📜
นโม ตสฺส ภควโต อรหโต สมฺมาสมฺพุทฺธสฺส
สํยุตฺตนิกาเย
นิทานวคฺคฏีกา
๑. นิทานสํยุตฺตํ
๑. พุทฺธวคฺโค
๑. ปฏิจฺจสมุปฺปาทสุตฺตวณฺณนา
๑. ทุติยสุตฺตาทีนิปิ ¶ ¶ ปฏิจฺจสมุปฺปาทวเสเนว เทสิตานีติ อาห ‘‘ปมํ ปฏิจฺจสมุปฺปาทสุตฺต’’นฺติ. ตตฺราติ ปทํ เย เทสกาลา อิธ วิหรณกิริยาย วิเสสนภาเวน วุตฺตา, เตสํ ปริทีปนนฺติ ทสฺเสนฺโต ‘‘ยํ สมยํ…เป… ทีเปตี’’ติ อาห. ตํ-สทฺโท หิ วุตฺตสฺส อตฺถสฺส ปฏินิทฺเทโส, ตสฺมา อิธ เทสสฺส กาลสฺส วา ปฏินิทฺเทโส ภวิตุํ อรหติ, น อฺสฺส. อยํ ตาว ตตฺรสทฺทสฺส ปฏินิทฺเทสภาเว อตฺถวิภาวนา. ยสฺมา ปน อีทิเสสุ าเนสุ ตตฺรสทฺโท ธมฺมเทสนาวิสิฏฺํ เทสํ กาลฺจ วิภาเวติ, ตสฺมา วุตฺตํ ‘‘ภาสิตพฺพยุตฺเต วา เทสกาเล’’ติ ¶ . เตน ตตฺราติ ยตฺถ ภควา ธมฺมเทสนตฺถํ ภิกฺขู อาลปิ อภาสิ, ตาทิเส เทเส, กาเล วาติ อตฺโถ. น หีติอาทินา ตเมวตฺถํ สมตฺเถติ.
นนุ จ ยตฺถ ิโต ภควา ‘‘อกาโล โข ตาวา’’ติอาทินา พาหิยสฺส ธมฺมเทสนํ ปฏิกฺขิปิ, ตตฺเถว อนฺตรวีถิยํ ิโตว ตสฺส ธมฺมํ ¶ เทเสสีติ? สจฺจเมตํ. อเทเสตพฺพกาเล อเทสนาย หิ อิทํ อุทาหรณํ. เตนาห ‘‘อกาโล โข ตาวา’’ติ. ยํ ปน ตตฺถ วุตฺตํ ‘‘อนฺตรฆรํ ปวิฏฺมฺหา’’ติ, ตมฺปิ ตสฺส อกาลภาวสฺเสว ปริยาเยน ทสฺสนตฺถํ วุตฺตํ. ตสฺส หิ ตทา อทฺธานปริสฺสเมน รูปกาเย อกมฺมฺตา อโหสิ, พลวปีติเวเคน นามกาเย. ตทุภยสฺส วูปสมํ อาคเมนฺโต ปปฺจปริหารตฺถํ ภควา ‘‘อกาโล โข’’ติ ปริยาเยน ปฏิกฺขิปิ. อเทเสตพฺพเทเส อเทสนาย ปน อุทาหรณํ ‘‘อถ โข ภควา มคฺคา โอกฺกมฺม อฺตรสฺมึ รุกฺขมูเล นิสีทิ, วิหารโต นิกฺขมิตฺวา วิหารปจฺฉายายํ ปฺตฺเต อาสเน นิสีที’’ติ เอวมาทิกํ อิธ อาทิสทฺเทน สงฺคหิตํ. ‘‘ส โข โส ภิกฺขเว พาโล อิธ ปาปานิ กมฺมานิ กริตฺวา’’ติ เอวมาทีสุ (ม. นิ. ๓.๒๔๘) ปทปูรณมตฺเต โข-สทฺโท, ‘‘ทุกฺขํ โข อคารโว วิหรติ อปฺปติสฺโส’’ติอาทีสุ (อ. นิ. ๔.๒๑) อวธารเณ, ‘‘กิตฺตาวตา นุ โข, อาวุโส, สตฺถุ ปวิวิตฺตสฺส วิหรโต สาวกา วิเวกํ นานุสิกฺขนฺตี’’ติอาทีสุ (ม. นิ. ๑.๓๑) อาทิกาลตฺเถ, วากฺยารมฺเภติ อตฺโถ. ตตฺถ ปทปูรเณน วจนาลงฺการมตฺตํ กตํ โหติ, อาทิกาลตฺเถน วากฺยสฺส อุปฺาสมตฺตํ, อวธารณตฺเถน ปน นิยมทสฺสนํ. ‘‘ตสฺมา อามนฺเตสิ เอวา’’ติ อามนฺตเน นิยโม ทสฺสิโต โหตีติ.
‘‘ภควาติ โลกครุทีปน’’นฺติ กสฺมา วุตฺตํ, นนุ ปุพฺเพ ‘‘ภควา’’ติ ปทํ วุตฺตนฺติ? ยทิปิ ปุพฺเพ วุตฺตํ, ตํ ปน ยถาวุตฺตฏฺาเน วิหรณกิริยาย กตฺตุวิเสสทสฺสนปรํ, น อามนฺตนกิริยาย, อิธ ปน อามนฺตนกิริยาย, ตสฺมา ตทตฺถํ ปุน ภควาติ ปาฬิยํ วุตฺตนฺติ. ตสฺสตฺถํ ทสฺเสตุํ ‘‘ภควาติ โลกครุทีปน’’นฺติ อาห. กถาสวนยุตฺตปุคฺคลวจนนฺติ วกฺขมานาย ปฏิจฺจสมุปฺปาทเทสนาย สวนโยคฺยปุคฺคลวจนํ. จตูสุปิ ปริสาสุ ภิกฺขู เอว เอทิสานํ เทสนานํ วิเสเสน ภาชนภูตาติ สาติสเยน สาสนสมฺปฏิคฺคาหกภาวทสฺสนตฺถํ อิธ ภิกฺขุคหณนฺติ ทสฺเสตฺวา อิทานิ สทฺทตฺถํ ทสฺเสตุํ ‘‘อปิจา’’ติ อาห. ตตฺถ ภิกฺขโกติ ภิกฺขูติ ภิกฺขนสีลตฺตา ภิกฺขนธมฺมตฺตา ภิกฺขูติ อตฺโถ. ภิกฺขาจริยํ อชฺฌุปคโตติ พุทฺธาทีหิปิ อชฺฌุปคตํ ภิกฺขาจริยํ อฺุฉาจริยํ อชฺฌุปคตตฺตา อนุฏฺิตตฺตา ภิกฺขุ. โย หิ โกจิ อปฺปํ วา มหนฺตํ วา โภคกฺขนฺธํ ปหาย อคารสฺมา อนคาริยํ ปพฺพชิโต, โส กสิโครกฺขาทีหิ ¶ ¶ ชีวิกกปฺปนํ หิตฺวา ลิงฺคสมฺปฏิจฺฉเนเนว ภิกฺขาจริยํ อชฺฌุปคตตฺตา ภิกฺขุ. ปรปฏิพทฺธชีวิกตฺตา วา วิหารมชฺเฌ กาชภตฺตํ ภฺุชมาโนปิ ภิกฺขาจริยํ อชฺฌุปคโตติ ภิกฺขุ ปิณฺฑิยาโลปโภชนํ นิสฺสาย ปพฺพชฺชาย อุสฺสาหชาตตฺตา วา ภิกฺขาจริยํ อชฺฌุปคโตติ ภิกฺขูติ เอวเมตฺถ อตฺโถ ทฏฺพฺโพ.
อาทินา นเยนาติ ‘‘ภินฺนปฏธโรติ ภิกฺขุ, ภินฺทติ ปาปเก อกุสเล ธมฺเมติ ภิกฺขุ, ภินฺนตฺตา ปาปกานํ อกุสลานํ ธมฺมานํ ภิกฺขู’’ติอาทินา วิภงฺเค (วิภ. ๕๐๙) อาคตนเยน. าปเนติ อวโพธเน, ปฏิเวทเนติ อตฺโถ. ภิกฺขนสีลตา, น กสิวาณิชฺชาทีหิ ชีวนสีลตา. ภิกฺขนธมฺมตา ‘‘อุทฺทิสฺส อริยา ติฏฺนฺตี’’ติ (ชา. ๑.๗.๕๙) เอวํ วุตฺตภิกฺขนสภาวตา, น ยาจนาโกหฺสภาวตา. ภิกฺขเน สาธุการิตา ‘‘อุตฺติฏฺเ นปฺปมชฺเชยฺยา’’ติ (ธ. ป. ๑๖๘) วจนํ อนุสฺสริตฺวา ตตฺถ อปฺปมชฺชตา. อถ วา สีลํ นาม ปกติสภาโว. อิธ ปน ตถาธิฏฺานํ. ธมฺโมติ วตํ. อปเร ปน ‘‘สีลํ นาม วตวเสน สมาทานํ. ธมฺโม นาม ปเวณิ-อาคตํ จาริตฺตํ. สาธุการิตา สกฺกจฺจการิตา อาทรกิริยา’’ติ วณฺเณนฺติ.
หีนาธิกชนเสวิตวุตฺตินฺติ เย ภิกฺขุภาเว ิตาปิ ชาติมทาทิวเสน อุทฺธตา อุนฺนฬา, เย จ คิหิภาเว ปเรสุ อตฺถิกภาวมฺปิ อนุปคตตาย ภิกฺขาจริยํ ปรมกาปฺํ มฺนฺติ, เตสํ อุภเยสมฺปิ ยถากฺกมํ ‘‘ภิกฺขโว’’ติ วจเนน หีนชเนหิ ทลิทฺเทหิ ปรมกาปฺตํ ปตฺเตหิ ปรกุเลสุ ภิกฺขาจริยาย ชีวิกํ กปฺเปนฺเตหิ เสวิตํ วุตฺตึ ปกาเสนฺโต อุทฺธตภาวนิคฺคหํ กโรติ, อธิกชเนหิ อุฬารโภคขตฺติยกุลาทิโต ปพฺพชิเตหิ พุทฺธาทีหิ อาชีวโสธนตฺถํ เสวิตํ วุตฺตึ ปกาเสนฺโต ทีนภาวนิคฺคหํ กโรตีติ โยเชตพฺพํ. ยสฺมา ‘‘ภิกฺขโว’’ติ วจนํ อามนฺตนภาวโต อภิมุขีกรณํ, ปกรณโต สามตฺถิยโต จ สุสฺสูสาชนนํ, สกฺกจฺจสวนมนสิการนิโยชนฺจ โหติ, ตสฺมา ตมตฺถํ ทสฺเสนฺโต ‘‘ภิกฺขโวติ อิมินา’’ติอาทิมาห.
ตตฺถ สาธุกํ มนสิกาเรปีติ สาธุกํ สวเน สาธุกํ มนสิกาเร จ. กถํ ปวตฺติตา สวนาทโย สาธุกํ ปวตฺติตา โหนฺตีติ? ‘‘อทฺธา อิมาย ¶ ปฏิปตฺติยา สกลสาสนสมฺปตฺติ หตฺถคตา ภวิสฺสตี’’ติ อาทรคารวโยเคน กถาทีสุ อปริภวาทินา จ. วุตฺตฺหิ ‘‘ปฺจหิ, ภิกฺขเว, ธมฺเมหิ สมนฺนาคโต สุณนฺโต สทฺธมฺมํ ภพฺโพ นิยามํ โอกฺกมิตุํ กุสเลสุ ธมฺเมสุ สมฺมตฺตํ. กตเมหิ ปฺจหิ? น กถํ ปริโภติ, น กถิกํ ปริโภติ, น อตฺตานํ ปริโภติ ¶ , อวิกฺขิตฺตจิตฺโต ธมฺมํ สุณาติ เอกคฺคจิตฺโต, โยนิโส จ มนสิ กโรติ. อิเมหิ โข, ภิกฺขเว, ปฺจหิ ธมฺเมหิ สมนฺนาคโต สุณนฺโต สทฺธมฺมํ ภพฺโพ นิยามํ โอกฺกมิตุํ กุสเลสุ ธมฺเมสุ สมฺมตฺต’’นฺติ (อ. นิ. ๕.๑๕๑). เตนาห ‘‘สาธุกํ มนสิการายตฺตา หิ สาสนสมฺปตฺตี’’ติ. สาสนสมฺปตฺติ นาม สีลาทินิปฺผตฺติ. ปมํ อุปฺปนฺนตฺตา อธิคมวเสน. สตฺถุจริยานุวิธายกตฺตา สีลาทิคุณานุฏฺาเนน. ติณฺณํ ยานานํ วเสน อนุธมฺมปฏิปตฺติสมฺภวโต สกลสาสนปฏิคฺคาหกตฺตา.
สนฺติกตฺตาติ สมีปภาวโต. สนฺติกาวจรตฺตาติ สพฺพกาลํ สํวุตฺติภาวโต. ยถานุสิฏฺนฺติ อนุสาสนิยานุรูปํ, อนุสาสนึ อนวเสสโต ปฏิคฺคเหตฺวาติ อตฺโถ. เอกจฺเจ ภิกฺขูติ เย ปฏิจฺจสมุปฺปาทธมฺเม เทสนาปสุตา, เต. ปุพฺเพ ‘‘สพฺพปริสสาธารณา หิ ภควโต ธมฺมเทสนา’’ติอาทินา ภิกฺขูนํ เอว อามนฺตนการณํ ทสฺเสตฺวา อิทานิ ภิกฺขู อามนฺเตตฺวา ธมฺมเทสนาย ปโยชนํ ทสฺเสตุํ กิมตฺถํ ปน ภควาติ โจทนํ สมุฏฺาเปติ. ตตฺถ อฺํ จินฺเตนฺตาติ อฺวิหิตา. วิกฺขิตฺตจิตฺตาติ อสมาหิตจิตฺตา. ธมฺมํ ปจฺจเวกฺขนฺตาติ หิยฺโย ตโต ปรทิวเสสุ วา สุตธมฺมํ ปติ มนสา อเวกฺขนฺตา. ภิกฺขู อามนฺเตตฺวา ธมฺเม เทสิยมาเน อาทิโต ปฏฺาย เทสนํ สลฺลกฺเขตุํ สกฺโกตีติ อิมเมวตฺถํ พฺยติเรกมุเขน ทสฺเสตุํ ‘‘เต อนามนฺเตตฺวา’’ติอาทิ วุตฺตํ.
ภิกฺขโวติ จ สนฺธิวเสน อิ-การโลโป ทฏฺพฺโพ ‘‘ภิกฺขโว อิตี’’ติ, อยฺหิ อิติสทฺโท เหตุปริสมาปนาทิปทตฺถวิปริยายปการาวธารณนิทสฺสนาทิอเนกตฺถปเภโท. ตถา เหส ‘‘รุปฺปตีติ โข, ภิกฺขเว, ตสฺมา ‘รูป’นฺติ วุจฺจตี’’ติอาทีสุ (สํ. นิ. ๓.๗๙) เหตุมฺหิ ทิสฺสติ, ‘‘ตสฺมาติห เม, ภิกฺขเว, ธมฺมทายาทา ภวถ, มา อามิสทายาทา’’ติอาทีสุ (ม. นิ. ๑.๒๙) ปริสมาปเน, ‘‘อิติ วา เอวรูปา วิสูกทสฺสนา ปฏิวิรโต’’ติอาทีสุ (ที. นิ. ๑.๑๓) อาทิอตฺเถ ‘‘มาคณฺฑิโยติ ตสฺส พฺราหฺมณสฺส สงฺขา สมฺา ปฺตฺติ ¶ โวหาโร นามํ นามกมฺมํ นามเธยฺยํ นิรุตฺติ พฺยฺชนํ อภิลาโป’’ติอาทีสุ (มหานิ. ๗๓, ๗๕) ปทตฺถวิปริยาเย, ‘‘อิติ โข, ภิกฺขเว, สปฺปฏิภโย พาโล, อปฺปฏิภโย ปณฺฑิโต. สอุปทฺทโว พาโล, อนุปทฺทโว ปณฺฑิโต’’ติอาทีสุ (ม. นิ. ๓.๑๒๔) ปกาเร, ‘‘อตฺถิ อิทปฺปจฺจยา ชรามรณนฺติ อิติ ปุฏฺเน สตา, อานนฺท, อตฺถีติสฺส วจนียํ. กึ ปจฺจยา ชรามรณนฺติ อิติ เจ วเทยฺย, ชาติปจฺจยา ชรามรณนฺติ อิจฺจสฺส วจนีย’’นฺติอาทีสุ (ที. นิ. ๒.๙๖) อวธารเณ, ‘‘สพฺพมตฺถีติ โข, กจฺจาน, อยเมโก อนฺโต, สพฺพํ นตฺถีติ อยํ ทุติโย อนฺโต’’ติอาทีสุ (สํ. นิ. ๒.๑๕; ๓.๙๐) นิทสฺสเน ¶ . อิธาปิ นิทสฺสเน เอว ทฏฺพฺโพ. ภิกฺขโวติ อามนฺตนากาโร ตเมส อิติ-สทฺโท นิทสฺเสติ ‘‘ภิกฺขโวติ อามนฺเตสี’’ติ. อิมินา นเยน ภทฺทนฺเตติอาทีสุปิ ยถารหํ อิติสทฺทสฺส อตฺโถ เวทิตพฺโพ.
ปุพฺเพ ‘‘ภควา อามนฺเตสี’’ติ วุตฺตตฺตา ภควโต ปจฺจสฺโสสุนฺติ อิธ ภควโตติ สามิวจนํ อามนฺตนเมว สมฺพนฺธีอนฺตรํ อเปกฺขตีติ อิมินา อธิปฺปาเยน ‘‘ภควโต อามนฺตนํ ปฏิอสฺโสสุ’’นฺติ วุตฺตํ. ภควโตติ อิทํ ปน ปฏิสฺสวสมฺพนฺเธน สมฺปทานวจนํ. เอตฺตาวตา ยํ กาลเทสเทสกปริสาปเทสปฏิมณฺฑิตํ นิทานํ ภาสิตนฺติ สมฺพนฺโธ. เอตฺถาห – กิมตฺถํ ปน ธมฺมวินยสงฺคเห กริยมาเน นิทานวจนํ, นนุ ภควตา ภาสิตวจนสฺเสว สงฺคโห กาตพฺโพติ? วุจฺจเต – เทสนาย ิติอสมฺโมสสทฺเธยฺยภาวสมฺปาทนตฺถํ. กาลเทสเทสกนิมิตฺตปริสาปเทเสหิ อุปนิพนฺธิตฺวา ปิตา หิ เทสนา จิรฏฺิติกา โหติ อสมฺโมสธมฺมา สทฺเธยฺยา จ, เทสกาลกตฺตุโสตุนิมิตฺเตหิ อุปนิพนฺโธ วิย โวหารวินิจฺฉโย. เตเนว จายสฺมตา มหากสฺสเปน ‘‘ปฏิจฺจสมุปฺปาทสุตฺตํ, อาวุโส อานนฺท, กตฺถ ภาสิต’’นฺติอาทินา เทสาทิปุจฺฉาสุ กตาสุ ตาสํ วิสฺสชฺชนํ กโรนฺเตน ธมฺมภณฺฑาคาริเกน ‘‘เอวํ เม สุต’’นฺติ อายสฺมตา อานนฺเทน อิมสฺส สุตฺตสฺส นิทานํ ภาสิตํ.
อปิจ สตฺถุ สมฺปตฺติปกาสนตฺถํ นิทานวจนํ. ตถาคตสฺส หิ ภควโต ปุพฺพรจนานุมานาคมตกฺกาภาวโต สมฺมาสมฺพุทฺธภาวสิทฺธิ. น หิ สมฺมาสมฺพุทฺธสฺส ¶ ปุพฺพรจนาทีหิ อตฺโถ อตฺถิ, สพฺพตฺถ อปฺปฏิหตาณจารตาย เอกปฺปมาณตฺตา จ เยฺยธมฺเมสุ. ตถา อาจริยมุฏฺิธมฺมมจฺฉริยสตฺถุสาวกานุโรธาภาวโต ขีณาสวตฺตสิทฺธิ. น หิ สพฺพโส ขีณาสวสฺส เต สมฺภวนฺตีติ สุวิสุทฺธา จสฺส ปรานุคฺคหปฺปวตฺติ, เอวํ เทสกสํกิเลสภูตานํ ทิฏฺิสีลสมฺปทาทูสกานํ อวิชฺชาตณฺหานํ อจฺจนฺตาภาวสํสูจเกหิ าณสมฺปทาปหานสมฺปทาภิพฺยฺชนเกหิ จ สํพุทฺธวิสุทฺธภาเวหิ ปุริมเวสารชฺชทฺวยสิทฺธิ, ตโต เอว จ อนฺตรายิกนิยฺยานิกธมฺเมสุ สมฺโมหาภาวสิทฺธิโต ปจฺฉิมเวสารชฺชทฺวยสิทฺธีติ ภควโต จตุเวสารชฺชสมนฺนาคโม อตฺตหิตปรหิตปฏิปตฺติ จ นิทานวจเนน ปกาสิตา โหติ, ตตฺถ ตตฺถ สมฺปตฺตปริสาย อชฺฌาสยานุรูปํ านุปฺปตฺติกปฏิภาเนน ธมฺมเทสนาทีปนโต, อิธ ปน มูลทฺวยวเสน อนฺตทฺวยรหิตสฺส ติสนฺธิกาลพนฺธสฺส จตุพฺพิธนยสงฺเขปคมฺภีรภาวยุตฺตสฺส ปฏิจฺจสมุปฺปาทสฺส โพธิยา นิทสฺสนโต จาติ โยเชตพฺพํ. เตน วุตฺตํ ‘‘สตฺถุ สมฺปตฺติปกาสนตฺถํ นิทานวจน’’นฺติ.
ตถา ¶ สาสนสมฺปตฺติปกาสนตฺถํ นิทานวจนํ. าณกรุณาปริคฺคหิตสพฺพกิริยสฺส หิ ภควโต นตฺถิ นิรตฺถิกา ปวตฺติ, อตฺตหิตตฺถา วา, ตสฺมา ปเรสํ เอว อตฺถาย ปวตฺตสพฺพกิริยสฺส สมฺมาสมฺพุทฺธสฺส สกลมฺปิ กายวจีมโนกมฺมํ ยถาปวตฺตํ วุจฺจมานํ ทิฏฺธมฺมิกสมฺปรายิกปรมตฺเถหิ ยถารหํ สตฺตานํ อนุสาสนฏฺเน สาสนํ, น กพฺพรจนา. ตยิทํ สตฺถุจริตํ กาลเทสเทสกปริสาปเทเสหิ สทฺธึ ตตฺถ ตตฺถ นิทานวจเนหิ ยถารหํ ปกาสียติ, อิธ ปน ทฺวาทสปทิกปจฺจยาการวิภาวเนน เตน. เตน วุตฺตํ ‘‘สาสนสมฺปตฺติปกาสนตฺถํ นิทานวจน’’นฺติ.
อปิจ สตฺถุ ปมาณภาวปฺปกาสเนน สาสนสฺส ปมาณภาวทสฺสนตฺถํ นิทานวจนํ, ตฺจสฺส ปมาณภาวทสฺสนํ เหฏฺา วุตฺตนยานุสาเรน ‘‘ภควา’’ติ จ อิมินา ปเทน วิภาวิตนฺติ เวทิตพฺพํ. ‘‘ภควา’’ติ จ อิมินา ตถาคตสฺส ราคโทสโมหาทิ-สพฺพสํกิเลสมลทุจฺจริตาทิโทสปฺปหานทีปเนน วจเนน อนฺสาธารณสุปริสุทฺธาณกรุณาทิคุณวิเสสโยคปริทีปเนน ตโต เอว สพฺพสตฺตุตฺตมภาวทีปเนน อยมตฺโถ สพฺพถา ปกาสิโต โหตีติ. อิทเมตฺถ นิทานวจเน ปโยชนนิทสฺสนํ.
นิกฺขิตฺตสฺสาติ ¶ เทสิตสฺส. เทสนาปิ หิ เทเสตพฺพสฺส สีลาทิอตฺถสฺส วิเนยฺยสนฺตาเนสุ นิกฺขิปนโต ‘‘นิกฺเขโป’’ติ วุจฺจตีติ ‘‘สุตฺตนิกฺเขปํ ตาว วิจาเรตฺวา วุจฺจมานา ปากฏา โหตี’’ติ สามฺโต ภควโต เทสนาย สมุฏฺานสฺส วิภาคํ ทสฺเสตฺวา ‘‘เอตฺถายํ เทสนา เอวํสมุฏฺานา’’ติ เทสนาย สมุฏฺาเน ทสฺสิเต สุตฺตสฺส สมฺมเทว นิทานปริชานเนน วณฺณนาย สุวิฺเยฺยตฺตา วุตฺตํ. ตโต เหฏฺา ‘‘กสฺมา ภควตา ปฏิจฺจสมุปฺปาทวเสเนว เทสนา อารทฺธา’’ติ เกนจิ โจทนาย กตาย ‘‘ปรชฺฌาสโยยํ สุตฺตนิกฺเขโป’’ติ ปริหาโร สุกถิโต โหติ. ตตฺถ ยถา อเนกสตอเนกสหสฺสเภทานิปิ สุตฺตนฺตานิ สํกิเลสภาคิยาทิปธานนเยน โสฬสวิธตํ นาติวตฺตนฺติ, เอวํ อตฺตชฺฌาสยาทิสุตฺตนิกฺเขปวเสน จตุพฺพิธภาวนฺติ อาห ‘‘จตฺตาโร หิ สุตฺตนิกฺเขปา’’ติ. เอตฺถ จ ยถา อตฺตชฺฌาสยสฺส อฏฺุปฺปตฺติยา จ ปรชฺฌาสยปุจฺฉาหิ สทฺธึ สํสคฺคเภโท สมฺภวติ ‘‘อตฺตชฺฌาสโย จ ปรชฺฌาสโย จ, อตฺตชฺฌาสโย จ ปุจฺฉาวสิโก จ, อตฺตชฺฌาสโย จ ปรชฺฌาสโย จ ปุจฺฉาวสิโก จ, อฏฺุปฺปตฺติโก จ ปรชฺฌาสโย จ, อฏฺุปฺปตฺติโก จ ปุจฺฉาวสิโก จ, อฏฺุปฺปตฺติโก จ ปรชฺฌาสโย จ ปุจฺฉาวสิโก จา’’ติ อชฺฌาสยปุจฺฉานุสนฺธิสมฺภวโต, เอวํ ยทิปิ อฏฺุปฺปตฺติยา อชฺฌาสเยนปิ สํสคฺคเภโท สมฺภวติ, อตฺตชฺฌาสยาทีหิ ปน ปุรโต ิเตหิ อฏฺุปฺปตฺติยา สํสคฺโค นตฺถีติ. นยิธ นิรวเสโส วิตฺถารนโย สมฺภวตีติ ‘‘จตฺตาโร หิ สุตฺตนิกฺเขปา’’ติ ¶ วุตฺตํ. ตทนฺโตคธตฺตา วา สมฺภวนฺตานํ เสสนิกฺเขปานํ มูลนิกฺเขปวเสน จตฺตาโรว ทสฺสิตา, ตถาทสฺสนฺเจตฺถ อยํ สํสคฺคเภโท คเหตพฺโพติ.
ตตฺรายํ วจนตฺโถ – นิกฺขิปียตีติ นิกฺเขโป, สุตฺตํ เอว นิกฺเขโป สุตฺตนิกฺเขโป. อถ วา นิกฺขิปนํ นิกฺเขโป, สุตฺตสฺส นิกฺเขโป สุตฺตนิกฺเขโป, สุตฺตเทสนาติ อตฺโถ. อตฺตโน อชฺฌาสโย อตฺตชฺฌาสโย, โส อสฺส อตฺถิ การณภูโตติ อตฺตชฺฌาสโย. อตฺตโน อชฺฌาสโย เอตสฺสาติ วา อตฺตชฺฌาสโย. ปรชฺฌาสเยปิ เอเสว นโย. ปุจฺฉาย วเสน ปวตฺตธมฺโม เอตสฺส อตฺถีติ, ปุจฺฉาวสิโก. สุตฺตเทสนาย วตฺถุภูตสฺส อตฺถสฺส อุปฺปตฺติ อตฺถุปฺปตฺติ, อตฺถุปฺปตฺติเยว อฏฺุปฺปตฺติ, สา เอตสฺส อตฺถีติ อฏฺุปฺปตฺติโก. อถ วา นิกฺขิปียติ ¶ สุตฺตํ เอเตนาติ สุตฺตนิกฺเขโป, อตฺตชฺฌาสยาทิ เอว. เอตสฺมึ ปน อตฺถวิกปฺเป อตฺตโน อชฺฌาสโย อตฺตชฺฌาสโย. ปเรสํ อชฺฌาสโย ปรชฺฌาสโย. ปุจฺฉียตีติ ปุจฺฉา, ปุจฺฉิตฺวา าตพฺโพ อตฺโถ. ตสฺส ปุจฺฉาวเสน ปวตฺตํ ธมฺมปฏิคฺคาหกานํ วจนํ ปุจฺฉาวสิกํ, ตเทว นิกฺเขปสทฺทาเปกฺขาย ปุลฺลิงฺควเสน ‘‘ปุจฺฉาวสิโก’’ติ วุตฺตํ. ตถา อฏฺุปฺปตฺติ เอว อฏฺุปฺปตฺติโกติ เอวมฺเปตฺถ อตฺโถ เวทิตพฺโพ.
อปิเจตฺถ ปเรสํ อินฺทฺริยปริปากาทิการณนิรเปกฺขตฺตา อตฺตชฺฌาสยสฺส วิสุํ สุตฺตนิกฺเขปภาโว ยุตฺโต เกวลํ อตฺตโน อชฺฌาสเยเนว ธมฺมตนฺติปนตฺถํ ปวตฺติตเทสนตฺตา. ปรชฺฌาสยปุจฺฉาวสิกานํ ปน ปเรสํ อชฺฌาสยปุจฺฉานํ เทสนาปวตฺติเหตุภูตานํ อุปฺปตฺติยํ ปวตฺติตานํ กถํ อฏฺุปฺปตฺติยํ อนวโรโธ, ปุจฺฉาวสิกอฏฺุปฺปตฺติกานํ วา ปรชฺฌาสยานุโรเธน ปวตฺติตานํ กถํ ปรชฺฌาสเย อนวโรโธติ? น โจเทตพฺพเมตํ. ปเรสฺหิ อภินีหารปริปุจฺฉาทิวินิมุตฺตสฺเสว สุตฺตเทสนาการณุปฺปาทสฺส อฏฺุปฺปตฺติภาเวน คหิตตฺตา ปรชฺฌาสยปุจฺฉาวสิกานํ วิสุํ คหณํ. ตถา หิ พฺรหฺมชาลธมฺมทายาทสุตฺตาทีนํ วณฺณาวณฺณอามิสุปฺปาทาทิเทสนานิมิตฺตํ ‘‘อฏฺุปฺปตฺตี’’ติ วุจฺจติ. ปเรสํ ปุจฺฉํ วินา อชฺฌาสยํ เอว นิมิตฺตํ กตฺวา เทสิโต ปรชฺฌาสโย, ปุจฺฉาวเสน เอว เทสิโต ปุจฺฉาวสิโกติ ปากโฏวายมตฺโถติ. อตฺตโน อชฺฌาสเยเนว กเถติ ธมฺมตนฺติปนตฺถนฺติ ทฏฺพฺพํ. ทสพลสุตฺตนฺตหารโกติ ทสพลวคฺเค อนุปุพฺเพน นิกฺขิตฺตานํ สุตฺตานํ อาวลิ, ตถา จนฺโทปมหารกาทโย.
วิมุตฺติปริปาจนียา ธมฺมา สทฺธินฺทฺริยาทโย. อชฺฌาสยนฺติ อธิมุตฺตึ. ขนฺตินฺติ ทิฏฺินิชฺฌานกฺขนฺตึ. มนนฺติ จิตฺตํ. อภินีหารนฺติ ปณิธานํ. พุชฺฌนภาวนฺติ พุชฺฌนสภาวํ, ปฏิวิชฺฌนาการํ วา.
อุคฺฆฏิตฺูติ ¶ อุคฺฆฏนํ นาม าณุคฺฆฏนํ, าเณน อุคฺฆฏิตมตฺเต เอว ธมฺมํ ชานาตีติ อตฺโถ. วิปฺจิตํ วิตฺถาริตเมว อตฺถํ ชานาตีติ วิปฺจิตฺู. อุทฺเทสาทีหิ เนตพฺโพติ เนยฺโย. พฺยฺชนปทํ ปรมํ อสฺสาติ ปทปรโม. สห อุทาหฏเวลายาติ อุทาหารธมฺมสฺส อุทฺเทเส อุทาหฏมตฺเต เอว. ธมฺมาภิสมโยติ จตุสจฺจธมฺมสฺส าเณน สทฺธึ อภิสมาโยโค. อยํ วุจฺจตีติ อยํ ‘‘จตฺตาโร สติปฏฺานา’’ติอาทินา นเยน สํขิตฺเตน มาติกาย ปิยมานาย เทสนานุสาเรน าณํ ¶ เปเสตฺวา อรหตฺตํ คณฺหิตุํ สมตฺโถ ปุคฺคโล ‘‘อุคฺฆฏิตฺู’’ติ วุจฺจติ. อยํ วุจฺจตีติ อยํ สํขิตฺเตน มาติกํ เปตฺวา วิตฺถาเรน อตฺเถ วิภชิยมาเน อรหตฺตํ ปาปุณิตุํ สมตฺโถ ปุคฺคโล ‘‘วิปฺจิตฺู’’ติ วุจฺจติ. อุทฺเทสโตติ อุทฺเทสเหตุ, อุทฺทิสนฺตสฺส อุทฺทิสาเปนฺตสฺส วาติ อตฺโถ, ‘‘อุทฺทิสโต’’ติปิ ปาโ, อยเมวตฺโถ. ปริปุจฺฉโตติ ปริปุจฺฉนฺตสฺส. อนุปุพฺเพน ธมฺมาภิสมโย โหตีติ อนุกฺกเมน อรหตฺตปฺปตฺติ โหติ. น ตาย ชาติยา ธมฺมาภิสมโย โหตีติ เตน อตฺตภาเวน มคฺคํ วา ผลํ วา อนฺตมโส ฌานํ วา วิปสฺสนํ วา นิพฺพตฺเตตุํ น สกฺโกติ. อยํ วุจฺจตีติ อยํ ปุคฺคโล พฺยฺชนปทเมว ปรมํ กตฺวา ิตตฺตา ‘‘ปทปรโม’’ติ วุจฺจติ.
เอกจราติ วิเวกาภิรติยา เอกวิหาริโน. ทฺวิจราติ ทฺเว เอกชฺฌาสยา หุตฺวา าณจริยาทิวเสน วิจรนฺตา. เอส นโย เสเสสุ. สตฺตสฺุตาปกาสเนน สฺุตํ. ตโต เอว สณฺหํ สุขุมํ. ‘‘ปเรสํ อชฺฌาสยวเสน ภควา อิทํ สุตฺตํ อารภี’’ติ วตฺวา เต ปน ‘‘ปเร’’ติ วุตฺตปุคฺคลา อปริกมฺมิกา สุปริโสธิตปุพฺพภาคปฏิปทา จาติ ทุวิธา, ตทุภเยสุ สตฺถุ ปฏิปตฺตึ อุปมามุเขน ปกาเสนฺโต ยถา หีติอาทิมาห. รูปํ น สมุฏฺาเปติ ลิขนวเสน น อุปฺปาเทติ. อกตาภินิเวสนฺติ วิปสฺสนาภาวนาย อกตานุโยคํ. สีล…เป… สมฺปทายาติ อสมาทินฺนสีลํ สีลสมฺปทาย, สุปริสุทฺธสีลํ สมาธิสมฺปทาย, อนุชุกตทิฏฺิชุกมฺมํ ทิฏฺิสมฺปทาย โยเชนฺโตติ โยชนา.
