธิกโปริสา ปุณฺณา องฺคารานํ วีตจฺจิกานํ วีตธูมานํ. อถ ปุริโส อาคจฺเฉยฺย ชีวิตุกาโม อมริตุกาโม สุขกาโม ทุกฺขปฺปฏิกูโล. ตเมนํ ทฺเว พลวนฺโต ปุริสา นานาพาหาสุ คเหตฺวา ตํ องฺคารกาสุํ อุปกฑฺเฒยฺยุํ. อถ โข, ภิกฺขเว, ตสฺส ปุริสสฺส อารกาวสฺส เจตนา อารกา ปตฺถนา อารกา ปณิธิ. ตํ ¶ กิสฺส เหตุ? เอวฺหิ, ภิกฺขเว, ตสฺส ปุริสสฺส โหติ – ‘อิมํ จาหํ องฺคารกาสุํ ปปติสฺสามิ, ตโตนิทานํ มรณํ วา นิคจฺฉามิ มรณมตฺตํ วา ทุกฺข’นฺติ. เอวเมว ขฺวาหํ, ภิกฺขเว, ‘มโนสฺเจตนาหาโร ทฏฺพฺโพ’ติ วทามิ. มโนสฺเจตนาย, ภิกฺขเว, อาหาเร ปริฺาเต ติสฺโส ตณฺหา ปริฺาตา โหนฺติ. ตีสุ ตณฺหาสุ ปริฺาตาสุ อริยสาวกสฺส นตฺถิ กิฺจิ อุตฺตริกรณียนฺติ วทามิ.
‘‘กถฺจ, ภิกฺขเว, วิฺาณาหาโร ทฏฺพฺโพ? เสยฺยถาปิ, ภิกฺขเว, โจรํ อาคุจารึ คเหตฺวา รฺโ ทสฺเสยฺยุํ – ‘อยํ เต, เทว, โจโร อาคุจารี, อิมสฺส ยํ อิจฺฉสิ ตํ ทณฺฑํ ปเณหี’ติ. ตเมนํ ราชา เอวํ วเทยฺย – ‘คจฺฉถ, โภ, อิมํ ปุริสํ ปุพฺพณฺหสมยํ สตฺติสเตน หนถา’ติ. ตเมนํ ปุพฺพณฺหสมยํ สตฺติสเตน หเนยฺยุํ. อถ ราชา มชฺฌนฺหิกสมยํ เอวํ วเทยฺย – ‘อมฺโภ, กถํ โส ปุริโส’ติ? ‘ตเถว, เทว, ชีวตี’ติ. ตเมนํ ราชา เอวํ วเทยฺย – ‘คจฺฉถ, โภ, ตํ ปุริสํ มชฺฌนฺหิกสมยํ สตฺติสเตน หนถา’ติ. ตเมนํ มชฺฌนฺหิกสมยํ สตฺติสเตน หเนยฺยุํ. อถ ราชา สายนฺหสมยํ เอวํ วเทยฺย – ‘อมฺโภ, กถํ ¶ โส ปุริโส’ติ? ‘ตเถว, เทว, ชีวตี’ติ. ตเมนํ ราชา เอวํ วเทยฺย – ‘คจฺฉถ, โภ, ตํ ปุริสํ สายนฺหสมยํ สตฺติสเตน หนถา’ติ. ตเมนํ สายนฺหสมยํ สตฺติสเตน หเนยฺยุํ. ตํ กึ มฺถ ¶ , ภิกฺขเว, อปิ นุ โส ปุริโส ทิวสํ ตีหิ สตฺติสเตหิ หฺมาโน ตโตนิทานํ ทุกฺขํ โทมนสฺสํ ปฏิสํเวทิเยถา’’ติ? ‘‘เอกิสฺสาปิ, ภนฺเต, สตฺติยา หฺมาโน ตโตนิทานํ ทุกฺขํ โทมนสฺสํ ปฏิสํเวทิเยถ; โก ปน วาโท ตีหิ สตฺติสเตหิ หฺมาโน’’ติ! ‘‘เอวเมว ขฺวาหํ, ภิกฺขเว, วิฺาณาหาโร ทฏฺพฺโพติ วทามิ. วิฺาเณ, ภิกฺขเว, อาหาเร ปริฺาเต นามรูปํ ปริฺาตํ โหติ, นามรูเป ปริฺาเต อริยสาวกสฺส นตฺถิ กิฺจิ อุตฺตริกรณียนฺติ วทามี’’ติ. ตติยํ.
๔. อตฺถิราคสุตฺตํ
๖๔. สาวตฺถิยํ ¶ ¶ วิหรติ…เป… ‘‘จตฺตาโรเม, ภิกฺขเว, อาหารา ภูตานํ วา สตฺตานํ ิติยา สมฺภเวสีนํ วา อนุคฺคหาย. กตเม จตฺตาโร? กพฬีกาโร อาหาโร โอฬาริโก วา สุขุโม วา, ผสฺโส ทุติโย, มโนสฺเจตนา ตติยา, วิฺาณํ จตุตฺถํ. อิเม โข, ภิกฺขเว, จตฺตาโร อาหารา ภูตานํ วา สตฺตานํ ิติยา สมฺภเวสีนํ วา อนุคฺคหาย’’.
‘‘กพฬีกาเร เจ, ภิกฺขเว, อาหาเร อตฺถิ ราโค อตฺถิ นนฺที อตฺถิ ตณฺหา, ปติฏฺิตํ ตตฺถ วิฺาณํ วิรูฬฺหํ. ยตฺถ ปติฏฺิตํ วิฺาณํ วิรูฬฺหํ, อตฺถิ ตตฺถ นามรูปสฺส อวกฺกนฺติ. ยตฺถ อตฺถิ นามรูปสฺส อวกฺกนฺติ, อตฺถิ ตตฺถ สงฺขารานํ วุทฺธิ. ยตฺถ ¶ อตฺถิ สงฺขารานํ วุทฺธิ, อตฺถิ ตตฺถ อายตึ ปุนพฺภวาภินิพฺพตฺติ. ยตฺถ อตฺถิ อายตึ ปุนพฺภวาภินิพฺพตฺติ, อตฺถิ ตตฺถ อายตึ ชาติชรามรณํ. ยตฺถ อตฺถิ อายตึ ชาติชรามรณํ, สโสกํ ตํ, ภิกฺขเว, สทรํ สอุปายาสนฺติ วทามิ.
‘‘ผสฺเส เจ, ภิกฺขเว, อาหาเร…เป… มโนสฺเจตนาย เจ, ภิกฺขเว, อาหาเร… วิฺาเณ เจ, ภิกฺขเว, อาหาเร อตฺถิ ราโค อตฺถิ นนฺที อตฺถิ ตณฺหา, ปติฏฺิตํ ตตฺถ วิฺาณํ วิรูฬฺหํ. ยตฺถ ปติฏฺิตํ วิฺาณํ วิรูฬฺหํ, อตฺถิ ตตฺถ นามรูปสฺส อวกฺกนฺติ. ยตฺถ อตฺถิ นามรูปสฺส อวกฺกนฺติ, อตฺถิ ตตฺถ สงฺขารานํ วุทฺธิ. ยตฺถ อตฺถิ สงฺขารานํ วุทฺธิ, อตฺถิ ตตฺถ อายตึ ปุนพฺภวาภินิพฺพตฺติ. ยตฺถ อตฺถิ อายตึ ปุนพฺภวาภินิพฺพตฺติ, อตฺถิ ตตฺถ อายตึ ชาติชรามรณํ. ยตฺถ อตฺถิ อายตึ ชาติชรามรณํ, สโสกํ ตํ, ภิกฺขเว, สทรํ สอุปายาสนฺติ วทามิ.
‘‘เสยฺยถาปิ ¶ , ภิกฺขเว, รชโก วา จิตฺตการโก วา สติ รชนาย วา ลาขาย วา หลิทฺทิยา วา นีลิยา วา มฺชิฏฺาย ¶ วา สุปริมฏฺเ วา ผลเก ภิตฺติยา วา ทุสฺสปฏฺเฏ วา อิตฺถิรูปํ วา ปุริสรูปํ วา อภินิมฺมิเนยฺย สพฺพงฺคปจฺจงฺคํ; เอวเมว โข, ภิกฺขเว, กพฬีกาเร เจ อาหาเร อตฺถิ ราโค อตฺถิ นนฺที อตฺถิ ตณฺหา, ปติฏฺิตํ ตตฺถ วิฺาณํ วิรูฬฺหํ. ยตฺถ ปติฏฺิตํ วิฺาณํ วิรูฬฺหํ, อตฺถิ ตตฺถ นามรูปสฺส อวกฺกนฺติ. ยตฺถ อตฺถิ นามรูปสฺส อวกฺกนฺติ, อตฺถิ ตตฺถ สงฺขารานํ วุทฺธิ. ยตฺถ อตฺถิ สงฺขารานํ วุทฺธิ, อตฺถิ ตตฺถ ¶ อายตึ ปุนพฺภวาภินิพฺพตฺติ. ยตฺถ อตฺถิ อายตึ ปุนพฺภวาภินิพฺพตฺติ, อตฺถิ ตตฺถ ¶ อายตึ ชาติชรามรณํ. ยตฺถ อตฺถิ อายตึ ชาติชรามรณํ, สโสกํ ตํ, ภิกฺขเว, สทรํ สอุปายาสนฺติ วทามิ.
‘‘ผสฺเส เจ, ภิกฺขเว, อาหาเร…เป… มโนสฺเจตนาย เจ, ภิกฺขเว, อาหาเร… วิฺาเณ เจ, ภิกฺขเว, อาหาเร อตฺถิ ราโค อตฺถิ นนฺที อตฺถิ ตณฺหา, ปติฏฺิตํ ตตฺถ วิฺาณํ วิรูฬฺหํ. ยตฺถ ปติฏฺิตํ วิฺาณํ วิรูฬฺหํ, อตฺถิ ตตฺถ นามรูปสฺส อวกฺกนฺติ. ยตฺถ อตฺถิ นามรูปสฺส อวกฺกนฺติ, อตฺถิ ตตฺถ สงฺขารานํ วุทฺธิ. ยตฺถ อตฺถิ สงฺขารานํ วุทฺธิ, อตฺถิ ตตฺถ อายตึ ปุนพฺภวาภินิพฺพตฺติ. ยตฺถ อตฺถิ อายตึ ปุนพฺภวาภินิพฺพตฺติ, อตฺถิ ตตฺถ อายตึ ชาติชรามรณํ. ยตฺถ อตฺถิ อายตึ ชาติชรามรณํ, สโสกํ ตํ, ภิกฺขเว, สทรํ สอุปายาสนฺติ วทามิ.
‘‘กพฬีกาเร เจ, ภิกฺขเว, อาหาเร นตฺถิ ราโค นตฺถิ นนฺที นตฺถิ ตณฺหา, อปฺปติฏฺิตํ ตตฺถ วิฺาณํ อวิรูฬฺหํ. ยตฺถ อปฺปติฏฺิตํ วิฺาณํ อวิรูฬฺหํ, นตฺถิ ตตฺถ นามรูปสฺส อวกฺกนฺติ. ยตฺถ นตฺถิ นามรูปสฺส อวกฺกนฺติ, นตฺถิ ตตฺถ สงฺขารานํ วุทฺธิ. ยตฺถ นตฺถิ สงฺขารานํ วุทฺธิ, นตฺถิ ตตฺถ อายตึ ปุนพฺภวาภินิพฺพตฺติ. ยตฺถ นตฺถิ อายตึ ปุนพฺภวาภินิพฺพตฺติ, นตฺถิ ตตฺถ อายตึ ชาติชรามรณํ. ยตฺถ นตฺถิ อายตึ ชาติชรามรณํ, อโสกํ ตํ, ภิกฺขเว, อทรํ อนุปายาสนฺติ วทามิ.
‘‘ผสฺเส ¶ เจ, ภิกฺขเว, อาหาเร…เป… มโนสฺเจตนาย เจ, ภิกฺขเว, อาหาเร… วิฺาเณ เจ, ภิกฺขเว, อาหาเร ¶ นตฺถิ ราโค นตฺถิ นนฺที นตฺถิ ตณฺหา, อปฺปติฏฺิตํ ตตฺถ วิฺาณํ อวิรูฬฺหํ. ยตฺถ อปฺปติฏฺิตํ วิฺาณํ อวิรูฬฺหํ, นตฺถิ ตตฺถ นามรูปสฺส อวกฺกนฺติ ¶ . ยตฺถ นตฺถิ นามรูปสฺส อวกฺกนฺติ, นตฺถิ ตตฺถ สงฺขารานํ วุทฺธิ. ยตฺถ นตฺถิ สงฺขารานํ วุทฺธิ, นตฺถิ ตตฺถ อายตึ ปุนพฺภวาภินิพฺพตฺติ. ยตฺถ นตฺถิ อายตึ ปุนพฺภวาภินิพฺพตฺติ, นตฺถิ ตตฺถ อายตึ ชาติชรามรณํ. ยตฺถ นตฺถิ อายตึ ชาติชรามรณํ, อโสกํ ตํ, ภิกฺขเว, อทรํ อนุปายาสนฺติ วทามิ.
‘‘เสยฺยถาปิ, ภิกฺขเว, กูฏาคารํ วา กูฏาคารสาลํ วา อุตฺตราย วา ทกฺขิณาย วา ปาจีนาย วา วาตปานา สูริเย อุคฺคจฺฉนฺเต วาตปาเนน รสฺมิ ปวิสิตฺวา กฺวาสฺส ปติฏฺิตา’’ [กตฺถ ปติฏฺิตา (ก.)] ติ? ‘‘ปจฺฉิมายํ, ภนฺเต, ภิตฺติย’’นฺติ. ‘‘ปจฺฉิมา เจ, ภิกฺขเว, ภิตฺติ นาสฺส กฺวาสฺส ปติฏฺิตา’’ติ? ‘‘ปถวิยํ, ภนฺเต’’ติ. ‘‘ปถวี เจ, ภิกฺขเว ¶ , นาสฺส กฺวาสฺส ปติฏฺิตา’’ติ? ‘‘อาปสฺมึ, ภนฺเต’’ติ. ‘‘อาโป เจ, ภิกฺขเว, นาสฺส กฺวาสฺส ปติฏฺิตา’’ติ? ‘‘อปฺปติฏฺิตา, ภนฺเต’’ติ. ‘‘เอวเมว โข, ภิกฺขเว, กพฬีกาเร เจ อาหาเร นตฺถิ ราโค นตฺถิ นนฺที นตฺถิ ตณฺหา…เป….