ยนฺติ ยํ ปุพฺพภาคปฏิปทํ สนฺธาย. สีลนฺติ จตุปาริสุทฺธิสีลํ. ทิฏฺิ จาติ กมฺมสฺสกตาทิฏฺิ เจว กมฺมปถสมฺมาทิฏฺิ จ. ติวิเธนาติ อชฺฌตฺตํ พหิทฺธา อชฺฌตฺตพหิทฺธาติ เอวํ วิสยภาวโต ติปฺปกาเรน. ยถาวุตฺตทิฏฺิวิสุทฺธิยา วิเสสปจฺจยํ สีลํเยว ภาวนาย อธิฏฺานนฺติ วุตฺตํ ‘‘สีลํ นิสฺสาย สีเล ปติฏฺายา’’ติ.
สุธนฺตสุวณฺณํ อปคตสพฺพกาฬกํ. จตุรสฺสาทิโธโต สุปริมชฺชิตมณิกฺขนฺโธ. ปจฺจยธมฺมานํ อวิชฺชาทีนํ ตสฺส ตสฺส ปจฺจยุปฺปนฺนสฺส เหตุปจฺจยาทิภาโว ปจฺจยากาโร. โส ปน อตฺถโต ¶ อวิชฺชา เอวาติ ¶ อาห ‘‘ปฏิจฺจสมุปฺปาทนฺติ ปจฺจยาการ’’นฺติ. เตนาห ‘‘ปจฺจยากาโร หี’’ติอาทิ.
กามํ โว-สทฺโท ปทปรฏฺิโต ปฏิโยคีอตฺถวิเสสวาจโก, นามปรภูโต ปน ตํ ตํ กตฺตุกมฺมกรณาทิสาธนวิสิฏฺเมว ปโพเธติ, หิ-นิปาตปรภูโต ปน วจนาลงฺการมตฺตเมวาติ อาห ‘‘โวติ…เป… ทิสฺสตี’’ติ. ตํเทสนนฺติ ตสฺส ปฏิจฺจสมุปฺปาทสฺส เทสนํ. สา หิ อิธ ต-สทฺเทน ปจฺจามสียติ. ‘‘สุณาถา’’ติ โสตวิฺเยฺยตาวจนโต น เกวลํ ปฏิจฺจสมุปฺปาโท.
เอกตฺถเมตํ ปทํ ก-สทฺเทน ปทวฑฺฒนมตฺตสฺส กตตฺตา, ตสฺมา สาธุสทฺทสฺส กโต อตฺถุทฺธาโร สาธุกสทฺทสฺสปิ กโต เอว โหตีติ อธิปฺปาโย. สาธุ ภนฺเตติ ยาจามหํ ภนฺเตติ อยเมตฺถ อตฺโถติ อาห ‘‘อายาจเน’’ติ. ปุน สาธุ ภนฺเตติ เอวํ ภนฺเตติ อยเมตฺถ อตฺโถติ อาห ‘‘สมฺปฏิจฺฉเน’’ติ. สาธุ สาธูติ อโห อโหติ อยเมตฺถ อตฺโถติ วุตฺตํ ‘‘สมฺปหํสเน’’ติ. สาธุ ธมฺมรุจีติ ปฺุกาโม สุนฺทโรติ อตฺโถ. ปฺาณวาติ ปฺวา. อทฺทุพฺโภติ อทูสโก. ทฬฺหีกมฺเมติ ถิรีกรเณ สกฺกจฺจกิริยายํ. อาณตฺติยนฺติ อาณาปเน. ‘‘สุณาถ สาธุกํ มนสิ กโรถา’’ติ หิ วุตฺเต สาธุกสทฺเทน สวนมนสิการานํ สกฺกจฺจกิริยา วิย ตทาณาปนมฺปิ วุตฺตํ โหติ. อายาจนตฺถตา วิย จสฺส อาณาปนตฺถตา เวทิตพฺพา.
อิทาเนตฺถ เอวํ โยชนา เวทิตพฺพาติ สมฺพนฺโธ. โสตินฺทฺริยวิกฺเขปนิวารณํ สวเน นิโยชนวเสน กิริยนฺตรปฏิเสธนภาวโต, โสตํ โอทหถาติ หิ อตฺโถ. มนินฺทฺริยวิกฺเขปนิวารณํ อฺจินฺตาปฏิเสธนโต. ปุริมนฺติ ‘‘สุณาถา’’ติ ปทํ. เอตฺถาติ ‘‘สุณาถ, มนสิ กโรถา’’ติ ปททฺวเย, เอตสฺมึ วา อธิกาเร. พฺยฺชนวิปลฺลาสคฺคาหนิวารณํ โสตทฺวาเร วิกฺเขปปฏิพาหกตฺตา. น หิ ยาถาวโต สุณนฺตสฺส สทฺทโต วิปลฺลาสคฺคาโห โหติ. อตฺถวิปลฺลาสคฺคาหนิวารณํ มนินฺทฺริยวิกฺเขปปฏิพาหกตฺตา. น หิ สกฺกจฺจํ ธมฺมํ อุปธาเรนฺตสฺส อตฺถวิปลฺลาสคฺคาโห โหติ. ธมฺมสฺสวเน นิโยเชติ ‘‘สุณาถา’’ติ วิทหนโต. ธารณูปปริกฺขาสูติ เอตฺถ อุปปริกฺขคฺคหเณเนว ตุลนตีรณาทิเก ทิฏฺิยา จ สุปฺปฏิเวธํ สงฺคณฺหาติ. สพฺยฺชโนติ เอตฺถ ยถาธิปฺเปตมตฺถํ พฺยฺชยตีติ พฺยฺชนํ, สภาวนิรุตฺติ. สห พฺยฺชเนหีติ ¶ สพฺยฺชโน, พฺยฺชนสมฺปนฺโนติ อตฺโถ. อรณียโต อุปคนฺตพฺพโต อตฺโถ, จตุปาริสุทฺธิสีลาทิโก. สห อตฺเถนาติ สาตฺโถ, อตฺถสมฺปนฺโนติ อตฺโถ. ธมฺมคมฺภีโรติอาทีสุ ธมฺโม นาม ตนฺติ. เทสนา นาม ตสฺสา มนสา ววตฺถปิตาย ตนฺติยา เทสนา กถนํ. อตฺโถ นาม ¶ ตนฺติยา อตฺโถ. ปฏิเวโธ นาม ตนฺติยา ตนฺติอตฺถสฺส จ ยถาภูตาวโพโธ. ยสฺมา เจเต ธมฺมเทสนาอตฺถปฏิเวธา สสาทีหิ วิย มหาสมุทฺโท มนฺทพุทฺธีหิ ทุกฺโขคาฬฺหา อลพฺภเนยฺยปติฏฺา จ, ตสฺมา คมฺภีรา. เตน วุตฺตํ ‘‘ยสฺมา อยํ ธมฺโม…เป… สาธุกํ มนสิ กโรถา’’ติ.
เอตฺถ จ ปฏิเวธสฺส ทุกฺกรภาวโต ธมฺมตฺถานํ เทสนาาณสฺส ทุกฺกรภาวโต เทสนาย ทุกฺโขคาหตา, ปฏิเวธสฺส ปน อุปฺปาเทตุํ อสกฺกุเณยฺยตฺตา ตพฺพิสยาณุปฺปตฺติยา จ ทุกฺกรภาวโต ทุกฺโขคาหตา เวทิตพฺพา. เทสนํ นาม อุทฺทิสนํ สงฺเขปทสฺสนสทิสํ. ตถา หิ วิภงฺคสุตฺเต ‘‘เทเสสฺสามี’’ติ วตฺวา ปุน ‘‘ภาสิสฺสามี’’ติ วุตฺตํ. ตสฺส นิทฺทิสนํ ภาสนนฺติ อิธาธิปฺเปตนฺติ อาห ‘‘วิตฺถารโตปิ นํ ภาสิสฺสามีติ วุตฺตํ โหตี’’ติ. ปริพฺยตฺตํ กถนํ วา ภาสนํ.
สาฬิกายิว นิคฺโฆโสติ สาฬิกาย อาลาโป วิย มธุโร กณฺณสุโข เปมนีโย. ปฏิภานํ สทฺโท. อุทีรยีติ อุจฺจารียติ, วุจฺจตีติ อตฺโถ. เอวํ วุตฺเต อุสฺสาหชาตาติ เอวํ ‘‘สุณาถ สาธุกํ มนสิ กโรถ, ภาสิสฺสามี’’ติ วุตฺเต ‘‘น กิร สตฺถา สงฺเขเปเนว เทเสสฺสติ, วิตฺถาเรนปิ ภาสิสฺสตี’’ติ สฺชาตุสฺสาหา หฏฺตุฏฺา หุตฺวา.
กตโมติ ตสฺส ปทสฺส สามฺโต ปุจฺฉาภาโว ายติ, น วิเสสโตติ ตสฺส ปุจฺฉาวิเสสภาวํ กเถนฺโต ‘‘กเถตุกมฺยตาปุจฺฉา’’ติ วตฺวา เตเนว ปสงฺเคน มหานิทฺเทเส อาคตา สพฺพาปิ ปุจฺฉา อตฺถุทฺธารนเยน ทสฺเสติ ‘‘ปฺจวิธา หิ ปุจฺฉา’’ติอาทินา. ตตฺถ อทิฏฺํ โชเตติ เอตายาติ อทิฏฺโชตนา. ทิฏฺํ สํสนฺทียติ เอตายาติ ทิฏฺสํสนฺทนา. สํสนฺทนฺเจตฺถ สากจฺฉาวเสน วินิจฺฉยกรณํ. วิมตึ ฉินฺทติ เอตายาติ วิมติจฺเฉทนา. อนุมติยา ปุจฺฉนํ อนุมติปุจฺฉา. ‘‘ตํ กึ มฺถ ภิกฺขเว’’ติอาทิปุจฺฉาย หิ ‘‘กา ตุมฺหากํ อนุมตี’’ติ อนุมติ ปุจฺฉิตา โหติ. กเถตุกมฺยตา กเถตุกมฺยตาย.
ลกฺขณนฺติ ¶ าตุํ ปุจฺฉิโต โย โกจิ สภาโว. อฺาตนฺติ เยน เกนจิ าเณน อฺาตภาวมาห. อทิฏฺนฺติ ทสฺสนภูเตน าเณน จกฺขุนา วิย น ทิฏฺตํ. อตุลิตนฺติ ‘‘เอตฺตกํ อิท’’นฺติ ตุลนภูเตน าเณน น ตุลิตตํ. อตีริตนฺติ ตีรณภูเตน าเณน อกตาณกิริยาสมาปนตํ. อวิภูตนฺติ าณสฺส อปากฏภาวํ. อวิภาวิตนฺติ าเณน อปากฏีกตภาวํ.
ปฺจสุ ¶ ปุจฺฉาสุ ยา พุทฺธานํ สพฺพโต น สนฺติ, ตา ทสฺเสตฺวา อิธาธิปฺเปตปุจฺฉํ นิคเมตุํ ‘‘ตตฺถา’’ติอาทิ วุตฺตํ. ตํ สุวิฺเยฺยเมว. ยทิ ปฏิจฺจสมุปฺปาโท ปจฺจยากาโร, อถ กสฺมา ภควตา ปฏิจฺจสมุปฺปาทเทสนาย สงฺขาราทโย ปจฺจยุปฺปนฺนา กถิตาติ อาห ‘‘เอตฺถ จา’’ติอาทิ. ปจฺจยุปฺปนฺนมฺปิ กเถติ ปจฺจยุปฺปนฺนทสฺสเนน ปจฺจยธมฺมานํ ปจฺจยภาวสฺส กถิตภาวโต. อาหารวคฺคสฺสาติอาทิ ‘‘ปจฺจยากาโร ปฏิจฺจสมุปฺปาโท’’ติ ทสฺสนตฺถํ วุตฺตํ. ‘‘สมฺภวนฺตี’’ติ ปาฬิยํ ปรโต วุตฺตํ กิริยาปทํ อาเนตฺวา โยเชติ, อฺถา สงฺขารา กึ กตาติ วา กโรนฺตีติ วา น าเยยฺย. ปวตฺติยา อนุโลมโต ‘‘อวิชฺชาปจฺจยา’’ติอาทิกา อนุโลมปฏิจฺจสมุปฺปาทกถา.
‘‘อวิชฺชาย ตฺเววา’’ติอาทิกา ปน ตสฺส วิโลมโต ปฏิโลมกถา. อจฺจนฺตเมว สงฺขาเร วิรชฺชติ เอเตนาติ วิราโค, มคฺโค. อเสสนิโรธาติ อเสเสตฺวา นิโรธา สมุจฺฉินฺทนา. เอวํ นิโรธานนฺติ เอวํ อนุปฺปาทนิโรเธน นิรุทฺธานํ สงฺขารานํ นิโรธา. อิติ อวิชฺชาทีนํ นิโรธวจเนน อรหตฺตํ วทติ. สกลสฺสาติ อนวเสสสฺส. สตฺตวิรหิตสฺสาติ ปรปริกปฺปิตชีวรหิตสฺส. วินิวตฺเตตฺวาติ อนุปฺปาทนิโรธทสฺสนวเสน วิปริวตฺเตตฺวา.
อตฺตมนาติ ปีติโสมนสฺเสน คหิตจิตฺตา. ตถาภูตา จ หฏฺจิตฺตา นาม โหนฺตีติ อาห ‘‘ตุฏฺจิตฺตา’’ติ. ‘‘ตสฺส วจนํ อภินนฺทิตพฺพ’’นฺติ เอตฺถ อภินนฺทนสทฺโท อนุโมทนตฺโถ. ‘‘อภินนฺทิตฺวา’’ติ เอตฺถ สมฺปฏิจฺฉนตฺโถ. อิธ ปน อุภยตฺโถปิ วฏฺฏตีติ อาห ‘‘อนุโมทึสุ เจว สมฺปฏิจฺฉึสุ จา’’ติ.
ปฏิจฺจสมุปฺปาทสุตฺตวณฺณนา นิฏฺิตา.
๒. วิภงฺคสุตฺตวณฺณนา
๒. ทุติเยปีติ ¶ ทุติยสุตฺเตปิ. ปิ-สทฺเทน ตทฺเสุ สุตฺเตสุปีติ อตฺโถ. ‘‘วิสุทฺธิมคฺเค วุตฺตา เอวา’’ติ วตฺวาปิ ตเทกเทสํ อิธ วินิโยคกฺขมํ ทสฺเสตุํ ‘‘ยถา หี’’ติอาทิ วุตฺตํ. ตนฺติ มูลํ. วิตฺถารเทสนนฺติ ‘‘วิภชิสฺสามี’’ติ ปทสฺส อตฺถสฺส ทสฺสนวเสน ปวตฺตํ วิภงฺคเทสนํ. อุทฺเทสเทสนา ปมสุตฺเต อนุโลมเทสนาสทิสาว. ปุน วฏฺฏวิวฏฺฏํ ทสฺเสนฺโตติ ‘‘อิติ โข, ภิกฺขเว’’ติอาทินา ปวตฺตึ นิวตฺติฺจ ทสฺเสนฺโต. ปมํ อุทฺเทสวเสน วิภชนวเสน วิวฏฺฏํ ทสฺสิตํ, ตโต เอว พฺยติเรกนเยน วิวฏฺฏมฺปิ ทสฺสิตเมว โหตีติ ปุนคฺคหณํ.
เตสํ ¶ เตสํ สตฺตานนฺติ อิทํ กิฺจิ ปการโต อนามสิตฺวา สพฺเพปิ สตฺเต สามฺโต พฺยาเปตฺวา คหณนฺติ อาห ‘‘สงฺเขปโต…เป… นิทฺเทโส’’ติ. คติชาติวเสนาติ ปฺจคติวเสน, ตตฺถาปิ เอเกกาย คติยา ขตฺติยาทิภุมฺมเทวาทิหตฺถิอาทิชาติวเสน จ. ‘‘จิตฺตํ มโน’’ติอาทีสุ วิย กิจฺจวิเสสํ, ‘‘มานส’’นฺติอาทีสุ วิย สมาเน อตฺเถ สทฺทวิเสสํ, ‘‘ปณฺฑร’’นฺติอาทีสุ วิย คุณวิเสสํ, ‘‘เจตสิกํ หทย’’นฺติอาทีสุ วิย นิสฺสยวิเสสํ, ‘‘จิตฺตสฺส ิตี’’ติอาทีสุ วิย อฺสฺส อวตฺถาภาววิเสสํ, ‘‘อลุพฺภนา’’ติอาทีสุ วิย อฺสฺส กิริยาภาววิเสสํ, ‘‘อลุพฺภิตตฺต’’นฺติอาทีสุ วิย อฺสฺส อภาวตาวิเสสนฺติ เอวมาทิกํ อนเปกฺขิตฺวา ธมฺมมตฺตํ วา ทีปนา สภาวนิทฺเทโส. ชิณฺณสฺส ชีรณวเสน ปวตฺตนากาโร ชีรณตาติ อาห ‘‘อาการนิทฺเทโส’’ติ.
กาลาติกฺกเม กิจฺจนิทฺเทสาติ กลลกาลโต ปภุติ ปุริมรูปานํ ชราปตฺตกฺขเณ อุปฺปชฺชมานานิ ปจฺฉิมรูปานิ ปริปกฺกรูปานุรูปานิ ปริณตปริณตานิ อุปฺปชฺชนฺตีติ อนุกฺกเมน สุปริณตรูปานํ ปริปากกาเล อุปฺปชฺชมานานิ ขณฺฑิจฺจาทิสภาวานิ อุปฺปชฺชนฺตีติ ‘‘ขณฺฑิจฺจ’’นฺติอาทโย กาลาติกฺกเม ชราย กิจฺจนิทฺเทสา. ปกตินิทฺเทสาติ ผลวิปจฺจนปกติยา นิทฺเทสา, ชราย วา ปาปุณิตพฺพผลเมว ปกติ, ตสฺสา นิทฺเทสา, น จ ขณฺฑิจฺจาทีเนว ชราติ อุทกาทิคตมคฺเคสุ ติณรุกฺขสํภคฺคตาทโย วิย ปริปากคตมคฺคสงฺขาเตสุ ปริปุณฺณรูเปสุ ลพฺภมานา ขณฺฑิจฺจาทโย ชราย คตมคฺคาอิจฺเจว เวทิตพฺพา, น ชราติ.
ยสฺมา ¶ ชรํ ปตฺตสฺส อายุ หายติ, อินฺทฺริยานิ ชชฺชรานิ โหนฺตีติ อายุหานาทโย ปกตินิทฺเทสา, ตสฺมา วุตฺตํ ‘‘ปจฺฉิมา ทฺเว ปกตินิทฺเทสา’’ติ. เตนาห ‘‘อิเมหิ ปนา’’ติอาทิ.
อวิฺายมานนฺตรตฺตา อวีจิชรา มณิอาทีสุ มนฺททสกาทีสุ เอเกกทสเกสุ จ ขเณ ขเณ ชิณฺณวิการาทีนํ ทุวิฺเยฺยตฺตา. ตโต อฺเสูติ มณิอาทิโต อฺเสุ อหิจฺฉตฺตกาทีสุ, ปาณีนํ เอกภวปริยาปนฺเน สกลอายุสฺมึ คหิตตรุณยุวาชรากาเลสุ, เอกทฺวิตฺติทิวสาติกฺกเมสุ ปุปฺผาทีสุ วาติ อตฺโถ. ตตฺถ หิ ชราวิเสสสฺส สุวิฺเยฺยตฺตา สวีจิชรา นาม.
จวนกวเสนาติ จวนกานํ ขนฺธานํ วเสน. เอกจตุปฺจกฺขนฺธาย จุติยา จวนเมว จวนตาติ อาห ‘‘ภาววจเนน ลกฺขณนิทสฺสน’’นฺติ, ปาฬิยํ ‘‘จุตี’’ติ วุตฺตสฺส มรณสฺส สภาวทสฺสนนฺติ ¶ อตฺโถ. ภงฺคุปฺปตฺติ ภิชฺชมานตา. เตน ‘‘เภโท’’ติ อิมินา ขนฺธานํ ภิชฺชมานตา เภทสมงฺคิตา วุตฺตาติ ทสฺเสติ. านาภาวปริทีปนนฺติ เกนจิปิ อากาเรน อวฏฺานาภาวทีปนํ. ฆฏสฺเสวาติ หิ วิสทิสูทาหรณํ. ยถา ฆเฏ ภินฺเน กปาลาทิอวยวเสโส ลพฺภติ, น เอวํ จุติกฺขนฺเธสุ ภงฺเคสุ, น โกจิ วิเสโส ติฏฺตีติ ทสฺเสตุํ ‘‘อนฺตรธาน’’นฺติ วุตฺตํ. มจฺจุสงฺขาตํ มรณนฺติ มจฺจุสฺิตํ มรณํ. ‘‘กาลมรณ’’นฺติ วทนฺติ. สนฺตานสฺส อจฺจนฺตสมุจฺเฉทภูตํ ขีณาสวานํ มรณํ สมุจฺเฉทมรณํ. อาทิ-สทฺเทน ขณิกมรณํ สงฺคณฺหาติ. ตสฺส กิริยาติ อนฺตกสฺส กิริยา, ยา โลเก วุจฺจติ ‘‘มจฺจู’’ติ, มรณนฺติ อตฺโถ. จวนกาโล เอว วา อนติกฺกมนียตฺตา วิเสเสน กาโลติ วุตฺโตติ ตสฺส กิริยา อตฺถโต จุติกฺขนฺธานํ เภทปวตฺติเยว. ‘‘มจฺจุ มรณ’’นฺติ วา เอตฺถ สมาสํ อกตฺวา โย ‘‘มจฺจู’’ติ วุจฺจติ เภโท, ตเมว มรณํ ‘‘ปาณจาโค’’ติ เอวเมตฺถ อตฺโถ ทฏฺพฺโพ.
จตุโวการวเสนาติ จตุโวการภววเสน. ตตฺถ หิ รูปกายสฺิโต กเฬวโร นตฺถิ, ยํ นิกฺขิเปยฺย. กิฺจาปิ เอกโวการภเวปิ กเฬวรนิกฺเขโป นตฺถิ, รูปกายสฺส ปน ตตฺถ อตฺถิตามตฺตํ คเหตฺวา ‘‘เอกโวการวเสน กเฬวรสฺส นิกฺเขโป’’ติ วุตฺโต. จตุโวการวเสน จาติ จ-สทฺเทน ‘‘เสสทฺวยวเสน ขนฺธานํ เภโท’’ติ อิมมตฺถํ ทสฺเสติ สพฺพตฺเถว ขนฺธเภทสพฺภาวโต. เสสทฺวยวเสนาติ ¶ เสสภวทฺวยวเสเนว กเฬวรสฺส นิกฺเขโป. ยทิปิ เอกโวการภเว รูปกาโย วิชฺชติ, กเฬวรนิกฺเขโป ปน นตฺถีติ ‘‘กเฬวรสฺส สพฺภาวโต’’อิจฺเจว วุตฺตํ. ยสฺมา มนุสฺสาทีสุ กเฬวรนิกฺเขโป อตฺถิ, ตสฺมา มนุสฺสาทีสุ กเฬวรสฺส นิกฺเขโปติ โยชนา. กเฬวรํ นิกฺขิปียติ เอเตนาติ มรณํ กเฬวรสฺส นิกฺเขโป. เอกโต กตฺวาติ เอกชฺฌํ กตฺวา, เอกชฺฌํ คหณมตฺเตน.
ชายนฏฺเนาติอาทิ อายตนวเสน โยนิวเสน จ ทฺวีหิ ปเทหิ สพฺพสตฺเต ปริยาทิยิตฺวา ปริยาทิยิตฺวา ชาตึ ทสฺเสตุํ วุตฺตํ. เกจิ ปน ‘‘กตฺตุภาววเสน ปททฺวยํ วุตฺต’’นฺติ วทนฺติ. ‘‘เตสํ เตสํ สตฺตานํ ชาติ สฺชาตี’’ติ ปน กตฺตริ สามินิทฺเทสสฺส กตตฺตา อุภยตฺถาปิ ภาวนิทฺเทโส. สมฺปุณฺณา ชาติ สฺชาติ. ปากฏา นิพฺพตฺติ อภินิพฺพตฺติ. เตสํ เตสํ สตฺตานํ…เป… อภินิพฺพตฺตีติ สตฺตวเสน ปวตฺตตฺตา โวหารเทสนา.
ตตฺร ตตฺราติ เอกจตุโวการภเวสุ ทฺวินฺนํ เสสรูปธาตุยํ ปฏิสนฺธิกฺขเณ อุปฺปชฺชมานานํ ปฺจนฺนํ, กามธาตุยํ วิกลาวิกลินฺทฺริยานํ วเสน สตฺตนฺนํ นวนฺนํ ทสนฺนํ ปุน ทสนฺนํ เอกาทสนฺนฺจ ¶ อายตนานํ วเสน สงฺคโห เวทิตพฺโพ. สนฺตติยนฺติ เยน กมฺมุนา ขนฺธานํ ปาตุภาโว, เตน อภิสงฺขตสนฺตติยํ. ตฺจ โข ปฏิสนฺธิกฺขณวเสน เวทิตพฺพํ.
กมฺมํเยว กมฺมภโว ‘‘ภวติ เอตสฺมา อุปปตฺติภโว’’ติ กตฺวา. กมฺเมน นิยฺยาทิตอตฺตภาวุปปตฺติวเสน ภวตีติ ภโว, ตถา ตถา นิพฺพตฺตวิปาโก กฏตฺตารูปฺจ. อฏฺกถายํ ปน ‘‘ภวตีติ กตฺวา ภโว’’ติ อุปปตฺติภวสฺส วกฺขมานตฺตา ‘‘กมฺมํ ผลโวหาเรน ภโวติ วุตฺต’’นฺติ กถิตํ.
อุปาทิยนฺติ สตฺตา ทฬฺหคฺคาหํ คณฺหนฺติ เอเตน กิเลสกาเมน. น เกวลํ อิธ กรณสาธนเมว, อถ โข กตฺตุสาธนมฺปิ ลพฺภตีติ วุตฺตํ ‘‘สยํ วา’’ติ. ตนฺติ วตฺถุกามํ. กาโม จ โส กามนฏฺเน, อุปาทานฺจ ภุสมาทานฏฺเนาติ กามุปาทานํ. เอตนฺติ กามุปาทานปทํ. ปุน เอตนฺติ กามุปาทานสงฺขาตํ.
สสฺสโต ¶ อตฺตาติ อิทํ ปุริมทิฏฺึ อุปาทิยมานํ อุตฺตรทิฏฺึ ทสฺเสตุํ วุตฺตํ. ยถา เอสา ทิฏฺิ ทฬฺหีกรณวเสน ปุริมํ อุตฺตรา อุปาทิยติ, เอวํ ‘‘นตฺถิ ทินฺน’’นฺติอาทิกาปีติ. อตฺตคฺคหณํ ปน ‘‘อตฺตวาทุปาทาน’’นฺติ อิทํ น ทิฏฺุปาทานทสฺสนนฺติ ทฏฺพฺพํ. โลโก จาติ อตฺตคฺคหณวินิมุตฺตคฺคหณํ ทิฏฺุปาทานภูตํ อิธ ปุริมทิฏฺิอุตฺตรทิฏฺิวจเนหิ วุตฺตนฺติ ทฏฺพฺพํ.
เยน มิจฺฉาภินิเวเสน โคสีลโควตาทึ สมาทิยติ เจว อนุติฏฺติ จ, โส โคสีลโควตาทีนีติ อธิปฺเปตานิ. เตนาห ‘‘โคสีล…เป… สยเมว อุปาทานานี’’ติ. อภินิเวสโตติ อภินิเวสนโต.
อตฺตวาทุปาทานนฺติ ‘‘อตฺตา’’ติ วาทสฺส ปฺาปนสฺส คหณสฺส การณภูตา ทิฏฺีติ อตฺโถ. อตฺตวาทมตฺตเมวาติ อตฺตสฺส อภาวา ‘‘อตฺตา’’ติ อิทํ วจนมตฺตเมว. อุปาทิยนฺติ ทฬฺหํ คณฺหนฺติ.
จกฺขุทฺวาราทีสุ ปวตฺตายาติ อิทํ ตณฺหาย รูปตณฺหาทิภาวสฺส การณวจนํ ฉทฺวารารมฺมณิกธมฺมานํ ปฏินิยตารมฺมณตฺตา. ชวนวีถิยา ปวตฺตายาติ อิทํ ตสฺสา ปวตฺติฏฺานทสฺสนํ. สภาเวเนว อุฏฺาตุํ อสกฺโกนฺตสฺส เวฬุ วิย นิสฺสโย อหุตฺวา โอลุมฺภกภาเวน ภาโว อุปาทานสฺส ปจฺจยภาวโต อารมฺมณมฺปิ ตํสทิสํ วุตฺตํ. รูเปติ วิสเย ¶ ภุมฺมํ. สา ติวิธา โหตีติ สมฺพนฺโธ. กามตณฺหา กามสฺสาทภาเวน ปวตฺติยา. เอวํ อสฺสาเทนฺตีติ สสฺสตทิฏฺิยา สหชาตนิสฺสยสมฺปยุตฺตอตฺถิอวิคตาทิปจฺจยภูตาย สํสฏฺตฺตา นิจฺจธุวสสฺสตาภินิเวสมุเขน อสฺสาเทนฺตี. ภวสหคตา ตณฺหา ภวตณฺหา. ภวติ ติฏฺติ สพฺพกาลนฺติ หิ ภวทิฏฺิ ภโว อุตฺตรปทโลเปน, ภวสฺสาทวเสน ปวตฺติยา จ. อิมินา นเยน วิภวตณฺหาติ เอตฺถ อตฺโถ เวทิตพฺโพ. วิภวติ อุจฺฉิชฺชติ วินสฺสตีติ เอวํ ปวตฺตา ทิฏฺิ วิภโว อุตฺตรปทโลเปน. เอวํ ตานิ อฏฺารสาติ ยา ฉ กามตณฺหา, ฉ ภวตณฺหา, ฉ วิภวตณฺหา วุตฺตา, เอตานิ อฏฺารส ตณฺหาวิจริตานิ ตณฺหาปจฺจโย. อชฺฌตฺตนฺติ สกสนฺตติยํ. พหิทฺธาติ ตโต พหิทฺธา. อตีตารมฺมณานิ วา โหนฺตุ อิตรารมฺมณานิ วา, สยํ ปน อตีตานิ ฉตฺตึส ตณฺหาวิจริตานิ. เสสปททฺวเยปิ เอเสว นโย. ‘‘อฏฺสตํ ตณฺหาวิจริตานี’’ติอาทินา ¶ สมฺพนฺโธ. อิทานิ อปเรนปิ ปกาเรน อฏฺสตํ ตณฺหาวิจริตานิ ทสฺเสตุํ ‘‘อชฺฌตฺติกสฺสา’’ติอาทิมาห. ตตฺถ อชฺฌตฺติกสฺสาติ อชฺฌตฺติกขนฺธปฺจกํ. อุปโยคตฺเถ หิ อิทํ สามิวจนํ. อุปาทายาติ คเหตฺวา. อสฺมีติ โหตีติ ยเทตํ อชฺฌตฺติกํ ขนฺธปฺจกํ อุปาทาย ตณฺหามานทิฏฺิวเสน สมุทายคฺคาหโต อสฺมีติ คาโห โหติ, ตสฺมึ สตีติ อตฺโถ. อิธ ปน รูปาทิอารมฺมณวเสน อตฺโถ เวทิตพฺโพ. อิตฺถมสฺมีติ โหตีติ ขตฺติยาทีสุ ‘‘อิทํปกาโร อห’’นฺติ เอวํ ตณฺหามานทิฏฺิวเสน โหตีติ อตฺโถ. อิทํ ตาว อนุปนิธาย คหณํ.
เอวมาทีนีติ อาทิ-สทฺเทน ‘‘เอวมสฺมิ, อฺถาสฺมิ, อหํ ภวิสฺสํ, อิตฺถํ ภวิสฺสํ, เอวํ ภวิสฺสํ, อฺถา ภวิสฺสํ, อสสฺมิ, สตสฺมิ, อหํ สิยํ, อิตฺถํ สิยํ, เอวํ สิยํ, อฺถา สิยํ, อปาหํ สิยํ, อปาหํ อิตฺถํ สิยํ, อปาหํ เอวํ สิยํ, อปาหํ อฺถา สิย’’นฺติ เอเตสํ สงฺคโห. อุปนิธาย คหณมฺปิ ทุวิธํ สมโต อสมโต วาติ ตํ ทสฺเสตุํ ‘‘เอวมสฺมิ, อฺถาสฺมี’’ติ จ วุตฺตํ. ตตฺถ เอวมสฺมีติ อิทํ สมโต อุปนิธาย คหณํ, ยถา อยํ ขตฺติโย, เอวํ อหมสฺมีติ อตฺโถ. อฺถาสฺมีติ อิทํ ปน อสมโต คหณํ, ยถายํ ขตฺติโย ตโต อฺถา อหํ หีโน วา อธิโก วาติ อตฺโถ. อิมานิ ตาว ปจฺจุปฺปนฺนวเสน จตฺตาริ ตณฺหาวิจริตานิ. ภวิสฺสนฺติอาทีนิ ปน จตฺตาริ อนาคตวเสน วุตฺตานิ, เตสํ ปุริมจตุกฺเก วุตฺตนเยเนว อตฺโถ เวทิตพฺโพ. อสสฺมีติ สสฺสโต อสฺมิ, นิจฺจสฺเสตํ อธิวจนํ. สตสฺมีติ อสสฺสโต อสฺมิ, อนิจฺจสฺเสตํ อธิวจนํ. อิติ อิมานิ ทฺเว สสฺสตุจฺเฉทวเสน วุตฺตานิ. อิโต ปรานิ สิยนฺติอาทีนิ จตฺตาริ สํสยปริวิตกฺกวเสน วุตฺตานิ, ตานิ ปุริมจตุกฺเก วุตฺตนเยน อตฺถโต เวทิตพฺพานิ. อปาหํ สิยนฺติอาทีนิ ปน จตฺตาริ ¶ ‘‘อปิ นามาหํ ภเวยฺย’’นฺติ เอวํ ปตฺถนากปฺปนวเสน วุตฺตานิ, ตานิปิ ปุริมจตุกฺเก วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺพานิ. เอวเมเตสุ –
ทฺเว ทิฏฺิสีสา จตฺตาโร, สุทฺธสีสา สีสมูลกา;
ตโย ตโยติ เอตานิ, อฏฺารส วิภาวเย.
เอเต หิ สสฺสตุจฺเฉทวเสน วุตฺตา ทฺเว ทิฏฺิสีสา นาม, ‘‘อสฺมิ, ภวิสฺสํ สิยํ, อปาหํ สิย’’นฺติ เอเต จตฺตาโร สุทฺธสีสา นาม, ‘‘อิตฺถมสฺมี’’ติอาทโย ¶ ตโย ตโยติ ทฺวาทส สีสมูลกา นามาติ เวทิตพฺพํ. อิธ ปาฬิยํ รูปารมฺมณาทิวเสน ตณฺหา อาคตาติ อาห ‘‘อชฺฌตฺติกรูปาทินิสฺสิตานี’’ติ. อฏฺารส ตณฺหาวิจริตานีติ อาเนตฺวา สมฺพนฺโธ. อิมินา อสฺมีติ อิมินา อภิเสกเสนาปจฺจาทินา ‘‘ขตฺติโย อห’’นฺติ มูลภาวโต ‘‘อสฺมี’’ติ โหติ. เสสํ ปุพฺเพ วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺพํ. สงฺคเหติ ตณฺหาย ยถาวุตฺตวิภาคสฺส สํขิปนวเสน สงฺคณฺหเน กริยมาเน. ‘‘ฉยิเม, ภิกฺขเว, ตณฺหากายา’’ติอาทิ นิทฺเทโส. ‘‘รูเป ตณฺหา รูปตณฺหา’’ติอาทิ นิทฺเทสตฺโถ. ‘‘กามราคภาเวนา’’ติอาทิโก, ‘‘อชฺฌตฺติกสฺสุปาทายา’’ติอาทิโก จ นิทฺเทสวิตฺถาโร. ‘‘รูปาทีสุ อารมฺมเณสุ ฉเฬวา’’ติอาทิโก สงฺคโห.
ยสฺมา จกฺขุทฺวาราทีสุ เอเกกสฺมึ ทฺวาเร อุปฺปชฺชนกวิฺาณานิ วิย อเนกา เอว เวทนา, ตสฺมา ตา ราสิวเสน เอกชฺฌํ คเหตฺวา ‘‘ฉ เวทนากายา’’ติ วุตฺตนฺติ อาห ‘‘เวทนาสมูหา’’ติ. นิสฺสยภาเวน อุปฺปตฺติทฺวารภาเวน นานาปจฺจยา โหนฺติ จกฺขุธาตุอาทโย, ตา กุจฺฉินา ธาเรนฺติโย วิย โปเสนฺติโย วิย จ โหนฺตีติ ตาสํ มาตุสทิสตา วุตฺตา. จกฺขุสมฺผสฺสเหตูติ นิสฺสยาทิจกฺขุสมฺผสฺสปจฺจยา. อยนฺติ อยํ เวทนา ‘‘จกฺขุสมฺผสฺสชา เวทนา’’ติอาทินา สาธารณโต วุตฺตา. เอตฺถาติ เอตสฺมึ เวทนาปเท. สพฺพสงฺคาหิกาติ กุสลากุสลวิปากกิริยานํ วเสน สพฺพสงฺคาหิกา. เอวํ วิภงฺเค อาคตนเยน สาธารณโต วตฺวาปิ อิธาธิปฺเปตเวทนเมว ทสฺเสตุํ ‘‘วิปากวเสน ปนา’’ติอาทิมาห. จกฺขุมฺหิ สมฺผสฺโสติ จกฺขุมฺหิ นิสฺสยภูเต อุปฺปนฺนผสฺโส. เอส นโย เสเสสุ. ยสฺมา จกฺขาทีนิ วิสุทฺธิมคฺเค ขนฺธนิทฺเทเส ลกฺขณาทิวิภาคโต, อายตนนิทฺเทเส วิเสสโต, สามฺโต จ สทฺทตฺถทสฺสนาทิวเสน วิภาวิตานิ, ตสฺมา ‘‘ยํ วตฺตพฺพํ…เป… วุตฺตเมวา’’ติ อาห.
นมนลกฺขณนฺติ อารมฺมณาภิมุขํ หุตฺวา นมนสภาวํ เตน วินา อปฺปวตฺตนโต. รุปฺปนลกฺขณํ เหฏฺา วุตฺตเมว. เวทนากฺขนฺโธ ปน เอกาว เวทนา. สพฺพทุพฺพลจิตฺตานิ นาม ปฺจวิฺาณานิ ¶ . นนุ ตตฺถ ชีวิตจิตฺตฏฺิติโย ¶ จ สนฺตีติ? สจฺจํ, ตาสํ ปน กิจฺจํ น ตถา ปากฏํ, ยถา เจตนาทีนนฺติ เต เอเวตฺถ ปาฬิยํ อุทฺธฏา. เยน มหนฺตปาตุภาวาทินา การเณน. เอตฺถาติ เอตสฺมึ มหาภูตนิทฺเทเส. อฺโ วินิจฺฉยนโยติ ‘‘วจนตฺถโต กลาปโต’’ติอาทินา ลกฺขณาทินิจฺฉยโต อฺโ วินิจฺฉยนโย. นนุ โส จตุธาตุววตฺถาเน วุตฺโต, น รูปกฺขนฺธนิทฺเทเสติ? ตตฺถ วุตฺเตปิ ‘‘จตุธาตุววตฺถาเน วุตฺตานี’’ติ อติเทสวเสน วุตฺตตฺตา ‘‘รูปกฺขนฺธนิทฺเทเส วุตฺโต’’ติ วุตฺตํ. อุปาทายาติ ปฏิจฺจ. ภูตานิ หิ ปฏิจฺจ อุปฺปชฺชมานํ อุปาทารูปํ ‘‘ตานิ คเหตฺวา’’ติ วุตฺตํ อวิสฺสชฺชนโต. นิสฺสายาติปิ เอเก เตสํ นิสฺสยปจฺจยภาวโต. ปุพฺพกาลกิริยา นาม เอกํสโต อปรกาลกิริยาเปกฺขาติ ปาเสเสน อตฺถํ วทติ. วิภตฺติวิปลฺลาเสน วินา เอว อตฺถํ ทสฺเสตุํ ‘‘สมูหตฺเถ วา’’ติอาทิ วุตฺตํ. สมูหสมฺพนฺเธ สามินิทฺเทเสน สมูหตฺโถ ทีปิโตติ ตํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘สมูหํ อุปาทายา’’ติ. ธมฺมสงฺคณิยํ (ธ. ส. ๕๘๔) อาคตนเยน ‘‘เตวีสติวิธ’’นฺติ วุตฺตํ. ตตฺถ หิ หทยวตฺถุ น นิทฺทิฏฺํ, ‘‘ยํ รูปํ นิสฺสายา’’ติ วา ปฏฺาเน (ปฏฺาน. ๑.๑.๘) อาคตตฺตา หทยวตฺถุมฺปิ คเหตฺวา ชาติรูปภาเวน อุปจยสนฺตติโย เอกโต กตฺวา ‘‘เตวีสติวิธ’’นฺติ วุตฺตํ.
จกฺขุสฺส วิฺาณนฺติ วา จกฺขุวิฺาณํ. อสาธารณการเณน จายํ นิทฺเทโส. ‘‘สงฺขารปจฺจยา วิฺาณ’’นฺติ เอตฺถ สพฺพโลกิยวิปากวิฺาณสฺส คเหตพฺพตฺตา ‘‘เตภูมกวิปากจิตฺตสฺเสตํ อธิวจน’’นฺติ วุตฺตํ.
อภิสงฺขรณลกฺขโณติ อายูหนสภาโว. โจปนวเสนาติ วิฺตฺติสํโจปนวเสน, กายวิฺตฺติยา สมุฏฺาปนวเสนาติ อตฺโถ. วจนเภทวเสนาติ วจีเภทุปฺปาทวเสน, วจีวิฺตฺติยา สมุฏฺาปนวเสนาติ อตฺโถ. เอวํ โจปนํ น ภเวยฺยาติ ทสฺเสตุํ ‘‘รโห นิสีทิตฺวา จินฺเตนฺตสฺสา’’ติ วุตฺตํ. เอกูนตึสาติ เอตฺถ อภิฺาเจตนาวินิมุตฺตา เอว เอกูนตึส เจตนา เวทิตพฺพา ตสฺสา วิปากวิฺาณสฺส ปจฺจยตฺตาภาวโต.
ทุกฺเขติ เอกมฺปิ อิทํ ภุมฺมวจนํ สํสิเลสนนิสฺสยวิสยพฺยาปนวเสน อตฺตานํ ภินฺทิตฺวา วินิโยคํ คจฺฉตีติ ‘‘จตูหิ การเณหี’’ติอาทิ วุตฺตํ. เอโกปิ ¶ หิ วิภตฺตินิทฺเทโส อเนกธา วินิโยคํ คจฺฉติ ยถา ตทฺธิตตฺเถ อุตฺตรปทสมาหาเรติ. ตนฺติ อฺาณํ. ทุกฺขสจฺจนฺติ หทยวตฺถุลกฺขณํ ทุกฺขสจฺจํ. อสฺสาติ อฺาณสฺส. นิสฺสยปจฺจยภาเวนาติ ปุเรชาตนิสฺสยภาเวน. สหชาตนิสฺสยปจฺจยภาเวน ปน ตํสหชาตา ผสฺสาทโย วตฺตพฺพา. อารมฺมณปจฺจยภาเวน ทุกฺขสจฺจํ อสฺส อารมฺมณนฺติ โยชนา. ทุกฺขสจฺจนฺติ อุปโยคเอกวจนํ ¶ . เอตนฺติ อฺาณํ. ตสฺสาติ ทุกฺขสจฺจสฺส. ‘‘ปฏิจฺฉาเทตี’’ติ เอตฺถ วุตฺตํ ปฏิจฺฉาทนาการํ ทสฺเสตุํ ‘‘ยาถาวา’’ติอาทิ วุตฺตํ. าณวิปฺปยุตฺตจิตฺเตนปิ เอกเทเสน ยาถาวโต ลกฺขณปฏิเวโธ โหติเยวาติ ‘‘ยาถาวลกฺขณปฏิเวธนิวารเณนา’’ติ วตฺวา ‘‘าณปวตฺติยา เจตฺถ อปฺปทาเนนา’’ติ วุตฺตนฺติ วทนฺติ. ปุริมํ ปน ปฏิเวธาณุปฺปตฺติยา นิเสธกถาทสฺสนํ, ปจฺฉิมํ อนุโพธาณุปฺปตฺติยา. เอวเมตฺถ อตฺโถ เวทิตพฺโพ. เอตฺถาติ ทุกฺขสจฺเจ.
สหชาตสฺส อฺาณสฺส สมุทยสจฺจํ วตฺถุ โหติ นิสฺสยปจฺจยภาวโตติ วุตฺตํ ‘‘วตฺถุโต’’ติ. อารมฺมณโตติ อารมฺมณปจฺจยภาเวน. ยสฺมา สมุทยสจฺจํ อฺาณสฺส อารมฺมณํ โหติ, ตสฺมา ‘‘ทุกฺขสมุทเย อฺาณ’’นฺติ วุตฺตนฺติ อตฺโถ. ปฏิจฺฉาทนํ ทุกฺขสจฺเจ วุตฺตนยเมว เอเกเนว การเณน อิตเรสํ ติณฺณํ อสมฺภวโต, กึ ปน เอตํ เอกํ การณนฺติ อาห ‘‘ปฏิจฺฉาทนโต’’ติ. อิทํ วิตฺถารโต วิภาเวตุํ ‘‘นิโรธปฏิปทานํ หี’’ติอาทิ วุตฺตํ. ตทารพฺภาติ ตํ อารพฺภ ตํ อารมฺมณํ กตฺวา. ปจฺฉิมฺหิ สจฺจทฺวยนฺติ นิโรโธ มคฺโค. ตฺหิ นยคมฺภีรตฺตา. ทุทฺทสนฺติ สณฺหสุขุมธมฺมตฺตา สภาเวเนว คมฺภีรตาย ทุทฺทสํ ทุวิฺเยฺยํ ทุรวคฺคาหํ. ตตฺถาติ ปุริเม สจฺจทฺวเย. อนฺธภูตนฺติ อนฺธการภูตํ. น ปวตฺตติ อารมฺมณํ กาตุํ น วิสหติ. วจนียตฺเตนาติ วาจกภาเวน ตถา อุปฏฺานโต. สภาวลกฺขณสฺส ทุทฺทสตฺตาติ ปีฬนาทิอายูหนาทิวเสน ‘‘อิทํ ทุกฺขํ, อยํ สมุทโย’’ติ (ม. นิ. ๔๘๔; ๓.๑๐๔) ยาถาวโต สภาวลกฺขณสฺส ทุทฺทสตฺตา ทุวิฺเยฺยตฺตา ปุริมทฺวยํ คมฺภีรํ. ตตฺถาติ ปุริมสฺมึ สจฺจทฺวเย. วิปลฺลาสคฺคาหวเสน ปวตฺตตีติ สุภาทิวิปรีตคฺคาหานํ ปจฺจยภาววเสน อฺาณํ ปวตฺตติ.
อิทานิ ¶ ‘‘ทุกฺเข อฺาณ’’นฺติอาทีสุ ปการนฺตเรนปิ อตฺถํ ทสฺเสตุํ ‘‘อปิจา’’ติอาทิ วุตฺตํ. ตตฺถ ทุกฺเขติ เอตฺตาวตาติ ‘‘อฺาณนฺติ วุจฺจมานาย อวิชฺชาย ทุกฺเข’’ติ เอตฺตเกน. สงฺคหโตติ สโมธานโต. กิจฺจโตติ อสมฺปฏิเวธกิจฺจโต. อฺาณมิวาติ วิสยสภาวํ ยาถาวโต ปฏิวิชฺฌิตุํ อปฺปทานกิจฺจมิว. ‘‘ทุกฺเข’’ติอาทินา ตตฺถ อวิชฺชา ปวตฺตติ, วิเสสโต นิทฺทิฏฺํ โหตีติ กตฺวา สพฺพตฺเถว ตถา อวิสิฏฺสภาวทสฺสนํ อิทนฺติ ทสฺเสตุํ ‘‘อวิเสสโต ปนา’’ติอาทิ วุตฺตํ.
ขณิกนิโรธสฺส อิธ อนธิปฺเปตตฺตา อยุชฺชมานตฺตา วิราคคฺคหณโต จ อวิชฺชาทีนํ ปฏิปกฺขวเสน ปฏิพาหนํ อิธ ‘‘นิโรโธ’’ติ อธิปฺเปโต, โส จ เนสํ สพฺพโส อนุปฺปชฺชนเมวาติ ¶ อาห ‘‘นิโรโธ โหตีติ อนุปฺปาโท โหตี’’ติ. ‘‘อวิชฺชา นิรุชฺฌติ เอตฺถาติ อวิชฺชานิโรโธ, สงฺขารา นิรุชฺฌนฺติ เอตฺถาติ สงฺขารนิโรโธ’’ติ เอวํ สพฺเพหิ เอเตหิ นิโรธปเทหิ นิพฺพานสฺส เทสิตตฺตา ทฏฺพฺพา. เตนาห ‘‘นิพฺพานํ หี’’ติอาทิ. วฏฺฏวิวฏฺฏนฺติ วฏฺฏฺจ วิวฏฺฏฺจ. ‘‘ทฺวาทสหี’’ติ อิทํ ปจฺเจกํ โยเชตพฺพํ ‘‘อนุโลมโต ทฺวาทสหิ ปเทหิ วฏฺฏํ, ปฏิโลมโต ทฺวาทสหิ วิวฏฺฏํ อิธ ทสฺสิต’’นฺติ.
วิภงฺคสุตฺตวณฺณนา นิฏฺิตา.
๓. ปฏิปทาสุตฺตวณฺณนา
๓. มิจฺฉา ปฏิปชฺชติ เอตายาติ มิจฺฉาปฏิปทา, วฏฺฏคามิมคฺโค ทุกฺขาวหตฺตา. ตํ มิจฺฉาปฏิปทํ. เตนาห ‘‘อนิยฺยานิกปฏิปทา’’ติ. โส ปฺุาภิสงฺขาโร กถํ มิจฺฉาปฏิปทา โหตีติ? สมฺปตฺติภเว สุขาวโหว โหตีติ อธิปฺปาโย. วฏฺฏสีสตฺตาติ วฏฺฏปกฺขิยานํ อุตฺตมงฺคภาวโต. อนฺตมโสติ อุกฺกํสปริยนฺตํ สนฺธาย วทติ อวกํสปริยนฺตโต. ‘‘อิทํ เม ปฺุํ นิพฺพานาธิคมาย ปจฺจโย โหตู’’ติ เอวํ นิพฺพานํ ปตฺเถตฺวา ปวตฺติตํ. ปณฺณมุฏฺิทานมตฺตนฺติ สากปณฺณมุฏฺิทานมตฺตํ. อปฺปตฺวาติ อนฺโตคธเหตุ เอส นิทฺเทโส, อปาเปตฺวาติ อตฺโถ. ยทคฺเคน ¶ วา ปฏิปชฺชนโต อรหตฺตํ ปตฺโตติ วุจฺจติ, ตทคฺเคน ตทาวหา ปฏิปทาปิ ปตฺตาติ วุจฺจตีติ ‘‘อปฺปตฺวา’’ติ วุตฺตํ. อนุโลมวเสนาติ อนุโลมปฏิจฺจสมุปฺปาทวเสน. ปฏิโลมวเสนาติ เอตฺถาปิ เอเสว นโย. ปฏิปทา ปุจฺฉิตาติ เอเตน ปฏิปทา เทเสตุํ อารทฺธาติ อยมฺปิ อตฺโถ สงฺคหิโต ยถารทฺธสฺส อตฺถสฺส กเถตุกมฺยตาปุจฺฉาย อิธาคตตฺตา. อนุโลมปฏิจฺจสมุปฺปาทเทสนายมฺเปตฺถ พฺยติเรกมุเขน อวิชฺชาทินิโรธา ปน วิชฺชาย สติ โหติ สงฺขารานํ อสมฺภโวติ วุตฺตํ ‘‘นิพฺพานํ ภาชิต’’นฺติ. สรูเปน ปน ตาย วฏฺฏเมว ปกาสิตํ. วกฺขติ หิ ปริโยสาเน ‘‘วฏฺฏวิวฏฺฏเมว กถิต’’นฺติ. นิยฺยาตเนติ นิคมเน. ผเลนาติ ปตฺตพฺพผเลน ปฏิปทาย สมฺปาปกเหตุโน ทสฺสิตตฺตา. ยถา หิ ติวิโธ เหตุ าปโก, นิพฺพตฺตโก, สมฺปาปโกติ, เอวํ ติวิธํ ผลํ าเปตพฺพํ, นิพฺพตฺเตตพฺพํ, สมฺปาเปตพฺพนฺติ. ตสฺมา ปตฺตพฺพผเลน นิพฺพาเนน ตํสมฺปาปกเหตุภูตาย ปฏิปทาย ทสฺสิตตฺตาติ อตฺโถ. เตนาห ‘‘ผเลน เหตฺถา’’ติอาทิ. อยํ วุจฺจตีติ เอวํ นิพฺพานผลา อยํ ‘‘สมฺมาปฏิปทา’’ติ วุจฺจติ. อเสสวิราคา อเสสนิโรธาติ สมุจฺเฉทปฺปหานวเสน อวิชฺชาย อเสสวิรชฺชนโต อเสสนิรุชฺฌนโต จ. ปททฺวเยนปิ อนุปฺปาทนิโรธเมว วทติ. ตฺหิ นิพฺพานํ. ทุติยวิกปฺเป อยํ เอตฺถ อธิปฺปาโย – เยน มคฺเคน กรณภูเตน อเสสนิโรโธ โหติ, อวิชฺชาย อเสสนิโรโธ ยํ อาคมฺม โหติ, ตํ มคฺคํ ทสฺเสตุนฺติ. เอวฺหิ สตีติ เอวํ ปทภาชนสฺส ¶ นิพฺพานสฺส ปทตฺเถ สติ. สานุภาวา ปฏิปทา วิภตฺตา โหตีติ อวิชฺชาย อเสสนิโรธเหตุปฏิปทา ตตฺถ สาติสยสามตฺถิยสมาโยคโต สานุภาวา วิภตฺตา โหติ. มิจฺฉาปฏิปทาคหเณเนตฺถ วฏฺฏสฺสปิ วิภตฺตตฺตา วุตฺตํ ‘‘วฏฺฏวิวฏฺฏเมว กถิต’’นฺติ.
ปฏิปทาสุตฺตวณฺณนา นิฏฺิตา.
๔. วิปสฺสีสุตฺตวณฺณนา
๔. วิปฺผนฺทนฺตีติ นิมิสนวเสน. อนิมิเสหีติ วิคตนิมิเสหิ อุมฺมีลนฺเตเหว. เตน วุตฺตํ มหาปทาเน. เอตฺถาติ เอตสฺมึ ‘‘วิปสฺสี’’ติ ปเท, เอตสฺมึ วา ‘‘อนิมิเสหี’’ติอาทิเก ยถาคเต สุตฺตนฺเต.
มหาปุริสสฺส ¶ อนิมิสโลจนโต ‘‘วิปสฺสี’’ติ สมฺาปฏิลาภสฺส การณํ วุตฺตํ, ตํ อการณํ อฺเสมฺปิ มหาสตฺตานํ จริมภเว อนิมิสโลจนตฺตาติ โจทนํ สนฺธาย ‘‘เอตฺถ จา’’ติอาทึ วตฺวา ตโต ปน อฺเมว การณํ ทสฺเสตุํ ‘‘อปิจา’’ติอาทิ วุตฺตํ. ปลาฬยมานสฺสาติ โตเสนฺตสฺส. อนาทเร เจตํ สามิวจนํ. อฏฺฏสฺสาติ อตฺถสฺส.
ปฺุุสฺสยสงฺขาโต ภโค อสฺส อติสเยน อตฺถีติ ภควาติ ‘‘ภาคฺยสมฺปนฺนสฺสา’’ติ วุตฺตํ. สมฺมาติ สมฺมเทว ยาถาวโต, าเยน การเณนาติ วุตฺตํ โหตีติ อาห ‘‘นเยน เหตุนา’’ติ. สํ-สทฺโท ‘‘สาม’’นฺติ อิมินา สมานตฺโถติ อาห ‘‘สามํ ปจฺจตฺตปุริสกาเรนา’’ติ, สยมฺภุาเณนาติ อตฺโถ. สมฺมา, สามํ พุชฺฌิ เอเตนาติ สมฺโพโธ วุจฺจติ มคฺคาณํ, ‘‘พุชฺฌติ เอเตนา’’ติ กตฺวา อิธ สพฺพฺุตฺาณสฺสปิ สงฺคโห. โพธิมา สตฺโต โพธิสตฺโต, ปุริมปเท อุตฺตรปทโลโป ยถา ‘‘สากปตฺถโว’’ติ. พุชฺฌนกสตฺโตติ เอตฺถ มหาโพธิยานปฏิปทาย พุชฺฌตีติ โพธิ จ โส สตฺตวิเสสโยคโต สตฺโต จาติ โพธิสตฺโต. ปตฺถยมาโน ปวตฺตตีติ ‘‘กุทาสฺสุ นาม มหนฺตํ โพธึ ปาปุณิสฺสามี’’ติ สฺชาตจฺฉนฺโท ปฏิปชฺชติ. ทุกฺขนฺติ ชาติอาทิมูลกํ ทุกฺขํ. กามํ จุตุปปาตาปิ มรณชาติโย, ‘‘ชายติ มียตี’’ติ ปน วตฺวา ‘‘จวติ อุปปชฺชตี’’ติ วจนํ น เอกภวปริยาปนฺนานํ เตสํ คหณํ, อถ โข นานาภวปริยาปนฺนานํ เอกชฺฌํ คหณนฺติ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘อิทํ…เป… วุตฺต’’นฺติ. ตสฺส นิสฺสรณนฺติ ตสฺส ชรามรณสฺส นิสฺสรณนฺติ วุจฺจติ. ยสฺมา มหาสตฺโต ชิณฺณพฺยาธิมเต ทิสฺวา ปพฺพชิโต, ตสฺมาสฺส ชรามรณเมว อาทิโต อุปฏฺาสิ.
อุปายมนสิกาเรนาติ ¶ อุปาเยน วิธินา าเยน มนสิกาเรน ปเถน มนสิการสฺส ปวตฺตนโต. สมาโยโค อโหสีติ ยาถาวโต ปฏิวิชฺฌนวเสน สมาคโม อโหสิ. โยนิโส มนสิการาติ เหตุมฺหิ นิสฺสกฺกวจนนฺติ ตสฺส ‘‘โยนิโส มนสิกาเรนา’’ติ เหตุมฺหิ กรณวจเนน อาห. ชาติยา โข สติ ชรามรณนฺติ ‘‘กิมฺหิ นุ โข สติ ชรามรณํ โหติ, กึ ปจฺจยา ชรามรณ’’นฺติ ชรามรเณ การณํ ปริคฺคณฺหนฺตสฺส โพธิสตฺตสฺส ‘‘ยสฺมึ สติ ยํ โหติ, อสติ จ น ¶ โหติ, ตํ ตสฺส การณ’’นฺติ เอวํ อพฺยภิจารชาติการณปริคฺคณฺหเนน ‘‘ชาติยา โข สติ ชรามรณํ โหติ, ชาติปจฺจยา ชรามรณ’’นฺติ ยา ชรามรณสฺส การณปริคฺคาหิกา ปฺา อุปฺปชฺชิ, ตาย อุปฺปชฺชนฺติยา จสฺส อภิสมโย ปฏิเวโธ อโหสีติ อตฺโถ.
อิตีติ วุตฺตปฺปการปรามสนํ. หีติ นิปาตมตฺตํ. อิทนฺติ ยถาวุตฺตสฺส วฏฺฏสฺส ปจฺจกฺขโต คหณํ. เตนาห ‘‘เอวมิท’’นฺติ. อิธ อวิชฺชาย สมุทยสฺส อาคตตฺตา ‘‘เอกาทสสุ าเนสู’’ติ วุตฺตํ. สมุทยํ สมฺปิณฺเฑตฺวาติ สงฺขาราทีนํ สมุทยํ เอกชฺฌํ คเหตฺวา. อเนกวารฺหิ สมุทยทสฺสนวเสน าณสฺส ปวตฺตตฺตา ‘‘สมุทโย สมุทโย’’ติ อาเมฑิตวจนํ. อถ วา ‘‘เอวํ สมุทโย โหตี’’ติ อิทํ น เกวลํ นิพฺพตฺติทสฺสนปรํ, อถ โข ปฏิจฺจสมุปฺปาทสทฺโท วิย ปฏิจฺจสมุปฺปาทมุเขน อิธ สมุทยสทฺโท นิพฺพตฺติมุเขน ปจฺจยตฺตํ วทติ. วิฺาณาทโย จ ยาวนฺโต อิธ ปจฺจยธมฺมา นิทฺทิฏฺา, เต สามฺรูเปน พฺยาปนิจฺฉาวเสน คณฺหนฺโต ‘‘สมุทโย สมุทโย’’ติ อโวจ. เตนาห ‘‘อวิชฺชาปจฺจยา สงฺขารานํ สมุทโย โหตี’’ติ. ทสฺสนฏฺเน จกฺขูติ สมุทยสฺส ปจฺจกฺขโต ทสฺสนภาโว จกฺขุ. าตฏฺเนาติ าตภาเวน. ปชานนฏฺเนาติ ‘‘อวิชฺชาสงฺขาราทิตํตํปจฺจยธมฺมปวตฺติยา เอตสฺส ทุกฺขกฺขนฺธสฺส สมุทโย’’ติ ปการโต วา ชานนฏฺเน. ปฏิเวธนฏฺเนาติ ‘‘อยํ อวิชฺชาทิ ปจฺจยธมฺโม อิมสฺส สงฺขาราทิกสฺส ปจฺจยภาวโต สมุทโย’’ติ ปฏิวิชฺฌนฏฺเน. โอภาสนฏฺเนาติ สมุทยภาวปฏิจฺฉาทกสฺส โมหนฺธการสฺส กิเลสนฺธการสฺส วิธมนวเสน อวภาสนวเสน. ตํ ปเนตํ ‘‘จกฺขุ’’นฺติอาทินา วุตฺตํ าณํ. นิโรธวาเรติ ปฏิโลมวาเร. โส หิ ‘‘กิสฺส นิโรธา ชรามรณนิโรโธ’’ติ นิโรธกิตฺตนวเสน อาคโต.
วิปสฺสีสุตฺตวณฺณนา นิฏฺิตา.
๕-๑๐. สิขีสุตฺตาทิวณฺณนา
๕-๑๐. น ¶ เอวํ โยเชตฺวาติ ‘‘สิขิสฺสปี’’ติอาทินา สมุจฺจยวเสน เอวํ น โยเชตฺวา. กสฺมาติอาทินา ตตฺถ การณํ วทติ. เอกาสเน อเทสิตตฺตาติ ¶ วุตฺตเมวตฺถํ ปากฏํ กาตุํ ‘‘นานาาเนสุ หี’’ติอาทิ วุตฺตํ. ยทิปิ ตานิ วิสุํ วิสุํ วุตฺตภาเวน เทสิตานิ, อตฺถวณฺณนา ปน เอกสทิสา ตทตฺถสฺส อภินฺนตฺตา. ‘‘พุทฺธา ชาตา’’ติ น อฺโ อาจิกฺขตีติ โยชนา. น หิ มหาโพธิสตฺตานํ ปจฺฉิมภเว ปโรปเทเสน ปโยชนํ อตฺถิ. คตมคฺเคเนวาติ ปฏิปตฺติคมเนน คตมคฺเคเนว ปจฺฉิมมหาโพธิสตฺตา คจฺฉนฺติ, อยเมตฺถ ธมฺมตา. คจฺฉนฺตีติ จตูสุ สติปฏฺาเนสุ ปติฏฺิตจิตฺตา สตฺต โพชฺฌงฺเค ยาถาวโต ภาเวตฺวา สมฺมาสมฺโพธิยา อภิสมฺพุชฺฌนวเสน ปวตฺตนฺตีติ อตฺโถ. ยถา ปน เตสํ ปมวิปสฺสนาภินิเวโส โหติ, ตํ ทสฺเสตุํ ‘‘สพฺพโพธิสตฺตา หี’’ติอาทิ วุตฺตํ. พุทฺธภาวานํ วิปสฺสนา, พุทฺธตฺถาย วา วิปสฺสนา พุทฺธวิปสฺสนา.
สิขีสุตฺตาทิวณฺณนา นิฏฺิตา.
พุทฺธวคฺควณฺณนา นิฏฺิตา.
๒. อาหารวคฺโค
๑. อาหารสุตฺตวณฺณนา
๑๑. อาหรนฺตีติ อาเนนฺติ อุปฺปาเทนฺติ, อุปตฺถมฺเภนฺตีติ อตฺโถ. นิพฺพตฺตาติ ปสุตา. ภูตา นาม ยสฺมา ตโต ปฏฺาย โลเก ชาตโวหาโร ปฏิสนฺธิคฺคหณโต ปน ปฏฺาย ยาว มาตุกุจฺฉิโต นิกฺขนฺโต, ตาว สมฺภเวสิโน, เอส ตาว คพฺภเสยฺยเกสุ ภูตสมฺภเวสิวิภาโค, อิตเรสุ ปน ปมจิตฺตาทิวเสน วุตฺโต. สมฺภว-สทฺโท เจตฺถ คพฺภเสยฺยกานํ วเสน ปสูติปริยาโย, อิตเรสํ วเสน อุปฺปตฺติปริยาโย. ปมจิตฺตปมอิริยาปถกฺขเณสุ หิ เต สมฺภวํ อุปฺปตฺตึ เอสนฺติ อุปคจฺฉนฺติ นาม, น ตาว ภูตา อุปปตฺติยา น สุปฺปติฏฺิตตฺตา, ภูตา เอว สพฺพโส ภเวสนาย สมุจฺฉินฺนตฺตา. น ปุน ภวิสฺสนฺตีติ อวธารเณน นิวตฺติตมตฺถํ ทสฺเสติ. โย จ ‘‘กาลฆโส ภูโต’’ติอาทีสุ ภูต-สทฺทสฺส ขีณาสววาจิตา ทฏฺพฺพา. วา-สทฺโท เจตฺถ สมฺปิณฺฑนตฺโถ ‘‘อคฺคินา วา อุทเกน วา’’ติอาทีสุ วิย.
ยถาสกํ ¶ ¶ ปจฺจยภาเวน อตฺตภาวสฺส ปปนเมเวตฺถ อาหาเรหิ กาตพฺพอนุคฺคโห โหตีติ อธิปฺปาเยนาห ‘‘วจนเภโท…เป… เอโก เยวา’’ติ. สตฺตสฺส อุปฺปนฺนธมฺมานนฺติ สตฺตสฺส สนฺตาเน อุปฺปนฺนธมฺมานํ. ยถา ‘‘วสฺสสตํ ติฏฺตี’’ติ วุตฺเต อนุปฺปพนฺธวเสน ปวตฺตตีติ วุตฺตํ โหติ, เอวํ ิติยาติ อนุปฺปพนฺธวเสน ปวตฺติยาติ อตฺโถ, สา ปน อวิจฺเฉโทติ อาห ‘‘อวิจฺเฉทายา’’ติ. อนุปฺปพนฺธธมฺมุปฺปตฺติยา สตฺตสนฺตาโน อนุคฺคหิโต นาม โหตีติ อาห ‘‘อนุปฺปนฺนานํ อุปฺปาทายา’’ติ. เอตานีติ ิติอนุคฺคหปทานิ. อุภยตฺถ ทฏฺพฺพานิ น ยถาสมฺพนฺธโต.
วตฺถุคตา โอชา วตฺถุ วิย เตน สทฺธึ อชฺโฌหริตพฺพตํ คจฺฉตีติ วุตฺตํ ‘‘อชฺโฌหริตพฺพโก อาหาโร’’ติ, นิพฺพตฺติตโอชํ ปน สนฺธาย ‘‘กพฬีกาโร อาหาโร โอชฏฺมกรูปานิ อาหรตี’’ติ วกฺขติ. โอฬาริกตา อปฺโปชตาย น วตฺถุโน ถูลตาย กถินตาย วา, ตสฺมา ยสฺมึ วตฺถุสฺมึ ปริตฺตา โอชา โหติ, ตํ โอฬาริกํ. สปฺปาทโย ทุกฺขุปฺปาทกตาย โอฬาริกา เวทิตพฺพา. วิสาณาทีนํ ติวสฺสฉฑฺฑิตานํ ปูติภูตตฺตา มุทุกตาติ วทนฺติ. ตรจฺฉเขฬเตมิตตาย ปน ตถาภูตานํ เตสํ มุทุกตา. ธมฺมสภาโว เหส. สสานํ อาหาโร สุขุโม ตรุณติณสสฺสขาทนโต. สกุณานํ อาหาโร สุขุโม ติณพีชาทิขาทนโต. ปจฺจนฺตวาสีนํ อาหาโร สุขุโม มาสมุคฺคกุราทิโภชนตฺตา. เตสนฺติ ปรนิมฺมิตวสวตฺตีนํ. สุขุโมตฺเววาติ น กิฺจิ อุปาทาย, อถ โข สุขุโมอิจฺเจว นิฏฺํ ปตฺโต ตโต ปรมสุขุมสฺส อภาวโต.
วตฺถุวเสน ปเนตฺถ อาหารสฺส โอฬาริกสุขุมตา วุตฺตา, สา จสฺส อปฺโปชมโหชตาหิ เวทิตพฺพาติ ทสฺเสตุํ ‘‘เอตฺถ จา’’ติอาทิมาห. ปริสฺสยนฺติ ขุทาวเสน อุปฺปนฺนํ วิหึสํ สรีรทรถํ. วิโนเทตีติ วตฺถุ ตสฺส วิโนทนมตฺตํ กโรติ. น ปน สกฺโกติ ปาเลตุนฺติ สรีรํ ยาเปตุํ นปฺปโหติ นิโรชตฺตา. น สกฺโกติ ปริสฺสยํ วิโนเทตุํ อามาสยสฺส อปูรณโต.
ฉพฺพิโธปีติ อิมินา กสฺสจิ ผสฺสสฺส อนวเสสิตพฺพตมาห. เทสนกฺกเมเนเวตฺถ ผสฺสาทีนํ ทุติยาทิตา, น อฺเน การเณนาติ อาห ‘‘เทสนานโย เอว เจสา’’ติอาทิ. มนโส สฺเจตนา น ¶ สตฺตสฺสาติ ทสฺสนตฺถํ มโนคหณํ ยถา ‘‘จิตฺตสฺส ิติ, เจโตวิมุตฺติ จา’’ติ อาห ‘‘มโนสฺเจตนาติ เจตนาวา’’ติ. จิตฺตนฺติ ยํ กิฺจิ จิตฺตเมว. เอกราสึ กตฺวาติ เอกชฺฌํ คเหตฺวา วิภาคํ อกตฺวา, สามฺเน คหิตาติ อตฺโถ. ตตฺถ ลพฺภมานํ อุปาทิณฺณกาทิวิภาคํ ทสฺเสตุํ ‘‘กพฬีกาโร อาหาโร’’ติอาทิ วุตฺตํ. อาหารตฺถํ น สาเธนฺตีติ ตาทิสสฺส ¶ อาหารสฺส อนาหรณโต. ตทาปีติ ภิชฺชิตฺวา วิคตกาเลปิ. อุปาทิณฺณกาหาโรติ วุจฺจนฺตีติ เกจิ. อิทํ ปน อาจริยานํ น รุจฺจติ ตทา อุปาทิณฺณกรูปสฺเสว อภาวโต. ปฏิสนฺธิจิตฺเตเนว สหชาตาติ ลกฺขณวจนเมตํ, สพฺพายปิ กมฺมชรูปปริยาปนฺนาย โอชาย อตฺถิภาวสฺส อวิจฺเฉทปฺปวตฺติสมฺภวทสฺสนตฺโถ. สตฺตมาติ อุปฺปนฺนทิวสโต ปฏฺาย ยาว สตฺตมทิวสาปิ. รูปสนฺตตึ ปาเลติ ปเวณิฆฏนวเสน. อยเมวาติ กมฺมชโอชา. กมฺมชโอชํ ปน ปฏิจฺจ อุปฺปนฺนโอชา อกมฺมชตฺตา อนุปาทิณฺณอาหาโรตฺเวว เวทิตพฺโพ. อนุปาทิณฺณกา ผสฺสาทโย เวทิตพฺพาติ อาเนตฺวา สมฺพนฺโธ. โลกุตฺตรา ผสฺสาทโย กถนฺติ อาห ‘‘โลกุตฺตรา ปน รุฬฺหีวเสน กถิตา’’ติ. ยสฺมา เตสํ กุสลานํ อุเปตปริยาโย นตฺถิ, ตสฺมา วิปากานํ อุปาทิณฺณปริยาโย นตฺเถวาติ อนุปาทิณฺณปริยาโยปิ รุฬฺหีวเสน วุตฺโตติ เวทิตพฺโพ.