‘‘ผสฺเส เจ, ภิกฺขเว, อาหาเร… มโนสฺเจตนาย เจ, ภิกฺขเว, อาหาเร… วิฺาเณ เจ, ภิกฺขเว, อาหาเร นตฺถิ ราโค นตฺถิ นนฺที นตฺถิ ตณฺหา, อปฺปติฏฺิตํ ตตฺถ วิฺาณํ อวิรูฬฺหํ. ยตฺถ อปฺปติฏฺิตํ วิฺาณํ อวิรูฬฺหํ, นตฺถิ ตตฺถ นามรูปสฺส อวกฺกนฺติ. ยตฺถ นตฺถิ นามรูปสฺส อวกฺกนฺติ, นตฺถิ ตตฺถ สงฺขารานํ วุทฺธิ. ยตฺถ นตฺถิ สงฺขารานํ ¶ วุทฺธิ, นตฺถิ ตตฺถ อายตึ ปุนพฺภวาภินิพฺพตฺติ ¶ . ยตฺถ นตฺถิ อายตึ ปุนพฺภวาภินิพฺพตฺติ, นตฺถิ ตตฺถ อายตึ ชาติชรามรณํ. ยตฺถ นตฺถิ อายตึ ชาติชรามรณํ อโสกํ ตํ, ภิกฺขเว, อทรํ อนุปายาสนฺติ วทามี’’ติ. จตุตฺถํ.
๕. นครสุตฺตํ
๖๕. สาวตฺถิยํ วิหรติ…เป… ‘‘ปุพฺเพ เม, ภิกฺขเว, สมฺโพธา อนภิสมฺพุทฺธสฺส โพธิสตฺตสฺเสว สโต เอตทโหสิ – ‘กิจฺฉา วตายํ โลโก อาปนฺโน ชายติ จ ชียติ จ มียติ จ จวติ จ อุปปชฺชติ จ. อถ จ ปนิมสฺส ทุกฺขสฺส นิสฺสรณํ นปฺปชานาติ ชรามรณสฺส. กุทาสฺสุ นาม อิมสฺส ทุกฺขสฺส นิสฺสรณํ ปฺายิสฺสติ ชรามรณสฺสา’ติ? ตสฺส มยฺหํ, ภิกฺขเว, เอตทโหสิ – ‘กิมฺหิ นุ โข สติ ชรามรณํ โหติ, กึปจฺจยา ชรามรณ’นฺติ ¶ ? ตสฺส มยฺหํ, ภิกฺขเว, โยนิโส มนสิการา อหุ ปฺาย อภิสมโย – ‘ชาติยา โข สติ ชรามรณํ โหติ, ชาติปจฺจยา ชรามรณ’’’นฺติ.
‘‘ตสฺส มยฺหํ, ภิกฺขเว, เอตทโหสิ – ‘กิมฺหิ นุ โข สติ ชาติ โหติ…เป… ภโว โหติ… อุปาทานํ โหติ… ตณฺหา โหติ… เวทนา โหติ… ผสฺโส โหติ… สฬายตนํ โหติ… นามรูปํ โหติ… กึปจฺจยา นามรูป’นฺติ? ตสฺส มยฺหํ, ภิกฺขเว, โยนิโส มนสิการา อหุ ปฺาย อภิสมโย – ‘วิฺาเณ โข สติ นามรูปํ โหติ, วิฺาณปจฺจยา นามรูป’นฺติ. ตสฺส มยฺหํ, ภิกฺขเว, เอตทโหสิ – ‘กิมฺหิ นุ โข สติ วิฺาณํ โหติ, กึปจฺจยา วิฺาณ’นฺติ ¶ ? ตสฺส มยฺหํ, ภิกฺขเว, โยนิโส มนสิการา อหุ ปฺาย อภิสมโย – ‘นามรูเป โข สติ วิฺาณํ โหติ, นามรูปปจฺจยา วิฺาณ’’’นฺติ.
‘‘ตสฺส ¶ มยฺหํ, ภิกฺขเว, เอตทโหสิ – ปจฺจุทาวตฺตติ โข อิทํ วิฺาณํ นามรูปมฺหา น ปรํ คจฺฉติ. เอตฺตาวตา ชาเยถ วา ชีเยถ วา มีเยถ วา จเวถ วา อุปปชฺเชถ วา, ยทิทํ นามรูปปจฺจยา วิฺาณํ; วิฺาณปจฺจยา นามรูปํ; นามรูปปจฺจยา สฬายตนํ; สฬายตนปจฺจยา ผสฺโส…เป… เอวเมตสฺส ¶ เกวลสฺส ทุกฺขกฺขนฺธสฺส สมุทโย โหติ. ‘สมุทโย, สมุทโย’ติ โข เม, ภิกฺขเว, ปุพฺเพ อนนุสฺสุเตสุ ธมฺเมสุ จกฺขุํ อุทปาทิ าณํ อุทปาทิ ปฺา อุทปาทิ วิชฺชา อุทปาทิ อาโลโก อุทปาทิ.
‘‘ตสฺส มยฺหํ, ภิกฺขเว, เอตทโหสิ – ‘กิมฺหิ นุ โข อสติ, ชรามรณํ น โหติ; กิสฺส นิโรธา ชรามรณนิโรโธ’ติ? ตสฺส มยฺหํ, ภิกฺขเว, โยนิโส มนสิการา อหุ ปฺาย อภิสมโย – ‘ชาติยา โข อสติ, ชรามรณํ น โหติ; ชาตินิโรธา ชรามรณนิโรโธ’ติ. ตสฺส มยฺหํ, ภิกฺขเว, เอตทโหสิ – ‘กิมฺหิ นุ โข อสติ ชาติ น โหติ…เป… ภโว น โหติ… อุปาทานํ น โหติ… ตณฺหา น โหติ… เวทนา น โหติ… ผสฺโส น โหติ… สฬายตนํ น โหติ… นามรูปํ น โหติ. กิสฺส นิโรธา นามรูปนิโรโธ’ติ? ตสฺส มยฺหํ, ภิกฺขเว, โยนิโส มนสิการา อหุ ปฺาย อภิสมโย ¶ – ‘วิฺาเณ โข อสติ, นามรูปํ น โหติ; วิฺาณนิโรธา นามรูปนิโรโธ’’’ติ ¶ .
‘‘ตสฺส มยฺหํ, ภิกฺขเว, เอตทโหสิ – ‘กิมฺหิ นุ โข อสติ วิฺาณํ น โหติ; กิสฺส นิโรธา วิฺาณนิโรโธ’ติ? ตสฺส มยฺหํ, ภิกฺขเว, โยนิโส มนสิการา อหุ ปฺาย อภิสมโย – ‘นามรูเป โข อสติ, วิฺาณํ น โหติ; นามรูปนิโรธา วิฺาณนิโรโธ’’’ติ.
‘‘ตสฺส มยฺหํ, ภิกฺขเว, เอตทโหสิ – อธิคโต โข มฺยายํ มคฺโค โพธาย ยทิทํ – นามรูปนิโรธา วิฺาณนิโรโธ; วิฺาณนิโรธา นามรูปนิโรโธ; นามรูปนิโรธา สฬายตนนิโรโธ; สฬายตนนิโรธา ผสฺสนิโรโธ…เป… เอวเมตสฺส เกวลสฺส ทุกฺขกฺขนฺธสฺส นิโรโธ โหติ. ‘นิโรโธ, นิโรโธ’ติ โข เม, ภิกฺขเว, ปุพฺเพ อนนุสฺสุเตสุ ธมฺเมสุ จกฺขุํ อุทปาทิ าณํ อุทปาทิ ปฺา อุทปาทิ วิชฺชา อุทปาทิ อาโลโก อุทปาทิ.
‘‘เสยฺยถาปิ, ภิกฺขเว, ปุริโส อรฺเ ปวเน จรมาโน ปสฺเสยฺย ปุราณํ มคฺคํ ปุราณฺชสํ ปุพฺพเกหิ มนุสฺเสหิ อนุยาตํ. โส ตมนุคจฺเฉยฺย ¶ . ตมนุคจฺฉนฺโต ปสฺเสยฺย ปุราณํ นครํ ปุราณํ ราชธานึ ปุพฺพเกหิ ¶ มนุสฺเสหิ อชฺฌาวุฏฺํ [อชฺฌาวุตฺถํ (สี. สฺยา. กํ. ปี.)] อารามสมฺปนฺนํ วนสมฺปนฺนํ โปกฺขรณีสมฺปนฺนํ อุทฺธาปวนฺตํ [อุทฺทาปวนฺตํ (สี. สฺยา. กํ. ปี.)] รมณียํ. อถ โข โส, ภิกฺขเว, ปุริโส รฺโ วา ราชมหามตฺตสฺส วา อาโรเจยฺย – ‘ยคฺเฆ, ภนฺเต, ชาเนยฺยาสิ – อหํ อทฺทสํ อรฺเ ปวเน จรมาโน ปุราณํ มคฺคํ ปุราณฺชสํ ปุพฺพเกหิ มนุสฺเสหิ อนุยาตํ ตมนุคจฺฉึ. ตมนุคจฺฉนฺโต อทฺทสํ ปุราณํ นครํ ปุราณํ ราชธานึ ปุพฺพเกหิ มนุสฺเสหิ อชฺฌาวุฏฺํ ¶ อารามสมฺปนฺนํ วนสมฺปนฺนํ โปกฺขรณีสมฺปนฺนํ อุทฺธาปวนฺตํ รมณียํ. ตํ, ภนฺเต, นครํ มาเปหี’ติ. อถ โข โส, ภิกฺขเว, ราชา วา ราชมหามตฺโต วา ตํ นครํ มาเปยฺย. ตทสฺส นครํ อปเรน สมเยน อิทฺธฺเจว ผีตฺจ พาหุชฺํ อากิณฺณมนุสฺสํ วุทฺธิเวปุลฺลปฺปตฺตํ. เอวเมว ขฺวาหํ, ภิกฺขเว, อทฺทสํ ปุราณํ มคฺคํ ปุราณฺชสํ ปุพฺพเกหิ สมฺมาสมฺพุทฺเธหิ อนุยาตํ.
‘‘กตโม จ โส, ภิกฺขเว, ปุราณมคฺโค ปุราณฺชโส ปุพฺพเกหิ สมฺมาสมฺพุทฺเธหิ อนุยาโต ¶ ? อยเมว อริโย อฏฺงฺคิโก มคฺโค, เสยฺยถิทํ – สมฺมาทิฏฺิ…เป… สมฺมาสมาธิ. อยํ โข โส, ภิกฺขเว, ปุราณมคฺโค ปุราณฺชโส ปุพฺพเกหิ สมฺมาสมฺพุทฺเธหิ อนุยาโต, ตมนุคจฺฉึ; ตมนุคจฺฉนฺโต ชรามรณํ อพฺภฺาสึ; ชรามรณสมุทยํ อพฺภฺาสึ; ชรามรณนิโรธํ อพฺภฺาสึ; ชรามรณนิโรธคามินึ ปฏิปทํ อพฺภฺาสึ. ตมนุคจฺฉึ; ตมนุคจฺฉนฺโต ชาตึ อพฺภฺาสึ…เป… ภวํ อพฺภฺาสึ… อุปาทานํ อพฺภฺาสึ… ตณฺหํ อพฺภฺาสึ… เวทนํ อพฺภฺาสึ… ผสฺสํ อพฺภฺาสึ… สฬายตนํ อพฺภฺาสึ… นามรูปํ อพฺภฺาสึ… วิฺาณํ อพฺภฺาสึ. ตมนุคจฺฉึ; ตมนุคจฺฉนฺโต สงฺขาเร อพฺภฺาสึ; สงฺขารสมุทยํ อพฺภฺาสึ; สงฺขารนิโรธํ อพฺภฺาสึ; สงฺขารนิโรธคามินึ ปฏิปทํ อพฺภฺาสึ. ตทภิฺา ¶ อาจิกฺขึ ภิกฺขูนํ ภิกฺขุนีนํ อุปาสกานํ อุปาสิกานํ. ตยิทํ, ภิกฺขเว ¶ , พฺรหฺมจริยํ อิทฺธฺเจว ผีตฺจ วิตฺถาริกํ พาหุชฺํ ปุถุภูตํ ยาว เทวมนุสฺเสหิ สุปฺปกาสิต’’นฺติ. ปฺจมํ.
๖. สมฺมสสุตฺตํ
๖๖. เอวํ เม สุตํ – เอกํ สมยํ ภควา กุรูสุ วิหรติ กมฺมาสธมฺมํ นาม กุรูนํ นิคโม. ตตฺร โข ภควา ภิกฺขู อามนฺเตสิ – ‘‘ภิกฺขโว’’ติ. ‘‘ภทนฺเต’’ติ ¶ เต ภิกฺขู ภควโต ปจฺจสฺโสสุํ. ภควา เอตทโวจ – ‘‘สมฺมสถ โน ตุมฺเห, ภิกฺขเว, อนฺตรํ สมฺมส’’นฺติ [อนฺตรา สมฺมสนนฺติ (สี.)]. เอวํ วุตฺเต, อฺตโร ภิกฺขุ ภควนฺตํ เอตทโวจ – ‘‘อหํ โข, ภนฺเต, สมฺมสามิ อนฺตรํ สมฺมส’’นฺติ. ‘‘ยถา กถํ ปน ตฺวํ, ภิกฺขุ, สมฺมสสิ อนฺตรํ สมฺมส’’นฺติ? อถ โข โส ภิกฺขุ พฺยากาสิ. ยถา โส ภิกฺขุ พฺยากาสิ น โส ภิกฺขุ ภควโต จิตฺตํ อาราเธสิ.