ปุพฺเพ ‘‘อาหาราติ ปจฺจยา’’ติ วุตฺตตฺตา ยทิ ปจฺจยฏฺโ อาหารฏฺโติอาทินา โจเทติ, อถ กสฺมา อิเม เอว จตฺตาโร วุตฺตาติ อถ กสฺมา จตฺตาโรว วุตฺตา. อิเม เอว จ วุตฺตาติ โยชนา. วิเสสปฺปจฺจยตฺตาติ เอเตน ยถา อฺเ ปจฺจยธมฺมา อตฺตโน ปจฺจยุปฺปนฺนสฺส ปจฺจยาว โหนฺติ, อิเม ปน ตถา จ โหติ อฺถา จาติ สมาเนปิ ปจฺจยตฺเต อติเรกปจฺจยา โหนฺติ, ตสฺมา ‘‘อาหาราติ วุตฺตา’’ติ อิมมตฺถํ ทสฺเสติ. อิทานิ ตํ อติเรกปจฺจยตํ ทสฺเสตุํ ‘‘วิเสสปจฺจโย หี’’ติอาทิ วุตฺตํ. วิเสสปฺปจฺจโย รูปกายสฺส กพฬีกาโร อาหาโร อุปถมฺภกภาวโต. เตนาห อฏฺกถายํ ‘‘รูปารูปานํ อุปถมฺภกตฺเตน อุปการกา จตฺตาโร อาหารา อาหารปจฺจโย’’ติ (วิสุทฺธิ. ๒.๖๐๘; ปฏฺา. อฏฺ. ปจฺจยุทฺเทสวณฺณนา). อุปถมฺภกตฺตฺหิ สตีปิ ชนกตฺเต อรูปีนํ อาหารานํ อาหารชรูปสมุฏฺานกรูปาหารสฺส ¶ จ โหติ, อสติ ปน อุปถมฺภกตฺเต อาหารานํ ชนกตฺตํ นตฺถีติ อุปถมฺภกตฺตํ ปธานํ. ชนยมาโนปิ หิ อาหาโร อวิจฺเฉทวเสน อุปถมฺภยมาโน เอว ชเนตีติ อุปถมฺภกภาโว เอว อาหารภาโว. เวทนาย ผสฺโส วิเสสปจฺจโย. ‘‘ผสฺสปจฺจยา เวทนา’’ติ หิ วุตฺตํ. ‘‘สงฺขารปจฺจยา วิฺาณ’’นฺติ วจนโต วิฺาณสฺส มโนสฺเจตนา. ‘‘เจตนา ติวิธํ ภวํ ชเนตี’’ติ หิ วุตฺตํ. ‘‘วิฺาณปจฺจยา นามรูป’’นฺติ ปน วจนโต นามรูปสฺส วิฺาณํ วิเสสปจฺจโย. น หิ โอกฺกนฺตวิฺาณาภาเว นามรูปสฺส อตฺถิ สมฺภโว. ยถาห ‘‘วิฺาณฺจ หิ, อานนฺท, มาตุกุจฺฉิสฺมึ น โอกฺกมิสฺสถ, อปิ นุ โข นามรูปํ มาตุกุจฺฉิสฺมึ สมุจฺจิสฺสถา’’ติอาทิ (ที. นิ. ๒.๑๑๕). วุตฺตเมวตฺถํ สุตฺเตน สาเธตุํ ‘‘ยถาหา’’ติอาทิ วุตฺตํ.
เอวํ ยทิปิ ปจฺจยตฺโถ อาหารตฺโถ, วิเสสปจฺจยตฺตา ปน อิเมว อาหาราติ วุตฺตาติ ตํ เนสํ ¶ วิเสสปจฺจยตํ อวิภาคโต ทสฺเสตฺวา อิทานิ วิภาคโต ทสฺเสตุํ ‘‘โก ปเนตฺถา’’ติอาทิ อารทฺธํ. มุเข ปิตมตฺโต เอว อสงฺขาทิโต, ตตฺตเกนาปิ อพฺภนฺตรสฺส อาหารสฺส ปจฺจโย โหติ เอว. เตนาห ‘‘อฏฺ รูปานิ สมุฏฺาเปตี’’ติ. สุขเวทนาย หิโต สุขเวทนีโย. สพฺพถาปีติ จกฺขุสมฺผสฺสาทิวเสน. ยตฺตกา ผสฺสสฺส ปการเภทา, เตสํ วเสน สพฺพปฺปกาโรปิ ผสฺสาหาโร ยถารหํ ติสฺโส เวทนา อาหรติ, อนาหารโก นตฺถิ.
สพฺพถาปีติ อิธาปิ ผสฺสาหาเร วุตฺตนยานุสาเรน อตฺโถ เวทิตพฺโพ. ติสนฺตติวเสนาติ กายทสกํ ภาวทสกํ วตฺถุทสกนฺติ ติวิธสนฺตติวเสน. สหชาตาทิปจฺจยนเยนาติ สหชาตาทิปจฺจยวิธินา. ปฏิสนฺธิวิฺาณฺหิ อตฺตนา สหชาตนามสฺส สหชาตอฺมฺวิปากินฺทฺริยสมฺปยุตฺตอตฺถิอวิคตปจฺจเยหิ ปจฺจโย โหนฺโตเยว อาหารปจฺจยตาย ตํ อาหาเรติ วุตฺตํ, สหชาตรูเปสุ ปน วตฺถุโน สมฺปยุตฺตปจฺจยํ เปตฺวา วิปฺปยุตฺตปจฺจเยน, เสสรูปานํ อฺมฺปจฺจยฺจ เปตฺวา อิตเรสํ ปจฺจยานํ วเสน โยชนา กาตพฺพา. ตานีติ นปุํสกนิทฺเทโส อนปุํสกานมฺปิ นปุํสเกหิ สห วจนโต. สาสวกุสลากุสลเจตนาว วุตฺตา วิเสสปจฺจยภาวทสฺสนํ เหตนฺติ, เตนาห ‘‘อวิเสเสน ปนา’’ติอาทิ. ปฏิสนฺธิวิฺาณเมว วุตฺตนฺติ เอตฺถาปิ ¶ เอเสว นโย. ยถา ตสฺส ตสฺส ผลสฺส วิเสสโต ปจฺจยตาย เอเตสํ อาหารตฺโถ, เอวํ อวิเสสโตปีติ ทสฺเสตุํ ‘‘อวิเสเสนา’’ติอาทิ วุตฺตํ. ตตฺถ ตํสมฺปยุตฺตตํสมุฏฺานธมฺมานนฺติ เตหิ ผสฺสาทีหิ สมฺปยุตฺตธมฺมานฺเจว ตํสมุฏฺานรูปธมฺมานฺจ. ตตฺถ สมฺปยุตฺตคฺคหณํ ยถารหโต ทฏฺพฺพํ, สมุฏฺานคฺคหณํ ปน อวิเสสโต.
อุปตฺถมฺเภนฺโต อาหารกิจฺจํ สาเธตีติ อุปตฺถมฺเภนฺโต เอว รูปํ สมุฏฺาเปติ, โอชฏฺมกสมุฏฺาปเนเนว ปนสฺส อุปถมฺภนกิจฺจสิทฺธิ. ผุสนฺโตเยวาติ ผุสนกิจฺจํ กโรนฺโต เอว. อายูหมานาวาติ เจตยมานา เอว อภิสนฺทหนฺตี เอว. วิชานนฺตเมวาติ อุปปตฺติปริกปฺปนวเสน วิชานนฺตเมว อาหารกิจฺจํ สาเธตีติ โยชนา. สพฺพตฺถ อาหารกิจฺจสาธนฺจ เตสํ เวทนาทิอุปฺปตฺติเหตุตาย อตฺตภาวสฺส ปวตฺตนเมว. กายฏฺปเนนาติ กสฺมา วุตฺตํ, นนุ กมฺมชาทิรูปํ กมฺมาทินาว ปวตฺตตีติ โจทนํ สนฺธายาห ‘‘กมฺมชนิโตปี’’ติอาทิ.
อุปาทิณฺณรูปสนฺตติยา อุปตฺถมฺภเนเนว อุตุจิตฺตชรูปสนฺตตีนมฺปิ อุปตฺถมฺภนสิทฺธิ โหตีติ ‘‘ทฺวินฺนํ รูปสนฺตตีน’’นฺติ วุตฺตํ. อุปตฺถมฺภนเมว สนฺธาย ‘‘อนุปาลโก หุตฺวา’’ติ จ วุตฺตํ. รูปกายสฺส ิติเหตุตา หิ ยาปนา อนุปาลนา. สุขาทิวตฺถุภูตนฺติ สุขาทีนํ ปวตฺติฏฺานภูตํ. อารมฺมณมฺปิ หิ วสติ เอตฺถ อารมฺมณกรณวเสน ตทารมฺมณา ธมฺมาติ วตฺถูติ ¶ วุจฺจติ. ผุสนฺโตเยวาติ อิทํ ผสฺสสฺส ผุสนสภาวตฺตา วุตฺตํ. น หิ ธมฺมานํ สภาเวน วินา ปวตฺติ อตฺถิ, เวทนาปวตฺติยา วินา สตฺตานํ สนฺธาวนตา นตฺถีติ อาห ‘‘สุขาทิ…เป… โหตี’’ติ. น เจตฺถ สฺีภวกถายํ อสฺีภโว ทสฺเสตพฺโพ, ตสฺสาปิ วา การณภูตเวทนาปวตฺติวเสเนว ิติยา เหตุโน อพฺยาปิตตฺตา, ตถา หิ ‘‘มโนสฺเจตนา…เป… ภวมูลนิปฺผาทนโต สตฺตานํ ิติยา โหตี’’ติ วุตฺตา. ตโต เอว วิฺาณํ วิชานนฺตเมวาติ อุปปตฺติปริกปฺปนวเสน วิชานนฺตเมวาติ วุตฺโตวายมตฺโถ.
จตฺตาริ ภยานิ ทฏฺพฺพานิ อาทีนววิภาวนโต. นิกนฺตีติ นิกามนา, รสตณฺหํ สนฺธาย วทติ. สา หิ กพฬีกาเร อาหาเร พลวตี, เตเนเวตฺถ อวธารณํ กตํ. ภายติ เอตสฺมาติ ภยํ, นิกนฺติเยว ¶ ภยํ มหานตฺถเหตุโต. อุปคมนํ วิสยินฺทฺริยวิฺาเณสุ วิสยวิฺาเณสุ จ สงฺคติวเสน ปวตฺติ, ตํ เวทนาทิอุปฺปตฺติเหตุตาย ‘‘ภย’’นฺติ วุตฺตํ. อวธารเณ ปโยชนํ วุตฺตนยเมว. เสสทฺวเยปิ เอเสว นโย. อายูหนํ อภิสนฺทหนํ, สํวิธานนฺติปิ วทนฺติ. ตํ ภวูปปตฺติเหตุตาย ‘‘ภย’’นฺติ วุตฺตํ. อภินิปาโต ตตฺถ ตตฺถ ภเว ปฏิสนฺธิคฺคหณวเสน วิฺาณสฺส นิพฺพตฺติ. โส ภวูปปตฺติเหตุกานํ สพฺเพสํ อนตฺถานํ มูลการณตาย ‘‘ภย’’นฺติ วุตฺตํ. อิทานิ นิกนฺติอาทีนํ สปฺปฏิภยตํ วิตฺถารโต ทสฺเสตุํ ‘‘กึ การณา’’ติอาทิ อารทฺธํ. ตตฺถ นิกนฺตึ กตฺวาติ อาลยํ ชเนตฺวา, ตณฺหํ อุปฺปาเทตฺวาติ อตฺโถ. สีตาทีนํ ปุรกฺขตาติ สีตาทีนํ ปุรโต ิตา, สีตาทีหิ พาธิยมานาติ อตฺโถ.
ผสฺสํ อุปคจฺฉนฺตาติ จกฺขุสมฺผสฺสาทิเภทํ ผสฺสํ ปวตฺเตนฺตา. ผสฺสสฺสาทิโนติ กายสมฺผสฺสวเสน โผฏฺพฺพสงฺขาตสฺส อสฺสาทนสีลา. กายสมฺผสฺสวเสน หิ สตฺตานํ โผฏฺพฺพตณฺหา ปวตฺตตีติ ทสฺเสตุํ ผสฺสาหาราทีนวทสฺสเน โผฏฺพฺพารมฺมณํ อุทฺธฏํ ‘‘ปเรสํ รกฺขิตโคปิเตสู’’ติอาทินา. ผสฺสสฺสาทิโนติ วา ผสฺสาหารสฺสาทิโนติ อตฺโถ. สติ หิ ผสฺสาหาเร สตฺตานํ ผสฺสารมฺมเณ อสฺสาโท, นาสติ, เตนาห ‘‘ผสฺสสฺสาทมูลก’’นฺติอาทิ.
ชาตินิมิตฺตสฺส ภยสฺส อภินิปาตสภาเวน คหิตตฺตา ‘‘ตมฺมูลก’’นฺติ วุตฺตํ. กมฺมายูหนนิมิตฺตนฺติ อตฺโถ. ภยํ สพฺพนฺติ ปฺจวีสติ, ติวิธมหาภยํ, อฺฺจ สพฺพภยํ อาคตเมว โหติ ภยาธิฏฺานสฺส อตฺตภาวสฺส นิปฺผาทนโต.
อภินิปตตีติ อภินิพฺพตฺตติ. ปมาภินิพฺพตฺติ หิ สตฺตานํ ตตฺถ ตตฺถ องฺคารกาสุสทิเส ¶ ภเว อภินิปาตสทิสี. ตมฺมูลกตฺตาติ นามรูปนิพฺพตฺติมูลกตฺตา. สพฺพภยานํ อภินิปาโตเยว ภยํ ภายติ เอตสฺมาติ กตฺวา.
อปฺเปติ วิยาติ ผลสฺส อตฺตลาภเหตุภาวโต การณํ, ตํ นิยฺยาเทติ วิย. ตนฺติ ผลํ. ตโตติ การณโต. เอเตสนฺติ อาหารานํ ¶ . ยถาวุตฺเตนาติ ‘‘ผลํ นิเทตี’’ติอาทินา วุตฺตปฺปกาเรน อตฺเถน. สพฺพปเทสูติ ‘‘เวทนานิโรเธนา’’ติอาทีสุ สพฺเพสุ ปเทสุ.
ปฏิสนฺธึ อาทึ กตฺวาติ ปฏิสนฺธิกฺขณํ อาทึ กตฺวา. อุปาทิณฺณกอาหาเร สนฺธาย ‘‘อตฺตภาวสงฺขาตานํ อาหาราน’’นฺติ วุตฺตํ. เต หิ นิปฺปริยายโต ตณฺหานิทานา. ปริปุณฺณายตนานํ สตฺตานํ สตฺตสนฺตติวเสนาติ ปริปุณฺณายตนานํ สภาวกานํ จกฺขุ โสตํ ฆานํ ชิวฺหา กาโย ภาโว วตฺถูติ อิเมสํ สตฺตนฺนํ สนฺตตีนํ วเสน. เสสานํ อปริปุณฺณายตนานํ อนฺธพธิรอภาวกานํ. อูนอูนสนฺตติวเสนาติ จกฺขุนา, โสเตน, ตทุภเยน, ภาเวน จ อูนอูนสนฺตติวเสน. ปฏิสนฺธิยํ ชาตา ปฏิสนฺธิกา. ปมภวงฺคจิตฺตกฺขณาทีติ อาทิ-สทฺเทน ตทารมฺมณจิตฺตสฺส สงฺคโห ทฏฺพฺโพ.
ตณฺหายปิ นิทานํ ชานาตีติ โยชนา. ตณฺหานิทานนฺติปิ ปาโ. วฏฺฏํ ทสฺเสตฺวาติ สรูปโต นยโต จ สกลเมว วฏฺฏํ ทสฺเสตฺวา. อิทานิ ตมตฺถํ วิตฺถารโต วิภาเวตุํ ‘‘อิมสฺมิฺจ ปน าเน’’ติอาทิมาห. อตีตาภิมุขํ เทสนํ กตฺวาติ ปจฺจุปฺปนฺนภวโต ปฏฺาย อตีตธมฺมาภิมุขํ ตพฺพิสยํ เทสนํ กตฺวา ตถาการเณน. อตีเตน วฏฺฏํ ทสฺเสตีติ อตีตภเวน กมฺมกิเลสวิปากวฏฺฏํ ทสฺเสติ. อตฺตภาโวติ ปจฺจุปฺปนฺโน อตฺตภาโว. ยทิ เอวํ กสฺมา ‘‘อตีเตน วฏฺฏํ ทสฺเสตี’’ติ วุตฺตนฺติ? นายํ โทโส ‘‘อตีเตเนวา’’ติ อนวธารณโต, เอวฺจ กตฺวา อตีตาภิมุขคฺคหณํ ชนกกมฺมํ คหิตํ, ตณฺหาสีเสน นานนฺตริยภาวโต. น หิ กมฺมุนา วินา ตณฺหา ภวเนตฺติ ยุชฺชติ.
ตํ กมฺมนฺติ ตณฺหาสีเสน วุตฺตกมฺมํ. ทสฺเสตุนฺติ ตํ อตีตํ อตฺตภาวํ ทสฺเสตุํ. ตสฺสตฺตภาวสฺส ชนกํ กมฺมนฺติ ตสฺส ยถาวุตฺตสฺส อตฺตภาวสฺส ชนกํ. ตโต ปรมฺปิ อตฺตภาวํ อายูหิตํ กมฺมํ ทสฺเสตุํ วุตฺตํ. อวิชฺชา จ นาม ตณฺหา วิย กมฺมตฺตาติ กมฺมสฺเสว คหณํ. ทฺวีสุ าเนสูติ อาหารคฺคหเณน เวทนาทิคฺคหเณนาติ ทฺวีสุ าเนสุ. อตฺตภาโวติ ปจฺจุปฺปนฺนกาลิโก อตีตกาลิโก จ อตฺตภาโว. ปุน ทฺวีสูติ ตณฺหาคฺคหเณ อวิชฺชาสงฺขารคฺคหเณติ ทฺวีสุ าเนสุ. ตสฺส ชนกนฺติ ปจฺจุปฺปนฺนสฺส เจว อตีตสฺส จ อตฺตภาวสฺส ¶ ชนกํ กมฺมํ วุตฺตนฺติ โยชนา ¶ . กมฺมคฺคหเณน เจตฺถ ยตฺถ ตํ กมฺมํ อายูหิตํ, สา อตีตา ชาติ อตฺถโต ทสฺสิตา โหติ. เตน สํสารวฏฺฏสฺส อนมตคฺคตํ ทีเปติ. สงฺเขเปนาติ สงฺเขเปน เหตุปฺจกผลปฺจกคฺคหณมฺปิ หิ สงฺเขโป เอว เหตุผลภาเวน สงฺคเหตพฺพธมฺมานํ อเนกวิธตฺตา.
ยทิ อตีเตน วฏฺฏํ ทสฺสิตํ, เอวํ สติ สปฺปเทสา ปฏิจฺจสมุปฺปาทธมฺมเทสนา โหตีติ ทสฺเสนฺโต ‘‘ตตฺราย’’นฺติอาทิมาห. เตน หิ ยทิปิ สรูปโต อนาคเตน วฏฺฏํ อิธ น ทสฺสิตํ, นยโต ปน ตสฺสปิ ทสฺสิตตฺตา นิปฺปเทสา เอว ปฏิจฺจสมุปฺปาทเทสนาติ ทสฺเสติ. อิทานิ ตมตฺถํ อุปมาย วิภาเวตุํ ‘‘ยถา หี’’ติอาทิ วุตฺตํ. อุทกปิฏฺเ นิปนฺนนฺติ อุทกํ ปริปฺลววเสน นิปนฺนํ. ปรภาคนฺติ ปรอุตฺตมงฺคภาคํ. โอรโตติ ตโต อปรภาคโต โอโลเกนฺโต. อปริปุณฺโณติ วิกลาวยโว. เอวํสมฺปทนฺติอาทิ อุปมาย สํสนฺทนํ.
ยถา หิ คีวา สรีรสนฺธารกกณฺฑรานํ มูลฏฺานภูตา, เอวํ อตฺตภาวสนฺธารกานํ สงฺขารานํ มูลภูตา ตณฺหาติ วุตฺตํ ‘‘คีวาย ทิฏฺกาโล’’ติ. ยถา เวทนาทิอเนกาวยวสมุทายภูโต อตฺตภาโว, เอวํ ผาสุกปิฏฺิกณฺฑกาทิอเนกาวยวสมุทายภูตา ปิฏฺีติ ‘‘ปิฏฺิยา…เป… ตสฺส ทิฏฺกาโล’’ติ วุตฺตํ. ตณฺหาสงฺขาตนฺติ ตณฺหาย กถิตํ. อิธ เทสนาย ปจฺจยา อวิชฺชาสงฺขารา เวทิตพฺพาติ ‘‘นงฺคุฏฺมูลสฺส ทิฏฺกาโล วิยา’’ติ วุตฺตํ. ตถา หิ ปริโยสาเน ‘‘นงฺคุฏฺมูลํ ปสฺเสยฺยา’’ติ อุปมาทสฺสนํ กตํ. นยโต ปริปุณฺณภาวคฺคหณํ เวทิตพฺพํ. ปาฬิยํ อนาคตสฺสาปิ ปจฺจยวฏฺฏสฺส เหตุวเสน ผลวเสน วา ปริปุณฺณภาวสฺส มุขมตฺตทสฺสนียตฺตา อาทิโต ผลเหตุสนฺธิ, มชฺเฌ เหตุผลสนฺธิ, อนฺเตปิ ผลเหตุสนฺธีติ เอวํ ติสนฺธิกตฺตา จตุสงฺเขปเมว วฏฺฏํ ทสฺสิตนฺติ.
อาหารสุตฺตวณฺณนา นิฏฺิตา.
๒. โมฬิยผคฺคุนสุตฺตวณฺณนา
๑๒. อิมสฺมึเยว าเนติ ‘‘จตฺตาโรเม ภิกฺขุ…เป… อาหารา’’ติ เอวํ จตฺตาโร อาหาเร สรูปโต ทสฺเสตฺวา ‘‘อิเม โข ภิกฺขเว…เป… อนุคฺคหายา’’ติ นิคมนวเสน ทสฺสิเต อิมสฺมึเยว าเน. เทสนํ นิฏฺาเปสิ ¶ จตุอาหารวิภาคทีปกํ เทสนํ อุทฺเทสวเสเนว นิฏฺาเปสิ, อุปริ อาวชฺเชตฺวา ตุณฺหี นิสีทิ. ทิฏฺิคติโกติ อตฺตทิฏฺิวเสน ทิฏฺิคติโก. วรคนฺธวาสิตนฺติ สภาวสิทฺเธน จนฺทนคนฺเธน เจว ตทฺนานาคนฺเธน จ ปริภาวิตตฺตา วรคนฺธวาสิตํ ¶ . รตนจงฺโกฏวเรนาติ รตนมเยน อุตฺตมจงฺโกฏเกน. เทสนานุสนฺธึ ฆเฏนฺโตติ ยถาเทสิตาย เทสนาย อนุสนฺธึ ฆเฏนฺโต, ยถา อุปริเทสนา วทฺเธยฺย, เอวํ อุสฺสาหํ กโรนฺโต. วิฺาณาหารํ อาหาเรตีติ ตสฺส อาหารณกิริยาย วุตฺตปุจฺฉาย ตํ ทิฏฺิคตํ อุปฺปาเฏนฺโต ‘‘โย เอตํ…เป… ภฺุชติ วา’’ติ อาห.
วิฺาณาหาเร นาม อิจฺฉิเต ตสฺส อุปภฺุชเกนปิ ภวิตพฺพํ, โส ‘‘โก นุ โข’’ติ อยํ ปุจฺฉาย อธิปฺปาโย. อุตุสมเยติ คพฺภวุฏฺานสมเย. โส หิ อุตุสมยสฺส มตฺตกสมยตฺตา ตถา วุตฺโต. ‘‘อุทเกน อณฺฑานิ มา นสฺสนฺตู’’ติ มหาสมุทฺทโต นิกฺขมิตฺวา. คิชฺฌโปตกา วิย อาหารสฺเจตนาย ตานิ กจฺฉปณฺฑานิ มโนสฺเจตนาหาเรน ยาเปนฺตีติ อยํ ตสฺส เถรสฺส ลทฺธิ. กิฺจาปิ อยํ ลทฺธีติ ผสฺสมโนสฺเจตนาหาเรสุ กิฺจาปิ เถรสฺส ยุตฺตา อยุตฺตา วา อยํ ลทฺธิ. อิมํ ปฺหนฺติ ‘‘โก นุ โข, ภนฺเต, วิฺาณาหารํ อาหาเรตี’’ติ อิมํ ปฺหํ เอตาย ยถาวุตฺตาย ลทฺธิยา น ปน ปุจฺฉติ, อถ โข สตฺตุปลทฺธิยา ปุจฺฉตีติ อธิปฺปาโย. โสติ ทิฏฺิคติโก. น นิคฺคเหตพฺโพ อุมฺมตฺตกสทิสตฺตา อธิปฺปายํ อชานิตฺวา ปุจฺฉาย กตตฺตา. เตนาห ‘‘อาหาเรตีติ นาหํ วทามี’’ติอาทิ.
ตสฺมึ มยา เอวํ วุตฺเตติ ตสฺมึ วจเน มยา ‘‘อาหาเรตี’’ติ เอวํ วุตฺเต สติ. อยํ ปฺโหติ ‘‘โก นุ โข, ภนฺเต, วิฺาณาหารํ อาหาเรตี’’ติ อยํ ปฺโห ยุตฺโต ภเวยฺย. เอวํ ปุจฺฉิเต ปฺเหติ สตฺตุปลทฺธึ อนาทาย ‘‘กตมสฺส ธมฺมสฺส ปจฺจโย’’ติ เอวํ ธมฺมปวตฺตวเสเนว ปฺเห ปุจฺฉิเต. เตเนว วิฺาเณนาติ เตเนว ปฏิสนฺธิวิฺาเณน สห อุปฺปนฺนํ นามฺจ รูปฺจ อตีตภเว ทิฏฺิคติกสฺส วเสน อายตึ ปุนพฺภวาภินิพฺพตฺตีติ อิธาธิปฺเปตํ. นามรูเป ชาเต สตีติ นามรูเป นิพฺพตฺเต ตปฺปจฺจยภูตํ ภินฺทิตฺวา สฬายตนํ โหติ.
ตตฺรายํ ปจฺจยวิภาโค – นามนฺติ เวทนาทิขนฺธตฺตยํ อิธาธิปฺเปตํ, รูปํ ปน สตฺตสนฺตติปริยาปนฺนํ, นิยมโต จตฺตาริ ภูตานิ ฉ วตฺถูนิ ชีวิตินฺทฺริยํ ¶ อาหาโร จ. ตตฺถ วิปากนามํ ปฏิสนฺธิกฺขเณ หทยวตฺถุโน สหาโย หุตฺวา ฉฏฺสฺส มนายตนสฺส สหชาตอฺมฺนิสฺสยสมฺปยุตฺตวิปากอตฺถิอวิคตปจฺจเยหิ สตฺตธา ปจฺจโย โหติ. กิฺจิ ปเนตฺถ เหตุปจฺจเยน กิฺจิ อาหารปจฺจเยนาติ เอวํ อุกฺกํสาวกํโส เวทิตพฺโพ. อิตเรสํ ปน ปฺจายตนานํ จตุนฺนํ มหาภูตานํ สหาโย หุตฺวา สหชาตนิสฺสยวิปากวิปฺปยุตฺตอตฺถิอวิคตวเสน ฉธา ปจฺจโย โหติ. กิฺจิ ปเนตฺถ เหตุปจฺจเยน กิฺจิ อาหารปจฺจเยนาติ สพฺพํ ปุริมสทิสํ. ปวตฺเต วิปากนามํ วิปากสฺส ฉฏฺายตนสฺส วุตฺตนเยน สตฺตธา ¶ ปจฺจโย โหติ, อวิปากํ ปน อวิปากสฺส ฉฏฺสฺส ตโต วิปากปจฺจยํ อปเนตฺวา ปจฺจโย โหติ. จกฺขายตนาทีนํ ปน ปจฺจุปฺปนฺนํ จกฺขุปสาทาทิวตฺถุกมฺปิ อิตรมฺปิ วิปากนามํ ปจฺฉาชาตวิปฺปยุตฺตอตฺถิอวิคตปจฺจเยหิ จตุธา ปจฺจโย โหติ, ตถา อวิปากมฺปิ เวทิตพฺพํ. รูปโต ปน วตฺถุรูปํ ปฏิสนฺธิยํ ฉฏฺสฺส สหชาตอฺมฺนิสฺสยวิปฺปยุตฺตอตฺถิอวิคตปจฺจเยหิ ฉธา ปจฺจโย โหติ. จตฺตาริ ปน ภูตานิ จกฺขายตนาทีนํ ปฺจนฺนํ สหชาตนิสฺสยอตฺถิอวิคตปจฺจเยหิ จตุธา ปจฺจโย โหติ. รูปชีวิตํ อตฺถิอวิคตินฺทฺริยวเสน ติธา ปจฺจโย โหตีติ อยฺเหตฺถ สงฺเขโป, วิตฺถาโร ปน วิสุทฺธิมคฺคโต (วิสุทฺธิ. ๒.๕๙๔) คเหตพฺโพ.
ปฺหสฺส โอกาสํ เทนฺโตติ ‘‘โก นุ โข, ภนฺเต, ผุสตี’’ติ อิมสฺส ทิฏฺิคติกปฺหสฺส โอกาสํ เทนฺโต. ตโต วิเวเจตุกาโมติ อธิปฺปาโย. สพฺพปเทสูติ ทิฏฺิคติเกน ภควตา จ วุตฺตปเทสุ. สตฺโตติ อตฺตา. โส ปน อุจฺเฉทวาทิโนปิ ยาว น อุจฺฉิชฺชติ, ตาว อตฺเถวาติ ลทฺธิ, ปเคว สสฺสตวาทิโน. ภูโตติ วิชฺชมาโน. นิปฺผตฺโตติ นิปฺผนฺโน. น ตสฺส ทานิ นิปฺผาเทตพฺพํ กิฺจิ อตฺถีติ ลทฺธิ. อิทปฺปจฺจยา อิทนฺติ อิมสฺมา วิฺาณาหารปจฺจยา อิทํ นามรูปํ. ปุน อิทปฺปจฺจยา อิทนฺติ อิมสฺมา นามรูปปจฺจยา อิทํ สฬายตนนฺติ เอวํ พหูสุ าเนสุ ภควตา กถิตตฺตา ยถา ปจฺจยโต นิพฺพตฺตํ สงฺขารมตฺตมิทนฺติ สฺตฺตึ อุปคโต. เตนาปีติ สฺตฺตุปคเตนาปิ. เอกาพทฺธํ กตฺวาติ ยถา ปุจฺฉาย อวสโร น โหติ, ตถา เอกาพทฺธํ กตฺวา. เทสนารุฬฺหนฺติ ยโต สฬายตนปทโต ปฏฺาย ‘‘สฬายตนปจฺจยา ผสฺโส’’ติอาทินา เทสนา ปฏิจฺจสมุปฺปาทวีถึ อารุฬฺหเมว. ตเมวาติ สฬายตนปทเมว ¶ คเหตฺวา. วิวชฺเชนฺโตติ วิวฏฺเฏนฺโต. เอวมาหาติ ‘‘ฉนฺนํตฺเววา’’ติอาทิอากาเรน เอวํ เทสิเต, ‘‘วิเนยฺยชโน ปฏิวิชฺฌตี’’ติ เอวมาห. วิฺาณาหาโร อายตึ ปุนพฺภวาภินิพฺพตฺติยาติ เอวํ ปุริมภวโต อายติภวสฺส ปจฺจยวเสน มูลการณวเสน จ เทสิตตฺตา ‘‘วิฺาณนามรูปานํ อนฺตเร เอโก สนฺธี’’ติ วุตฺตํ. ตทมินา วิฺาณคฺคหเณน อภิสงฺขารวิฺาณสฺสาปิ คหณํ กตนฺติ ทฏฺพฺพํ.
โมฬิยผคฺคุนสุตฺตวณฺณนา นิฏฺิตา.
๓. สมณพฺราหฺมณสุตฺตวณฺณนา
๑๓. เย ปจฺจยสมวาเย เตนตฺตภาเวน สจฺจานิ ปฏิวิชฺฌิตุํ สมตฺถา, เต พาหิรกลิงฺเค ิตาปิ เตเนว ตตฺถ สมตฺถตาโยเคน ภาวินํ สมิตพาหิตปาปตํ อเปกฺขิตฺวา สมณสมฺมตาเยว พฺราหฺมณสมฺมตาเยวาติ ¶ เต นิวตฺเตตุํ ‘‘สจฺจานิ ปฏิวิชฺฌิตุํ อสมตฺถา’’ติ วุตฺตํ. ทุกฺขสจฺจวเสนาติ ทุกฺขอริยสจฺจวเสน. อฺถา กถํ พาหิรกาปิ ชรามรณํ ทุกฺขนฺติ น ชานนฺติ. สจฺจเทสนาภาวโต ‘‘สห ตณฺหายา’’ติ วุตฺตนฺติ เกจิ. ตํ น สุฏฺุ. ยสฺมา ตตฺถ ตตฺถ ภเว ปมาภินิพฺพตฺติ, อิธ ชาตีติ อธิปฺเปตา, สา จ ตณฺหา เอว สนฺตาเนน, ตณฺเหว สา ชาติ. ชรามรณฺเจตฺถ ปากฏเมว อธิปฺเปตํ, น ขณิกํ, ตสฺมา สตณฺหา เอว ชาติชรามรณสฺส สมุทโยติ ภูตกถนเมตํ ทฏฺพฺพํ. สมุทยสจฺจวเสน น ชานนฺตีติ โยชนา. เอส นโย เสสปเทสุปิ. สพฺพปเทสูติ ยตฺถ ตณฺหา วิเสสนภาเวน วตฺตพฺพา, เตสุ สพฺพปเทสุ. เยน สมนฺนาคตตฺตา ปุคฺคโล ปรมตฺถโต สมโณ พฺราหฺมโณติ วุจฺจติ, ตํ สามฺํ พฺรหฺมฺฺจาติ อาห ‘‘อริย…เป… พฺรหฺมฺฺจา’’ติ. เยน หิ ปวตฺตินิมิตฺเตน สมณ-สทฺโท พฺราหฺมณ-สทฺโท จ สเก อตฺเถ นิรุฬฺโห, ตสฺส วเสน อภินฺโนปิ เวเนยฺยชฺฌาสยโต ทฺวิธา กตฺวา วตฺตุํ อรหตีติ วุตฺตํ ‘‘อุภยตฺถาปี’’ติ. เอกาทสสุ าเนสุ จตฺตาริ สจฺจานิ กเถสิ อวิชฺชาสมุทยสฺส อนุทฺธฏตฺตา.
สมณพฺราหฺมณสุตฺตวณฺณนา นิฏฺิตา.
๔. ทุติยสมณพฺราหฺมณสุตฺตวณฺณนา
๑๔. อิเม ¶ ธมฺเม กตเม ธมฺเมติ จ เอตฺถ อิติ-สทฺโท อาทิอตฺโถ. เตน ‘‘อิเมสํ ธมฺมานํ กตเมสํ ธมฺมาน’’นฺติ อิเมสํ ปทานํ สงฺคโห. เอตานิ หิ ปทานิ ชรามรณาทีนํ สาธารณภาเวน วุตฺตานิ อิมิสฺสา เทสนาย ปปฺจภูตานีติ อาห ‘‘เอตฺตกํ ปปฺจํ กตฺวา กถิตํ, เทสนํ…เป… อชฺฌาสเยนา’’ติ. อิมินา ตาเนว ชรามรณาทีนิ คเหตฺวา ปุคฺคลชฺฌาสยวเสน อาทิโต ‘‘อิเม ธมฺเม’’ติอาทินา สพฺพปทสาธารณโต เทสนา อารทฺธา. ยถานุโลมสาสนฺหิ สุตฺตนฺตเทสนา, น ยถาธมฺมสาสนนฺติ.
ทุติยสมณพฺราหฺมณสุตฺตวณฺณนา นิฏฺิตา.
๕. กจฺจานโคตฺตสุตฺตวณฺณนา
๑๕. ยสฺมา อิธ ชานนฺตาปิ ‘‘สมฺมาทิฏฺี’’ติ วทนฺติ อชานนฺตาปิ พาหิรกาปิ สาสนิกาปิ อนุสฺสวาทิวเสนปิ อตฺตปจฺจกฺเขนปิ, ตสฺมา ตํ พหูนํ วจนํ อุปาทาย อาเมฑิตวเสน ‘‘สมฺมาทิฏฺิ สมฺมาทิฏฺีติ, ภนฺเต, วุจฺจตี’’ติ อาห. ตถานิทฺทิฏฺตาทสฺสนตฺถํ หิสฺส อยํ อาเมฑิตปโยโค. อยฺเหตฺถ อธิปฺปาโย – ‘‘อปเรหิปิ สมฺมาทิฏฺีติ วุจฺจติ, สา ¶ ปนายํ เอวํ วุจฺจมานา อตฺถฺจ ลกฺขณฺจ อุปาทาย กิตฺตาวตา นุ โข, ภนฺเต, สมฺมาทิฏฺิ โหตี’’ติ. อฏฺกถายํ ปน ‘‘สมฺมาทิฏฺี’’ติ วจเน ยสฺมา วิฺู เอว ปมาณํ, น อวิฺู, ตสฺมา ‘‘ยํ ปณฺฑิตา’’ติอาทิ วุตฺตํ. ทฺเว อวยวา อสฺสาติ ทฺวยํ, ทุวิธํ ทิฏฺิคาหวตฺถุ, ทฺวยํ ทิฏฺิคาหวเสน นิสฺสิโต อปสฺสิโตติ ทฺวยนิสฺสิโต. เตนาห ‘‘ทฺเว โกฏฺาเส นิสฺสิโต’’ติ. ยาย ทิฏฺิยา ‘‘สพฺโพยํ โลโก อตฺถิ วิชฺชติ สพฺพกาลํ อุปลพฺภตี’’ติ ทิฏฺิคติโก คณฺหาติ, สา ทิฏฺิ อตฺถิตา, สา เอว สทา สพฺพกาลํ โลโก อตฺถีติ ปวตฺตคาหตาย สสฺสโต, ตํ สสฺสตํ. ยาย ทิฏฺิยา ‘‘สพฺโพยํ โลโก นตฺถิ น โหติ อุจฺฉิชฺชตี’’ติ ทิฏฺิคติโก คณฺหาติ, สา ทิฏฺิ นตฺถิตา, สา เอว อุจฺฉิชฺชตีติ อุปฺปนฺนคาหตาย อุจฺเฉโท, ตํ อุจฺเฉทํ. โลโก ¶ นาม สงฺขารโลโก ตมฺหิ คเหตพฺพโต. สมฺมปฺปฺายาติ อวิปรีตปฺาย ยถาภูตปฺาย. เตนาห ‘‘สวิปสฺสนา มคฺคปฺา’’ติ. นิพฺพตฺเตสุ ธมฺเมสูติ ยถา ปจฺจยุปฺปนฺเนสุ รูปารูปธมฺเมสุ. ปฺายนฺเต สฺเววาติ สนฺตานนิพนฺธนวเสน ปฺายมาเนสุ เอว. ยา นตฺถีติ ยา อุจฺเฉททิฏฺิ ตตฺถ ตตฺเถว สตฺตานํ อุจฺฉิชฺชนโต วินสฺสนโต โกจิ ิโต นาม สตฺโต ธมฺโม วา นตฺถีติ สงฺขารโลเก อุปฺปชฺเชยฺย. ‘‘นตฺถิ สตฺตา โอปปาติกา’’ติ ปวตฺตมานาปิ มิจฺฉาทิฏฺิ ตถาปวตฺตสงฺขารารมฺมณาว. สา น โหตีติ กมฺมาวิชฺชาตณฺหาทิเภทํ ปจฺจยํ ปฏิจฺจ สงฺขารโลกสฺส สมุทยนิพฺพตฺตึ สมฺมปฺปฺาย ปสฺสโต, สา อุจฺเฉททิฏฺิ, น โหติ, นปฺปวตฺตติ อวิจฺเฉเทน สงฺขารานํ นิพฺพตฺติทสฺสนโต. โลกนิโรธนฺติ สงฺขารโลกสฺส ขณิกนิโรธํ. เตนาห ‘‘สงฺขารานํ ภงฺค’’นฺติ. ยา อตฺถีติ เหตุผลสมฺพนฺเธน ปวตฺตมานสฺส สนฺตานานุปจฺเฉทสฺส เอกตฺตคฺคหเณน สงฺขารโลเก ยา สสฺสตทิฏฺิ สพฺพกาลํ โลโก อตฺถีติ อุปฺปชฺเชยฺย. สา น โหตีติ อุปฺปนฺนุปฺปนฺนานํ นิโรธสฺส นวนวานฺจ อุปฺปาทสฺส ทสฺสนโต, สา สสฺสตทิฏฺิ น โหติ.
โลโก สมุเทติ เอตสฺมาติ โลกสมุทโยติ อาห ‘‘อนุโลมปจฺจยาการ’’นฺติ. ปจฺจยธมฺมานฺหิ อตฺตโน ผลสฺส ปจฺจยภาโว อนุโลมปจฺจยากาโร. ปฏิโลมํ ปจฺจยาการนฺติ อาเนตฺวา สมฺพนฺโธ. ตํตํเหตุนิโรธโต ตํตํผลนิโรโธ หิ ปฏิโลมปจฺจยากาโร. โย หิ อวิชฺชาทีนํ ปจฺจยธมฺมานํ เหตุอาทิปจฺจยภาโว, โส นิปฺปริยายโต โลกสมุทโย. ปจฺจยุปฺปนฺนสฺส สงฺขาราทิกสฺส. อนุจฺเฉทํ ปสฺสโตติ อนุจฺเฉททสฺสนสฺส เหตุ. อยมฺปีติ น เกวลํ ขณโต อุทยวยนีหรณนโย, อถ โข ปจฺจยโต อุทยวยนีหรณนโยปิ.
อุปคมนฏฺเน ตณฺหาว อุปโย. ตถา ทิฏฺุปโย. เอเสว นโยติ อิมินา อุปเยหิ อุปาทานาทีนํ อนตฺถนฺตรตํ อติทิสติ. ตถา จ ปน เตสุ ทุวิธตา อุปาทียติ. นนุ จ จตฺตาริ ¶ อุปาทานานิ อฺตฺถ วุตฺตานีติ? สจฺจํ วุตฺตานิ, ตานิ จ โข อตฺถโต ทฺเว เอวาติ อิธ เอวํ วุตฺตํ. กามํ ‘‘อหํ มม’’นฺติ อยถานุกฺกเมน วุตฺตํ, ยถานุกฺกมํเยว ปน อตฺโถ เวทิตพฺโพ. อาทิ-สทฺเทน ปโรปรสฺส สุภํ อสุภนฺติอาทีนฺจ สงฺคโห เวทิตพฺโพ. เต ธมฺเมติ เตภูมกธมฺเม. วินิวิสนฺตีติ ¶ วิรูปํ นิวิสนฺติ, อภินิวิสนฺตีติ อตฺโถ. ตาหีติ ตณฺหาทิฏฺีหิ. วินิพทฺโธติ วิรูปํ วิมุจฺจิตุํ วา อปฺปทานวเสน นิยเมตฺวา พทฺโธ.
‘‘อภินิเวโส’’ติ อุปยุปาทานานํ ปวตฺติอาการวิเสโส วุตฺโตติ อาห ‘‘ตฺจายนฺติ ตฺจ อุปยุปาทาน’’นฺติ. จิตฺตสฺสาติ อกุสลจิตฺตสฺส. ปติฏฺานภูตนฺติ อาธารภูตํ. โทสโมหวเสนปิ อกุสลจิตฺตปฺปวตฺติ ตณฺหาทิฏฺาภินิเวสูปนิสฺสยา เอวาติ ตณฺหาทิฏฺิโย อกุสลสฺส จิตฺตสฺส อธิฏฺานนฺติ วุตฺตา. ตสฺมินฺติ อกุสลจิตฺเต. อภินิวิสนฺตีติ ‘‘เอตํ มม, เอโส เม อตฺตา’’ติอาทินา อภินิเวสนํ ปวตฺเตนฺติ. อนุเสนฺตีติ ถามคตา หุตฺวา อปฺปหานภาเวน อนุเสนฺติ. ตทุภยนฺติ ตณฺหาทิฏฺิทฺวยํ. น อุปคจฺฉตีติ ‘‘เอตํ มมา’’ติอาทินา ตณฺหาทิฏฺิคติยา น อุปสงฺกมติ น อลฺลียติ. น อุปาทิยตีติ น ทฬฺหคฺคาหํ คณฺหาติ. น อธิฏฺาตีติ น ตณฺหาทิฏฺิคาเหน อธิฏฺาย ปวตฺตติ. อตฺตนิยคาโห นาม สติ อตฺตคาเห โหตีติ วุตฺตํ ‘‘อตฺตา เม’’ติ. อิทํ ทุกฺขคฺคหณํ อุปาทานกฺขนฺธาปสฺสยํ ตพฺพินิมุตฺตสฺส ทุกฺขสฺส อภาวาติ วุตฺตํ ‘‘ทุกฺขเมวาติ ปฺจุปาทานกฺขนฺธมตฺตเมวา’’ติ. ‘‘สํขิตฺเตน ปฺจุปาทานกฺขนฺธา ทุกฺขา’’ติ (ที. นิ. ๒.๓๘๗; ม. นิ. ๑.๑๒๐; ๓.๓๗๓; วิภ. ๑๙๐) หิ วุตฺตํ. กงฺขํ น กโรตีติ สํสยํ น อุปฺปาเทติ สพฺพโส วิจิกิจฺฉาย สมุจฺฉินฺทนโต.
น ปรปฺปจฺจเยนาติ ปรสฺส อสทฺทหเนน. มิสฺสกสมฺมาทิฏฺึ อาหาติ นามรูปปริจฺเฉทโต ปฏฺาย สมฺมาทิฏฺิยา วุตฺตตฺตา โลกิยโลกุตฺตรมิสฺสกํ สมฺมาทิฏฺึ อโวจ. นิกูฏนฺโตติ นิหีนนฺโต. นิหีนปริยาโย หิ อยํ นิกูฏ-สทฺโท. เตนาห ‘‘ลามกนฺโต’’ติ. ปมกนฺติ จ ครหายํ ก-สทฺโท. สพฺพํ นตฺถีติ ยถาสงฺขตํ ภงฺคุปฺปตฺติยา นตฺถิ เอว, สพฺพํ นตฺถิ อุจฺฉิชฺชติ วินสฺสตีติ อธิปฺปาโย. สพฺพมตฺถีติ จ ยถา อสงฺขตํ อตฺถิ วิชฺชติ, สพฺพกาลํ อุปลพฺภตีติ อธิปฺปาโย. สพฺพนฺติ เจตฺถ สกฺกายสพฺพํ เวทิตพฺพํ ‘‘สพฺพธมฺมมูลปริยาย’’นฺติอาทีสุ (ม. นิ. ๑.๑) วิย. ตฺหิ ปริฺาาณานํ ปจฺจยภูตํ. อิติ-สทฺโท นิทสฺสเน. กึ นิทสฺเสติ? อตฺถิ-สทฺเทน วุตฺตํ. ‘‘อตฺถิต’’นฺติ นิจฺจตํ. สสฺสตคฺคาโห หิ อิธ ปโม อนฺโตติ อธิปฺเปโต. อุจฺเฉทคฺคาโห ทุติโยติ ตทุภยวินิมุตฺตา จ อิทปฺปจฺจยตา. เอตฺถ จ อุปฺปนฺนนิโรธกถนโต สสฺสตตํ, นิรุชฺฌนฺตานํ อสติ ¶ นิพฺพานปฺปตฺติยํ ยถาปจฺจยํ ปุนูปคมนกถนโต ¶ อุจฺเฉทตฺจ อนุปคมฺม มชฺฌิเมน ภควา ธมฺมํ เทเสติ อิทปฺปจฺจยตานเยน. เตน วุตฺตํ ‘‘เอเต…เป… อนฺเต’’ติอาทิ.
กจฺจานโคตฺตสุตฺตวณฺณนา นิฏฺิตา.
๖. ธมฺมกถิกสุตฺตวณฺณนา
๑๖. นิพฺพินฺทนตฺถายาติ นิพฺพิทานุปสฺสนาปฏิลาภาย. สา หิ ชรามรณสีเสน วุตฺเตสุ สงฺขตธมฺเมสุ นิพฺพินฺทนากาเรน ปวตฺตติ. วิรชฺชนตฺถายาติ วิราคานุปสฺสนาปฏิลาภาย. สีลโต ปฏฺายาติ วิวฏฺฏสนฺนิสฺสิตสีลสมาทานโต ปฏฺาย. โสตาปตฺติยงฺเคหิ สมนฺนาคโต วิวฏฺฏสนฺนิสฺสิตสีเล ปติฏฺิโต อุปาสโกปิ ปเคว จตุปาริสุทฺธิสีเล ปติฏฺิโต ภิกฺขุ สมฺมาปฏิปนฺโน นาม. เตนาห ‘‘ยาว อรหตฺตมคฺคา ปฏิปนฺโนติ เวทิตพฺโพ’’ติ. นิพฺพานธมฺมสฺสาติ นิพฺพานาวหสฺส อริยสฺส มคฺคสฺส. อนุรูปสภาวภูตนฺติ นิพฺพานาธิคมสฺส อนุจฺฉวิกสภาวภูตํ. นิพฺพิทาติ อิมินา วุฏฺานคามินิปริโยสานํ วิปสฺสนํ วทติ. วิราคา นิโรธาติ ปททฺวเยน อริยมคฺคํ, อิตเรน ผลํ. เอตฺถาติ อิมสฺมึ สุตฺเต. เอเกน นเยนาติ ปเมน นเยน. ตตฺถ หิ ภควา เตน ภิกฺขุนา ธมฺมกถิกลกฺขณํ ปุจฺฉิโต ตํ มตฺถกํ ปาเปตฺวา วิสฺสชฺเชสิ. โย หิ วิปสฺสนํ มคฺคํ อนุปาทาวิมุตฺตึ ปาเปตฺวา กเถตุํ สกฺโกติ, โส เอกนฺตธมฺมกถิโก. เตนาห ‘‘ธมฺมกถิกสฺส ปุจฺฉา กถิตา’’ติ. ทฺวีหีติ ทุติยตติยนเยหิ. ตนฺติ ปุจฺฉํ. วิเสเสตฺวาติ วิสิฏฺํ กตฺวา. ยถาปุจฺฉิตมตฺตเมว อกเถตฺวา อปุจฺฉิตมฺปิ อตฺถํ ทสฺเสนฺโต ธมฺมานุธมฺมปฏิปตฺตึ อนุปาทาย วิมุตฺติสงฺขาตํ วิเสสํ ปาเปตฺวา. ภควา หิ อปฺปํ ยาจิโต พหุํ เทนฺโต อุฬารปุริโส วิย ธมฺมกถิกลกฺขณํ ปุจฺฉิโต ปฏิจฺจสมุปฺปาทมุเขน ตฺเจว ตโต จ อุตฺตรึ ธมฺมานุธมฺมปฏิปตฺตึ อนุปาทาวิมุตฺตฺจ วิสฺสชฺเชสิ. ตตฺถ ‘‘นิพฺพิทาย…เป… ธมฺมํ เทเสตี’’ติ อิมินา ธมฺมเทสนํ วาสนาภาคิยํ กตฺวา ทสฺเสสิ. ‘‘นิโรธาย ปฏิปนฺโน โหตี’’ติ อิมินา นิพฺเพธภาคิยํ, ‘‘อนุปาทาวิมุตฺโต โหตี’’ติ อิมินา เทสนํ อเสกฺขภาคิยํ กตฺวา ทสฺเสสิ. เตนาห ‘‘เสกฺขาเสกฺขภูมิโย นิทฺทิฏฺา’’ติ.
ธมฺมกถิกสุตฺตวณฺณนา นิฏฺิตา.
๗. อเจลกสฺสปสุตฺตวณฺณนา
๑๗. ลิงฺเคน ¶ อเจลโกติ ปพฺพชิตลิงฺเคน อเจลโก. เตน อเจลกจรเณน อเจโล, น ¶ นิจฺเจลตามตฺเตนาติ ทสฺเสติ. นาเมนาติ โคตฺตนาเมน กสฺสโปติ. เทเสติ ปเวเทติ สํสยวิคมนํ เอเตนาติ เทโส, นิจฺฉยเหตูติ อาห ‘‘กิฺจิเทว เทส’’นฺติอาทิ. โส หิ สํสยวิคมนํ กโรตีติ การณํ. โอกาสนฺติ อวสํสนฺทนปเทสํ. เตนาห ‘‘ขณํ กาล’’นฺติ. อนฺตรฆรํ อนฺโตนิเวสนํ. อนฺตเร ฆรานิ เอตสฺสาติ อนฺตรฆรํ, อนฺโตคาโม. ยทากงฺขสีติ ยํ อากงฺขสิ. อิติ ภควา สพฺพฺุปวารณาย ปวาเรติ. เตนาห ‘‘ยํ อิจฺฉสี’’ติ. ยทากงฺขสีติ ยํ อากงฺขสิ, กสฺสป, ติกฺขตฺตุํ ปฏิกฺขิปนฺโตปิ ปุจฺฉสิ, ยํ อากงฺขสิ, ตเมว ปุจฺฉาติ อตฺโถ.
‘‘ยาวตติยํ ปฏิกฺขิปี’’ติ วุตฺตตฺตา ‘‘ตติยมฺปิ โข’’ติอาทินา ปาเน ภวิตพฺพํ. โส ปน นยวเสน สํขิตฺโตติ ทฏฺพฺโพ. เยน การเณน ภควา อเจลกสฺส ติกฺขตฺตุํ ยาจาเปตฺวา จสฺส ปฺหํ กเถสิ, ตํ ทสฺเสตุํ ‘‘กสฺมา ปนา’’ติอาทิมาห. คารวชนนตฺถํ ยาวตติยํ ปฏิกฺขิปิ ตฺจ ธมฺมสฺส สุสฺสูสาย. ธมฺมครุกา หิ พุทฺธา ภควนฺโต. สตฺตานํ าณปริปากํ อาคมยมาโน ยาวตติยํ ยาจาเปตีติ วิภตฺติวิปริณามวเสน สาธารณโต ปทํ โยเชตฺวา ปุน ‘‘เอตฺตเกน กาเลนา’’ติ กสฺสปสฺส วเสน โยเชตพฺพํ.
มาติ ปฏิเสเธ นิปาโต. ภณีติ ปุนวจนวเสน กิริยาปทํ วทติ. มา เอวํ ภณิ, กเถสีติ อตฺโถ. ‘‘อิติ ภควา อโวจา’’ติ ปน สงฺคีติการวจนํ. สยํกตํ ทุกฺขนฺติ ปุริสสฺส อุปฺปชฺชมานทุกฺขํ, เตน กตํ นาม ตสฺส การณสฺส ปุพฺเพ เตเนว กมฺมสฺส อุปจิตตฺตาติ อยํ นโย อนวชฺโช. ทิฏฺิคติโก ปน ปฺจกฺขนฺธวินิมุตฺตํ นิจฺจํ การกเวทกลกฺขณํ อตฺตานํ ปริกปฺเปตฺวา ตสฺส วเสน ‘‘สยํกตํ ทุกฺข’’นฺติ ปุจฺฉตีติ ภควา ‘‘มา เหว’’นฺติ อโวจ, เตนาห ‘‘สยํกตํ ทุกฺขนฺติ วตฺตุํ น วฏฺฏตี’’ติอาทิ. เอตฺถ จ ยทิ พาหิรเกหิ ปริกปฺปิโต อตฺตา นาม โกจิ อตฺถิ, โส จ นิจฺโจ, ตสฺส นิพฺพิการตาย, ปุริมรูปาวิชหนโต กสฺสจิ วิเสสาธานสฺส กาตุํ อสกฺกุเณยฺยตาย อหิตโต นิวตฺตนตฺถํ, หิเต จ วตฺตนตฺถํ อุปเทโส จ นิปฺปโยชโน สิยา ¶ อตฺตวาทิโน. กถํ วา โส อุปเทโส ปวตฺตียติ? วิการาภาวโต. เอวฺจ อตฺตโน อชฏากาสสฺส วิย ทานาทิกิริยา หึสาทิกิริยา จ น สมฺภวติ, ตถา สุขสฺส ทุกฺขสฺส จ อนุภวนพนฺโธ เอว อตฺตวาทิโน น ยุชฺชติ กมฺมพนฺธาภาวโต. ชาติอาทีนฺจ อสมฺภวโต กุโต วิโมกฺโข. อถ ปน ‘‘ธมฺมมตฺตํ ตสฺส อุปฺปชฺชติ เจว วินสฺสติ จ. ยสฺส วเสนายํ กิริยาโวหาโร’’ติ วเทยฺย, เอวมฺปิ ปุริมรูปาวิชหเนน อวฏฺิตสฺส อตฺตโน ธมฺมมตฺตนฺติ น สกฺกา สมฺภาเวตุํ. เต วา ปนสฺส ธมฺมา อวตฺถาภูตา, ตโต อฺเ วา สิยุํ อนฺเ วา. ยทิ ¶ อฺเ, น ตาหิ ตสฺส อุปฺปนฺนาหิปิ โกจิ วิเสโส อตฺถิ. โย หิ กโรติ ปฏิสํเวเทติ จวติ อุปปชฺชติ จาติ อิจฺฉิตํ, ตสฺมา ตทตฺโถ เอว ยถาวุตฺตโทโส. กิฺจ ธมฺมกปฺปนาปิ นิรตฺถิกา สิยา. อถ อนฺเ, อุปฺปาทวินาสวนฺตีหิ อวตฺถาหิ อนฺสฺส อตฺตโน ตาสํ วิย อุปฺปาทวินาสสมฺภวโต กุโต นิจฺจตาวกาโส. ตาสมฺปิ วา อตฺตโน วิย นิจฺจตาปตฺตีติ พนฺธวิโมกฺขานํ อสมฺภโว เอวาติ น ยุชฺชเตวายํ อตฺตวาโท. เตนาห ‘‘อตฺตา นาม โกจิ ทุกฺขสฺส การโก นตฺถีติ ทีเปตี’’ติ. ปรโตติ ‘‘ปรํกตํ ทุกฺข’’นฺติอาทิเก ปรสฺมึ ติวิเธปิ นเย. อธิจฺจสมุปฺปนฺนนฺติ อธิจฺจ ยทิจฺฉาย กิฺจิ การณํ กสฺสจิ วา ปุพฺพํ วินา สมุปฺปนฺนํ. เตนาห ‘‘อการเณน ยทิจฺฉาย อุปฺปนฺน’’นฺติ. กสฺมา เอวมาหาติ เอวํ วกฺขมาโนติ อธิปฺปาโย. อสฺสาติ อเจลสฺส. อยนฺติ ภควนฺตํ สนฺธาย วทติ. โสเธนฺโตติ สยํ วิสุทฺธํ กตฺวา ปุจฺฉิตมตฺถํ เอว อตฺตโน ปุจฺฉาย สุทฺธึ ทสฺเสนฺโต. ลทฺธิยา ‘‘สยํกตํ ทุกฺข’’นฺติ มิจฺฉาคหณสฺส ปฏิเสธนตฺถาย.
โส กโรตีติ โส กมฺมํ กโรติ. โส ปฏิสํเวทยตีติ การกเวทกานํ อนฺตฺตทสฺสนปรํ เอตํ, น ปน กมฺมกิริยาผลานํ ปฏิสํเวทนานํ สมานกาลตาทสฺสนปรํ. อิตีติ นิทสฺสนตฺเถ นิปาโต. โขติ อวธารเณ. ‘‘โส เอวา’’ติ ทสฺสิโต. อนิยตาเทสา หิ เอเต นิปาตา. อาทิโตติ ภุมฺมตฺเถ นิสฺสกฺกวจนนฺติ อาห ‘‘อาทิมฺหิเยวา’’ติ. ‘‘สยํกตํ ทุกฺข’’นฺติ ลทฺธิยา ปเคว ‘‘โส กโรติ, โส ปฏิสํเวทยตี’’ติ สฺาจิตฺตวิปลฺลาสา ภวนฺติ. สฺาวิปลฺลาสโต หิ จิตฺตวิปลฺลาโส, จิตฺตวิปลฺลาสโต ทิฏฺิวิปลฺลาโส, เตนาห ‘‘เอวํ สติ ปจฺฉา สยํกตํ ทุกฺขนฺติ อยํ ลทฺธิ โหตี’’ติ. เอวํ ¶ สติ สฺาจิตฺตวิปลฺลาสานํ พฺรูหิโต มิจฺฉาภินิเวโส, ยทิทํ ‘‘สยํกตํ ทุกฺข’’นฺติ ลทฺธิ. ตสฺมา ปฏินิสฺสชฺเชตุํ ปาปกํ ทิฏฺิคตนฺติ ทสฺเสติ. เตนาห ภควา ‘‘สยํกตํ…เป… เอตํ ปเรตี’’ติ. วฏฺฏทุกฺขํ อธิปฺเปตํ อวิเสสโต อตฺถีติ จ วุตฺตตฺตา. สสฺสตํ สสฺสตคาหํ ทีเปติ ปเรสํ ปกาเสติ, ตถาภูโต จ สสฺสตํ ทฬฺหคฺคาหํ คณฺหาตีติ. ตสฺสาติ ทิฏฺิคติกสฺส. ตํ ‘‘สยํกตํ ทุกฺข’’นฺติ เอวํ ปวตฺตํ วิปรีตทสฺสนํ. เอตํ สสฺสตคฺคหณํ. ปเรติ อุเปติ. เตนาห ‘‘การกฺจ…เป… อตฺโถ’’ติ. เอกเมว คณฺหนฺตนฺติ สติปิ วตฺถุเภเท อโยนิโส อุปฺปชฺชเนน เอกเมว กตฺวา คณฺหนฺตํ.
อิธ ‘‘อาทิมฺหิเยวา’’ติ ปเท. ‘‘ปรํกตํ ทุกฺข’’นฺติ ลทฺธิยา ปเควาติอาทินา เหตฺถ วุตฺตนยานุสาเรน อตฺโถ เวทิตพฺโพ. อยฺเหตฺถ โยชนา – ‘‘ปรํกตํ ทุกฺข’’นฺติ ลทฺธิยา ปเคว อฺโ กโรติ, อฺโ ปฏิสํเวทยตีติ สฺาจิตฺตวิปลฺลาสา ภวนฺตีติ สพฺพํ เหฏฺา วุตฺตนเยเนว ¶ โยเชตพฺพํ. เอวํ สตีติ เอวํ มุทุเก อุจฺเฉทวิปลฺลาเส ปมุปฺปนฺเน สติ ปจฺฉา ‘‘ปรํกตํ ทุกฺข’’นฺติ อยํ ลทฺธิ โหตีติ สมฺพนฺโธ. การโกติ กมฺมสฺส การโก. เตน กตนฺติ กมฺมการเกน กตํ. กมฺมุนา หิ ผลสฺส โวหาโร อเภโทปจารกตฺตา. เอวนฺติ ทิฏฺิสหคตา เวทนา สาตสภาวา กิเลสปริฬาหาทินา สปริสฺสยา สอุปายาสา, เอวํ. ‘‘ปเคว อิตเร’’ติ วุตฺตเวทนาย อภิตุนฺนสฺส วิทฺธสฺส. ‘‘วุตฺตนเยน โยเชตพฺพ’’นฺติ วตฺวา ตํ โยชนํ ทสฺเสนฺโต ‘‘ตตฺราย’’นฺติอาทิมาห. อุจฺเฉทนฺติ สโต สตฺตสฺส อุจฺเฉทํ วินาสํ, วิภวนฺติ อตฺโถ. อสโต หิ วินาสาสมฺภวโต อตฺถิภาวนิพนฺธโน อุจฺเฉโท. ยถา เหตุผลภาเวน ปวตฺตมานานํ สภาวธมฺมานํ สติปิ เอกสนฺตานปริยาปนฺนานํ ภินฺนสนฺตติปติเตหิ วิเสเส เหตุผลานํ ปรมตฺถโต อวินาภาวตฺตา ภินฺนสนฺตานปติตานํ วิย อจฺจนฺตเภทสนฺนิฏฺาเนน นานตฺตนยสฺส มิจฺฉาคหณํ อุจฺเฉทาภินิเวสสฺส การณํ. เอวํ เหตุผลภูตานํ ธมฺมานํ วิชฺชมาเนปิ สภาวเภเท เอกสนฺตติปริยาปนฺนตาย เอกตฺตนเยน อจฺจนฺตาเภทคหณมฺปิ การณเมวาติ ทสฺเสตุํ ‘‘สตฺตสฺสา’’ติ วุตฺตํ ปาฬิยํ. สนฺตานวเสน หิ วตฺตมาเนสุ ขนฺเธสุ ฆนวินิพฺโภคาภาเวน เอกตฺตคหณนิพนฺธโน สตฺตคฺคาโห, สตฺตสฺส จ อตฺถิภาวคฺคาหนิพนฺธโน อุจฺเฉทคฺคาโห, ยาวายํ อตฺตา น ¶ อุจฺฉิชฺชติ, ตาวายํ วิชฺชติเยวาติ คหณโต นิรุทยวินาโส อิธ อุจฺเฉโทติ อธิปฺเปโตติ ‘‘อุจฺเฉท’’นฺติ วุตฺตํ. วิเสเสน นาโส วินาโส, อภาโว. โส ปน มํสจกฺขุปฺาจกฺขูนํ ทสฺสนปถาติกฺกโมเยว โหตีติ วุตฺตํ ‘‘อทสฺสน’’นฺติ. อทสฺสเน หิ นาสสทฺโท โลเก นิรุฬฺโหติ. สภาววิคโม สภาวาปคโม วิภโว. โย หิ นิรุทยวินาเสน อุจฺฉิชฺชติ, น โส อตฺตโน สภาเวน ติฏฺติ.
เอเต เตติ วา เย อิเม ตยา ‘‘สยํกตํ ทุกฺข’’นฺติ จ ปุฏฺเน มยา ‘‘โส กโรติ, โส ปฏิสํเวทยตี’’ติอาทินา, ‘‘อฺโ กโรติ, อฺโ ปฏิสํเวทยตี’’ติอาทินา จ ปฏิกฺขิตฺตา สสฺสตุจฺเฉทสงฺขาตา อนฺตา, เต อุโภ อนฺเตติ โยชนา. อถ วา เอเต เตติ ยตฺถ ปุถู อฺติตฺถิยา อนุปจิตาณสมฺภารตาย ปรมคมฺภีรํ สณฺหํ สุขุมํ สฺุตํ อปฺปชานนฺตา สสฺสตุจฺเฉเท นิมุคฺคา สีสํ อุกฺขิปิตุํ น วิสหนฺติ, เอเต เต อุโภ อนฺเต อนุปคมฺมาติ โยชนา. เทเสตีติ ปมํ ตาว อนฺสาธารเณ ปฏิปตฺติธมฺเม าณานุภาเวน มชฺฌิมาย ปฏิปทาย ิโต, กรุณานุภาเวน เทสนาธมฺเม มชฺฌิมาย ปฏิปทาย ิโต ธมฺมํ เทเสติ. เอตฺถ หีติ หิ-สทฺโท เหตุอตฺโถ. ยสฺมา การณโต…เป… นิทฺทิฏฺโ, ตสฺมา มชฺฌิมาย ปฏิปทาย ิโต ธมฺมํ เทเสตีติ โยชนา. การณโต ผลํ ทีปิตนฺติ โยชนา, อภิเธยฺยานุรูปฺหิ ลิงฺควจนานิ โหนฺติ. อสฺสาติ ผลสฺส. น โกจิ การโก วา เวทโก วา นิทฺทิฏฺโ, อฺทตฺถุ ปฏิกฺขิตฺโต เหตุผลมตฺตตาทสฺสนโต เกวลํ ทุกฺขกฺขนฺธคหณโตติ. เอตฺตาวตาติ ‘‘เอเต ¶ เต, กสฺสป…เป… ทุกฺขกฺขนฺธสฺส นิโรโธ โหตี’’ติ เอตฺตเกน ตาว ปเทน. เสสปฺหาติ ‘‘สยํกตฺจ ปรํกตฺจ ทุกฺข’’นฺติอาทิกา เสสา จตฺตาโร ปฺหา. อฏฺกถายํ ปน ‘‘กึ นุ โข, โภ โคตม, นตฺถิ ทุกฺข’’นฺติ ปฺโห ปาฬิยํ สรูเปเนว ปฏิกฺขิตฺโตติ น อุทฺธโต. ปฏิเสธิตา โหนฺตีติ ตติยปฺโห, ตาว ปมทุติยปฺหปฏิกฺเขเปเนว ปฏิกฺขิตฺโต, โส หิ ปฺโห วิสุํ วิสุํ ปฏิกฺเขเปน เอกชฺฌํ ปฏิกฺเขเปน จ. เตนาห ‘‘อุโภ…เป… ปฏิกฺขิตฺโต’’ติ. เอตฺถ จ ยสฺส อตฺตา การโก เวทโก วา อิจฺฉิโต, เตน วิปริณามธมฺโม อตฺตา อนฺุาโต โหติ. ตถา จ สติ อนุปุพฺพธมฺมปฺปวตฺติยา รูปาทิธมฺมานํ วิย ¶ , สุขาทิธมฺมานํ วิย จสฺส ปจฺจยายตฺตวุตฺติตาย อุปฺปาทวนฺตตา อาปชฺชติ. อุปฺปาเท จ สติ อวสฺสํภาวี นิโรโธติ อนวกาสา นิจฺจตาติ. ตสฺส ‘‘สยํกต’’นฺติ ปมปฺหปฏิกฺเขโป ปจฺฉา เจ อตฺตโน นิรุฬฺหสฺส สมุทโย โหตีติ ปุพฺเพ วิย อเนน ภวิตพฺพํ, ปุพฺเพ วิย วา ปจฺฉาปิ. เสสปฺหาติ ตติยปฺหาทโย. ตติยปฺโห ปฏิกฺขิตฺโตติ เอวฺจ ตติยปฺโห ปฏิกฺขิตฺโต เวทิตพฺโพ – ‘‘อวิชฺชาปจฺจยา สงฺขารา’’ติอาทินา สตตํ สมิตํ ปจฺจยายตฺตสฺส ทีปเนน ทุกฺขสฺส อธิจฺจสมุปฺปนฺนตา ปฏิกฺขิตฺตา, ตโต เอว ตสฺส อชานนฺจ ปฏิกฺขิตฺตํ. เตนาห ภควา ‘‘เอวเมตสฺส เกวลสฺส ทุกฺขกฺขนฺธสฺส สมุทโย โหตี’’ติ (ม. นิ. ๓.๑๒๖; สํ. นิ. ๒.๓๙-๔๐; มหาว. ๑; อุทา. ๑).