เอวํ วุตฺเต, อายสฺมา อานนฺโท ภควนฺตํ เอตทโวจ – ‘‘เอตสฺส, ภควา, กาโล; เอตสฺส, สุคต, กาโล; ยํ ภควา อนฺตรํ สมฺมสํ ภาเสยฺย. ภควโต สุตฺวา ภิกฺขู ธาเรสฺสนฺตี’’ติ. ‘‘เตนหานนฺท, สุณาถ, สาธุกํ มนสิ กโรถ; ภาสิสฺสามี’’ติ. ‘‘เอวํ, ภนฺเต’’ติ โข เต ภิกฺขู ภควโต ปจฺจสฺโสสุํ. ภควา เอตทโวจ –
‘‘อิธ ¶ , ภิกฺขเว, ภิกฺขุ สมฺมสมาโน สมฺมสติ อนฺตรํ สมฺมสํ [สมฺมสนํ (สี.)] – ‘ยํ โข อิทํ อเนกวิธํ นานปฺปการกํ ทุกฺขํ โลเก อุปฺปชฺชติ ชรามรณํ. อิทํ โข ทุกฺขํ กึนิทานํ กึสมุทยํ กึชาติกํ ¶ กึปภวํ, กิสฺมึ สติ ชรามรณํ โหติ, กิสฺมึ อสติ ชรามรณํ น โหตี’ติ? โส สมฺมสมาโน เอวํ ชานาติ – ‘ยํ โข อิทํ อเนกวิธํ นานปฺปการกํ ทุกฺขํ ¶ โลเก อุปฺปชฺชติ ชรามรณํ. อิทํ โข ทุกฺขํ อุปธินิทานํ อุปธิสมุทยํ อุปธิชาติกํ อุปธิปภวํ, อุปธิสฺมึ สติ ชรามรณํ โหติ, อุปธิสฺมึ อสติ ชรามรณํ น โหตี’ติ. โส ชรามรณฺจ ปชานาติ ชรามรณสมุทยฺจ ปชานาติ ชรามรณนิโรธฺจ ปชานาติ ยา จ ชรามรณนิโรธสารุปฺปคามินี ปฏิปทา ตฺจ ปชานาติ. ตถาปฏิปนฺโน จ โหติ อนุธมฺมจารี. อยํ วุจฺจติ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ สพฺพโส สมฺมา ทุกฺขกฺขยาย ปฏิปนฺโน ชรามรณนิโรธาย.
‘‘อถาปรํ สมฺมสมาโน สมฺมสติ อนฺตรํ สมฺมสํ – ‘อุปธิ ปนายํ กึนิทาโน กึสมุทโย กึชาติโก กึปภโว, กิสฺมึ สติ อุปธิ โหติ, กิสฺมึ อสติ อุปธิ น โหตี’ติ? โส สมฺมสมาโน เอวํ ชานาติ – ‘อุปธิ ตณฺหานิทาโน ตณฺหาสมุทโย ตณฺหาชาติโก ตณฺหาปภโว, ตณฺหาย สติ อุปธิ โหติ, ตณฺหาย อสติ อุปธิ น โหตี’ติ. โส อุปธิฺจ ปชานาติ อุปธิสมุทยฺจ ปชานาติ อุปธินิโรธฺจ ¶ ปชานาติ ยา จ อุปธินิโรธสารุปฺปคามินี ปฏิปทา ตฺจ ปชานาติ. ตถา ปฏิปนฺโน จ โหติ อนุธมฺมจารี. อยํ วุจฺจติ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ สพฺพโส สมฺมา ทุกฺขกฺขยาย ปฏิปนฺโน อุปธินิโรธาย.
‘‘อถาปรํ สมฺมสมาโน สมฺมสติ อนฺตรํ สมฺมสํ – ‘ตณฺหา ปนายํ กตฺถ อุปฺปชฺชมานา อุปฺปชฺชติ, กตฺถ นิวิสมานา นิวิสตี’ติ? โส สมฺมสมาโน เอวํ ชานาติ – ยํ โข โลเก ปิยรูปํ สาตรูปํ เอตฺเถสา ตณฺหา อุปฺปชฺชมานา อุปฺปชฺชติ, เอตฺถ นิวิสมานา นิวิสติ ¶ . กิฺจ โลเก ปิยรูปํ สาตรูปํ? จกฺขุํ โลเก ปิยรูปํ, สาตรูปํ. เอตฺเถสา ตณฺหา อุปฺปชฺชมานา อุปฺปชฺชติ, เอตฺถ นิวิสมานา นิวิสติ. โสตํ โลเก ปิยรูปํ สาตรูปํ…เป… ฆานํ ¶ โลเก ปิยรูปํ สาตรูปํ… ชิวฺหา โลเก ปิยรูปํ สาตรูปํ… กาโย โลเก ปิยรูปํ สาตรูปํ… มโน โลเก ปิยรูปํ สาตรูปํ เอตฺเถสา ตณฺหา อุปฺปชฺชมานา อุปฺปชฺชติ เอตฺถ นิวิสมานา นิวิสติ.
‘‘เย ¶ หิ เกจิ, ภิกฺขเว, อตีตมทฺธานํ สมณา วา พฺราหฺมณา วา ยํ โลเก ปิยรูปํ สาตรูปํ ตํ นิจฺจโต อทฺทกฺขุํ สุขโต อทฺทกฺขุํ อตฺตโต อทฺทกฺขุํ อาโรคฺยโต อทฺทกฺขุํ เขมโต อทฺทกฺขุํ. เต ตณฺหํ วฑฺเฒสุํ. เย ตณฺหํ วฑฺเฒสุํ เต อุปธึ วฑฺเฒสุํ. เย อุปธึ วฑฺเฒสุํ เต ทุกฺขํ วฑฺเฒสุํ. เย ทุกฺขํ วฑฺเฒสุํ เต น ปริมุจฺจึสุ ชาติยา ชราย มรเณน โสเกหิ ปริเทเวหิ ทุกฺเขหิ โทมนสฺเสหิ อุปายาเสหิ, น ปริมุจฺจึสุ ทุกฺขสฺมาติ วทามิ.
‘‘เยปิ หิ เกจิ, ภิกฺขเว, อนาคตมทฺธานํ สมณา วา พฺราหฺมณา วา ยํ โลเก ปิยรูปํ สาตรูปํ ตํ นิจฺจโต ทกฺขิสฺสนฺติ [ทกฺขินฺติ (สี.)] สุขโต ทกฺขิสฺสนฺติ อตฺตโต ทกฺขิสฺสนฺติ อาโรคฺยโต ทกฺขิสฺสนฺติ เขมโต ทกฺขิสฺสนฺติ. เต ตณฺหํ วฑฺฒิสฺสนฺติ. เย ตณฺหํ วฑฺฒิสฺสนฺติ เต อุปธึ วฑฺฒิสฺสนฺติ. เย อุปธึ วฑฺฒิสฺสนฺติ เต ทุกฺขํ วฑฺฒิสฺสนฺติ. เย ทุกฺขํ วฑฺฒิสฺสนฺติ เต น ปริมุจฺจิสฺสนฺติ ชาติยา ชราย มรเณน โสเกหิ ปริเทเวหิ ทุกฺเขหิ โทมนสฺเสหิ อุปายาเสหิ, น ปริมุจฺจิสฺสนฺติ ทุกฺขสฺมาติ วทามิ.
‘‘เยปิ หิ เกจิ, ภิกฺขเว, เอตรหิ สมณา ¶ วา พฺราหฺมณา วา ยํ โลเก ปิยรูปํ สาตรูปํ ตํ นิจฺจโต ปสฺสนฺติ สุขโต ปสฺสนฺติ อตฺตโต ปสฺสนฺติ อาโรคฺยโต ปสฺสนฺติ เขมโต ปสฺสนฺติ. เต ตณฺหํ วฑฺเฒนฺติ ¶ . เย ตณฺหํ วฑฺเฒนฺติ เต อุปธึ วฑฺเฒนฺติ. เย อุปธึ วฑฺเฒนฺติ เต ทุกฺขํ วฑฺเฒนฺติ. เย ทุกฺขํ วฑฺเฒนฺติ เต น ปริมุจฺจนฺติ ชาติยา ชราย มรเณน โสเกหิ ปริเทเวหิ ทุกฺเขหิ โทมนสฺเสหิ อุปายาเสหิ, น ปริมุจฺจนฺติ ทุกฺขสฺมาติ วทามิ.
‘‘เสยฺยถาปิ ¶ , ภิกฺขเว, อาปานียกํโส วณฺณสมฺปนฺโน คนฺธสมฺปนฺโน รสสมฺปนฺโน. โส จ โข วิเสน สํสฏฺโ. อถ ปุริโส อาคจฺเฉยฺย ฆมฺมาภิตตฺโต ฆมฺมปเรโต กิลนฺโต ตสิโต ปิปาสิโต. ตเมนํ เอวํ วเทยฺยุํ – ‘อยํ เต, อมฺโภ ปุริส, อาปานียกํโส วณฺณสมฺปนฺโน คนฺธสมฺปนฺโน รสสมฺปนฺโน; โส จ โข วิเสน สํสฏฺโ. สเจ อากงฺขสิ ปิว. ปิวโต หิ โข ตํ ฉาเทสฺสติ วณฺเณนปิ คนฺเธนปิ รเสนปิ, ปิวิตฺวา จ ปน ตโตนิทานํ มรณํ วา นิคจฺฉสิ มรณมตฺตํ วา ทุกฺข’นฺติ. โส ตํ อาปานียกํสํ สหสา อปฺปฏิสงฺขา ปิเวยฺย, นปฺปฏินิสฺสชฺเชยฺย. โส ตโตนิทานํ มรณํ วา นิคจฺเฉยฺย มรณมตฺตํ วา ทุกฺขํ. เอวเมว โข, ภิกฺขเว, เย หิ เกจิ อตีตมทฺธานํ สมณา วา พฺราหฺมณา วา ยํ โลเก ปิยรูปํ…เป… อนาคตมทฺธานํ…เป… เอตรหิ สมณา วา พฺราหฺมณา วา ยํ โลเก ปิยรูปํ ¶ สาตรูปํ ตํ นิจฺจโต ปสฺสนฺติ สุขโต ¶ ปสฺสนฺติ อตฺตโต ปสฺสนฺติ อาโรคฺยโต ปสฺสนฺติ เขมโต ปสฺสนฺติ, เต ตณฺหํ วฑฺเฒนฺติ. เย ตณฺหํ วฑฺเฒนฺติ เต อุปธึ วฑฺเฒนฺติ. เย อุปธึ วฑฺเฒนฺติ เต ทุกฺขํ วฑฺเฒนฺติ. เย ทุกฺขํ วฑฺเฒนฺติ เต น ปริมุจฺจนฺติ ชาติยา ชราย มรเณน โสเกหิ ปริเทเวหิ ทุกฺเขหิ โทมนสฺเสหิ อุปายาเสหิ, น ปริมุจฺจนฺติ ทุกฺขสฺมาติ วทามิ.
‘‘เย จ โข เกจิ, ภิกฺขเว, อตีตมทฺธานํ สมณา วา พฺราหฺมณา วา ยํ โลเก ปิยรูปํ สาตรูปํ ตํ อนิจฺจโต อทฺทกฺขุํ ทุกฺขโต อทฺทกฺขุํ อนตฺตโต อทฺทกฺขุํ โรคโต อทฺทกฺขุํ ภยโต อทฺทกฺขุํ, เต ตณฺหํ ปชหึสุ. เย ตณฺหํ ปชหึสุ เต อุปธึ ปชหึสุ. เย อุปธึ ปชหึสุ เต ทุกฺขํ ปชหึสุ. เย ทุกฺขํ ปชหึสุ เต ปริมุจฺจึสุ ชาติยา ชราย มรเณน โสเกหิ ปริเทเวหิ ทุกฺเขหิ โทมนสฺเสหิ อุปายาเสหิ, ปริมุจฺจึสุ ทุกฺขสฺมาติ วทามิ.
‘‘เยปิ หิ เกจิ, ภิกฺขเว, อนาคตมทฺธานํ สมณา วา ¶ พฺราหฺมณา วา ยํ โลเก ปิยรูปํ สาตรูปํ ตํ อนิจฺจโต ทกฺขิสฺสนฺติ ทุกฺขโต ทกฺขิสฺสนฺติ อนตฺตโต ¶ ทกฺขิสฺสนฺติ โรคโต ทกฺขิสฺสนฺติ ภยโต ทกฺขิสฺสนฺติ, เต ตณฺหํ ปชหิสฺสนฺติ. เย ตณฺหํ ปชหิสฺสนฺติ…เป… ปริมุจฺจิสฺสนฺติ ทุกฺขสฺมาติ วทามิ.
‘‘เยปิ หิ เกจิ, ภิกฺขเว, เอตรหิ สมณา วา พฺราหฺมณา วา ยํ โลเก ปิยรูปํ สาตรูปํ ตํ อนิจฺจโต ปสฺสนฺติ ทุกฺขโต ปสฺสนฺติ อนตฺตโต ปสฺสนฺติ โรคโต ปสฺสนฺติ ภยโต ¶ ปสฺสนฺติ, เต ตณฺหํ ปชหนฺติ. เย ตณฺหํ ปชหนฺติ เต อุปธึ ปชหนฺติ. เย อุปธึ ปชหนฺติ เต ทุกฺขํ ปชหนฺติ. เย ทุกฺขํ ปชหนฺติ เต ปริมุจฺจนฺติ ชาติยา ชราย มรเณน โสเกหิ ปริเทเวหิ ทุกฺเขหิ โทมนสฺเสหิ อุปายาเสหิ, ปริมุจฺจนฺติ ทุกฺขสฺมาติ วทามิ.