ยํ ปริวาสํ สมาทิยิตฺวา ปริวสตีติ โยชนา. วจนสิลิฏฺตาวเสนาติ ‘‘ภควโต สนฺติเก ปพฺพชฺชํ ลเภยฺยํ อุปสมฺปท’’นฺติ ยาจนฺเตน เตน วุตฺตวจนสิลิฏฺตาวเสน. คามปฺปเวสนาทีนีติ อาทิ-สทฺเทน นาติทิวาปฏิกฺกมนํ, นเวสิยาทิโคจรตา, สพฺรหฺมจารีนํ กิจฺเจสุ ทกฺขตาทิ, อุทฺเทสาทีสุ ติพฺพจฺฉนฺทตา, ติตฺถิยานํ อวณฺณภณเน อตฺตมนตา, พุทฺธาทีนํ อวณฺณภณเน อนตฺตมนตา, ติตฺถิยานํ วณฺณภณเน อนตฺตมนตา, พุทฺธาทีนํ วณฺณภณเน อตฺตมนตาติ (มหาว. ๘๗) อิเมสํ สงฺคโห. อฏฺ วตฺตานีติ อิมานิ อฏฺ ติตฺถิยวตฺตานิ ปูเรนฺเตน. เอตฺถ จ นาติกาเลน คามปฺปเวสนา ตตฺถ วิสุทฺธกายวจีสมาจาเรน ปิณฺฑาย จริตฺวา นาติทิวาปฏิกฺกมนนฺติ อิทเมกํ วตฺตํ.
อยเมตฺถ ปาโติ เอตสฺมึ กสฺสปสุตฺเต อยํ ปาโ. อฺตฺถาติ สีหนาทสุตฺตาทีสุ (ที. นิ. ๑.๔๐๒-๔๐๓). ฆํสิตฺวา โกฏฺเฏตฺวาติ ยถา สุวณฺณํ นิฆํสิตฺวา อธิกรณิยา โกฏฺเฏตฺวา นิทฺโทสเมว คยฺหติ, เอวํ ปริวาสวตฺตจรเณน ฆํสิตฺวา สุทฺธภาววีมํสเนน โกฏฺเฏตฺวา สุทฺโธ เอว อฺติตฺถิยปุพฺโพ อิธ คยฺหติ. ติพฺพจฺฉนฺทตนฺติ สาสนํ อนุปวิสิตฺวา พฺรหฺมจริยวาเส ติพฺพจฺฉนฺทตํ ทฬฺหตราภิรุจิตํ. อฺตรํ ภิกฺขุํ อามนฺเตสีติ นามโคตฺเตน อปากฏํ ¶ เอกํ ภิกฺขุํ อาณาเปสิ เอหิภิกฺขุอุปสมฺปทาย อุปนิสฺสยาภาวโต. คเณ นิสีทิตฺวาติ ภิกฺขู อตฺตโน สนฺติเก ปตฺตาสนวเสน คเณ นิสีทิตฺวา.
อเจลกสฺสปสุตฺตวณฺณนา นิฏฺิตา.
๘. ติมฺพรุกสุตฺตวณฺณนา
๑๘. ยสฺมา ¶ ติมฺพรุโก ‘‘เวทนา อตฺตา. อตฺตาว เวทยตี’’ติ เอวํลทฺธิโก, ตสฺมา ตาย ลทฺธิยา ‘‘สยํกตํ สุขทุกฺข’’นฺติ วทติ, ตํ ปฏิสํหริตุํ ภควา ‘‘สา เวทนา’’ติอาทึ อโวจ. เตนาห ‘‘สา เวทนาติอาทิ สยํกตํ สุขทุกฺขนฺติ ลทฺธิยา นิเสธนตฺถํ วุตฺต’’นฺติ. เอตฺถาปีติ อิมสฺมิมฺปิ สุตฺเต. ตตฺราติ ยํ วุตฺตํ ‘‘สา เวทนา…เป… สุขทุกฺข’’นฺติ, ตสฺมึ ปาเ. อาทิมฺหิเยวาติ เอตฺถ ภุมฺมวจเนน ‘‘อาทิโต’’ติ โต-สทฺโท น นิสฺสกฺกวจเน. เอว-กาเรน โข-สทฺโท อวธารเณติ ทสฺเสติ. ยํ ปเนตฺถ วตฺตพฺพํ, ตํ อนนฺตรสุตฺเต วุตฺตเมว. ตตฺถ ปน ‘‘เวทนาโต อฺโ อตฺตา, เวทนาย การโก’’ติ ลทฺธิกสฺส ทิฏฺิคติกสฺส วาโท ปฏิกฺขิตฺโต, อิธ ‘‘เวทนา อตฺตา’’ติ เอวํลทฺธิกสฺสาติ อยเมว วิเสโส. เตนาห ‘‘เอวฺหิ สติ เวทนาย เอว เวทนา กตา โหตี’’ติอาทิ. อิมิสฺสาติ ยาย เวทนาย สุขทุกฺขํ กตํ, อิมิสฺสา. ปุพฺเพปีติ สสฺสตาการโต ปุพฺเพปิ. ปุริมฺหิ อตฺถนฺติ อนนฺตรสุตฺเต วุตฺตํ อตฺถํ. อฏฺกถายนฺติ โปราณฏฺกถายํ. ตนฺติ ปุริมสุตฺเต วุตฺตมตฺถํ. อสฺสาติ อิมสฺส สุตฺตสฺส. ยสฺมา ติมฺพรุโก ‘‘เวทนาว อตฺตา’’ติ คณฺหาติ, ตสฺมา วุตฺตํ ‘‘อหํ สา เวทนา…เป… น วทามี’’ติ.
อฺา เวทนาติอาทีสุปิ ยํ วตฺตพฺพํ, ตํ อนนฺตรสุตฺเต วุตฺตนยเมว. การกเวทนาติ กตฺตุภูตเวทนา. เวทนาสุขทุกฺขนฺติ เวทนาภูตสุขทุกฺขํ กถิตํ, น วฏฺฏสุขทุกฺขํ. ‘‘วิปากสุขทุกฺขเมว วฏฺฏตี’’ติ วุตฺตํ ‘‘สยํกตํ สุขํ ทุกฺข’’นฺติอาทิวจนโต.
ติมฺพรุกสุตฺตวณฺณนา นิฏฺิตา.
๙. พาลปณฺฑิตสุตฺตวณฺณนา
๑๙. อวิชฺชา นีวรณา ภวาทิ-อาทีนวสฺส นิวาริตปฏิจฺฉาทิกา เอตสฺสาติ อวิชฺชานีวรโณ, อวิชฺชาย นิวุโตติ อาห ‘‘อวิชฺชาย นิวาริตสฺสา’’ติ. อยํ กาโยติ พาลสฺส อปฺปหีนกิเลสสฺส ปจฺจุปฺปนฺนํ อตฺตภาวํ รกฺขํ กตฺวา อวิชฺชาย ปฏิจฺฉาทิตาทีนเว อยาถาวทสฺสนวเสน ¶ ตณฺหาย ปฏิลทฺธจิตฺตสฺส ตํตํภวูปคา สงฺขารา สงฺขรียนฺติ. เตหิ ¶ จ อตฺตภาวสฺส อภินิพฺพตฺติ, ตสฺมา อยฺจ อวิชฺชาย กาโย นิพฺพตฺโตติ. อสฺสาติ พาลสฺส. อยํ อตฺโถติ ‘‘อยํ กาโย นามรูปนฺติ จ วุตฺโต’’ติ อตฺโถ ทีเปตพฺโพ อุปาทานกฺขนฺธสฬายตนสงฺคหโต เตสํ ธมฺมานํ. เอวเมตํ ทฺวยนฺติ เอวํ อวิชฺชาย นิวาริตตฺตา, ตณฺหาย จ สํยุตฺตตฺตา เอวํ สปรสนฺตานคตสวิฺาณกกายสงฺขาตํ ทฺวยํ โหติ. อฺตฺถาติ สุตฺตนฺตเรสุ. ‘‘จกฺขฺุจ ปฏิจฺจ รูเป จ อุปฺปชฺชติ จกฺขุวิฺาณํ, ติณฺณํ สงฺคติ ผสฺโส’’ติอาทินา (ม. นิ. ๑.๒๐๔, ๔๐๐; ๓.๔๒๑, ๔๒๕-๔๒๖; สํ. นิ. ๒.๔๓-๔๕; ๔.๖๐-๖๑; กถา. ๔๖๕, ๔๖๗) อชฺฌตฺติกพาหิรายตนานิ ภินฺทิตฺวา จกฺขุรูปาทิทฺวยานิ ปฏิจฺจ จกฺขุสมฺผสฺสาทโย วุตฺตา, อิธ ปน อภินฺทิตฺวา ฉ อชฺฌตฺติกพาหิรายตนานิ ปฏิจฺจ จกฺขุสมฺผสฺสาทโย วุตฺตา ‘‘ทฺวยํ ปฏิจฺจ ผสฺโส’’ติ, ตสฺมา มหาทฺวยํ นาม กิเรตํ อนวเสสโต อชฺฌตฺติกพาหิรายตนานํ คหิตตฺตา. อชฺฌตฺติกพาหิรานิ อายตนานีติ เอตฺถาปิ หิ สฬายตนานิ สงฺคหิตาเนว. ผสฺสการณานีติ ผสฺสปวตฺติยา ปจฺจยานิ. เยหีติ เหตุทสฺสนมตฺตนฺติ อาห ‘‘เยหิ การณภูเตหี’’ติ. ผสฺโส เอว ผุสนกิจฺโจ, น ผสฺสายตนานีติ วุตฺตํ ‘‘ผสฺเสน ผุฏฺโ’’ติ. ปริปุณฺณวเสนาติ อเวกลฺลวเสน. อปริปุณฺณายตนานํ หีนานิ ผสฺสสฺส การณานิ โหนฺติ, เตสํ วิยาติ ‘‘เอเตสํ วา อฺตเรนา’’ติ วุตฺตํ. กายนิพฺพตฺตนาทิมฺหีติ สวิฺาณกสฺส กายสฺส นิพฺพตฺตนํ กายนิพฺพตฺตนํ, กาโย วา นิพฺพตฺตติ เอเตนาติ กายนิพฺพตฺตนํ, กิเลสาภิสงฺขารา. อาทิสทฺเทน ผสฺสสฬายตนาทิสงฺคโห. อธิกํ ปยสติ ปยฺุชติ เอเตนาติ อธิปฺปยาโส, วิเสสการณนฺติ อาห ‘‘อธิกปโยโค’’ติ.
ภควา อมฺหากํ อุปฺปาทกภาเวน มูลภาเวน ภควํมูลกา. อิเม ธมฺมาติ อิเม การณธมฺมา. เยหิ มยํ พาลปณฺฑิตานํ สมาเนปิ กายนิพฺพตฺตนาทิมฺหิ วิเสสํ ชาเนยฺยาม, เตนาห ‘‘ปุพฺเพ กสฺสปสมฺมาสมฺพุทฺเธน อุปฺปาทิตา’’ติอาทิ. อาชานามาติ อภิมุขํ ปจฺจกฺขโต ชานาม. ปฏิวิชฺฌามาติ ตสฺเสว เววจนํ, อธิคจฺฉามาติ อตฺโถ. เนตาติ อมฺหากํ สนฺตาเน ปาเปตา. วิเนตาติ ยถา อลมริยาณทสฺสนวิเสโส โหติ, เอวํ วิเสสโต เนตา, ตทงฺควินยาทิวเสน วา วิเนตา. อนุเนตาติ อนุรูปํ เนตา. อนฺตรนฺตรา ยถาธมฺมปฺตฺติยา ปฺาปิตานํ ธมฺมานํ อนุรูปโต ทสฺสนํ โหตีติ อาห ‘‘ยถาสภาวโต ¶ …เป… ทสฺเสตา’’ติ. อาปาถํ อุปคจฺฉนฺตานํ ภควา ปฏิสรณํ สโมสรณฏฺานนฺติ ภควํปฏิสรณา ธมฺมา. เตนาห ‘‘จตุภูมกธมฺมา’’ติอาทิ. ปฏิสรติ ปฏิวิชฺฌตีติ ปฏิสรณํ, ตสฺมา ปฏิวิชฺฌนวเสน ภควา ปฏิสรณํ เอเตสนฺติ ภควํปฏิสรณา. เตนาห ‘‘อปิ จา’’ติอาทิ. ผสฺโส อาคจฺฉตีติ ¶ ปฏิวิชฺฌนกวเสน ผสฺโส าณสฺส อาปาถํ อาคจฺฉติ, อาปาถํ อาคจฺฉนฺโตเยว โส อตฺถโต ‘‘อหํ กินฺนาโม’’ติ นามํ ปุจฺฉนฺโต วิย, ภควา จสฺส นามํ กโรนฺโต วิย โหตีติ วุตฺตํ ‘‘อหํ ภควา’’ติอาทิ. อุปฏฺาตูติ าณสฺส ปจฺจุปฏฺาตุ. ภควนฺตํเยว ปฏิภาตูติ ภควโต เอว ภาโค โหตุ, ภควาว นํ อตฺตโน ภาคํ กตฺวา วิสฺสชฺเชตูติ อตฺโถ, ภควโต ภาโค ยทิทํ ธมฺมสฺส อกฺขานํ, อมฺหากํ ปน สวนํ ภาโคติ อยเมตฺถ อธิปฺปาโย. เอวฺหิ สทฺทลกฺขเณน สเมติ. เกจิ ปน ปฏิภาตูติ อตฺถํ วทนฺติ าเณน ทิสฺสตุ เทสียตูติ วา อตฺโถ. เตนาห ‘‘ตุมฺเหเยว โน กเถตฺวา เทถาติ อตฺโถ’’ติ.
พาลสฺส ปณฺฑิตสฺส จ กายสฺส นิพฺพตฺติยา ปจฺจยภูตา อวิชฺชา จ ตณฺหา จ. เตนาห ‘‘กมฺมํ…เป… นิรุทฺธา’’ติ. ชวาเปตฺวาติ คหิตชวนํ กตฺวา, ยถา ปฏิสนฺธึ อากฑฺฒิตุํ สมตฺถํ โหติ, เอวํ กตฺวา. ยทิ นิรุทฺธา, กถํ อปฺปหีนาติ วุตฺตนฺติ อาห ‘‘ยถา ปนา’’ติอาทิ. ภวติ หิ ตํสทิเสปิ ตพฺโพหาโร ยถา ‘‘สา เอว ติตฺติรี, ตาเนว โอสธานิ, ตสฺเสว กมฺมสฺส วิปากาวเสเสนา’’ติ จ. ทุกฺขกฺขยายาติ ตทตฺถวิเสสนตฺถนฺติ อาห ‘‘ขยตฺถายา’’ติ. ปฏิสนฺธิกายนฺติ ปฏิสนฺธิคหณปุพฺพกํ กายํ. ปาฬิยํ ‘‘พาเลนา’’ติ กรณวจนํ นิสฺสกฺเกติ อาห ‘‘พาลโต’’ติ. ภาวินา สห ปฏิสนฺธินา สปฺปฏิสนฺธิโก. โย ปน เอกนฺตโต เตนตฺตภาเวน อรหตฺตํ ปตฺตุํ ภพฺโพ, โส ภาวินา ปฏิสนฺธินา ‘‘อปฺปฏิสนฺธิโก’’ติ, ตโต วิเสสนตฺถํ ‘‘สปฺปฏิสนฺธิโก’’ติ วุตฺตํ. กิฺจาปิ วุตฺตํ, โส จ ยาว อริยภูมึ น โอกฺกมติ, ตาว พาลธมฺมสมงฺคี เอวาติ กตฺวา ‘‘สพฺโพปิ ปุถุชฺชโน พาโล’’ติ วุตฺตํ. ตถา หิ ‘‘อปฺปฏิสนฺธิโก ขีณาสโว ปณฺฑิโต’’ติ ขีณาสว-สทฺเทน อปฺปฏิสนฺธิโก วิเสสิโต. ยทิ เอวํ เสกฺขา กถนฺติ อาห ‘‘โสตาปนฺนา’’ติอาทิ. เต หิ สิขาปตฺตปณฺฑิจฺจภาวลกฺขณาภาวโต ปณฺฑิตาติ น วตฺตพฺพา ขีณาสวา วิย, พลวตรานํ ¶ ปน พาลธมฺมานํ ปหีนตฺตา พาลาติปิ น วตฺตพฺพา ปุถุชฺชนา วิย. ภชิยมานา ปน จตุสจฺจสมฺปฏิเวธํ อุปาทาย ปณฺฑิตปกฺขํ ภชนฺติ, น พาลปกฺขํ วุตฺตการเณนาติ.
พาลปณฺฑิตสุตฺตวณฺณนา นิฏฺิตา.
๑๐. ปจฺจยสุตฺตวณฺณนา
๒๐. สพฺพมฺปิ สงฺขตํ อปฺปฏิจฺจ อุปฺปนฺนํ นาม นตฺถีติ ปจฺจยธมฺโมปิ อตฺตโน ปจฺจยธมฺมํ อุปาทาย ปจฺจยุปฺปนฺโน, ตถา ปจฺจยุปฺปนฺนธมฺโมปิ อตฺตโน ปจฺจยุปฺปนฺนํ อุปาทาย ปจฺจยธมฺโมติ ยถารหํ ธมฺมานํ ปจฺจยปจฺจยุปฺปนฺนตา. เยสํ วิเนยฺยานํ ปฏิจฺจสมุปฺปาทเทสนาเยว สุโพธโต ¶ อุปฏฺาติ, เตสํ วเสน สุฏฺุ วิภาคํ กตฺวา ปฏิจฺจสมุปฺปาโท เทสิโต. เยสํ ปน วิเนยฺยานํ ตทุภยสฺมึ วิภชฺช สุเต เอว ธมฺมาภิสมโย โหติ, เต สนฺธาย ภควา ตทุภยํ วิภชฺช ทสฺเสนฺโต ‘‘ปฏิจฺจสมุปฺปาทฺจ โว, ภิกฺขเว, เทเสสฺสามิ ปฏิจฺจสมุปฺปนฺเน จ ธมฺเม’’ติ อิมํ เทสนํ อารภีติ อิมมตฺถํ วิภาเวนฺโต ‘‘สตฺถา อิมสฺมึ สุตฺเต’’ติอาทิมาห. ปจฺจยสฺส ภาโว ปจฺจยตฺตํ, ปจฺจยนิพฺพตฺตตา. อสภาวธมฺเม น ลพฺภตีติ ‘‘สภาวธมฺเม’’ติ วุตฺตํ. นนุ จ ชาติ ชรา มรณฺจ สภาวธมฺโม น โหติ, เยสํ ปน ขนฺธานํ ชาติ ชรา มรณฺจ, เต เอว สภาวธมฺมา, อถ กสฺมา เทสนาย เต คหิตาติ? นายํ โทโส, ชาติ ชรา มรณฺหิ ปจฺจยนิพฺพตฺตานํ สภาวธมฺมานํ วิการมตฺตํ, นฺเสํ, ตสฺมา เต คหิตาติ. อุปฺปาทา วา ตถาคตานนฺติ น วิเนยฺยปุคฺคลานํ มคฺคผลุปฺปตฺติ วิย ชาติปจฺจยา ชรามรณุปฺปตฺติ ตถาคตุปฺปาทายตฺตา, อถ โข สา ตถาคตานํ อุปฺปาเทปิ อนุปฺปาเทปิ โหติเยว. ตสฺมา สา กามํ อสงฺขตา วิย ธาตุ น นิจฺจา, ตถาปิ ‘‘สพฺพกาลิกา’’ติ เอเตน ชาติปจฺจยโต ชรามรณุปฺปตฺตีติ ทสฺเสติ. เตนาห ‘‘ชาติเยว ชรามรณสฺส ปจฺจโย’’ติ. ชาติปจฺจยาติ จ ชาติสงฺขาตปจฺจยา. เหตุมฺหิ นิสฺสกฺกวจนํ. ิตาว สา ธาตุ, ยายํ อิทปฺปจฺจยตา ชาติยา ชรามรณสฺส ปจฺจยตา ตสฺส พฺยภิจาราภาวโต. อิทานิ น กทาจิ ชาติ ชรามรณสฺส ปจฺจโย น โหติ โหติเยวาติ ชรามรณสฺส ปจฺจยภาเว นิยเมติ. อุภเยนปิ ยถาวุตฺตสฺส ปจฺจยภาโว ยตฺถ ¶ โหติ, ตตฺถ อวสฺสํภาวิตํ ทสฺเสติ. เตนาห ภควา ‘‘ิตาว สา ธาตู’’ติ. ทฺวีหิ ปเทหิ. ติฏฺนฺตีติ ยสฺส วเสน ธมฺมานํ ิติ, สา อิทปฺปจฺจยตา ธมฺมฏฺิตตา. ธมฺเมติ ปจฺจยุปฺปนฺเน ธมฺเม. นิยเมติ วิเสเสติ. เหตุคตวิเสสสมาโยโค หิ เหตุผลสฺส เอวํ ธมฺมตานิยาโม เอวาติ.
อปโร นโย – ิตาว สา ธาตูติ ยายํ ชรามรณสฺส อิทปฺปจฺจยตา ‘‘ชาติปจฺจยา ชรามรณ’’นฺติ, เอสา ธาตุ เอส สภาโว. ตถาคตานํ อุปฺปาทโต ปุพฺเพ อุทฺธฺจ อปฺปฏิวิชฺฌิยมาโน, มชฺเฌ จ ปฏิวิชฺฌิยมาโน น ตถาคเตหิ อุปฺปาทิโต, อถ โข สมฺภวนฺตสฺส ชรามรณสฺส สพฺพกาลํ ชาติปจฺจยโต สมฺภโวติ ิตาว สา ธาตุ, เกวลํ ปน สยมฺภุาเณน อภิสมฺพุชฺฌนโต ‘‘อยํ ธมฺโม ตถาคเตน อภิสมฺพุทฺโธ’’ติ ปเวทนโต จ ตถาคโต ‘‘ธมฺมสามี’’ติ วุจฺจติ, น อปุพฺพสฺส อุปฺปาทนโต. เตน วุตฺตํ ‘‘ิตาว สา ธาตู’’ติ. สา เอว ‘‘ชาติปจฺจยา ชรามรณ’’นฺติ เอตฺถ วิปลฺลาสาภาวโต เอวํ อวพุชฺฌมานสฺส เอตสฺส สภาวสฺส, เหตุโน วา ตเถว ภาวโต ิตตาติ ธมฺมฏฺิตตา, ชาติ วา ชรามรณสฺส อุปฺปาทฏฺิติ ปวตฺตอายูหน-สํโยค-ปลิโพธ-สมุทย-เหตุปจฺจยฏฺิตีติ ตทุปฺปาทาทิภาเวนสฺสา ิตตา ‘‘ธมฺมฏฺิตตา’’ติ ผลํ ปติ สามตฺถิยโต เหตุเมว วทติ. ธารียติ ¶ ปจฺจเยหีติ วา ธมฺโม, ติฏฺติ ตตฺถ ตทายตฺตวุตฺติตาย ผลนฺติ ิติ, ธมฺมสฺส ิติ ธมฺมฏฺิติ. ธมฺโมติ วา การณํ ปจฺจยภาเวน ผลสฺส ธารณโต, ตสฺส ิติ สภาโว, ธมฺมโต จ อฺโ สภาโว นตฺถีติ ธมฺมฏฺิติ, ปจฺจโย. เตนาห ‘‘ปจฺจยปริคฺคเห ปฺา ธมฺมฏฺิติาณ’’นฺติ (ปฏิ. ม. มาติกา ๔). ธมฺมฏฺิติ เอว ธมฺมฏฺิตตา. สา เอว ธาตุ ‘‘ชาติปจฺจยา ชรามรณ’’นฺติ อิมสฺส สภาวสฺส, เหตุโน วา อฺถตฺตาภาวโต, ‘‘น ชาติปจฺจยา ชรามรณ’’นฺติ วิฺายมานสฺส จ ตพฺภาวาภาวโต นิยามตา ววตฺถิตภาโวติ ธมฺมนิยามตา. ผลสฺส วา ชรามรณสฺส ชาติยา สติ สมฺภโว ธมฺเม เหตุมฺหิ ิตตาติ ธมฺมฏฺิตตา, อสติ อสมฺภโว ธมฺมนิยามตาติ เอวํ ผเลน เหตุํ วิภาเวติ, ตํ ‘‘ิตาว สา ธาตู’’ติอาทินา วุตฺตํ. อิเมสํ ชรามรณาทีนํ ปจฺจยตาสงฺขาตํ อิทปฺปจฺจยตํ อภิสมฺพุชฺฌติ ปจฺจกฺขกรเณน ¶ อภิมุขํ พุชฺฌติ ยาถาวโต ปฏิวิชฺฌติ, ตโต เอว อภิสเมติ อภิมุขํ สมาคจฺฉติ, อาทิโต กเถนฺโต อาจิกฺขติ, อุทฺทิสตีติ อตฺโถ. ตเมว อุทฺเทสํ ปริโยสาเปนฺโต เทเสติ. ยถาอุทฺทิฏฺมตฺตํ นิทฺทิสนวเสน ปกาเรหิ าเปนฺโต ปฺาเปติ. ปกาเรหิ เอว ปติฏฺเปนฺโต ปฏฺเปติ. ยถานิทฺทิฏฺํ ปฏินิทฺเทสวเสน วิวรติ วิภชติ. วิวฏฺหิ วิภตฺตฺจ อตฺถํ เหตูทาหรณทสฺสเนหิ ปากฏํ กโรนฺโต อุตฺตานีกโรติ. อุตฺตานีกโรนฺโต ตถา ปจฺจกฺขภูตํ กตฺวา นิคมนวเสน ปสฺสถาติ จาห.
ชาติปจฺจยา ชรามรณนฺติอาทีสูติ ชาติอาทีนํ ชรามรณปจฺจยภาเวสุ. เตหิ เตหิ ปจฺจเยหีติ ยาวตเกหิ ปจฺจเยหิ ยํ ผลํ อุปฺปชฺชมานารหํ, อวิกเลหิ เตเหว ตสฺส อุปฺปตฺติ, น อูนาธิเกหีติ. เตนาห ‘‘อนูนาธิเกเหวา’’ติ. ยถา ตํ จกฺขุรูปาโลกมนสิกาเรหิ จกฺขุวิฺาณสฺส สมฺภโวติ. เตน ตํตํผลนิปฺผาทเน ตสฺสา ปจฺจยสามคฺคิยา ตปฺปการตา ตถตาติ วุตฺตาติ ทสฺเสติ. สามคฺคินฺติ สโมธานํ, สมวายนฺติ อตฺโถ. อสมฺภวาภาวโตติ อนุปฺปชฺชนสฺส อภาวโต. ตถาวิธปจฺจยสามคฺคิยฺหิ สติปิ ผลสฺส อนุปฺปชฺชเน ตสฺสาวิตถตา สิยา. อฺธมฺมปจฺจเยหีติ อฺสฺส ผลธมฺมสฺส ปจฺจเยหิ. อฺธมฺมานุปฺปตฺติโตติ ตโต อฺสฺส ผลธมฺมสฺส อนุปฺปชฺชนโต. น หิ กทาจิ จกฺขุรูปาโลกมนสิกาเรหิ โสตวิฺาณสฺส สมฺภโว อตฺถิ. ยทิ สิยา, ตสฺสา สามคฺคิยา อฺถตา นาม สิยา, น เจตํ อตฺถีติ ‘‘อนฺถตา’’ติ วุตฺตํ. ปจฺจยโตติ ปจฺจยภาวโต. ปจฺจยสมูหโตติ เอตฺถาปิ เอเสว นโย. อิทปฺปจฺจยา เอว อิทปฺปจฺจยตาติ ตา-สทฺเทน ปทํ วฑฺฒิตํ ยถา ‘‘เทโวเยว เทวตา’’ติ, อิทปฺปจฺจยานํ สมูโห อิทปฺปจฺจยตาติ สมูหตฺโถ ตาสทฺโท ยถา ‘‘ชนานํ สมูโห ชนตา’’ติ อิมมตฺถํ สนฺธายาห ‘‘ลกฺขณํ ปเนตฺถ สทฺทสตฺถโต เวทิตพฺพ’’นฺติ.
น ¶ นิจฺจํ สสฺสตนฺติ อนิจฺจํ. ชรามรณํ น อนิจฺจํ สงฺขารานํ วิการภาวโต อนิปฺผนฺนตฺตา, ตถาปิ ‘‘อนิจฺจ’’นฺติ ปริยาเยน วุตฺตํ. เอส นโย สงฺขตาทีสุปิ. สมาคนฺตฺวา กตํ สหิเตเหว ปจฺจเยหิ นิพฺพตฺเตตพฺพโต ยถาสภาวํ สเมจฺจ สมฺภุยฺย ปจฺจเยหิ กตนฺติ สงฺขตํ ¶ . ปจฺจยารหํ ปจฺจยํ ปฏิจฺจ น วินา เตน สหิตสเมตเมว อุปฺปนฺนนฺติ ปฏิจฺจสมุปฺปนฺนํ. เตนาห ‘‘ปจฺจเย นิสฺสาย อุปฺปนฺน’’นฺติ. ขยสภาวนฺติ ภิชฺชนสภาวํ. วิคจฺฉนกสภาวนฺติ สกภาวโต อปคจฺฉนกสภาวํ. วิรชฺชนกสภาวนฺติ ปลุชฺชนกสภาวํ. นิรุชฺฌนกสภาวนฺติ ขณภงฺควเสน ปภงฺคุสภาวํ. วุตฺตนเยนาติ ชราย วุตฺตนเยน. ชนกปฺปจฺจยานํ กมฺมาทีนํ. กิจฺจานุภาวกฺขเณติ เอตฺถ กิจฺจานุภาโว นาม ยถา ปวตฺตมาเน ปจฺจเย ตสฺส ผลํ อุปฺปชฺชติ, ตถา ปวตฺติ, เอวํ สนฺตสฺส ปวตฺตนกฺขเณ. อิทํ วุตฺตํ โหติ – ยสฺมึ ขเณ ปจฺจโย อตฺตโน ผลุปฺปาทนํ ปติ พฺยาวโฏ นาม โหติ, อิมสฺมึ ขเณ เย ธมฺมา รูปาทโย อุปลพฺภนฺติ ตโต ปุพฺเพ, ปจฺฉา จ อนุปลพฺภมานา, เตสํ ตโต อุปฺปตฺติ นิทฺธารียติ, เอวํ ชาติยาปิ สา นิทฺธาเรตพฺพา ตํขณูปลทฺธโตติ. ยทิ เอวํ นิปฺปริยายโตว ชาติยา กุโตจิ อุปฺปตฺติ สิทฺธิ, อถ กสฺมา ‘‘เอเกน ปริยาเยนา’’ติ วุตฺตนฺติ? ชายมานธมฺมานํ วิการภาเวน อุปลทฺธพฺพตฺตา. ยทิ นิปฺผนฺนธมฺมา วิย ชาติ อุปลพฺเภยฺย, นิปฺปริยายโตว ตสฺสา กุโตจิ อุปฺปตฺติ สิยา, น เจวํ อุปลพฺภติ, อถ โข อนิปฺผนฺนตฺตา วิการภาเวน อุปลพฺภติ. ตสฺมา ‘‘เอเกน ปริยาเยเนตฺถ อนิจฺจาติอาทีนิ ยุชฺชนฺตี’’ติ วุตฺตํ. น ปน ชรามรเณ, ชนกปฺปจฺจยานํ กิจฺจานุภาวกฺขเณ ตสฺส อลพฺภนโต. เตเนว ‘‘เอตฺถ จ อนิจฺจนฺติ…เป… อนิจฺจํ นาม ชาต’’นฺติ วุตฺตํ.
สวิปสฺสนายาติ เอตฺถ สห-สทฺโท อปฺปธานภาวทีปโน ‘‘สมกฺขิกํ, สมกส’’นฺติอาทีสุ วิย. อปฺปธานภูตา หิ วิปสฺสนา, ยถาภูตทสฺสนมคฺคปฺา ปชานาติ. ‘‘ปุริมํ อนฺต’’นฺติ วุจฺจมาเน ปจฺจุปฺปนฺนภาวสฺสปิ คหณํ สิยาติ ‘‘ปุริมํ อนฺตํ อตีต’’นฺติ วุตฺตํ. วิชฺชมานตฺจ อวิชฺชมานตฺจาติ สสฺสตาสงฺกํ นิสฺสาย ‘‘อโหสึ นุ โข อหมตีตมทฺธาน’’นฺติ อตีเต อตฺตโน วิชฺชมานตํ, อธิจฺจสมุปฺปตฺติอาสงฺกํ นิสฺสาย ‘‘ยโต ปภุติ อหํ, ตโต ปุพฺเพ น นุ โข อโหสิ’’นฺติ อตีเต อตฺตโน อวิชฺชมานตฺจ กงฺขติ. กสฺมา? วิจิกิจฺฉาย อาการทฺวยาวลมฺพนโต. ตสฺสา ปน อตีตวตฺถุตาย คหิตตฺตา สสฺสตาธิจฺจสมุปฺปตฺติอาการนิสฺสิตตา ทสฺสิตา เอว. อาสปฺปนปริสปฺปนปวตฺติกํ กตฺถจิปิ อปฺปฏิวตฺติเหตุภูตํ วิจิกิจฺฉํ กสฺมา อุปฺปาเทตีติ น วิจาเรตพฺพเมตนฺติ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘กึการณนฺติ น วตฺตพฺพ’’นฺติ ¶ . การณํ วา วิจิกิจฺฉาย อโยนิโสมนสิกาโร, ตสฺส อนฺธพาลปุถุชฺชนภาโว, อริยานํ อทสฺสาวิตา จาติ ทฏฺพฺพํ. ชาติลิงฺคุปปตฺติโยติ ขตฺติยพฺราหฺมณาทิชาตึ, คหฏฺปพฺพชิตาทิลิงฺคํ, เทวมนุสฺสาทิอุปปตฺติฺจ. นิสฺสายาติ อุปาทาย. ตสฺมึ ¶ กาเล ยํ สนฺตานํ มชฺฌิมํ ปมาณํ, เตน ยุตฺโต ปมาณิโก, ตทภาวโต อธิกภาวโต วา ‘‘อปฺปมาณิโก’’ติ เวทิตพฺโพ. เกจีติ สารสมาสาจริยา. เต หิ ‘‘กถํ นุ โข’’ติ อิสฺสเรน วา พฺรหฺมุนา วา ปุพฺพกเตน วา อเหตุโต วา นิพฺพตฺโตติ จินฺเตตีติ วทนฺติ. อเหตุโต นิพฺพตฺติกงฺขาปิ หิ เหตุปรามสนเมวาติ. ปรมฺปรนฺติ ปุพฺพาปรปฺปวตฺตึ. อทฺธานนฺติ กาลาธิวจนํ, ตฺจ ภุมฺมตฺเถ อุปโยควจนํ ทฏฺพฺพํ. วิชฺชมานตฺจ อวิชฺชมานตฺจาติ สสฺสตาสงฺกํ นิสฺสาย ‘‘ภวิสฺสามิ นุ โข อหํ อนาคตมทฺธาน’’นฺติ อนาคเต อตฺตโน วิชฺชมานตํ, อุจฺเฉทาสงฺกํ นิสฺสาย ‘‘ยสฺมิฺจ อตฺตภาเว อุจฺเฉทนกงฺขา, ตโต ปรํ นุ โข ภวิสฺสามี’’ติ อนาคเต อตฺตโน อวิชฺชมานตฺจ กงฺขตีติ เหฏฺา วุตฺตนเยน โยเชตพฺพํ.