‘‘เสยฺยถาปิ, ภิกฺขเว, อาปานียกํโส วณฺณสมฺปนฺโน คนฺธสมฺปนฺโน รสสมฺปนฺโน. โส จ โข วิเสน สํสฏฺโ. อถ ปุริโส อาคจฺเฉยฺย ฆมฺมาภิตตฺโต ฆมฺมปเรโต กิลนฺโต ตสิโต ปิปาสิโต. ตเมนํ เอวํ วเทยฺยุํ – ‘อยํ เต, อมฺโภ ปุริส, อาปานียกํโส วณฺณสมฺปนฺโน คนฺธสมฺปนฺโน รสสมฺปนฺโน โส จ โข วิเสน สํสฏฺโ. สเจ อากงฺขสิ ปิว. ปิวโต หิ โข ตํ ฉาเทสฺสติ วณฺเณนปิ คนฺเธนปิ รเสนปิ; ปิวิตฺวา จ ปน ตโตนิทานํ มรณํ วา นิคจฺฉสิ ¶ มรณมตฺตํ วา ทุกฺข’นฺติ. อถ โข, ภิกฺขเว, ตสฺส ปุริสสฺส เอวมสฺส – ‘สกฺกา โข เม อยํ สุราปิปาสิตา [สุราปิปาสา (?)] ปานีเยน วา วิเนตุํ ทธิมณฺฑเกน วา วิเนตุํ ภฏฺโลณิกาย [มฏฺโลณิกาย (สี. สฺยา. กํ. ปี.)] วา วิเนตุํ โลณโสวีรเกน วา วิเนตุํ, น ตฺเววาหํ ตํ ปิเวยฺยํ, ยํ มม อสฺส ทีฆรตฺตํ หิตาย สุขายา’ติ. โส ตํ อาปานียกํสํ ปฏิสงฺขา น ปิเวยฺย, ปฏินิสฺสชฺเชยฺย ¶ . โส ตโตนิทานํ น มรณํ วา นิคจฺเฉยฺย มรณมตฺตํ วา ทุกฺขํ. เอวเมว โข, ภิกฺขเว, เย หิ เกจิ อตีตมทฺธานํ สมณา วา พฺราหฺมณา วา ยํ โลเก ปิยรูปํ สาตรูปํ ตํ ¶ อนิจฺจโต อทฺทกฺขุํ ทุกฺขโต อทฺทกฺขุํ อนตฺตโต อทฺทกฺขุํ โรคโต อทฺทกฺขุํ ภยโต อทฺทกฺขุํ, เต ตณฺหํ ปชหึสุ. เย ตณฺหํ ปชหึสุ เต อุปธึ ปชหึสุ. เย อุปธึ ปชหึสุ เต ทุกฺขํ ปชหึสุ. เย ทุกฺขํ ปชหึสุ เต ปริมุจฺจึสุ ชาติยา ชราย มรเณน โสเกหิ ปริเทเวหิ ทุกฺเขหิ โทมนสฺเสหิ อุปายาเสหิ, ปริมุจฺจึสุ ทุกฺขสฺมาติ วทามิ.
‘‘เยปิ ¶ หิ เกจิ, ภิกฺขเว, อนาคตมทฺธานํ…เป… เอตรหิ สมณา วา พฺราหฺมณา วา ยํ โลเก ปิยรูปํ สาตรูปํ ตํ อนิจฺจโต ปสฺสนฺติ ทุกฺขโต ปสฺสนฺติ อนตฺตโต ปสฺสนฺติ โรคโต ปสฺสนฺติ ภยโต ปสฺสนฺติ, เต ตณฺหํ ปชหนฺติ. เย ตณฺหํ ปชหนฺติ เต อุปธึ ปชหนฺติ. เย อุปธึ ปชหนฺติ เต ทุกฺขํ ปชหนฺติ. เย ทุกฺขํ ปชหนฺติ เต ปริมุจฺจนฺติ ชาติยา ชราย มรเณน โสเกหิ ปริเทเวหิ ทุกฺเขหิ โทมนสฺเสหิ อุปายาเสหิ, ปริมุจฺจนฺติ ทุกฺขสฺมาติ วทามี’’ติ. ฉฏฺํ.
๗. นฬกลาปีสุตฺตํ
๖๗. เอกํ สมยํ อายสฺมา จ สาริปุตฺโต อายสฺมา จ มหาโกฏฺิโก [มหาโกฏฺิโต (สี. สฺยา. กํ. ปี.)] พาราณสิยํ วิหรนฺติ อิสิปตเน มิคทาเย. อถ โข อายสฺมา มหาโกฏฺิโก สายนฺหสมยํ ปฏิสลฺลานา วุฏฺิโต เยนายสฺมา สาริปุตฺโต เตนุปสงฺกมิ; อุปสงฺกมิตฺวา อายสฺมตา สาริปุตฺเตน สทฺธึ สมฺโมทิ. สมฺโมทนียํ กถํ สารณียํ วีติสาเรตฺวา เอกมนฺตํ นิสีทิ. เอกมนฺตํ นิสินฺโน โข อายสฺมา มหาโกฏฺิโก อายสฺมนฺตํ ¶ สาริปุตฺตํ เอตทโวจ – ‘‘กึ นุ โข, อาวุโส สาริปุตฺต, สยํกตํ ชรามรณํ, ปรํกตํ ชรามรณํ, สยํกตฺจ ¶ ปรํกตฺจ ชรามรณํ, อุทาหุ อสยํการํ อปรํการํ อธิจฺจสมุปฺปนฺนํ ชรามรณ’’นฺติ? ‘‘น โข, อาวุโส โกฏฺิก, สยํกตํ ¶ ชรามรณํ, น ปรํกตํ ชรามรณํ, น สยํกตฺจ ปรํกตฺจ ชรามรณํ, นาปิ อสยํการํ อปรํการํ อธิจฺจสมุปฺปนฺนํ ชรามรณํ. อปิ จ, ชาติปจฺจยา ชรามรณ’’นฺติ.
‘‘กึ นุ โข, อาวุโส สาริปุตฺต, สยํกตา ชาติ, ปรํกตา ชาติ, สยํกตา จ ปรํกตา จ ชาติ, อุทาหุ อสยํการา อปรํการา อธิจฺจสมุปฺปนฺนา ชาตี’’ติ? ‘‘น โข, อาวุโส โกฏฺิก, สยํกตา ชาติ, น ปรํกตา ชาติ, น สยํกตา จ ปรํกตา จ ชาติ, นาปิ อสยํการา อปรํการา อธิจฺจสมุปฺปนฺนา ชาติ. อปิ จ, ภวปจฺจยา ชาตี’’ติ.
‘‘กึ นุ โข, อาวุโส สาริปุตฺต, สยํกโต ภโว…เป… สยํกตํ อุปาทานํ… สยํกตา ตณฺหา… สยํกตา เวทนา… สยํกโต ผสฺโส… สยํกตํ สฬายตนํ… สยํกตํ นามรูปํ, ปรํกตํ นามรูปํ, สยํกตฺจ ปรํกตฺจ นามรูปํ, อุทาหุ อสยํการํ อปรํการํ อธิจฺจสมุปฺปนฺนํ นามรูป’’นฺติ ¶ ? ‘‘น โข, อาวุโส โกฏฺิก, สยํกตํ นามรูปํ, น ปรํกตํ นามรูปํ, น สยํกตฺจ ปรํกตฺจ นามรูปํ, นาปิ อสยํการํ อปรํการํ, อธิจฺจสมุปฺปนฺนํ นามรูปํ. อปิ จ, วิฺาณปจฺจยา นามรูป’’นฺติ.
‘‘กึ นุ โข, อาวุโส สาริปุตฺต, สยงฺกตํ วิฺาณํ, ปรงฺกตํ วิฺาณํ, สยํกตฺจ ปรํกตฺจ วิฺาณํ, อุทาหุ ¶ อสยํการํ อปรํการํ อธิจฺจสมุปฺปนฺนํ วิฺาณ’’นฺติ? ‘‘น โข, อาวุโส โกฏฺิก, สยํกตํ วิฺาณํ, น ปรํกตํ วิฺาณํ น สยํกตฺจ ปรํกตฺจ วิฺาณํ, นาปิ อสยํการํ อปรํการํ อธิจฺจสมุปฺปนฺนํ วิฺาณํ. อปิ จ, นามรูปปจฺจยา วิฺาณ’’นฺติ.
‘‘อิทาเนว ¶ โข มยํ อายสฺมโต สาริปุตฺตสฺส ภาสิตํ เอวํ อาชานาม – ‘น ขฺวาวุโส โกฏฺิก, สยํกตํ นามรูปํ, น ปรํกตํ นามรูปํ, น สยํกตฺจ ปรํกตฺจ นามรูปํ, นาปิ อสยํการํ อปรํการํ อธิจฺจสมุปฺปนฺนํ นามรูปํ. อปิ จ, วิฺาณปจฺจยา นามรูป’’’นฺติ.
‘‘อิทาเนว จ ปน มยํ อายสฺมโต สาริปุตฺตสฺส ภาสิตํ เอวํ อาชานาม – ‘น ขฺวาวุโส โกฏฺิก, สยํกตํ วิฺาณํ, น ปรํกตํ วิฺาณํ, น สยํกตฺจ ปรํกตฺจ วิฺาณํ ¶ , นาปิ อสยํการํ อปรํการํ อธิจฺจสมุปฺปนฺนํ วิฺาณํ. อปิ จ, นามรูปปจฺจยา วิฺาณ’’’นฺติ.
‘‘ยถา กถํ ปนาวุโส สาริปุตฺต, อิมสฺส ภาสิตสฺส อตฺโถ ทฏฺพฺโพ’’ติ? ‘‘เตนหาวุโส, อุปมํ เต กริสฺสามิ. อุปมายปิเธกจฺเจ วิฺู ปุริสา ภาสิตสฺส อตฺถํ ชานนฺติ. เสยฺยถาปิ, อาวุโส, ทฺเว นฬกลาปิโย อฺมฺํ นิสฺสาย ติฏฺเยฺยุํ. เอวเมว โข, อาวุโส, นามรูปปจฺจยา วิฺาณํ; วิฺาณปจฺจยา นามรูปํ; นามรูปปจฺจยา สฬายตนํ; สฬายตนปจฺจยา ผสฺโส…เป… เอวเมตสฺส เกวลสฺส ทุกฺขกฺขนฺธสฺส สมุทโย โหติ. ตาสํ เจ, อาวุโส ¶ , นฬกลาปีนํ เอกํ อากฑฺเฒยฺย, เอกา ปปเตยฺย; อปรํ เจ อากฑฺเฒยฺย, อปรา ปปเตยฺย. เอวเมว โข, อาวุโส, นามรูปนิโรธา วิฺาณนิโรโธ; วิฺาณนิโรธา นามรูปนิโรโธ; นามรูปนิโรธา สฬายตนนิโรโธ; สฬายตนนิโรธา ผสฺสนิโรโธ…เป… เอวเมตสฺส เกวลสฺส ทุกฺขกฺขนฺธสฺส นิโรโธ โหตี’’ติ. ‘‘อจฺฉริยํ ¶ , อาวุโส สาริปุตฺต; อพฺภุตํ, อาวุโส สาริปุตฺต! ยาวสุภาสิตํ จิทํ อายสฺมตา สาริปุตฺเตน. อิทฺจ ปน มยํ อายสฺมโต สาริปุตฺตสฺส ภาสิตํ อิเมหิ ฉตฺตึสาย วตฺถูหิ อนุโมทาม – ‘ชรามรณสฺส เจ, อาวุโส, ภิกฺขุ นิพฺพิทาย วิราคาย นิโรธาย ธมฺมํ เทเสติ, ธมฺมกถิโก ภิกฺขูติ อลํ ¶ วจนาย. ชรามรณสฺส เจ, อาวุโส, ภิกฺขุ นิพฺพิทาย วิราคาย นิโรธาย ปฏิปนฺโน โหติ, ธมฺมานุธมฺมปฺปฏิปนฺโน ภิกฺขูติ อลํ วจนาย. ชรามรณสฺส เจ, อาวุโส, ภิกฺขุ นิพฺพิทา วิราคา นิโรธา อนุปาทา วิมุตฺโต โหติ, ทิฏฺธมฺมนิพฺพานปฺปตฺโต ภิกฺขูติ อลํ วจนาย. ชาติยา เจ… ภวสฺส เจ… อุปาทานสฺส เจ… ตณฺหาย เจ… เวทนาย เจ… ผสฺสสฺส เจ… สฬายตนสฺส เจ… นามรูปสฺส เจ… วิฺาณสฺส เจ… สงฺขารานํ เจ… อวิชฺชาย เจ, อาวุโส, ภิกฺขุ นิพฺพิทาย วิราคาย นิโรธาย ธมฺมํ เทเสติ, ธมฺมกถิโก ภิกฺขูติ อลํ วจนาย. อวิชฺชาย เจ, อาวุโส, ภิกฺขุ นิพฺพิทาย วิราคาย นิโรธาย ปฏิปนฺโน โหติ, ธมฺมานุธมฺมปฺปฏิปนฺโน ภิกฺขูติ อลํ วจนาย ¶ . อวิชฺชาย เจ, อาวุโส, ภิกฺขุ นิพฺพิทา วิราคา นิโรธา อนุปาทา วิมุตฺโต โหติ, ทิฏฺธมฺมนิพฺพานปฺปตฺโต ภิกฺขูติ อลํ วจนายา’’’ติ. สตฺตมํ.
๘. โกสมฺพิสุตฺตํ
๖๘. เอกํ ¶ สมยํ อายสฺมา จ มุสิโล [มูสิโล (สี.), มุสีโล (ปี.)] อายสฺมา จ ปวิฏฺโ [สวิฏฺโ (สี. ปี.)] อายสฺมา จ นารโท อายสฺมา จ อานนฺโท โกสมฺพิยํ วิหรนฺติ โฆสิตาราเม. อถ โข อายสฺมา ปวิฏฺโ อายสฺมนฺตํ มุสิลํ เอตทโวจ – ‘‘อฺตฺเรว, อาวุโส มุสิล, สทฺธาย อฺตฺร รุจิยา อฺตฺร อนุสฺสวา อฺตฺร อาการปริวิตกฺกา อฺตฺร ทิฏฺินิชฺฌานกฺขนฺติยา อตฺถายสฺมโต มุสิลสฺส ปจฺจตฺตเมว าณํ – ‘ชาติปจฺจยา ชรามรณ’’’นฺติ? ‘‘อฺตฺเรว, อาวุโส ปวิฏฺ, สทฺธาย อฺตฺร รุจิยา อฺตฺร อนุสฺสวา อฺตฺร อาการปริวิตกฺกา อฺตฺร ทิฏฺินิชฺฌานกฺขนฺติยา อหเมตํ ชานามิ อหเมตํ ปสฺสามิ – ‘ชาติปจฺจยา ชรามรณ’’’นฺติ.