ปจฺจุปฺปนฺนํ อทฺธานนฺติ อทฺธาปจฺจุปฺปนฺนสฺส อิธาธิปฺเปตตฺตา ‘‘ปฏิสนฺธิมาทึ กตฺวา’’ติอาทิ วุตฺตํ. ‘‘อิทํ กถํ, อิทํ กถ’’นฺติ ปวตฺตนโต กถํกถา, วิจิกิจฺฉา, สา อสฺส อตฺถีติ กถํกถี. เตนาห ‘‘วิจิกิจฺฉี’’ติ. กา เอตฺถ จินฺตา? อุมฺมตฺตโก วิย พาลปุถุชฺชโนติ ปฏิกจฺเจว วุตฺตนฺติ อธิปฺปาโย. ตํ มหามาตาย ปุตฺตํ. มุณฺเฑสุนฺติ มุณฺเฑน อนิจฺฉนฺตํ ชาครณกาเล น สกฺกาติ สุตฺตํ มุณฺเฑสุํ กุลธมฺมวเสน ยถา เอกจฺเจ กุลตาปสา. ราชภเยนาติ จ วทนฺติ. สีติภูตนฺติ อิทํ มธุรกภาวปฺปตฺติยา การณวจนํ. ‘‘เสตภูต’’นฺติปิ ปาโ, อุทเก จิรฏฺาเนน เสตภาวํ ปตฺตนฺติ อตฺโถ.
อตฺตโน ขตฺติยภาวํ กงฺขติ กณฺโณ วิย สูตปุตฺตสฺี, สูตปุตฺตสฺีติ สูริยเทวปุตฺตสฺส ปุตฺตสฺี. ชาติยา วิภาวิยมานาย ‘‘อห’’นฺติ ตสฺส อตฺตโน ปรามสนํ สนฺธายาห ‘‘เอวมฺปิ สิยา กงฺขา’’ติ. มนุสฺสาปิ จ ราชาโน วิยาติ มนุสฺสาปิ จ เกจิ เอกจฺเจ ราชาโน วิยาติ อธิปฺปาโย. วุตฺตนยเมว ‘‘สณฺานาการํ นิสฺสายา’’ติอาทินา. เอตฺถาติ ‘‘กถํ นุ โขสฺมี’’ติ ปเท. อพฺภนฺตเร ชีโวติ ¶ ปรปริกปฺปิตํ อนฺตรตฺตานํ วทติ. โสฬสํสาทีนนฺติ อาทิ-สทฺเทน สรีรปริมาณองฺคุฏฺ-ยวปรมาณุปริมาณตาทิเก สงฺคณฺหาติ. สตฺตปฺตฺติ ชีววิสยาติ ทิฏฺิคติกานํ มติมตฺตํ, ปรมตฺถโต ปน สา อตฺตภาววิสยาวาติ อาห ‘‘อตฺตภาวสฺส อาคติคติฏฺาน’’นฺติ. ยตายํ อาคโต, ยตฺถ จ คมิสฺสติ, ตํ านนฺติ อตฺโถ. โสตาปนฺโน อธิปฺเปโต วิจิกิจฺฉาปหานสฺส ทิฏฺตฺตา. อิตเรปิ ตโยติ สกทาคามีอาทโย อวาริตา เอว. ‘‘อยฺจ…เป… สุทิฏฺา’’ติ นิปฺปเทสโต สจฺจสํปฏิเวธสฺส โชติตตฺตา.
ปจฺจยสุตฺตวณฺณนา นิฏฺิตา.
อาหารวคฺควณฺณนา นิฏฺิตา.
๓. ทสพลวคฺโค
๑. ทสพลสุตฺตวณฺณนา
๒๑. ปมํ ¶ ทุติยสฺเสว สงฺเขโป ปมสุตฺเต สงฺเขปวุตฺตสฺส อตฺถสฺส วิตฺถารวเสน ทุติยสุตฺตสฺส เทสิตตฺตา, ตฺจ ปน ภควา ปมสุตฺตํ สงฺเขปโต เทเสสิ, ทุติยํ ตโต วิตฺถารโต. ปมํ วา สํขิตฺตรุจีนํ ปุคฺคลานํ อชฺฌาสเยน สงฺเขปโต เทเสสิ, ทุติยํ ปน อตฺตโน รุจิยา ตโต วิตฺถารโต. สีหสมานวุตฺติกา หิ พุทฺธา ภควนฺโต, เต อตฺตโน รุจิยา กเถนฺตา อตฺตโน ถามํ ทสฺเสนฺตาว กเถนฺติ, ตสฺมา ทุติยสุตฺตวเสน เจตฺถ อตฺถวณฺณนํ กริสฺสาม, ตสฺมึ สํวณฺณิเต ปมํ สํวณฺณิตเมว โหตีติ อธิปฺปาโย.
ทสพลสุตฺตวณฺณนา นิฏฺิตา.
๒. ทุติยทสพลสุตฺตวณฺณนา
๒๒. ตตฺถาติ ทุติยสุตฺเต. ทสหิ พเลหีติ ทสหิ อนฺสาธารเณหิ าณพเลหิ, ตานิ ตถาคตสฺเสว พลานีติ ตถาคตพลานีติ วุจฺจนฺติ. กามฺจ ตานิ เอกจฺจานํ สาวกานมฺปิ อุปฺปชฺชนฺติ, ยาทิสานิ ¶ ปน พุทฺธานํ านาฏฺานาณาทีนิ อุปฺปชฺชนฺติ, น ตาทิสานิ ตทฺเสํ กทาจิปิ อุปฺปชฺชนฺตีติ. หตฺถิกุลานุสาเรนาติ วกฺขมานหตฺถิกุลานุสาเรน. กาฬาวกนฺติ กุลสทฺทาเปกฺขาย นปุํสกนิทฺเทโส. เอส นโย เสเสสุปิ. ปกติหตฺถิกุลนฺติ คิริจรนทิจรวนจราทิปฺปเภทา โคจริยกาฬาวกนามา สพฺพาปิ พเลน ปากติกา หตฺถิชาติ. ทสนฺนํ ปุริสานนฺติ ถามมชฺฌิมานํ ทสนฺนํ ปุริสานํ. เอกสฺส ตถาคตสฺส กายพลนฺติ อาเนตฺวา สมฺพนฺโธ. เอกสฺสาติ จ ตถา เหฏฺากถายํ อาคตตฺตา เทสนาโสเตน วุตฺตํ. นารายนสงฺฆาตพลนฺติ เอตฺถ นารา วุจฺจนฺติ รสฺมิโย, ตา พหู นานาวิธา อิโต อุปฺปชฺชนฺตีติ นารายนํ, วชิรํ, ตสฺมา นารายนสงฺฆาตพลนฺติ วชิรสงฺฆาตพลนฺติ อตฺโถ. ตถาคตสฺส กายพลนฺติ ตถาคตสฺส ปากติกกายพลํ. สงฺคหํ น คจฺฉติ อตฺตโน พลาภาวโต, ตโต เอวสฺส พาหิรกตา ลามกตา จ. ตทุภยํ ปนสฺส การเณน ทสฺเสตุํ ‘‘เอตฺหิ นิสฺสายา’’ติอาทิ วุตฺตํ. อฺนฺติ กายพลโต อฺํ ตโต วิสุํเยว. ทสสุ าเนสุ ทสสุ าตพฺพฏฺาเนสุ. ยาถาวปฏิเวธโต สยฺจ อกมฺปยํ, ปุคฺคลฺจ ตํสมงฺคึ เนยฺเยสุ อธิพลํ กโรตีติ อาห ‘‘อกมฺปนฏฺเน อุปตฺถมฺภนฏฺเน จา’’ติ.
านฺจ ¶ านโตติ การณฺจ การณโต. การณฺหิ ยสฺมา ผลํ ติฏฺติ ตทายตฺตวุตฺติตาย อุปฺปชฺชติ เจว ปวตฺตติ จ, ตสฺมา ‘‘าน’’นฺติ วุจฺจติ. วิปริยาเยน อฏฺานนฺติ อการณํ เวทิตพฺพํ. ตทุภยํ ภควา เยน าเณน เย เย ธมฺมา เยสํ เยสํ ธมฺมานํ เหตู ปจฺจยา อุปฺปาทาย, ตํ ตํ านํ, เย เย ธมฺมา เยสํ เยสํ ธมฺมานํ น เหตู น ปจฺจยา อุปฺปาทาย, ตํ ตํ อฏฺานนฺติ ปชานาติ. ตํ สนฺธายาห ‘‘านฺจ…เป… ชานนํ เอก’’นฺติ. กมฺมสมาทานานนฺติ กมฺมํ สมาทิยิตฺวา กตานํ กุสลากุสลกมฺมานํ, กมฺมฺเว วา กมฺมสมาทานํ. านโส เหตุโสติ ปจฺจยโต จ เหตุโต จ. ตตฺถ คติอุปธิกาลปโยคา วิปากสฺส านํ, กมฺมํ เหตุ. สพฺพตฺถคามินีปฏิปทาชานนนฺติ สพฺพคติคามินิยา อคติคามินิยา จ ปฏิปทาย มคฺคสฺส ชานนํ, พหูสุปิ มนุสฺเสสุ เอกเมว ปาณํ หนนฺเตสุ ‘‘อิมสฺส เจตนา นิรยคามินี ภวิสฺสติ, อิมสฺส ติรจฺฉานโยนิคามินี’’ติ อิมินา นเยน เอกวตฺถุสฺมิมฺปิ กุสลากุสลเจตนาสงฺขาตานํ ปฏิปตฺตีนํ อวิปรีตโต สภาวชานนํ ¶ . อเนกธาตุนานาธาตุโลกชานนนฺติ จกฺขุธาตุอาทีหิ กามธาตุอาทีหิ วา พหุธาตุโน, ตาสํเยว ธาตูนํ วิปรีตตาย นานปฺปการธาตุโน ขนฺธายตนธาตุโลกสฺส ชานนํ. ปรสตฺตานนฺติ ปเรสํ สตฺตานํ. นานาธิมุตฺติกตาชานนนฺติ หีนาทีหิ อธิมุตฺตีหิ นานาธิมุตฺติกภาวสฺส ชานนํ. เตสํเยวาติ ปรสตฺตานํเยว. อินฺทฺริยปโรปริยตฺตชานนนฺติ สทฺธาทีนํ อินฺทฺริยานํ ปรภาวสฺส อปรภาวสฺส วุทฺธิยา เจว หานิยา จ ชานนํ. ฌานวิโมกฺขสมาธิสมาปตฺตีนนฺติ ปมาทีนํ จตุนฺนํ ฌานานํ, ‘‘รูปี รูปานิ ปสฺสตี’’ติอาทีนํ อฏฺนฺนํ วิโมกฺขานํ, สวิตกฺกสวิจาราทีนํ ติณฺณํ สมาธีนํ, ปมชฺฌานสมาปตฺติอาทีนฺจ นวนฺนํ อนุปุพฺพสมาปตฺตีนํ. สํกิเลสโวทานวุฏฺานชานนนฺติ หานภาคิยสฺส, วิเสสภาคิยสฺส ‘‘โวทานมฺปิ วุฏฺานํ, ตมฺหา ตมฺหา สมาธิมฺหา วุฏฺานมฺปิ วุฏฺาน’’นฺติ (วิภ. ๘๒๘) เอวํ วุตฺตปคุณชฺฌานสฺส เจว ภวงฺคผลสมาปตฺตีนฺจ ชานนํ. เหฏฺิมํ เหฏฺิมฺหิ ปคุณชฺฌานํ อุปริมสฺส อุปริมสฺส ปทฏฺานํ โหติ, ตสฺมา โวทานมฺปิ ‘‘วุฏฺาน’’นฺติ วุจฺจติ. ภวงฺเคน ปน สพฺพฌาเนหิ วุฏฺานํ โหติ. ผลสมาปตฺติยา นิโรธสมาปตฺติโต วุฏฺานเมว สนฺธาย ‘‘ตมฺหา ตมฺหา สมาธิมฺหา วุฏฺาน’’นฺติ วุตฺตํ. ปุพฺเพนิวาสชานนนฺติ ปุพฺเพนิวาสานุสฺสติาเณน นิวุฏฺกฺขนฺธานํ ชานนํ. จุตูปปาตชานนนฺติ สตฺตานํ จุติยา อุปปตฺติยา จ ยาถาวโต ชานนํ. อยเมตฺถ สงฺเขโป, วิตฺถาโร ปน วิสุทฺธิมคฺเค วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺโพ. อาสวกฺขยชานนํ อาสวกฺขยาณํ, มคฺคาณนฺติ อตฺโถ. ยตฺถ ปเนตานิ วิตฺถารโต อาคตานิ สํวณฺณิตานิ, ตานิ ทสฺเสนฺโต ‘‘อภิธมฺเม ปนา’’ติอาทิมาห.
พฺยาโมหภยวเสน สรณปริเยสนํ สารชฺชนํ สารโท, พฺยาโมหภยํ. วิคโต สารโท เอตสฺสาติ ¶ วิสารโท, ตสฺส ภาโว เวสารชฺชํ. ตํ ปน าณสมฺปทํ ปหานสมฺปทํ เทสนาวิเสสสมฺปทํ เขมํ นิสฺสาย ปวตฺตํ จตุพฺพิธํ ปจฺจเวกฺขณาาณํ. เตนาห ‘‘จตูสุ าเนสู’’ติอาทิ. จตูสูติ ปรปริกปฺปิเตสุ วตฺถูสุ. ปรปริกปฺปิเตสุ วา วตฺถุมตฺเตสุ โจทนาการเณสุ. สมฺมาสมฺพุทฺธสฺส เต ปฏิชานโตติ ‘‘อหํ สมฺมาสมฺพุทฺโธ’’ติ เอวํ ปฏิชานนฺเตน ตยา. อิเม ธมฺมาติ ‘‘อิทํ ปฺจมํ อริยสจฺจํ, อยํ ฉฏฺโ อุปาทานกฺขนฺโธ, อิทํ ¶ เตรสมํ อายตน’’นฺติ เวทิตพฺพา อิเม ธมฺมา. อนภิสมฺพุทฺธา อปฺปฏิวิทฺธตฺตาติ.
ตตฺราติ ตสฺมึ อนภิสมฺพุทฺธธมฺมสงฺขาเต โจทนาวตฺถุสฺมึ. โกจีติ สมณาทีหิ อฺโ วา โย โกจิ. สห ธมฺเมนาติ สห เหตุนา. ‘‘ธมฺมปฏิสมฺภิทา’’ติอาทีสุ วิย เหตุปริยาโย อิธ ธมฺม-สทฺโท. เหตูติ จ อุปฺปตฺติสาธนเหตุ เวทิตพฺโพ, น การโก สมฺปาปโก วา. นิมิตฺตนฺติ การณํ, ตํ ปเนตฺถ โจทนาวตฺถุเมว. น สมนุปสฺสามิ สมฺมาสมฺพุทฺธภาวโต. เขมปฺปตฺโตติ อเขมปฺปตฺตรูปาย โจทนาย อนุปทฺทวํ ปตฺโต นิจฺจลภาวปฺปตฺโต. เวสารชฺชปฺปตฺโตติ วิสารทภาวปฺปตฺโต. เสเสสุปิ เอเสว นโย. อยํ ปน วิเสโส – อิเม อาสวาติ กามาสวาทีสุ อิเม นาม อาสวา น ปริกฺขีณาติ อาสวกฺขยวจเนเนตฺถ สพฺพกิเลสปฺปหานํ วุตฺตํ. น หิ โส กิเลโส อตฺถิ, โย สพฺพโส อาสเวสุ ขีเณสุ นปฺปหีเยยฺย. อนฺตรายิกาติ อนฺตรายกรา, สคฺควิโมกฺขาธิคมสฺส อนฺตรายกราติ อตฺโถ. ธมฺโม หิ โย สํกิเลสโต นิยฺยาติ, โส ‘‘นิยฺยานิโก’’ติ วุตฺโต. ธมฺเม นิยฺยนฺเต ตํสมงฺคีปุคฺคโล นิยฺยานิโกติ โวหริโต โหตีติ ตสฺส ปฏิกฺขิปนฺโต ‘‘โส น นิยฺยาตี’’ติ อาห. กถํ ปน เทสนาธมฺโม นิยฺยาตีติ วุจฺจติ? นิยฺยานตฺถสมาธานโต, โส อเภโทปจาเรน ‘‘นิยฺยาตี’’ติ วุตฺโต. อถ วา ‘‘ธมฺโม เทสิโต’’ติ อริยธมฺมสฺส อธิปฺเปตตฺตา น โกจิ วิโรโธ.
อุสภสฺส อิทนฺติ อาสภํ, อสนฺตสนฏฺเน อาสภํ วิยาติ อาสภํ, เสฏฺฏฺานํ สพฺพฺุตํ. อาสภฏฺานฏฺายิตาย อาสภา นาม ปุพฺพพุทฺธา. สพฺพฺุตปฏิชานนวเสน อภิมุขํ คจฺฉนฺติ, จตสฺโส วา ปริสา อุปสงฺกมนฺตีติ อาสภา. จตสฺโสปิ หิ ปริสา พุทฺธาภิมุขา เอวํ ติฏฺนฺติ, น ติฏฺนฺติ ปรมฺมุขา. อิทมฺปีติ ‘‘อุสโภ’’ติ อิทมฺปิ ปทํ. ตสฺสาติ นิสภสฺส. เยสํ พลุปฺปาทาวฏฺานานํ วเสน อุสภสฺส อาสภณฺานํ อิจฺฉิตํ, ตโต สาติสยานํ เอว เตสํ วเสน อาสภณฺานํ โหตีติ ทฏฺพฺพํ. ยํ กิฺจิ โลเก อุปมํ นาม พุทฺธคุณานํ นิทสฺสนภาเวน วุจฺจติ, สพฺพํ ตํ นิหีนเมว. ติฏฺมาโน จาติ อติฏฺนฺโตปิ ติฏฺมาโน เอว ปฏิชานาติ นาม. อุปคจฺฉตีติ อนุชานาติ.
อฏฺ ¶ ¶ โข อิมาติ อิทํ เวสารชฺชาณสฺส พลทสฺสนํ. ยถา หิ พฺยตฺตํ ปริสํ อชฺโฌคาเหตฺวา วิฺูนํ จิตฺตํ อาราธนสมตฺถาย กถาย ธมฺมกถิกสฺส เฉกภาโว ปฺายติ, เอวํ อิมา อฏฺ ปริสา ปตฺวา สตฺถุ เวสารชฺชาณสฺส พลํ ปากฏํ โหติ. เตน วุตฺตํ ‘‘ปริสาสู’’ติ. ขตฺติยปริสาติ ขตฺติยานํ สนฺนิปติตานํ สมูโห. เอส นโย สพฺพตฺถ. มารปริสาติ มารกายิกานํ สนฺนิปติตานํ สมูโห. มารสทิสานํ มารานํ ปริสาติ มารปริสา. สพฺพา เจตา ปริสา อุคฺคฏฺานทสฺสนวเสน คหิตา. มนุสฺสา หิ ‘‘เอตฺถ ราชา นิสินฺโน’’ติ วุตฺเต ปกติวจนมฺปิ วตฺตุํ น สกฺโกนฺติ, กจฺเฉหิ เสทา มุจฺจนฺติ, เอวํ อุคฺคา ขตฺติยปริสา, พฺราหฺมณา ตีสุ เวเทสุ กุสลา โหนฺติ, คหปตโย นานาโวหาเรสุ จ อกฺขรจินฺตาย จ กุสลา, สมณา สกวาทปรวาเทสุ กุสลา, เตสํ มชฺเฌ ธมฺมกถากถนํ นาม อติวิย ภาริยํ. เทวานํ อุคฺคภาเว วตฺตพฺพเมว นตฺถิ. อมนุสฺโสติ หิ วุตฺตมตฺเต มนุสฺสานํ สกลสรีรํ กมฺปติ, เตสํ รูปํ ทิสฺวาปิ สทฺทํ สุตฺวาปิ สตฺตา วิสฺิตาปิ โหนฺติ. เอวํ อมนุสฺสปริสา อุคฺคา. อิติ เจตา ปริสา อุคฺคฏฺานทสฺสนวเสน วุตฺตา. กสฺมา ปเนตฺถ ยามาทิปริสา น คหิตาติ? ภุสํ กามาภิคิทฺธตาย โยนิโสมนสิการวิรหโต. ยามาทโย หิ อุฬารุฬาเร กาเม ปฏิเสวนฺตา ตตฺถาภิคิทฺธตาย ธมฺมสฺสวนาย สภาเวน จิตฺตมฺปิ น อุปฺปาเทนฺติ, มหาโพธิสตฺตานํ ปน พุทฺธานฺจ อานุภาเวน อากฑฺฒิยมานา กทาจิ เนสํ ปยิรุปาสนาทีนิ กโรนฺติ ตาทิเส มหาสมเย. เตเนว หิ วิมานวตฺถุเทสนาปิ ตํนิมิตฺตา พหุลา นาโหสิ. เสฏฺนาทนฺติ เกนจิ อปฺปฏิหตภาเวน อุตฺตมนาทํ. อภีตนาทนฺติ เวสารชฺชโยคโต กุโตจิ นิพฺภยนาทํ. สีหนาทสุตฺเตนาติ ขนฺธิยวคฺเค อาคเตน สีหนาทสุตฺเตน. สหนโตติ ขมนโต. หนนโตติ วิธมนโต วิทฺธํสนโต. ยถา วาติอาทิ ‘‘สีหนาทสทิสํ วา นาทํ นทตี’’ติ สงฺเขปโต วุตฺตสฺส อตฺถสฺส วิฺาปนํ.
เอตนฺติ ‘‘พฺรหฺมจกฺก’’นฺติ เอตํ ปทํ. ปฺาปภาวิตนฺติ จิรกาลปริภาวิตาย ปารมิตาปฺาย วิปสฺสนาปฺาย จ อุปฺปาทิตํ. กรุณาปภาวิตนฺติ ‘‘กิจฺฉํ วตายํ โลโก อาปนฺโน’’ติอาทินยปฺปวตฺตาย มหากรุณาย อุปฺปาทิตํ. ยถา อภินิกฺขมนโต ปภุติ มหาโพธิสตฺตานํ อริยมคฺคาธิคมนวิโรธินี ¶ ปฏิปตฺติ นตฺถิ, เอวํ ตุสิตภวนโต นิยตภาวาปตฺติโต จ ปฏฺายาติ ทุติยตติยนยา จ คหิตา. ผลกฺขเณติ อคฺคผลกฺขเณ. ปฏิเวธนิฏฺตฺตา อรหตฺตมคฺคาณํ วชิรูปมตาเยว สาติสโย ปฏิเวโธติ ‘‘ผลกฺขเณ อุปฺปนฺนํ นามา’’ติ วุตฺตํ. เตน ปฏิลทฺธสฺสปิ เทสนาาณสฺส กิจฺจนิปฺผตฺติ ปรสฺส พุชฺฌนมตฺเตน โหตีติ ‘‘อฺาสิโกณฺฑฺสฺส โสตาปตฺติ…เป… ผลกฺขเณ ปวตฺตนํ นามา’’ติ วุตฺตํ. ตโต ปรํ ปน ยาว ปรินิพฺพานา เทสนาาณปฺปวตฺติ, ตสฺเสว ปวตฺติตสฺส ธมฺมจกฺกสฺส านนฺติ เวทิตพฺพํ ¶ ปวตฺติตจกฺกสฺส จกฺกวตฺติโน จกฺกรตนสฺส านํ วิย. อุภยมฺปีติ ปิ-สทฺเทน โลกิยเทสนาาณสฺส อิตเรน อนฺสาธารณตาวเสน สมานตํ สมฺปิณฺเฑติ. อุรสิ ชาตตาย อุรโส สมฺภูตนฺติ โอรสํ าณํ.
อิติ รูปนฺติ เอตฺถ อิติ-สทฺโท อนวเสสโต รูปสฺส สรูปนิทสฺสนตฺโถติ ตสฺส ‘‘อิทํ รูป’’นฺติ เอเตน สาธารณโต จ สรูปนิทสฺสนมาห. เอตฺตกํ รูปนฺติ เอเตน อนวเสสโต ‘‘อิโต อุทฺธํ รูปํ นตฺถี’’ติ นิมิตฺตสฺส อฺสฺส อภาวํ. อิทานิ ตมตฺถํ วิตฺถารโต ทสฺเสตุํ ‘‘รุปฺปนสภาวฺเจวา’’ติอาทิ วุตฺตํ. ตตฺถ รุปฺปนํ สีตาทิวิโรธิปจฺจยสมวาเย วิสทิสุปฺปตฺติ. อาทิ-สทฺเทน อชฺฌตฺติกพาหิราทิเภทํ สงฺคณฺหาติ. ลกฺขณ…เป… วเสนาติ กกฺขฬตฺตาทิลกฺขณวเสน สนฺธารณาทิรสวเสน สมฺปฏิจฺฉนาทิปจฺจุปฏฺานวเสน ภูตตฺตยาทิปทฏฺานวเสน จ. เอวํ ปริคฺคหิตสฺสาติ เอวํ สาธารณโต จ ลกฺขณาทิโต จ ปริคฺคหิตสฺส. อวิชฺชาสมุทยาติ อวิชฺชาย อุปฺปาทา, อตฺถิภาวาติ อตฺโถ. นิโรธวิโรธี หิ อตฺถิภาโว โหติ, ตสฺมา นิโรเธ อสติ อตฺถิภาโว โหติ, ตสฺมา ปุริมภเว สิทฺธาย อวิชฺชาย สติ อิมสฺมึ ภเว รูปสฺส สมุทโย รูปสฺส อุปฺปาโท โหตีติ อตฺโถ. ตณฺหาสมุทยา กมฺมสมุทยาติ เอตฺถาปิ เอเสว นโย. อวิชฺชาทีหิ จ ตีหิ อตีตกาลิกตฺตา เตสํ สหการีการณภูตํ อุปาทานมฺปิ คหิตเมวาติ เวทิตพฺพํ. ปวตฺติปจฺจเยสุ กพฬีการอาหารสฺส พลวตาย, โส เอว คหิโต, ‘‘อาหารสมุทยา’’ติ ปน คหิเตน ปวตฺติปจฺจยตามตฺเตน อุตุจิตฺตานิปิ คหิตาเนว โหนฺตีติ ทฺวาทสสมุฏฺานิกํ รูปสฺส ปจฺจยโต ทสฺสนมฺปิ ภวิตพฺพเมวาติ ทฏฺพฺพํ. นิพฺพตฺติลกฺขณนฺติอาทินา กาลวเสน ¶ อุทยทสฺสนมาห. ตตฺถ ภูตวเสน มคฺเค อุทยํ ปสฺสิตฺวา ิโต อิธ สนฺตติวเสน อนุกฺกเมน ขณวเสน ปสฺสติ. อวิชฺชานิโรธา รูปนิโรโธติ อคฺคมคฺคาเณน อวิชฺชาย อนุปฺปาทนิโรธโต อนาคตสฺส อนุปฺปาทนิโรโธ โหติ ปจฺจยาภาเว อภาวโต. ปจฺจยนิโรเธนาติ อวิชฺชาสงฺขาตสฺส ปจฺจยสฺส นิโรธภาเวน. ตณฺหานิโรธาติ เอตฺถาปิ เอเสว นโย. อาหารนิโรธาติ ปวตฺติปจฺจยสฺส กพฬีการาหารสฺส อภาวา. รูปนิโรธาติ ตํสมุฏฺานรูปสฺส อภาโว โหติ. เสสํ เหฏฺา วุตฺตนยานุสาเรน เวทิตพฺพํ. วิปริณามลกฺขณนฺติ ภวกาลวเสน เหตุทฺวยทสฺสนํ. ตสฺมา ตํ ปทฏฺานวเสน ปเคว ปสฺสิตฺวา ิโต อิธ สนฺตติวเสน ทิสฺวา อนุกฺกเมน ขณวเสน ปสฺสติ.
อิติ เวทนาติอาทีสุปิ วุตฺตนเยน อตฺโถ เวทิตพฺโพ. สุขาทิเภทนฺติ สุขทุกฺขอทุกฺขมสุขาทิวิภาคํ. รูปสฺาทิเภทนฺติ รูปสฺา, สทฺท… คนฺธ… รส… โผฏฺพฺพ ¶ … ธมฺมสฺาทิวิภาคํ. ผสฺสาทิเภทนฺติ ผสฺสเจตนามนสิการาทิวิภาคํ. ลกฺขณ…เป… วเสนาติ อิฏฺานุภวนลกฺขณาทิลกฺขณวเสน อิฏฺาการสมฺโภครสาทิรสวเสน กายิกอสฺสาทาทิปจฺจุปฏฺานวเสน อิฏฺารมฺมณาทิปทฏฺานวเสน. ‘‘ผุฏฺโ เวเทติ, ผุฏฺโ สฺชานาติ, ผุฏฺโ เจเตตี’’ติ (สํ. นิ. ๔.๙๓) วจนโต ตีสุ เวทนาทีสุ ขนฺเธสุ ผสฺสสมุทยาติ วตฺตพฺพํ. วิฺาณปฺปจฺจยา นามรูป’’นฺติ วจนโต วิฺาณกฺขนฺเธ นามรูปสมุทยาติ วตฺตพฺพํ. เตสํเยว วเสนาติ ‘‘อวิชฺชานิโรโธ เวทนานิโรโธ’’ติอาทินา เตสํเยว อวิชฺชาทีนํ วเสน โยเชตพฺพํ.
อุปาทานกฺขนฺธานํ สมุทยตฺถงฺคมวเสน ติตฺถิยานํ อวิสโยปิ สปฺปเทโส สีหนาโท ทสฺสิโต. อิทานิ นิปฺปเทโส อนุโลมปฏิโลมวเสน สงฺเขปโต วิตฺถารโต ปจฺจยาการวิสโย อนฺสาธารโณ ทสฺสียตีติ อาห, ‘‘อยมฺปิ อปโร สีหนาโท’’ติ. ตสฺสาติ ‘‘อิมสฺมึ สตี’’ติอาทินา สงฺเขปโต วุตฺตปฏิจฺจสมุปฺปาทปาฬิยา. เอตฺถ จ ‘‘อิมสฺมึ สติ อิทํ โหติ, อิมสฺส นิโรธา อิทํ นิรุฌฺตี’’ติ อวิชฺชาทีนํ ภาเว สงฺขาราทีนํ ภาวสฺส, อวิชฺชาทีนํ นิโรเธ สงฺขาราทีนํ นิโรธสฺส กถเนน ปุริมสฺมึ ปจฺจยลกฺขเณ นิยโม ทสฺสิโต ‘‘อิมสฺมึ ¶ สติ เอว, นาสติ, อิมสฺส อุปฺปาทา เอว, นานุปฺปาทา, นิโรธา เอว, นานิโรธา’’ติ. เตเนทํ ลกฺขณํ อนฺโตคธนิยมํ อิธ ปฏิจฺจสมุปฺปาทสฺส วุตฺตนฺติ ทฏฺพฺพํ. นิโรโธติ จ อวิชฺชาทีนํ วิราคา วิคเมน อายตึ อนุปฺปาโท อปฺปวตฺติ. ตถา หิ วุตฺตํ ‘‘อวิชฺชาย ตฺเวว อเสสวิราคนิโรธา’’ติอาทิ. นิโรธวิโรธี จ อุปฺปาโท, เยน โส อุปฺปาทนิโรธวิภาเคน วุตฺโต ‘‘อิมสฺส นิโรธา อิทํ นิรุชฺฌตี’’ติ. เตเนตํ ทสฺเสติ ‘‘อสติ นิโรเธ อุปฺปาโท นาม, โส เจตฺถ อตฺถิภาโวติ วุจฺจตี’’ติ. ‘‘อิมสฺมึ สติ อิทํ โหตี’’ติ อิทเมว หิ ลกฺขณํ. ปริยายนฺตเรน ‘‘อิมสฺส อุปฺปาทา อิทํ อุปฺปชฺชตี’’ติ วทนฺเตน ปเรน ปุริมํ วิเสสิตํ โหติ. ตสฺมา น วตฺตมานํเยว สนฺธาย ‘‘อิมสฺมึ สตี’’ติ วุตฺตํ, อถ โข มคฺเคน อนิรุชฺฌนสภาวฺจาติ วิฺายติ. ยสฺมา จ ‘‘อิมสฺมึ อสติ อิทํ น โหติ, อิมสฺส นิโรธา อิทํ นิรุชฺฌตี’’ติ ทฺวิธาปิ อุทฺทิฏฺสฺส ลกฺขณสฺส นิทฺเทสํ วทนฺเตน ภควตา ‘‘อวิชฺชาย ตฺเวว อเสสวิราคนิโรธา สงฺขารนิโรโธ’’ติอาทินา นิโรโธว วุตฺโต, ตสฺมา นตฺถิภาโวปิ นิโรโธ เอวาติ นตฺถิภาววิรุทฺโธ อตฺถิภาโว อนิโรโธติ ทสฺสิตํ โหติ. เตน อนิโรธสงฺขาเตน อตฺถิภาเวน อุปฺปาทํ วิเสเสติ. ตโต อิธ น เกวลํ อตฺถิภาวมตฺตํ อุปฺปาโทติ อตฺโถ อธิปฺเปโต, อถ โข อนิโรธสงฺขาโต อตฺถิภาโว จาติ อยมตฺโถ วิภาวิโต โหติ. เอวเมตํ ลกฺขณทฺวยวจนํ อฺมฺํ วิเสสนวิเสสิตพฺพภาเวน สาตฺถกนฺติ เวทิตพฺพํ. โก ปนายํ อนิโรโธ นาม, โย ‘‘อตฺถิภาโว, อุปฺปาโท’’ติ จ วุตฺโตติ? อปฺปหีนภาโว จ อนิพฺพตฺติตผลภาเวน ¶ ผลุปฺปาทนารหตา จาติ อยเมตฺถ สงฺเขโป. วิตฺถาโร ปน ปรมตฺถทีปนิยํ อุทานฏฺกถายํ (อุทา. อฏฺ. ๑). วุตฺตนเยน เวทิตพฺโพ.
ปฺจกฺขนฺธวิภชนาทิวเสนาติ ปฺจนฺนํ อุปาทานกฺขนฺธานํ ทฺวาทสปทิกสฺส ปจฺจยาการสฺส วิภชนวเสน. อิมสฺมิฺหิ ทสพลสุตฺเต ธมฺมสฺส เทสิตากาโร ปฺจกฺขนฺธปจฺจยาการมตฺโต. เตนาห ‘‘ปฺจกฺขนฺธปจฺจยาการธมฺโม’’ติ. อาจริยมุฏฺิยา อกรเณน วิภูโต, โส ปน อตฺถโต จ สทฺทโต จ ปิหิโต เหฏฺามุขชาโต วา น โหตีติ อาห ‘‘อนิกุชฺชิโต’’ติ. วิวโฏติ วิภาวิโต. เตนาห ‘‘วิวริตฺวา ปิโต’’ติ ¶ . ปกาสิโตติ าโณภาเสน โอภาสิโต อาทีปิโตติ อาห ‘‘ทีปิโต โชติโต’’ติ. ตตฺถ ตตฺถ ฉินฺนภินฺนฏฺาเน. สิพฺพิตคณฺิตนฺติ วากํ คเหตฺวา สิพฺพิตํ, สิพฺพิตุํ อสกฺกุเณยฺยฏฺาเน วาเกน คณฺิตฺจ. ฉินฺนปิโลติกาภาเวน วิคตปิโลติโก ธมฺโม, ตสฺส ฉินฺนปิโลติกสฺส ปฏิโลมตา ฉินฺนภินฺนตาภาเวนาติ ทสฺเสนฺโต ‘‘น เหตฺถา’’ติอาทิมาห. นิวาสนปารุปนํ ปริคฺคหณํ. สยํ ปฏิภานํ กปฺเปตฺวา. วฑฺเฒนฺตา อตฺตโน สมยํ. สมณกจวรนฺติ สมณเวสธารณวเสน สมณปฏิรูปตาย สมณานํ กจวรภูตํ. อตฺตโน รูปปวตฺติยา กรณฺฑํ กุจฺฉิตํ ธุตฺตํ วาติ ปวตฺเตตีติ การณฺฑโว, ทุสฺสีโล. ตํ การณฺฑวํ. นิทฺธมถาติ นีหรถ. กสมฺพุนฺติ สมณกสฏํ. อปกสฺสถาติ อปกฑฺฒถ นนฺติ อตฺโถ. ปลาเปติ ปลาปสทิเส. ตถา หิ ตณฺฑุลสารรหิโต ธฺปฏิรูปโก ถุสมตฺตโก ปลาโปติ วุจฺจติ, เอวํ สีลาทิสารรหิโต สมณปฏิรูปโก ปลาโป วิยาติ ปลาโป, ทุสฺสีโล. เต ปลาเป. วาเหถาติ อปเนถ. ปติสฺสตาติ พาฬฺหสติตาย ปติสฺสตา โหถาติ.