‘‘อฺตฺเรว ¶ , อาวุโส มุสิล, สทฺธาย อฺตฺร รุจิยา อฺตฺร อนุสฺสวา อฺตฺร อาการปริวิตกฺกา อฺตฺร ทิฏฺินิชฺฌานกฺขนฺติยา อตฺถายสฺมโต มุสิลสฺส ¶ ปจฺจตฺตเมว าณํ – ‘ภวปจฺจยา ชาตีติ…เป… อุปาทานปจฺจยา ภโวติ… ตณฺหาปจฺจยา อุปาทานนฺติ… เวทนาปจฺจยา ตณฺหาติ… ผสฺสปจฺจยา เวทนาติ… สฬายตนปจฺจยา ผสฺโสติ… นามรูปปจฺจยา สฬายตนนฺติ… วิฺาณปจฺจยา นามรูปนฺติ… สงฺขารปจฺจยา วิฺาณนฺติ… อวิชฺชาปจฺจยา ¶ สงฺขารา’’’ติ? ‘‘อฺตฺเรว, อาวุโส ปวิฏฺ, สทฺธาย อฺตฺร รุจิยา อฺตฺร อนุสฺสวา อฺตฺร อาการปริวิตกฺกา อฺตฺร ทิฏฺินิชฺฌานกฺขนฺติยา อหเมตํ ชานามิ อหเมตํ ปสฺสามิ – ‘อวิชฺชาปจฺจยา สงฺขารา’’’ติ.
‘‘อฺตฺเรว, อาวุโส มุสิล, สทฺธาย อฺตฺร รุจิยา อฺตฺร อนุสฺสวา อฺตฺร อาการปริวิตกฺกา อฺตฺร ทิฏฺินิชฺฌานกฺขนฺติยา อตฺถายสฺมโต มุสิลสฺส ปจฺจตฺตเมว าณํ – ‘ชาตินิโรธา ชรามรณนิโรโธ’’’ติ? ‘‘อฺตฺเรว, อาวุโส ปวิฏฺ, สทฺธาย อฺตฺร รุจิยา อฺตฺร อนุสฺสวา อฺตฺร อาการปริวิตกฺกา อฺตฺร ทิฏฺินิชฺฌานกฺขนฺติยา อหเมตํ ชานามิ อหเมตํ ปสฺสามิ – ‘ชาตินิโรธา ชรามรณนิโรโธ’’’ติ.
‘‘อฺตฺเรว ¶ , อาวุโส มุสิล, สทฺธาย อฺตฺร รุจิยา อฺตฺร อนุสฺสวา อฺตฺร อาการปริวิตกฺกา อฺตฺร ทิฏฺินิชฺฌานกฺขนฺติยา อตฺถายสฺมโต มุสิลสฺส ปจฺจตฺตเมว าณํ – ‘ภวนิโรธา ชาตินิโรโธติ…เป… อุปาทานนิโรธา ภวนิโรโธติ… ตณฺหานิโรธา อุปาทานนิโรโธติ… เวทนานิโรธา ตณฺหานิโรโธติ… ผสฺสนิโรธา เวทนานิโรโธติ… สฬายตนนิโรธา ผสฺสนิโรโธติ… นามรูปนิโรธา สฬายตนนิโรโธติ… วิฺาณนิโรธา นามรูปนิโรโธติ ¶ … สงฺขารนิโรธา วิฺาณนิโรโธติ… อวิชฺชานิโรธา สงฺขารนิโรโธ’’’ติ? ‘‘อฺตฺเรว, อาวุโส ปวิฏฺ, สทฺธาย อฺตฺร รุจิยา อฺตฺร อนุสฺสวา อฺตฺร อาการปริวิตกฺกา อฺตฺร ทิฏฺินิชฺฌานกฺขนฺติยา ¶ อหเมตํ ชานามิ อหเมตํ ปสฺสามิ – ‘อวิชฺชานิโรธา สงฺขารนิโรโธ’’’ติ.
‘‘อฺตฺเรว, อาวุโส มุสิล, สทฺธาย อฺตฺร รุจิยา อฺตฺร อนุสฺสวา อฺตฺร อาการปริวิตกฺกา อฺตฺร ทิฏฺินิชฺฌานกฺขนฺติยา อตฺถายสฺมโต มุสิลสฺส ปจฺจตฺตเมว าณํ – ‘ภวนิโรโธ นิพฺพาน’’’นฺติ? ‘‘อฺตฺเรว, อาวุโส ปวิฏฺ, สทฺธาย อฺตฺร รุจิยา อฺตฺร อนุสฺสวา อฺตฺร ¶ อาการปริวิตกฺกา อฺตฺร ทิฏฺินิชฺฌานกฺขนฺติยา อหเมตํ ชานามิ อหเมตํ ปสฺสามิ – ‘ภวนิโรโธ นิพฺพาน’’’นฺติ.
‘‘เตนหายสฺมา มุสิโล อรหํ ขีณาสโว’’ติ? เอวํ วุตฺเต, อายสฺมา มุสิโล ตุณฺหี อโหสิ. อถ โข อายสฺมา นารโท อายสฺมนฺตํ ปวิฏฺํ เอตทโวจ – ‘‘สาธาวุโส ปวิฏฺ, อหํ เอตํ ปฺหํ ลเภยฺยํ. มํ เอตํ ปฺหํ ปุจฺฉ. อหํ เต เอตํ ปฺหํ พฺยากริสฺสามี’’ติ. ‘‘ลภตายสฺมา นารโท เอตํ ปฺหํ. ปุจฺฉามหํ อายสฺมนฺตํ นารทํ เอตํ ปฺหํ. พฺยากโรตุ จ เม อายสฺมา นารโท เอตํ ปฺหํ’’.
‘‘อฺตฺเรว, อาวุโส นารท, สทฺธาย อฺตฺร รุจิยา อฺตฺร อนุสฺสวา อฺตฺร อาการปริวิตกฺกา อฺตฺร ทิฏฺินิชฺฌานกฺขนฺติยา อตฺถายสฺมโต นารทสฺส ปจฺจตฺตเมว าณํ – ‘ชาติปจฺจยา ชรามรณ’’’นฺติ? ‘‘อฺตฺเรว, อาวุโส ปวิฏฺ, สทฺธาย อฺตฺร รุจิยา อฺตฺร อนุสฺสวา อฺตฺร อาการปริวิตกฺกา อฺตฺร ทิฏฺินิชฺฌานกฺขนฺติยา อหเมตํ ¶ ชานามิ อหเมตํ ปสฺสามิ – ‘ชาติปจฺจยา ชรามรณ’’’นฺติ.
‘‘อฺตฺเรว ¶ , อาวุโส นารท, สทฺธาย อฺตฺร รุจิยา อฺตฺร อนุสฺสวา อฺตฺร อาการปริวิตกฺกา อฺตฺร ทิฏฺินิชฺฌานกฺขนฺติยา อตฺถายสฺมโต นารทสฺส ปจฺจตฺตเมว าณํ – ภวปจฺจยา ชาติ…เป… อวิชฺชาปจฺจยา สงฺขารา’’ติ? ‘‘อฺตฺเรว, อาวุโส ปวิฏฺ, สทฺธาย อฺตฺร รุจิยา อฺตฺร อนุสฺสวา อฺตฺร อาการปริวิตกฺกา อฺตฺร ทิฏฺินิชฺฌานกฺขนฺติยา อหเมตํ ชานามิ อหเมตํ ปสฺสามิ – ‘อวิชฺชาปจฺจยา สงฺขารา’’’ติ.
‘‘อฺตฺเรว, อาวุโส นารท, สทฺธาย อฺตฺร รุจิยา อฺตฺร อนุสฺสวา อฺตฺร อาการปริวิตกฺกา อฺตฺร ทิฏฺินิชฺฌานกฺขนฺติยา อตฺถายสฺมโต นารทสฺส ปจฺจตฺตเมว าณํ – ‘ชาตินิโรธา ชรามรณนิโรโธ’’’ติ? ‘‘อฺตฺเรว, อาวุโส ปวิฏฺ, สทฺธาย อฺตฺร รุจิยา อฺตฺร อนุสฺสวา อฺตฺร อาการปริวิตกฺกา อฺตฺร ทิฏฺินิชฺฌานกฺขนฺติยา อหเมตํ ชานามิ อหเมตํ ปสฺสามิ – ‘ชาตินิโรธา ชรามรณนิโรโธ’’’ติ.
‘‘อฺตฺเรว, อาวุโส นารท, สทฺธาย อฺตฺร รุจิยา อฺตฺร อนุสฺสวา อฺตฺร อาการปริวิตกฺกา อฺตฺร ทิฏฺินิชฺฌานกฺขนฺติยา อตฺถายสฺมโต นารทสฺส ¶ ปจฺจตฺตเมว าณํ – ‘ภวนิโรธา ชาตินิโรโธติ…เป… อวิชฺชานิโรธา สงฺขารนิโรโธ’’’ติ? ‘‘อฺตฺเรว, อาวุโส ปวิฏฺ, สทฺธาย อฺตฺร ¶ รุจิยา อฺตฺร อนุสฺสวา อฺตฺร อาการปริวิตกฺกา อฺตฺร ทิฏฺินิชฺฌานกฺขนฺติยา อหเมตํ ชานามิ อหเมตํ ปสฺสามิ – ‘อวิชฺชานิโรธา สงฺขารนิโรโธ’’’ติ.
‘‘อฺตฺเรว, อาวุโส นารท, สทฺธาย อฺตฺร รุจิยา อฺตฺร อนุสฺสวา อฺตฺร อาการปริวิตกฺกา อฺตฺร ทิฏฺินิชฺฌานกฺขนฺติยา อตฺถายสฺมโต นารทสฺส ปจฺจตฺตเมว าณํ – ‘ภวนิโรโธ นิพฺพาน’’’นฺติ? ‘‘อฺตฺเรว, อาวุโส ปวิฏฺ, สทฺธาย อฺตฺร รุจิยา อฺตฺร อนุสฺสวา อฺตฺร อาการปริวิตกฺกา อฺตฺร ทิฏฺินิชฺฌานกฺขนฺติยา อหเมตํ ชานามิ อหเมตํ ปสฺสามิ – ‘ภวนิโรโธ นิพฺพาน’’’นฺติ.
‘‘เตนหายสฺมา นารโท อรหํ ขีณาสโว’’ติ? ‘‘‘ภวนิโรโธ ¶ นิพฺพาน’นฺติ โข เม, อาวุโส, ยถาภูตํ สมฺมปฺปฺาย สุทิฏฺํ, น จมฺหิ อรหํ ขีณาสโว. เสยฺยถาปิ, อาวุโส, กนฺตารมคฺเค ¶ อุทปาโน. ตตฺร เนวสฺส รชฺชุ น อุทกวารโก. อถ ปุริโส อาคจฺเฉยฺย ฆมฺมาภิตตฺโต ฆมฺมปเรโต กิลนฺโต ตสิโต ปิปาสิโต, โส ตํ อุทปานํ โอโลเกยฺย. ตสฺส ‘อุทก’นฺติ หิ โข าณํ อสฺส, น จ กาเยน ผุสิตฺวา วิหเรยฺย. เอวเมว โข, อาวุโส, ‘ภวนิโรโธ นิพฺพาน’นฺติ ยถาภูตํ สมฺมปฺปฺาย สุทิฏฺํ, น จมฺหิ อรหํ ขีณาสโว’’ติ.
เอวํ วุตฺเต, อายสฺมา อานนฺโท อายสฺมนฺตํ ปวิฏฺํ เอตทโวจ – ‘‘เอวํวาที [เอวํวาทึ (?)] ตฺวํ, อาวุโส ปวิฏฺ, อายสฺมนฺตํ นารทํ กึ วเทสี’’ติ? ‘‘เอวํวาทาหํ, อาวุโส อานนฺท, อายสฺมนฺตํ นารทํ น กิฺจิ วทามิ อฺตฺร กลฺยาณา อฺตฺร กุสลา’’ติ. อฏฺมํ.
๙. อุปยนฺติสุตฺตํ
๖๙. เอวํ เม สุตํ – เอกํ สมยํ ภควา สาวตฺถิยํ วิหรติ เชตวเน อนาถปิณฺฑิกสฺส อาราเม. ตตฺร โข…เป… ‘‘มหาสมุทฺโท, ภิกฺขเว, อุปยนฺโต มหานทิโย อุปยาเปติ, มหานทิโย อุปยนฺติโย กุนฺนทิโย ¶ อุปยาเปนฺติ, กุนฺนทิโย อุปยนฺติโย มหาโสพฺเภ อุปยาเปนฺติ, มหาโสพฺภา ¶ อุปยนฺตา กุโสพฺเภ อุปยาเปนฺติ. เอวเมว โข, ภิกฺขเว, อวิชฺชา อุปยนฺตี สงฺขาเร อุปยาเปติ, สงฺขารา อุปยนฺตา วิฺาณํ อุปยาเปนฺติ, วิฺาณํ อุปยนฺตํ นามรูปํ อุปยาเปติ, นามรูปํ อุปยนฺตํ สฬายตนํ อุปยาเปติ, สฬายตนํ อุปยนฺตํ ผสฺสํ อุปยาเปติ, ผสฺโส อุปยนฺโต เวทนํ อุปยาเปติ, เวทนา อุปยนฺตี ตณฺหํ อุปยาเปติ, ตณฺหา อุปยนฺตี อุปาทานํ อุปยาเปติ, อุปาทานํ อุปยนฺตํ ภวํ ¶ อุปยาเปติ, ภโว อุปยนฺโต ชาตึ อุปยาเปติ, ชาติ อุปยนฺตี ชรามรณํ อุปยาเปติ.
‘‘มหาสมุทฺโท, ภิกฺขเว, อปยนฺโต มหานทิโย อปยาเปติ, มหานทิโย อปยนฺติโย กุนฺนทิโย อปยาเปนฺติ, กุนฺนทิโย อปยนฺติโย มหาโสพฺเภ อปยาเปนฺติ, มหาโสพฺภา อปยนฺตา กุโสพฺเภ อปยาเปนฺติ. เอวเมว โข, ภิกฺขเว, อวิชฺชา อปยนฺตี สงฺขาเร อปยาเปติ, สงฺขารา อปยนฺตา วิฺาณํ อปยาเปนฺติ, วิฺาณํ อปยนฺตํ นามรูปํ อปยาเปติ, นามรูปํ อปยนฺตํ สฬายตนํ อปยาเปติ, สฬายตนํ อปยนฺตํ ผสฺสํ อปยาเปติ, ผสฺโส อปยนฺโต เวทนํ อปยาเปติ, เวทนา อปยนฺตี ตณฺหํ อปยาเปติ, ตณฺหา อปยนฺตี อุปาทานํ อปยาเปติ, อุปาทานํ ¶ อปยนฺตํ ภวํ อปยาเปติ, ภโว อปยนฺโต ชาตึ อปยาเปติ, ชาติ อปยนฺตี ชรามรณํ อปยาเปตี’’ติ. นวมํ.
๑๐. สุสิมสุตฺตํ
๗๐. เอวํ เม สุตํ – เอกํ สมยํ ภควา ราชคเห วิหรติ เวฬุวเน ¶ กลนฺทกนิวาเป. เตน โข ปน สมเยน ภควา สกฺกโต โหติ ครุกโต มานิโต ปูชิโต อปจิโต ลาภี จีวร-ปิณฺฑปาต-เสนาสน-คิลานปฺปจฺจย-เภสชฺชปริกฺขารานํ. ภิกฺขุสงฺโฆปิ สกฺกโต โหติ ครุกโต มานิโต ปูชิโต อปจิโต ลาภี จีวร-ปิณฺฑปาต-เสนาสนคิลานปฺปจฺจย-เภสชฺชปริกฺขารานํ. อฺติตฺถิยา ปน ปริพฺพาชกา อสกฺกตา โหนฺติ อครุกตา อมานิตา อปูชิตา อนปจิตา, น ลาภิโน จีวร-ปิณฺฑปาต-เสนาสนคิลานปฺปจฺจย-เภสชฺชปริกฺขารานํ.
เตน ¶ โข ปน สมเยน สุสิโม [สุสีโม (สี. ก.)] ปริพฺพาชโก ราชคเห ปฏิวสติ มหติยา ปริพฺพาชกปริสาย สทฺธึ. อถ ¶ โข สุสิมสฺส ปริพฺพาชกสฺส ปริสา สุสิมํ ปริพฺพาชกํ เอตทโวจุํ – ‘‘เอหิ ตฺวํ, อาวุโส สุสิม, สมเณ โคตเม พฺรหฺมจริยํ จร. ตฺวํ ธมฺมํ ปริยาปุณิตฺวา อมฺเห วาเจยฺยาสิ [วาเจสฺสสิ (ปี. ก.)]. ตํ มยํ ธมฺมํ ปริยาปุณิตฺวา คิหีนํ ภาสิสฺสาม. เอวํ มยมฺปิ สกฺกตา ภวิสฺสาม ครุกตา มานิตา ปูชิตา อปจิตา ลาภิโน จีวร-ปิณฺฑปาตเสนาสน-คิลานปฺปจฺจย-เภสชฺชปริกฺขาราน’’นฺติ. ‘‘เอวมาวุโส’’ติ โข สุสิโม ปริพฺพาชโก สกาย ปริสาย ปฏิสฺสุณิตฺวา เยนายสฺมา อานนฺโท เตนุปสงฺกมิ; อุปสงฺกมิตฺวา อายสฺมตา อานนฺเทน สทฺธึ สมฺโมทิ. สมฺโมทนียํ กถํ สารณียํ วีติสาเรตฺวา เอกมนฺตํ นิสีทิ. เอกมนฺตํ นิสินฺโน โข สุสิโม ปริพฺพาชโก อายสฺมนฺตํ อานนฺทํ เอตทโวจ – ‘‘อิจฺฉามหํ, อาวุโส อานนฺท, อิมสฺมึ ธมฺมวินเย พฺรหฺมจริยํ จริตุ’’นฺติ.
อถ ¶ โข อายสฺมา อานนฺโท สุสิมํ ปริพฺพาชกํ อาทาย เยน ภควา เตนุปสงฺกมิ; อุปสงฺกมิตฺวา ภควนฺตํ อภิวาเทตฺวา เอกมนฺตํ นิสีทิ. เอกมนฺตํ นิสินฺโน โข อายสฺมา อานนฺโท ภควนฺตํ เอตทโวจ – ‘‘อยํ, ภนฺเต, สุสิโม ปริพฺพาชโก เอวมาห – ‘อิจฺฉามหํ, อาวุโส อานนฺท, อิมสฺมึ ธมฺมวินเย พฺรหฺมจริยํ จริตุ’’นฺติ. ‘‘เตนหานนฺท, สุสิมํ ปพฺพาเชถา’’ติ ¶ . อลตฺถ โข สุสิโม ปริพฺพาชโก ภควโต สนฺติเก ปพฺพชฺชํ, อลตฺถ อุปสมฺปทํ.
เตน โข ปน สมเยน สมฺพหุเลหิ ภิกฺขูหิ ภควโต สนฺติเก อฺา พฺยากตา โหติ – ‘‘ขีณา ชาติ, วุสิตํ พฺรหฺมจริยํ, กตํ กรณียํ, นาปรํ อิตฺถตฺตายาติ ปชานามา’’ติ. อสฺโสสิ โข อายสฺมา สุสิโม – ‘‘สมฺพหุเลหิ กิร ภิกฺขูหิ ¶ ภควโต สนฺติเก อฺา พฺยากตา – ‘ขีณา ชาติ, วุสิตํ พฺรหฺมจริยํ, กตํ กรณียํ, นาปรํ อิตฺถตฺตายา’ติ ปชานามา’’ติ. อถ โข อายสฺมา สุสิโม เยน เต ภิกฺขู เตนุปสงฺกมิ; อุปสงฺกมิตฺวา เตหิ ภิกฺขูหิ สทฺธึ สมฺโมทิ. สมฺโมทนียํ กถํ สารณียํ วีติสาเรตฺวา เอกมนฺตํ นิสีทิ. เอกมนฺตํ นิสินฺโน โข อายสฺมา สุสิโม เต ภิกฺขู เอตทโวจ – ‘‘สจฺจํ กิรายสฺมนฺเตหิ ¶ ภควโต สนฺติเก อฺา พฺยากตา – ‘ขีณา ชาติ, วุสิตํ พฺรหฺมจริยํ, กตํ กรณียํ, นาปรํ อิตฺถตฺตายา’ติ ปชานามา’’ติ? ‘‘เอวมาวุโส’’ติ.
‘‘อปิ ปน [อปิ นุ (สี. สฺยา. กํ.) เอวมุปริปิ] ตุมฺเห อายสฺมนฺโต เอวํ ชานนฺตา เอวํ ปสฺสนฺตา ¶ อเนกวิหิตํ อิทฺธิวิธํ ปจฺจนุโภถ – เอโกปิ หุตฺวา พหุธา โหถ, พหุธาปิ หุตฺวา เอโก โหถ; อาวิภาวํ, ติโรภาวํ, ติโรกุฏฺฏํ ติโรปาการํ ติโรปพฺพตํ อสชฺชมานา คจฺฉถ, เสยฺยถาปิ อากาเส; ปถวิยาปิ อุมฺมุชฺชนิมุชฺชํ กโรถ, เสยฺยถาปิ อุทเก; อุทเกปิ อภิชฺชมาเน คจฺฉถ, เสยฺยถาปิ ปถวิยํ; อากาเสปิ ปลฺลงฺเกน กมถ, เสยฺยถาปิ ปกฺขี สกุโณ; อิเมปิ จนฺทิมสูริเย เอวํมหิทฺธิเก เอวํมหานุภาเว ปาณินา ปริมสถ ปริมชฺชถ, ยาว พฺรหฺมโลกาปิ กาเยน วสํ วตฺเตถา’’ติ? ‘‘โน เหตํ, อาวุโส’’.
‘‘อปิ ปน ตุมฺเห อายสฺมนฺโต เอวํ ชานนฺตา เอวํ ปสฺสนฺตา ทิพฺพาย โสตธาตุยา วิสุทฺธาย อติกฺกนฺตมานุสิกาย อุโภ สทฺเท สุณาถ ทิพฺเพ จ มานุเส จ เย ทูเร สนฺติเก จา’’ติ? ‘‘โน เหตํ, อาวุโส’’.
‘‘อปิ ปน ตุมฺเห อายสฺมนฺโต เอวํ ชานนฺตา เอวํ ปสฺสนฺตา ปรสตฺตานํ ปรปุคฺคลานํ เจตสา เจโต ปริจฺจ ปชานาถ – สราคํ วา จิตฺตํ สราคํ จิตฺตนฺติ ปชานาถ; วีตราคํ วา จิตฺตํ วีตราคํ จิตฺตนฺติ ปชานาถ; สโทสํ วา จิตฺตํ สโทสํ จิตฺตนฺติ ปชานาถ; วีตโทสํ วา ¶ จิตฺตํ วีตโทสํ จิตฺตนฺติ ปชานาถ; สโมหํ วา จิตฺตํ สโมหํ ¶ จิตฺตนฺติ ปชานาถ; วีตโมหํ วา จิตฺตํ วีตโมหํ จิตฺตนฺติ ปชานาถ; สํขิตฺตํ วา จิตฺตํ สํขิตฺตํ จิตฺตนฺติ ปชานาถ; วิกฺขิตฺตํ วา จิตฺตํ วิกฺขิตฺตํ จิตฺตนฺติ ปชานาถ; มหคฺคตํ วา จิตฺตํ มหคฺคตํ จิตฺตนฺติ ปชานาถ; อมหคฺคตํ วา จิตฺตํ อมหคฺคตํ จิตฺตนฺติ ปชานาถ ¶ ; สอุตฺตรํ วา จิตฺตํ สอุตฺตรํ จิตฺตนฺติ ปชานาถ; อนุตฺตรํ วา จิตฺตํ อนุตฺตรํ จิตฺตนฺติ ปชานาถ; สมาหิตํ วา จิตฺตํ สมาหิตํ จิตฺตนฺติ ปชานาถ; อสมาหิตํ วา จิตฺตํ อสมาหิตํ จิตฺตนฺติ ปชานาถ; วิมุตฺตํ วา จิตฺตํ วิมุตฺตํ จิตฺตนฺติ ปชานาถ ¶ ; อวิมุตฺตํ วา จิตฺตํ อวิมุตฺตํ จิตฺตนฺติ ปชานาถา’’ติ? ‘‘โน เหตํ, อาวุโส’’.
‘‘อปิ ปน ตุมฺเห อายสฺมนฺโต เอวํ ชานนฺตา เอวํ ปสฺสนฺตา อเนกวิหิตํ ปุพฺเพนิวาสํ อนุสฺสรถ, เสยฺยถิทํ – เอกมฺปิ ชาตึ ทฺเวปิ ชาติโย ติสฺโสปิ ชาติโย จตสฺโสปิ ชาติโย ปฺจปิ ชาติโย ทสปิ ชาติโย วีสมฺปิ ชาติโย ตึสมฺปิ ชาติโย จตฺตารีสมฺปิ ชาติโย ปฺาสมฺปิ ชาติโย ชาติสตมฺปิ ชาติสหสฺสมฺปิ ชาติสตสหสฺสมฺปิ, อเนเกปิ สํวฏฺฏกปฺเป อเนเกปิ วิวฏฺฏกปฺเป อเนเกปิ สํวฏฺฏวิวฏฺฏกปฺเป – ‘อมุตฺราสึ เอวํนาโม เอวํโคตฺโต เอวํวณฺโณ เอวมาหาโร เอวํสุขทุกฺขปฏิสํเวที เอวมายุปริยนฺโต, โส ตโต จุโต อมุตฺร อุทปาทึ; ตตฺราปาสึ เอวํนาโม เอวํโคตฺโต เอวํวณฺโณ เอวมาหาโร เอวํสุขทุกฺขปฏิสํเวที เอวมายุปริยนฺโต, โส ตโต จุโต อิธูปปนฺโน’ติ. อิติ สาการํ สอุทฺเทสํ อเนกวิหิตํ ปุพฺเพนิวาสํ อนุสฺสรถา’’ติ? ‘‘โน เหตํ, อาวุโส’’.
‘‘อปิ ปน ตุมฺเห อายสฺมนฺโต เอวํ ชานนฺตา เอวํ ปสฺสนฺตา ทิพฺเพน จกฺขุนา วิสุทฺเธน อติกฺกนฺตมานุสเกน สตฺเต ปสฺสถ จวมาเน อุปปชฺชมาเน ¶ หีเน ปณีเต สุวณฺเณ ทุพฺพณฺเณ, สุคเต ทุคฺคเต ยถากมฺมูปเค สตฺเต ปชานาถ – ‘อิเม วต โภนฺโต สตฺตา กายทุจฺจริเตน สมนฺนาคตา ¶ วจีทุจฺจริเตน สมนฺนาคตา มโนทุจฺจริเตน สมนฺนาคตา, อริยานํ อุปวาทกา มิจฺฉาทิฏฺิกา มิจฺฉาทิฏฺิกมฺมสมาทานา, เต กายสฺส เภทา ปรํ มรณา อปายํ ทุคฺคตึ วินิปาตํ นิรยํ อุปปนฺนา; อิเม วา ปน โภนฺโต สตฺตา กายสุจริเตน สมนฺนาคตา วจีสุจริเตน สมนฺนาคตา มโนสุจริเตน สมนฺนาคตา, อริยานํ อนุปวาทกา สมฺมาทิฏฺิกา สมฺมาทิฏฺิกมฺมสมาทานา เต กายสฺส เภทา ปรํ มรณา สุคตึ สคฺคํ โลกํ อุปปนฺนา’ติ, อิติ ทิพฺเพน จกฺขุนา วิสุทฺเธน อติกฺกนฺตมานุสเกน สตฺเต ปสฺสถ จวมาเน อุปปชฺชมาเน หีเน ปณีเต ¶ สุวณฺเณ ทุพฺพณฺเณ, สุคเต ทุคฺคเต ยถากมฺมูปเค สตฺเต ปชานาถา’’ติ? ‘‘โน เหตํ, อาวุโส’’.
‘‘อปิ ปน ตุมฺเห อายสฺมนฺโต เอวํ ชานนฺตา เอวํ ปสฺสนฺตา เย เต สนฺตา วิโมกฺขา อติกฺกมฺม รูเป อารุปฺปา, เต กาเยน ผุสิตฺวา วิหรถา’’ติ? ‘‘โน เหตํ, อาวุโส’’.
‘‘เอตฺถ ¶ ทานิ อายสฺมนฺโต อิทฺจ เวยฺยากรณํ อิเมสฺจ ธมฺมานํ อสมาปตฺติ; อิทํ โน, อาวุโส, กถ’’นฺติ? ‘‘ปฺาวิมุตฺตา โข มยํ, อาวุโส สุสิมา’’ติ.
‘‘น ขฺวาหํ อิมสฺส อายสฺมนฺตานํ สํขิตฺเตน ภาสิตสฺส วิตฺถาเรน อตฺถํ อาชานามิ. สาธุ เม อายสฺมนฺโต ตถา ภาสนฺตุ ยถาหํ อิมสฺส อายสฺมนฺตานํ สํขิตฺเตน ภาสิตสฺส ¶ วิตฺถาเรน อตฺถํ อาชาเนยฺย’’นฺติ. ‘‘อาชาเนยฺยาสิ ¶ วา ตฺวํ, อาวุโส สุสิม, น วา ตฺวํ อาชาเนยฺยาสิ อถ โข ปฺาวิมุตฺตา มย’’นฺติ.
อถ โข อายสฺมา สุสิโม อุฏฺายาสนา เยน ภควา เตนุปสงฺกมิ; อุปสงฺกมิตฺวา ภควนฺตํ อภิวาเทตฺวา เอกมนฺตํ นิสีทิ. เอกมนฺตํ นิสินฺโน โข อายสฺมา สุสิโม ยาวตโก เตหิ ภิกฺขูหิ สทฺธึ อโหสิ กถาสลฺลาโป ตํ สพฺพํ ภควโต อาโรเจสิ. ‘‘ปุพฺเพ โข, สุสิม, ธมฺมฏฺิติาณํ, ปจฺฉา นิพฺพาเน าณ’’นฺติ.
‘‘น ขฺวาหํ, ภนฺเต, อิมสฺส ภควตา [ภควโต (ปี.)] สํขิตฺเตน ภาสิตสฺส วิตฺถาเรน อตฺถํ อาชานามิ. สาธุ เม, ภนฺเต, ภควา ตถา ภาสตุ ยถาหํ อิมสฺส ภควตา สํขิตฺเตน ภาสิตสฺส วิตฺถาเรน อตฺถํ อาชาเนยฺย’’นฺติ. ‘‘อาชาเนยฺยาสิ วา ตฺวํ, สุสิม, น วา ตฺวํ อาชาเนยฺยาสิ, อถ โข ธมฺมฏฺิติาณํ ปุพฺเพ, ปจฺฉา นิพฺพาเน าณํ’’.
‘‘ตํ กึ มฺสิ, สุสิม, รูปํ นิจฺจํ วา อนิจฺจํ วา’’ติ? ‘‘อนิจฺจํ, ภนฺเต’’. ‘‘ยํ ปนานิจฺจํ ทุกฺขํ วา ตํ สุขํ วา’’ติ? ‘‘ทุกฺขํ, ภนฺเต’’. ‘‘ยํ ปนานิจฺจํ ทุกฺขํ วิปริณามธมฺมํ, กลฺลํ นุ ตํ สมนุปสฺสิตุํ – ‘เอตํ มม, เอโสหมสฺมิ, เอโส เม อตฺตา’’’ติ? ‘‘โน เหตํ, ภนฺเต’’. ‘‘เวทนา นิจฺจา วา อนิจฺจา วา’’ติ? ‘‘อนิจฺจา, ภนฺเต’’ ¶ . ‘‘ยํ ปนานิจฺจํ, ทุกฺขํ วา ตํ สุขํ วา’’ติ? ‘‘ทุกฺขํ, ภนฺเต’’. ‘‘ยํ ปนานิจฺจํ ทุกฺขํ วิปริณามธมฺมํ, กลฺลํ นุ ตํ สมนุปสฺสิตุํ – ‘เอตํ มม, เอโสหมสฺมิ, เอโส ¶ เม อตฺตา’’’ติ? ‘‘โน เหตํ, ภนฺเต’’. ‘‘สฺา นิจฺจา วา อนิจฺจา วา’’ติ? ‘‘อนิจฺจา, ภนฺเต’’…เป… ‘‘สงฺขารา นิจฺจา วา อนิจฺจา วา’’ติ? ‘‘อนิจฺจา, ภนฺเต’’. ‘‘ยํ ปนานิจฺจํ ทุกฺขํ วา ตํ สุขํ วา’’ติ? ‘‘ทุกฺขํ, ภนฺเต’’. ‘‘ยํ ปนานิจฺจํ ทุกฺขํ วิปริณามธมฺมํ, กลฺลํ นุ ตํ สมนุปสฺสิตุํ – ‘เอตํ มม, เอโสหมสฺมิ, เอโส เม อตฺตา’’’ติ? ‘‘โน เหตํ, ภนฺเต’’. ‘‘วิฺาณํ นิจฺจํ วา อนิจฺจํ วา’’ติ? ‘‘อนิจฺจํ ¶ , ภนฺเต’’. ‘‘ยํ ปนานิจฺจํ ¶ ทุกฺขํ วา ตํ สุขํ วา’’ติ? ‘‘ทุกฺขํ, ภนฺเต’’. ‘‘ยํ ปนานิจฺจํ ทุกฺขํ วิปริณามธมฺมํ, กลฺลํ นุ ตํ สมนุปสฺสิตุํ – ‘เอตํ มม, เอโสหมสฺมิ, เอโส เม อตฺตา’’’ติ? ‘‘โน เหตํ, ภนฺเต’’.
‘‘ตสฺมาติห, สุสิม, ยํ กิฺจิ รูปํ อตีตานาคตปจฺจุปฺปนฺนํ อชฺฌตฺตํ วา พหิทฺธา วา โอฬาริกํ วา สุขุมํ วา หีนํ วา ปณีตํ วา ยํ ทูเร สนฺติเก วา, สพฺพํ รูปํ เนตํ มม เนโสหมสฺมิ น เมโส อตฺตาติ; เอวเมตํ ยถาภูตํ สมฺมปฺปฺาย ทฏฺพฺพํ. ยา กาจิ เวทนา อตีตานาคตปจฺจุปฺปนฺนา อชฺฌตฺตํ วา พหิทฺธา วา โอฬาริกา วา สุขุมา วา หีนา วา ปณีตา วา ยา ทูเร สนฺติเก วา, สพฺพา เวทนา เนตํ มม เนโสหมสฺมิ น เมโส อตฺตาติ; เอวเมตํ ยถาภูตํ สมฺมปฺปฺาย ทฏฺพฺพํ. ยา กาจิ สฺา…เป… เย เกจิ สงฺขารา อตีตานาคตปจฺจุปฺปนฺนา อชฺฌตฺตํ วา พหิทฺธา วา โอฬาริกา วา สุขุมา วา หีนา วา ปณีตา วา เย ทูเร สนฺติเก วา, สพฺเพ สงฺขารา เนตํ มม เนโสหมสฺมิ น ¶ เมโส อตฺตาติ; เอวเมตํ ยถาภูตํ สมฺมปฺปฺาย ทฏฺพฺพํ. ยํ กิฺจิ วิฺาณํ อตีตานาคตปจฺจุปฺปนฺนํ อชฺฌตฺตํ วา พหิทฺธา วา โอฬาริกํ วา สุขุมํ วา หีนํ วา ปณีตํ วา ยํ ทูเร สนฺติเก วา, สพฺพํ วิฺาณํ เนตํ มม เนโสหมสฺมิ น เมโส อตฺตาติ; เอวเมตํ ยถาภูตํ สมฺมปฺปฺาย ทฏฺพฺพํ.
‘‘เอวํ ปสฺสํ, สุสิม, สุตวา อริยสาวโก รูปสฺมิมฺปิ นิพฺพินฺทติ, เวทนายปิ นิพฺพินฺทติ, สฺายปิ นิพฺพินฺทติ, สงฺขาเรสุปิ นิพฺพินฺทติ, วิฺาณสฺมิมฺปิ นิพฺพินฺทติ. นิพฺพินฺทํ วิรชฺชติ, วิราคา วิมุจฺจติ, วิมุตฺตสฺมึ วิมุตฺตมิติ าณํ โหติ. ‘ขีณา ชาติ, วุสิตํ พฺรหฺมจริยํ, กตํ กรณียํ, นาปรํ อิตฺถตฺตายา’ติ ปชานาติ.
‘‘‘ชาติปจฺจยา ¶ ชรามรณ’นฺติ, สุสิม, ปสฺสสี’’ติ? ‘‘เอวํ, ภนฺเต’’. ‘‘‘ภวปจฺจยา ชาตี’ติ, สุสิม, ปสฺสสี’’ติ? ‘‘เอวํ, ภนฺเต’’. ‘‘‘อุปาทานปจฺจยา ภโว’ติ, สุสิม, ปสฺสสี’’ติ? ‘‘เอวํ, ภนฺเต’’. ‘‘‘ตณฺหาปจฺจยา ¶ อุปาทาน’นฺติ, สุสิม, ปสฺสสี’’ติ? ‘‘เอวํ, ภนฺเต’’. ‘‘เวทนาปจฺจยา ตณฺหาติ… ผสฺสปจฺจยา เวทนาติ… สฬายตนปจฺจยา ผสฺโสติ… นามรูปปจฺจยา สฬายตนนฺติ… วิฺาณปจฺจยา นามรูปนฺติ… สงฺขารปจฺจยา วิฺาณนฺติ… อวิชฺชาปจฺจยา สงฺขาราติ, สุสิม, ปสฺสสี’’ติ? ‘‘เอวํ, ภนฺเต’’.
‘‘‘ชาตินิโรธา ¶ ชรามรณนิโรโธ’ติ, สุสิม, ปสฺสสี’’ติ? ‘‘เอวํ, ภนฺเต’’ ¶ . ‘‘‘ภวนิโรธา ชาตินิโรโธ’ติ สุสิม, ปสฺสสี’’ติ? ‘‘เอวํ, ภนฺเต’’. ‘‘อุปาทานนิโรธา ภวนิโรโธติ… ตณฺหานิโรธา อุปาทานนิโรโธติ… เวทนานิโรธา ตณฺหานิโรโธติ… ผสฺสนิโรธา เวทนานิโรโธติ… สฬายตนนิโรธา ผสฺสนิโรโธติ… นามรูปนิโรธา สฬายตนนิโรโธติ… วิฺาณนิโรธา นามรูปนิโรโธติ… สงฺขารนิโรธา วิฺาณนิโรโธติ… อวิชฺชานิโรธา สงฺขารนิโรโธติ, สุสิม, ปสฺสสี’’ติ? ‘‘เอวํ, ภนฺเต’’.
‘‘อปิ ปน ตฺวํ, สุสิม, เอวํ ชานนฺโต เอวํ ปสฺสนฺโต อเนกวิหิตํ อิทฺธิวิธํ ปจฺจนุโภสิ – เอโกปิ หุตฺวา พหุธา โหสิ, พหุธาปิ หุตฺวา เอโก โหสิ; อาวิภาวํ, ติโรภาวํ, ติโรกุฏฺฏํ ติโรปาการํ ติโรปพฺพตํ อสชฺชมาโน คจฺฉสิ, เสยฺยถาปิ อากาเส; ปถวิยาปิ อุมฺมุชฺชนิมุชฺชํ กโรสิ, เสยฺยถาปิ อุทเก; อุทเกปิ อภิชฺชมาโน คจฺฉสิ, เสยฺยถาปิ ปถวิยํ; อากาเสปิ ปลฺลงฺเกน กมสิ, เสยฺยถาปิ ปกฺขี สกุโณ; อิเมปิ จนฺทิมสูริเย เอวํมหิทฺธิเก เอวํมหานุภาเว ปาณินา ปริมสสิ ปริมชฺชสิ, ยาว พฺรหฺมโลกาปิ กาเยน วสํ วตฺเตสี’’ติ? ‘‘โน เหตํ, ภนฺเต’’.
‘‘อปิ ปน ตฺวํ, สุสิม, เอวํ ชานนฺโต เอวํ ปสฺสนฺโต ทิพฺพาย โสตธาตุยา วิสุทฺธาย อติกฺกนฺตมานุสิกาย อุโภ สทฺเท สุณสิ ทิพฺเพ จ มานุเส จ เย ทูเร สนฺติเก จา’’ติ? ‘‘โน ¶ เหตํ, ภนฺเต’’.
‘‘อปิ ¶ ปน ตฺวํ, สุสิม, เอวํ ชานนฺโต เอวํ ปสฺสนฺโต ปรสตฺตานํ ปรปุคฺคลานํ เจตสา เจโต ¶ ปริจฺจ ปชานาสิ – สราคํ วา จิตฺตํ สราคํ จิตฺตนฺติ ปชานาสิ…เป… วิมุตฺตํ วา จิตฺตํ วิมุตฺตํ จิตฺตนฺติ ปชานาสี’’ติ? ‘‘โน เหตํ, ภนฺเต’’.
‘‘อปิ ปน ตฺวํ, สุสิม, เอวํ ชานนฺโต เอวํ ปสฺสนฺโต อเนกวิหิตํ ปุพฺเพนิวาสํ อนุสฺสรสิ, เสยฺยถิทํ – เอกมฺปิ ชาตึ…เป… อิติ สาการํ สอุทฺเทสํ อเนกวิหิตํ ปุพฺเพนิวาสํ อนุสฺสรสี’’ติ? ‘‘โน เหตํ, ภนฺเต’’.
‘‘อปิ ปน ตฺวํ, สุสิม, เอวํ ชานนฺโต เอวํ ปสฺสนฺโต ทิพฺเพน จกฺขุนา วิสุทฺเธน อติกฺกนฺตมานุสเกน สตฺเต ปสฺสสิ จวมาเน…เป… ยถากมฺมูปเค สตฺเต ปชานาสี’’ติ? ‘‘โน เหตํ, ภนฺเต’’.
‘‘อปิ ¶ ปน ตฺวํ, สุสิม, เอวํ ชานนฺโต เอวํ ปสฺสนฺโต เย เต สนฺตา วิโมกฺขา อติกฺกมฺม รูเป, อารุปฺปา เต กาเยน ผุสิตฺวา วิหรสี’’ติ? ‘‘โน เหตํ, ภนฺเต’’.
‘‘เอตฺถ ทานิ, สุสิม, อิทฺจ เวยฺยากรณํ อิเมสฺจ ธมฺมานํ อสมาปตฺติ, อิทํ โน, สุสิม, กถ’’นฺติ?
อถ โข อายสฺมา สุสิโม ภควโต ปาเทสุ สิรสา นิปติตฺวา ภควนฺตํ เอตทโวจ – ‘‘อจฺจโย มํ, ภนฺเต, อจฺจคมา ยถาพาลํ ยถามูฬฺหํ ยถาอกุสลํ, ยฺวาหํ เอวํ สฺวากฺขาเต ธมฺมวินเย ธมฺมตฺเถนโก ปพฺพชิโต. ตสฺส เม, ภนฺเต, ภควา อจฺจยํ อจฺจยโต ปฏิคฺคณฺหาตุ อายตึ สํวรายา’’ติ.
‘‘ตคฺฆ ¶ ตฺวํ, สุสิม, อจฺจโย อจฺจคมา ยถาพาลํ ยถามูฬฺหํ ยถาอกุสลํ, โย ตฺวํ เอวํ สฺวากฺขาเต ธมฺมวินเย ธมฺมตฺเถนโก ปพฺพชิโต. เสยฺยถาปิ ¶ , สุสิม, โจรํ อาคุจารึ คเหตฺวา รฺโ ทสฺเสยฺยุํ – ‘อยํ เต, เทว, โจโร อาคุจารี, อิมสฺส ยํ อิจฺฉสิ ตํ ทณฺฑํ ปเณหี’ติ. ตเมนํ ราชา เอวํ วเทยฺย – ‘คจฺฉถ, โภ, อิมํ ปุริสํ ทฬฺหาย รชฺชุยา ปจฺฉาพาหํ คาฬฺหพนฺธนํ พนฺธิตฺวา ขุรมุณฺฑํ กริตฺวา ขรสฺสเรน ปณเวน รถิยาย รถิยํ สิงฺฆาฏเกน สิงฺฆาฏกํ ปริเนตฺวา ทกฺขิเณน ทฺวาเรน นิกฺขาเมตฺวา ทกฺขิณโต นครสฺส สีสํ ฉินฺทถา’ติ ¶ . ตเมนํ รฺโ ปุริสา ทฬฺหาย รชฺชุยา ปจฺฉาพาหํ คาฬฺหพนฺธนํ พนฺธิตฺวา ขุรมุณฺฑํ กริตฺวา ขรสฺสเรน ปณเวน รถิยาย รถิยํ สิงฺฆาฏเกน สิงฺฆาฏกํ ปริเนตฺวา ทกฺขิเณน ทฺวาเรน นิกฺขาเมตฺวา ทกฺขิณโต นครสฺส สีสํ ฉินฺเทยฺยุํ. ตํ กึ มฺสิ, สุสิม, อปิ นุ โส ปุริโส ตโตนิทานํ ทุกฺขํ โทมนสฺสํ ปฏิสํเวทิเยถา’’ติ? ‘‘เอวํ, ภนฺเต’’.
‘‘ยํ โข โส, สุสิม, ปุริโส ตโตนิทานํ ทุกฺขํ โทมนสฺสํ ปฏิสํเวทิเยถ [ปฏิสํเวทิเยถ วา, น วา ปฏิสํเวทิเยถ (ก.)]. ยา เอวํ สฺวากฺขาเต ธมฺมวินเย ธมฺมตฺเถนกสฺส ปพฺพชฺชา, อยํ ตโต ทุกฺขวิปากตรา จ กฏุกวิปากตรา จ, อปิ จ วินิปาตาย สํวตฺตติ. ยโต จ โข ตฺวํ, สุสิม, อจฺจยํ อจฺจยโต ทิสฺวา ยถาธมฺมํ ปฏิกโรสิ ตํ เต มยํ ปฏิคฺคณฺหาม. วุทฺธิ เหสา, สุสิม, อริยสฺส วินเย ¶ โย อจฺจยํ อจฺจยโต ทิสฺวา ยถาธมฺมํ ¶ ปฏิกโรติ, อายติฺจ [อายตึ (สฺยา. กํ.)] สํวรํ อาปชฺชตี’’ติ. ทสมํ.
มหาวคฺโค สตฺตโม.
ตสฺสุทฺทานํ –
ทฺเว อสฺสุตวตา วุตฺตา, ปุตฺตมํเสน จาปรํ;
อตฺถิราโค จ นครํ, สมฺมสํ นฬกลาปิยํ;
โกสมฺพี อุปยนฺติ จ, ทสโม สุสิเมน จาติ [ทสโม วุตฺโต สุสีเมนาติ (สี.)].
๘. สมณพฺราหฺมณวคฺโค
๑. ชรามรณสุตฺตํ
๗๑. เอวํ ¶ ¶ เม สุตํ – เอกํ สมยํ ภควา สาวตฺถิยํ วิหรติ เชตวเน อนาถปิณฺฑิกสฺส อาราเม. ตตฺร โข ภควา…เป… ‘‘เย หิ เกจิ, ภิกฺขเว ¶ , สมณา วา พฺราหฺมณา วา ชรามรณํ นปฺปชานนฺติ, ชรามรณสมุทยํ นปฺปชานนฺติ, ชรามรณนิโรธํ นปฺปชานนฺติ, ชรามรณนิโรธคามินึ ปฏิปทํ นปฺปชานนฺติ, น เม เต, ภิกฺขเว, สมณา วา พฺราหฺมณา วา สมเณสุ วา สมณสมฺมตา พฺราหฺมเณสุ วา พฺราหฺมณสมฺมตา, น จ ปน เต อายสฺมนฺโต สามฺตฺถํ วา พฺรหฺมฺตฺถํ วา ทิฏฺเว ธมฺเม สยํ อภิฺา สจฺฉิกตฺวา อุปสมฺปชฺช วิหรนฺติ.
‘‘เย จ โข เกจิ, ภิกฺขเว, สมณา วา พฺราหฺมณา วา ชรามรณํ ปชานนฺติ…เป… ปฏิปทํ ปชานนฺติ, เต โข เม, ภิกฺขเว, สมณา วา พฺราหฺมณา วา สมเณสุ เจว สมณสมฺมตา พฺราหฺมเณสุ จ พฺราหฺมณสมฺมตา, เต จ ปนายสฺมนฺโต สามฺตฺถฺจ พฺรหฺมฺตฺถฺจ ทิฏฺเว ธมฺเม สยํ อภิฺา สจฺฉิกตฺวา อุปสมฺปชฺช วิหรนฺตี’’ติ. (สุตฺตนฺโต เอโก). ปมํ.
๒-๑๑. ชาติสุตฺตาทิทสกํ
๗๒. สาวตฺถิยํ ¶ วิหรติ…เป… ชาตึ นปฺปชานนฺติ…เป….
(๓) ภวํ นปฺปชานนฺติ…เป….
(๔) อุปาทานํ นปฺปชานนฺติ…เป….
(๕) ตณฺหํ นปฺปชานนฺติ…เป….
(๖) เวทนํ นปฺปชานนฺติ…เป….
(๗) ผสฺสํ ¶ นปฺปชานนฺติ…เป….
(๘) สฬายตนํ นปฺปชานนฺติ…เป….
(๙) นามรูปํ ¶ นปฺปชานนฺติ…เป….
(๑๐) วิฺาณํ นปฺปชานนฺติ…เป….
(๑๑) ‘‘สงฺขาเร ¶ นปฺปชานนฺติ, สงฺขารสมุทยํ นปฺปชานนฺติ, สงฺขารนิโรธํ นปฺปชานนฺติ, สงฺขารนิโรธคามินึ ปฏิปทํ นปฺปชานนฺติ…เป… สงฺขาเร ปชานนฺติ…เป… สยํ อภิฺา สจฺฉิกตฺวา อุปสมฺปชฺช วิหรนฺตี’’ติ. เอกาทสมํ.
สมณพฺราหฺมณวคฺโค อฏฺโม.
ตสฺสุทฺทานํ –
ปจฺจเยกาทส วุตฺตา, จตุสจฺจวิภชฺชนา;
สมณพฺราหฺมณวคฺโค, นิทาเน ภวติ อฏฺโม.
วคฺคุทฺทานํ –
พุทฺโธ อาหาโร ทสพโล, กฬาโร คหปติปฺจโม;
ทุกฺขวคฺโค มหาวคฺโค, อฏฺโม สมณพฺราหฺมโณติ.
๙. อนฺตรเปยฺยาลํ
๑. สตฺถุสุตฺตํ
๗๓. สาวตฺถิยํ ¶ ¶ วิหรติ…เป… ‘‘ชรามรณํ, ภิกฺขเว, อชานตา อปสฺสตา ยถาภูตํ ชรามรเณ ยถาภูตํ าณาย สตฺถา ปริเยสิตพฺโพ; ชรามรณสมุทยํ อชานตา อปสฺสตา ยถาภูตํ ชรามรณสมุทเย ยถาภูตํ ¶ าณาย สตฺถา ปริเยสิตพฺโพ; ชรามรณนิโรธํ อชานตา อปสฺสตา ยถาภูตํ ชรามรณนิโรเธ ยถาภูตํ าณาย สตฺถา ปริเยสิตพฺโพ; ชรามรณนิโรธคามินึ ปฏิปทํ อชานตา อปสฺสตา ยถาภูตํ ชรามรณนิโรธคามินิยา ปฏิปทาย ยถาภูตํ าณาย สตฺถา ปริเยสิตพฺโพ’’ติ. (สุตฺตนฺโต เอโก). ปมํ.
(สพฺเพสํ เปยฺยาโล เอวํ วิตฺถาเรตพฺโพ)
๒-๑๑. ทุติยสตฺถุสุตฺตาทิทสกํ
(๒) ชาตึ ¶ , ภิกฺขเว, อชานตา อปสฺสตา ยถาภูตํ…เป….
(๓) ภวํ, ภิกฺขเว, อชานตา อปสฺสตา ยถาภูตํ…เป….
(๔) อุปาทานํ, ภิกฺขเว, อชานตา อปสฺสตา ยถาภูตํ…เป….
(๕) ตณฺหํ, ภิกฺขเว, อชานตา อปสฺสตา ยถาภูตํ…เป….
(๖) เวทนํ, ภิกฺขเว, อชานตา อปสฺสตา ยถาภูตํ…เป….
(๗) ผสฺสํ, ภิกฺขเว, อชานตา อปสฺสตา ยถาภูตํ…เป….
(๘) สฬายตนํ ¶ , ภิกฺขเว, อชานตา อปสฺสตา ยถาภูตํ…เป….
(๙) นามรูปํ, ภิกฺขเว, อชานตา อปสฺสตา ยถาภูตํ…เป….
(๑๐) วิฺาณํ, ภิกฺขเว, อชานตา อปสฺสตา ยถาภูตํ…เป….
(๑๑) ‘‘สงฺขาเร, ภิกฺขเว, อชานตา อปสฺสตา ยถาภูตํ สงฺขาเรสุ ยถาภูตํ าณาย สตฺถา ปริเยสิตพฺโพ; สงฺขารสมุทยํ อชานตา อปสฺสตา ยถาภูตํ สงฺขารสมุทเย ยถาภูตํ าณาย สตฺถา ปริเยสิตพฺโพ; สงฺขารนิโรธํ อชานตา อปสฺสตา ยถาภูตํ ¶ สงฺขารนิโรเธ ยถาภูตํ าณาย สตฺถา ปริเยสิตพฺโพ; สงฺขารนิโรธคามินึ ปฏิปทํ อชานตา อปสฺสตา ยถาภูตํ สงฺขารนิโรธคามินิยา ปฏิปทาย ยถาภูตํ าณาย สตฺถา ปริเยสิตพฺโพ’’ติ. เอกาทสมํ.
(สพฺเพสํ จตุสจฺจิกํ กาตพฺพํ).
๒-๑๒. สิกฺขาสุตฺตาทิเปยฺยาลเอกาทสกํ
(๒) ‘‘ชรามรณํ ¶ , ภิกฺขเว, อชานตา อปสฺสตา ยถาภูตํ ชรามรเณ ยถาภูตํ าณาย สิกฺขา กรณียา.
(เปยฺยาโล. จตุสจฺจิกํ กาตพฺพํ).
(๓) ชรามรณํ, ภิกฺขเว, อชานตา…เป… โยโค กรณีโย…เป….
(๔) ชรามรณํ, ภิกฺขเว, อชานตา…เป… ฉนฺโท ¶ กรณีโย…เป….
(๕) ชรามรณํ, ภิกฺขเว, อชานตา…เป… อุสฺโสฬฺหี กรณียา…เป….
(๖) ชรามรณํ ¶ , ภิกฺขเว, อชานตา…เป… อปฺปฏิวานี กรณียา…เป….
(๗) ชรามรณํ, ภิกฺขเว, อชานตา…เป… อาตปฺปํ กรณียํ…เป….
(๘) ชรามรณํ, ภิกฺขเว, อชานตา…เป… วีริยํ กรณียํ…เป….
(๙) ชรามรณํ, ภิกฺขเว, อชานตา…เป… สาตจฺจํ กรณียํ…เป….
(๑๐) ชรามรณํ, ภิกฺขเว, อชานตา…เป… สติ กรณียา…เป….
(๑๑) ชรามรณํ, ภิกฺขเว, อชานตา…เป… สมฺปชฺํ กรณียํ…เป….
(๑๒) ชรามรณํ, ภิกฺขเว, อชานตา…เป… อปฺปมาโท กรณีโย…เป….
อนฺตรเปยฺยาโล นวโม.
ตสฺสุทฺทานํ –
สตฺถา สิกฺขา จ โยโค จ, ฉนฺโท อุสฺโสฬฺหิปฺจมี;
อปฺปฏิวานิ อาตปฺปํ, วีริยํ ¶ สาตจฺจมุจฺจติ;
สติ จ สมฺปชฺฺจ, อปฺปมาเทน ทฺวาทสาติ.
สุตฺตนฺตา อนฺตรเปยฺยาลา นิฏฺิตา.
ปเร ¶ เต ทฺวาทส โหนฺติ, สุตฺตา ทฺวตฺตึส สตานิ;
จตุสจฺเจน เต วุตฺตา, เปยฺยาลอนฺตรมฺหิ เยติ [เปยฺยาลา อนฺตรมฺหิ เยติ (สี. สฺยา. กํ.)].
อนฺตรเปยฺยาเลสุ อุทฺทานํ สมตฺตํ.
นิทานสํยุตฺตํ สมตฺตํ.