สทฺธาย ปพฺพชิเตนาติ ราชูปทฺทวาทีหิ อนุปทฺทุเตน ‘‘เอวฺหิ ตํ โอติณฺณํ ชาติอาทิสํสารภยํ วิชินิสฺสามี’’ติ วฏฺฏนิสฺสรณตฺถํ อาคตาย สทฺธาย วเสน ปพฺพชิเตน. อาจารกุลปุตฺโตติ อาจาเรน อภิชาโต. เตนาห ‘‘ยโต กุโตจี’’ติอาทิ. ชาติกุลปุตฺโตติ ชาติสมฺปตฺติยา อภิชาโต. วิฺุปฺปสตฺถานิ องฺคานิ สมฺมาปธานิยงฺคภาเวน, กาเย จ ชีวิเต จ นิรเปกฺขภาเวน วีริยํ อารภนฺตสฺส ตถาปวตฺตวีริยวเสน ‘‘ตโจ เอกํ องฺค’’นฺติ วุตฺตํ. เอส นโย เสเสสุปิ. นวสุ าเนสุ สมาธาตพฺพนฺติ ‘‘กาลวเสน ปฺจสุ, อิริยาปถวเสน จตูสู’’ติ เอวํ นวสุ าเนสุ วีริยํ สมาธาตพฺพํ ปวตฺเตตพฺพํ.
โส ทุกฺขํ วิหรตีติ กุสีตปุคฺคโล นิยฺยานิกสาสเน วีริยารมฺภสฺส อกรเณน สามฺตฺถสฺส อนุปฺปตฺติยา ทุกฺขํ วิหรติ. สกํ วา อตฺถํ สทตฺถํ ก-การสฺส ท-การํ กตฺวา ¶ . กุสีตสฺส อตฺถปริหายนํ มูลโต ปฏฺาย ทสฺเสตุํ ‘‘ฉ ทฺวารานี’’ติอาทิ วุตฺตํ. นิสชฺชาวเสน ปีมทฺทนโต ปีมทฺทโน, นิรสฺสนวจนํ ตสฺส, กสฺสจิปตฺถสฺส อธารณโต เกวลํ ปีภารภูโตติ อธิปฺปาโย. อฺตฺถ ปน ‘‘มขมทฺทโน’’ติ ¶ วุจฺจติ, ตตฺถ ทานมิจฺฉาย ปเรสํ มขํ ปสฺสนฺโตติ อตฺโถ. ลณฺฑปูรโกติ กุจฺฉิปูรํ ภฺุชิตฺวา วจฺจกุฏิปูรโก.
‘‘อารทฺธวีริโย’’ติอาทีสุ ‘‘กุสีโต ปุคฺคโล’’ติ เอตฺถ วุตฺตวิปริยาเยน อตฺโถ เวทิตพฺโพ, อาสีสาย วเสน โถมิโต. อารทฺธวีริเยติ ปคฺคหิตวีริเย. ปหิตตฺเตติ นิพฺพานํ ปติเปสิตจิตฺเต. เอเตน สาวกานํ สมฺมาปฏิปตฺตึ สตฺถุวนฺทนานิสํสฺจ ทสฺเสสิ.
หีเนนาติ วฏฺฏนิสฺสิเตน ธมฺเมน. เตนาห ‘‘หีนาย สทฺธายา’’ติอาทิ. อคฺเคนาติ เสฏฺเน วิวฏฺฏนิสฺสิเตน ธมฺเมน, อีสกมฺปิ กตกาลุสิยวิคตฏฺเน มณฺฑฏฺเน จ ปสนฺนมฺปิ สุราทิ น ปาตพฺพํ. สาสนนฺติ ปริยตฺติปฏิปตฺติปฏิเวธลกฺขณํ สาสนํ. ปสนฺนํ วิคตโทสมลตฺตา ปสาทนิยตฺตา จ. ปาตพฺพฺจ ปตฺเตน วิย สุเขน ปริภฺุชิตพฺพโต ทุจฺจริตสพฺพกิเลสกสาวมลปงฺกโทสรหิตตฺตา จ.
มณฺฑภูตา โพธิปกฺขิยธมฺมเทสนาปิ เทสนามณฺโฑ. ตสฺส เอกสฺเสว ปน เทสนามณฺฑสฺส ปฏิคฺคาหกา สุปฺปฏิปนฺนา โทสรหิตา จตสฺโส ปริสา ปฏิคฺคหมณฺโฑ. มคฺคพฺรหฺมจริยํ ตคฺคติกตฺตา สกโลปิ โพธิปกฺขิยธมฺมราสิ พฺรหฺมจริยมณฺโฑ. เตนาห ‘‘กตโม เทสนามณฺโฑ’’ติอาทิ. ตตฺถ วิฺาตาโรติ สจฺจานํ อภิสเมตาวิโน. ตถา หิ อาทิโต ‘‘จตุนฺนํ อริยสจฺจานํ อาจิกฺขณา’’ติอาทิ วุตฺตํ. ปุพฺพภาเค ‘‘อตฺถิ อยํ โลโก’’ติอาทินา อิธโลกปรโลกคตสมฺโมสวิคเมน ปวตฺโต อธิโมกฺโขว อธิโมกฺขมณฺโฑ. ฉฑฺเฑตฺวา สมุจฺเฉทวเสน วิชหิตฺวา. จตุภูมกสฺส สทฺธินฺทฺริยสฺส อธิโมกฺขมณฺเฑน มณฺฑภูตํ อธิโมกฺขํ. อาทิ-สทฺเทน ‘‘ปคฺคหมณฺโฑ วีริยินฺทฺริยํ โกสชฺชกสฏ’’นฺติอาทึ ปาฬิเสสํ สงฺคณฺหาติ. เอตฺถาติ เอตสฺมึ สาสเน, ‘‘มณฺฑสฺมิ’’นฺติ วา วจเน. การณวจนํ, เตน ‘‘สตฺถา สมฺมุขีภูโต’’ติ สมฺมุขภาวนาโยโค นิราสงฺกผลาวโหติ ทสฺเสติ. เตนาห ‘‘อสมฺมุขา’’ติอาทิ. ปมาณนฺติ อนุรูปํ เภสชฺชสฺส ปมาณํ. อุคฺคมนนฺติ เภสชฺชสฺส วมนํ วิเรจนํ, ตสฺส วา วเสน โทสธาตูนํ วมนํ วิเรจนํ. เอวเมวาติ ยถา เภสชฺชมณฺฑํ เวชฺชสมฺมุขา นิราสงฺกา ปิวนฺติ, เอวเมว ¶ ‘‘สตฺถา สมฺมุขีภูโต’’ติ นิราสงฺกา วีริยํ กตฺวา, มณฺฑเปยฺย สาสนํ ปิวถาติ โยชนา. อภิฺาสมาปตฺติปฏิลาเภน สานิสํสา. มคฺคผลาธิคมเนน สวฑฺฒิ ¶ . ปรตฺถนฺติ อตฺตโน ทิฏฺานุคติอาปตฺติยา, ตถา สมฺมาปฏิปชฺชนฺตานํ ปเรสํ อตฺถนฺติ เอวเมตฺถ อตฺโถ ทฏฺพฺโพ.
ทุติยทสพลสุตฺตวณฺณนา นิฏฺิตา.
๓. อุปนิสสุตฺตวณฺณนา
๒๓. ชานโต ปสฺสโตติ เอตฺถ ทสฺสนํ ปฺาจกฺขุนาว ทสฺสนํ อธิปฺเปตํ, น มํสจกฺขุนาติ อาห ‘‘ทฺเวปิ ปทานิ เอกตฺถานี’’ติ. เอวํ สนฺเตปีติ ปททฺวยสฺส เอกตฺถตฺเตปิ าณลกฺขณาณปฺปภาววิสยสฺสฺส ตถาทสฺสนภาวาวิโรธนาติ อตฺโถ. เตนาห ‘‘ชานนลกฺขณฺหิ าณ’’นฺติอาทิ. าณปฺปภาวนฺติ าณานุภาเวน าณกิจฺจวิสโยภาสนฺติ อตฺโถ. เตนาห ‘‘าเณน วิวฏฺเฏ ธมฺเม ปสฺสตี’’ติ. ชานโต ปสฺสโตติ จ ชานนทสฺสนมุเขน ปุคฺคลาธิฏฺานา เทสนา ปวตฺตาติ อาห – ‘‘าณลกฺขณํ อุปาทายา’’ติอาทิ. ชานโตติ วา ปุพฺพภาคาเณน ชานโต, อปรภาเคน าเณน ปสฺสโต. ชานโตติ วา วตฺวา น ชานนํ อนุสฺสวาการปริวิตกฺกมตฺตวเสน อิธาธิปฺเปตํ, อถ โข รูปานิ วิย จกฺขุวิฺาเณน รูปาทีนิ เตสฺจ สมุทยาทิเก ปจฺจกฺเข กตฺวา ทสฺสนนฺติ วิภาเวตุํ ‘‘ปสฺสโต’’ติ วุตฺตนฺติ เอวํ วา เอตฺถ อตฺโถ.
อาสวานํ ขยนฺติ อาสวานํ อจฺจนฺตปฺปหานํ. โส ปน เตสํ อนุปฺปาทนิโรโธ สพฺเพน สพฺพํ อภาโว เอวาติ อาห ‘‘อสมุปฺปาโท ขีณากาโร นตฺถิภาโว’’ติ. อาสวกฺขยสทฺทสฺส ขีณาการาทีสุ อาคตฏฺานํ ทสฺเสตุํ ‘‘อาสวานํ ขยา’’ติอาทิ วุตฺตํ. อุชุมคฺคานุสาริโนติ กิเลสวงฺกกายวงฺกาทีนํ ปหาเนน อุชุภูเต สวิปสฺสนาเหฏฺิมมคฺคธมฺเม อนุสฺสรนฺตสฺส. ยเทว หิสฺส ปริกฺขีณํ. ขยสฺมึ ปมํ าณํ ‘‘ตโต อฺา อนนฺตรา’’ติ ขยสงฺขาเต อคฺคมคฺเค ตปฺปริยาปนฺนเมว าณํ ปมํ อุปฺปชฺชติ, ตทนนฺตรํ ปน อฺา อรหตฺตนฺติ. ยทิปิ คาถาย ‘‘ขยสฺมึ’’อิจฺเจว วุตฺตํ, สมุจฺเฉทวเสน ปน ‘‘อาสเว ¶ ขีเณ มคฺโค ขโย’’ติ วุจฺจตีติ อาห ‘‘มคฺโค อาสวกฺขโยติ วุตฺโต’’ติ. สมโณติ สมิตปาโป อธิปฺเปโต, โส ปน ขีณาสโว โหตีติ. ‘‘อาสวานํ ขยา’’ติ อิธ ผลํ, ปริยาเยน ปน อาสวกฺขโย มคฺโค, เตน ปตฺตพฺพโต ผลํ. เอเตเนว นิพฺพานสฺสปิ อาสวกฺขยภาโว วุตฺโตติ เวทิตพฺโพ.
ชานโต เอว ปสฺสโต เอวาติ เอวเมตฺถ นิยโม อิจฺฉิโต, น อฺถา วิเสสาภาวโต อนิฏฺาปนฺโนวาติ ตสฺส นิยมสฺส ผลํ ทสฺเสตุํ ‘‘โน อชานโต โน อปสฺสโต’’ติ วุตฺตนฺติ อาห ¶ ‘‘โย ปน น ชานาติ, น ปสฺสติ, ตสฺส โน วทามีติ อตฺโถ’’ติ. อิมินา ขนฺธานํ ปริฺา อาสวกฺขยสฺส เอกนฺติกการณนฺติ ทสฺเสติ. เอเตนาติ ‘‘โน อชานโต, โน อปสฺสโต’’ติ เอเตน วจเนน. เต ปฏิกฺขิตฺตาติ เก ปน เตติ? ‘‘พาเล จ ปณฺฑิเต จ สนฺธาวิตฺวา สํสริตฺวา ทุกฺขสฺสนฺตํ กริสฺสนฺติ (ที. นิ. ๑.๑๖๘; ม. นิ. ๒.๒๒๘) อเหตู อปฺปจฺจยา สตฺตา วิสุชฺฌนฺตี’’ติ (ที. นิ. ๑.๑๖๘; ม. นิ. ๒.๑๐๑, ๒๒๗) เอวมาทิวาทา. เตสุ เกจิ อภิชาติสงฺกนฺติมตฺเตน สํสารสุทฺธึ ปฏิชานนฺติ, อฺเ อิสฺสรปชาปติการณาทิวเสน. ตยิทํ สพฺพํ สํสาราทีหีติ เอตฺเถว สงฺคหิตนฺติ ทฏฺพฺพํ. ปุริเมน ปททฺวเยนาติ ‘‘ชานโต ปสฺสโต’’ติ อิมินา ปททฺวเยน. อุปาโย วุตฺโต ‘‘อาสวกฺขยา’’ติ อธิการโต. อิมินาติ ‘‘โน อชานโต, โน อปสฺสโต’’ติ อิมินา ปททฺวเยน. อนุปาโย โหติ เอส อาสวานํ ขยสฺส, ยทิทํ ปฺจนฺนํ ขนฺธานํ อปริฺาติ ‘‘ชานโต ปสฺสโต’’ติ อิมินาว อนิยมวจเนน อนุปายปฏิเสโธปิ อตฺถโต โพธิโต โหตีติ. ตเมว หิ อตฺถโต โพธิตภาวํ วิภาเวตุํ เอวํ สํวณฺณนา กตาติ ทฏฺพฺพํ.
ทพฺพชาติโกติ ทพฺพรูโป. โส หิ ‘‘ทฺรพฺโย’’ติ วุจฺจติ ‘‘ทฺรพฺยํ วินสฺสติ นาทฺรพฺย’’นฺติอาทีสุ. ทพฺพชาติโก วา สารสภาโว, สารุปฺปสีลาจาโรติ อตฺโถ. ยถาห ‘‘น โข ทพฺพ ทพฺพา เอวํ นิพฺเพเนฺตี’’ติ (ปารา. ๓๘๔). วตฺตสีเส ตฺวาติ วตฺตํ อุตฺตมํ ธุรํ กตฺวา. โย หิ ปริสุทฺธาชีโว กาตุํ อชานนฺตานํ สพฺรหฺมจารีนํ อตฺตโน วา วสฺสวาตาทิปฏิพาหนตฺถํ ฉตฺตาทีนิ กโรติ, โส วตฺตสีเส ตฺวา กโรติ นาม. ปทฏฺานํ น โหตีติ น วตฺตพฺพํ นาถกรณธมฺมภาเวน มคฺคผลาธิคมสฺส อุปนิสฺสยภาวโต. วุตฺตฺหิ ‘‘ยานิ ตานิ สพฺรหฺมจารีนํ อุจฺจาวจานิ กิจฺจกรณียานิ, ตตฺถ ทกฺโข โหตี’’ติอาทิ ¶ (ที. นิ. ๓.๓๔๕). เอวํ ชานโตติ เอวํ เวชฺชกมฺมาทีนํ ชานนเหตุ มิจฺฉาชีวปจฺจยา กามาสวาทโย อาสวา วฑฺฒนฺติเยว, น ปหียนฺติ. ‘‘เอวํ โข…เป… อาสวานํ ขโย โหตี’’ติ อิมาย ปาฬิยา อรหตฺตสฺเสว คหณํ ยุตฺตํ ผลคฺคหเณน เหตุโน อวุตฺตสิทฺธตฺตา. เตนาห ‘‘อาสวานํ ขยนฺเต ชาตตฺตา’’ติ.
อาคมนํ อาคโม, ตํ อาวหตีติ อาคมนียา, ปุพฺพภาคปฏิปทา. ขยสฺมินฺติ ภาเวนภาวลกฺขเณ ภุมฺมํ, ขเยติ ปน วิสเย. เตนาห ‘‘อาสวกฺขยสงฺขาเต’’ติ. อุปนิสีทติ ผลํ เอตฺถาติ การณํ อุปนิสา. อรหตฺตผลวิมุตฺติ อุกฺกฏฺนิทฺเทสโต. สาติ วิมุตฺติ. อสฺสาติ ปจฺจเวกฺขณาณสฺส. มนสฺมึ วิวฏฺฏนิสฺสิเต ปน อนนฺตรูปนิสฺสยาปิ ปจฺจยา สมฺภวนฺตีติ ‘‘ลพฺภมานวเสน ปจฺจยภาโว เวทิตพฺโพ’’ติ วุตฺตํ.
วิรชฺชติ ¶ อเสสสงฺขารโต เอเตนาติ วิราโค, มคฺโค. นิพฺพินฺทติ เอตายาติ นิพฺพิทา, พลววิปสฺสนา. เตนาห ‘‘เอเตนา’’ติอาทิ. ปฏิสงฺขานุปสฺสนาปิ มุจฺจิตุกมฺยตาปกฺขิกา เอวาติ อธิปฺปาเยน ‘‘จตุนฺนํ าณานํ อธิวจน’’นฺติ วุตฺตํ. ‘‘ยาว มคฺคามคฺคาณทสฺสนวิสุทฺธิ, ตาว ตรุณวิปสฺสนา’’ติ หิ วจนโต อุปกฺกิเลสวิมุตฺตอุทยพฺพยาณโต ปรํ พลววิปสฺสนา. รูปารูปธมฺมานํ วิเสสภูโต สามฺภูโต จ โย โย สภาโว ยถาสภาโว, ตสฺส ชานนํ ยถาสภาวชานนํ. ตเทว ทสฺสนํ. ปจฺจกฺขกรณตฺเถน าตปริฺา ตีรณปริฺา จ คหิตา โหติ. เตนาห ‘‘ตรุณวิปสฺสน’’นฺติอาทิ. สงฺขารปริจฺเฉเทาณนฺติ นามรูปปริคฺคหาณํ วทติ. กงฺขาวิตรณํ ปจฺจยปริคฺคโห ธมฺมฏฺิติาณนฺติปิ วุจฺจติ. นยวิปสฺสนาทิกํ อนุปสฺสนาาณํ สมฺมสนํ. มคฺคามคฺเคาณนฺติ มคฺคามคฺคํ ววตฺถเปตฺวา ิตํ าณํ. โส หิ ปาทกชฺฌานสมาธิ ตรุณวิปสฺสนาย ปจฺจโย โหติ. ‘‘สมาหิโต ยถาภูตํ ปชานาติ ปสฺสตี’’ติ (สํ. นิ. ๓.๕.; ๔.๙๙; ๕.๑๐๗๑) หิ วุตฺตํ.
ปุพฺพภาคสุขนฺติ อุปจารชฺฌานสหิตสุขํ. ทรถ ปฏิปฺปสฺสทฺธีติ กามจฺฉนฺทาทิกิเลสทรถสฺส ปฏิปสฺสมฺภนํ. ‘‘สุขํปาหํ, ภิกฺขเว, สอุปนิสํ วทามี’’ติ เอตฺถ อธิปฺเปตสุขํ ทสฺเสตุํ ‘‘อปฺปนาปุพฺพภาคสฺส สุขสฺสา’’ติ วุตฺตํ. ‘‘ปสฺสทฺธกาโย สุขํ เวเทตี’’ติ (ที. นิ. ๑.๔๖๖;๓.๓๕๙; อ.นิ. ๑.๓.๙๖) วุตฺตอปฺปนาสุขสฺส ปสฺสทฺธิยา ปจฺจยตฺเต ¶ วตฺตพฺพเมว นตฺถิ. สุขนฺติ เอตฺถาปิ เอเสว นโย. พลวปีตีติ ผรณลกฺขณปฺปตฺตา ปีติ. ตาทิสา หิ วิตกฺกวิจารสุขสมาธีหิ ลทฺธปฺปจฺจยา นีวรณํ วิกฺขมฺภนฺตี ตํนิมิตฺตํ ทรถํ ปริฬาหํ ปฏิปสฺสมฺเภติ. เตนาห ‘‘สา หิ ทรถปฺปสฺสทฺธิยา ปจฺจโย โหตี’’ติ. ทุพฺพลปีตีติ ตรุณปีติ. เตนาห ‘‘สา หิ พลวปีติยา ปจฺจโย โหตี’’ติ. สทฺธาติ รตนตฺตยคุณานํ กมฺมผลสฺส จ สทฺทหนวเสน ปวตฺโต อธิโมกฺโข, สา ปน ยสฺมา อตฺตโน วิสเย ปุนปฺปุนํ อุปฺปชฺชติ, น เอกวารเมว, ตสฺมา อาห ‘‘อปราปรํ อุปฺปชฺชนสทฺธา’’ติ. ยสฺมา สทฺทหนฺโต สทฺเธยฺยวตฺถุสฺมึ ปมุทิโต โหติ, ตสฺมา อาห ‘‘สา หิ ทุพฺพลปีติยา ปจฺจโย โหตี’’ติ. ทุกฺขทุกฺขาทิเภทสฺส สพฺพสฺสปิ ทุกฺขสฺส วฏฺฏทุกฺขนฺโตคธตฺตา ตสฺส จ อิธาธิปฺเปตตฺตา วุตฺตํ ‘‘ทุกฺขนฺติ วฏฺฏทุกฺข’’นฺติ. ชรามรณทุกฺขนฺติ เกจิ, โสกาทโย จาติ อปเร. ตทุภยสฺสปิ สงฺคณฺหนโต ปโม เอวตฺโถ ยุตฺโต. ยสฺมา ทุกฺขปฺปตฺโต กมฺมสฺส ผลานิ สทฺทหติ, รตนตฺตเย จ ปสาทํ อุปฺปาเทติ, ตสฺมา วุตฺตํ ‘‘ตฺหิ อปราปรสทฺธาย ปจฺจโย โหตี’’ติ. ยสฺมา ‘‘อาจริยานํ สนฺติเก ธมฺมํ สุตฺวา ปวตฺติทุกฺข’’นฺติ จินฺตยโต ‘‘เอกนฺตโต อยํ ธมฺโม อิมสฺส ทุกฺขสฺส สมติกฺกมาย โหตี’’ติ สทฺธา อุปฺปชฺชติ. เตนาห ‘‘ธมฺมํ สุตฺวา ตถาคเต สทฺธํ ปฏิลภตี’’ติอาทิ (ที. นิ. ๑.๑๙๑). สวิการาติ อุปฺปาทวิกาเรน สวิการา ขนฺธชาติ ¶ ชายนฏฺเน. ชาติยา ปน อสติ ตตฺถ ตตฺถ ภเว นตฺถิ ทุกฺขสฺส สมฺภโวติ อาห ‘‘สา หิ วฏฺฏทุกฺขสฺส ปจฺจโย’’ติ. กมฺมภโวติ กมฺมภวาทิโก ติวิโธปิ กมฺมภโว. โส หิ อุปปตฺติภวสฺส ปจฺจโย. เอวมาทึ สนฺธายาห ‘‘เอเตนุปาเยนา’’ติ. เสสปทานีติ อุปาทานาทิปทานิ. อนุโลมาณํ สงฺขารุเปกฺขาปกฺขิกตฺตา นิพฺพานคฺคหเณน คหิตํ, โคตฺรภุาณํ ปมมคฺคสฺส อาวชฺชนํ. โส หิ เตน วิปสฺสนาย กิฺจิ กิฺจิ วิเสสฏฺานํ กยิรตีติ ตํ อนามสิตฺวา นิพฺพิทูปนิโส วิราโคติ ‘‘วิราโค’’อิจฺเจว วุตฺตํ.
เกน อุทเกน วิทารยิตฺวา คตปเทโสติ กตฺวา กนฺทโร. นิตมฺโพติปิ อุทกสฺส. ยถา นินฺนํ อุทกํ ปวตฺตติ, ตถา นิวตฺตนภาเวน นทีกฺุโฉติปิ วุจฺจติ. เหมนฺตคิมฺหอุตุวเสน อฏฺ มาเส ปวตฺโต ปถวีวิวโรติ กตฺวา ปทโร. ขุทฺทิกา อุทกวาหินิโย สาขา วิยาติ สาขา ¶ , ขุทฺทกา โสพฺภา กุสุพฺภา โอ-การสฺส อุ-การํ กตฺวา. เอวเมว โขติอาทิ ‘‘เสยฺยถาปิ, ภิกฺขเว’’ติอาทินา อุปนีตาย อุปมาย อุปเมยฺเยน สํสนฺทนนฺติ, ตํ โยเชตฺวา ทสฺเสตุํ ‘‘อวิชฺชา ปพฺพโตติ ทฏฺพฺพา’’ติอาทิ วุตฺตํ. ตตฺถ อวิชฺชา จ สนฺตานวเสน จิรํตนกาลปฺปวตฺตนโต ปจุรชเนหิ ทุปฺปชหนโต ‘‘ปพฺพโต’’ติ วุตฺตา. โลกตฺตยาภิพฺยาปนโต อภิสนฺทนโต จ อภิสงฺขารา เมฆสทิสา. อภิสงฺขารา เมโฆติ ทฏฺพฺพาติ อาเนตฺวา สมฺพนฺโธ. ตถา เสสปททฺวเยปิ. วิฺาณาทิวฏฺฏํ อนุปวตฺติโต ปรมฺปรปจฺจยโต จ กนฺทราทิสทิสา. วิมุตฺติ เอกรสตฺตา, หานิวุทฺธิอภาวโต จ สาครสทิสาติ อุปมาสํสนฺทนํ.
ตตฺถ ยสฺมา ปุริมสิทฺธาย อวิชฺชาย สติ อภิสงฺขารา, นาสติ, ตสฺมา เต อุปริปพฺพเต ปวตฺตา วิย โหนฺตีติ วุตฺตํ ‘‘อวิชฺชา…เป… วสฺสนํ เวทิตพฺพ’’นฺติ. อสฺสุตวา หีติอาทิ วุตฺตสฺเสว อตฺถสฺส สมตฺถนํ. ตณฺหาย อภิลาสํ กตฺวาติ เอเตน สพฺพสฺสปิ อภิสงฺขารวุฏฺิเตมนตฺถํ ทีเปติ. ตณฺหา หิ ‘‘สฺเนโห’’ติ วุตฺตา. อนฺติมภวิกสฺส อนฺตภวนิพฺพตฺตโก อภิสงฺขาโร นิพฺพานํ น ปตฺโต, ตทนฺตสฺส ภาคสฺส นิพฺพานํ อาหจฺจ ิโต วิย โหตีติ ‘‘มหาสมุทฺทํ อาหจฺจ ิตกาโล วิยา’’ติ อุปมานิทสฺสนํ กตํ. วิฺาณาทิวฏฺฏํ ปูเรตฺวาปิ อิมินาปิ หิ อนฺติมภวิกสฺเสว วิฺาณปฺปวตฺติ ทสฺสิตา. สา หิ ปูริตาติ วตฺตพฺพา ตโต ปรํ วิฺาณาทิวฏฺฏสฺเสว อภาวโต. ชาตสฺส ปุคฺคลสฺส ชาติปจฺจยวฏฺฏทุกฺขเวทนาย ธมฺมสฺสวนํ อิจฺฉิตพฺพํ, ตํ ปน ยทิปิ อิมสฺมึ สุตฺเต น อาคตํ, สุตฺตนฺตเรสุ ปน อาคตเมวาติ ตโต อาหริตฺวา ตํ วตฺตพฺพนฺติ ทสฺเสนฺโต ‘‘พุทฺธวจนํ ปนา’’ติอาทิมาห. ตยิทํ สาวกโพธิสตฺตานํ วเสนายํ เทสนาติ กตฺวา วุตฺตํ. อิตเรสํ ปน วเสน วุจฺจมานํ ¶ สุตฺตนฺตรคฺคหณตฺถํ ปโยชนํ นตฺถีติ ‘‘ยา หี’’ติอาทิมาห. ปาฬิยา วเสน คหิตเมวาติ สงฺเขปโต วุตฺตอตฺถสฺส วิตฺถารโต ทสฺสนํ. นิพฺพตฺตีติ นิพฺพตฺตมานา ขนฺธา คหิตาติ อาห ‘‘สวิการา’’ติ. อนิจฺจตาลกฺขณาทิทีปนโต ลกฺขณาหฏํ. กมฺมากมฺมนฺติ วินิจฺฉยํ. นิชฺชฏนฺติ นิคฺคุมฺพํ, สุทฺธนฺติ อตฺโถ. ปถวีกสิณาทีสุ กมฺมํ อารภตีติอาทิ ปาฬิยํ สมถปุพฺพงฺคมา วิปสฺสนา ทสฺสิตาติ กตฺวา วุตฺตํ ¶ . เอวฺหิ ปาโมชฺชาทิทสฺสนํ สมฺภวตีติ. เทวสฺสาติ เมฆสฺส. กสฺมา ปเนตฺถ ‘‘ขีณาสวสฺส…เป… ิตกาโล เวทิตพฺโพ’’ติ วุตฺตํ, นนุ ปุพฺเพ เทวฏฺานิโย อภิสงฺขาโร วุตฺโต, น อภิสงฺขาโร ขีณาสโวติ? นายํ โทโส, การณูปจาเรน ผลสฺส วุตฺตตฺตา. อภิสงฺขารมูลโก หิ ขนฺธสนฺตาโน ขนฺธสนฺตาเน จ อุจฺฉินฺนสํโยเค ขีณาสวสมฺาติ.
อุปนิสสุตฺตวณฺณนา นิฏฺิตา.
๔. อฺติตฺถิยสุตฺตวณฺณนา
๒๔. โสติ สาริปุตฺตตฺเถโร. ยทิ น ตาว ปวิฏฺโ, กสฺมา ‘‘ปาวิสี’’ติ วุตฺตนฺติ อาห ‘‘ปวิสิสฺสามี’’ติอาทิ. เตน อวสฺสมฺภาวินิ ภูเต วิย อุปจาโร โหตีติ ทสฺเสติ. อิทานิ ตมตฺถํ อุปมาย วิภาเวนฺโต ‘‘ยถา กิ’’นฺติอาทิมาห. อติปฺปโคเยว นิกฺขนฺตทิวโสติ ปกติยา ภิกฺขาจรณเวลาย อติวิย ปาโต เอว วิหารโต นิกฺขนฺตทิวสภาโค. เอตทโหสีติ เอตํ ‘‘อติปฺปโค โข’’ติอาทิกํ จินฺตนํ อโหสิ. ทกฺขิณทฺวารสฺสาติ ราชคหนคเร ทกฺขิณทฺวารสฺส เวฬุวนสฺส จ อนฺตรา อโหสิ, ตสฺมา ‘‘เตนุปสงฺกมิสฺส’’นฺติ จินฺตนา อโหสีติ อธิปฺปาโย. กึ วาทีติ จตูสุ วาเทสุ กตรํ วาทํ วทสิ. กิมกฺขายีติ ตสฺเสว เววจนํ. กึ วทตีติ ปน จตฺตาโร วาเท สามฺโต คเหตฺวา นปุํสกลิงฺเคน วทติ ยถา กึ เต ชาตลิงฺคํ. สพฺพนามฺเหตํ, ยทิทํ นปุํสกลิงฺคํ. วทติ เอเตนาติ วาโท, ทสฺสนํ. ตํ สนฺธายาห ‘‘กึ เอตฺถ…เป… ทสฺสนนฺติ ปุจฺฉนฺตี’’ติ. ‘‘ธมฺมปฏิสมฺภิทา’’ติอาทีสุ วิย ธมฺม-สทฺโท เหตุอตฺโถติ อาห ‘‘ยํ วุตฺตํ การณํ, ตสฺส อนุการณ’’นฺติ. วาทสฺส วจนสฺส อนุปฺปตฺติ วาทปฺปวตฺติ.
อิทํ วจนนฺติ ‘‘เอกมิทาห’’นฺติอาทิวจนํ. สาติ ‘‘เอเก สมณพฺราหฺมณา กมฺมวาทา’’ติ เอวํ ปวตฺตกถา. อจฺฉรํ องฺคุลิโผฏนํ อรหตีติ อจฺฉริยํ. อพฺภุตนฺติ นิรุตฺตินเยน ปทสิทฺธิ ทฏฺพฺพา. สพฺพวาทานนฺติ สพฺเพสํ จตุพฺพิธวาทานํ. ปโม เหตฺถ สสฺสตวาโท, ทุติโย อุจฺเฉทวาโท, ตติโย เอกจฺจสสฺสตวาโท, จตุตฺโถ อธิจฺจสมุปฺปนฺนวาโท, เตสํ สพฺเพสํ ¶ ปฏิกฺเขปโต ¶ ปฏิกฺเขปการณํ วุตฺตํ. ปฏิจฺจสมุปฺปาทกิตฺตนํ วา ปจุรชนาณสฺส อลพฺภเนยฺยปติฏฺตาย คมฺภีรฺเจว, ตถา อวภาสนโต เจตสิ อุปฏฺานโต คมฺภีราวภาสฺจ กโรนฺโต. ตเทว ปทนฺติ ผสฺสปทํเยว อาทิภูตํ คเหตฺวา.
อฺติตฺถิยสุตฺตวณฺณนา นิฏฺิตา.
๕. ภูมิชสุตฺตวณฺณนา
๒๕. ปุริมสุตฺเตติ อนนฺตเร ปุริเม สุตฺเต. วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺพนฺติ ปทตฺเถ ตโต วิสิฏฺํ อนิทฺทิสิตฺวา อิตรํ อตฺถโต วิภาเวตุํ ‘‘อยํ ปน วิเสโส’’ติอาทิมาห. น เกวลํ ผสฺสปจฺจยา อุปฺปชฺชติ, อถ โข ผสฺสสฺส สหการีการณภูตอฺปจฺจยา จ อุปฺปชฺชตีติ. กาเยนาติ โจปนกาเยน, กายวิฺตฺติยาติ อตฺโถ. สา หิ กามํ ปฏฺาเน อาคเตสุ จตุวีสติยา ปจฺจเยสุ เกนจิ ปจฺจเยน เจตนาย ปจฺจโย น โหติ. ยสฺมา ปน กาเย สติ เอว กายกมฺมํ นาม โหติ, นาสติ, ตสฺมา สา ตสฺสา สามคฺคิยภาเวน อิจฺฉิตพฺพาติ วุตฺตํ ‘‘กาเยนปิ กริยมานํ กรียตี’’ติ. เตนาห ภควา ‘‘กาเย วา, หานนฺท, สติ กายสฺเจตนาเหตุ อุปฺปชฺชติ อชฺฌตฺตํ สุขํ ทุกฺข’’นฺติ. วาจายปีติ เอตฺถาปิ เอเสว นโย. มนสาติ ปาตุภูเตน มนสา, น มนมตฺเตนาติ. อตฺตนา ปเรหิ อนุสฺสาหิเตน. ปเรนาติ ปเรน อนุสฺสาเหน. สมฺปชาเนนาติ าณสมฺปยุตฺตจิตฺตวเสน ปชานนฺเตน. อสมฺปชาเนนาติ ตถา น สมฺปชานนฺเตน. ตสฺสาติ สุขทุกฺขสฺส. กายสฺเจตนาเหตูติ กายกมฺมนิมิตฺตํ, กายิกสฺส กมฺมสฺส กตตฺตา อุปจิตตฺตาติ อตฺโถ. เอส นโย เสสสฺเจตนาสุปิ. อุทฺธจฺจสหคตเจตนา ปวตฺติยํ วิปากํ เทติเยวาติ ‘‘วีสติ เจตนา ลพฺภนฺตี’’ติ วุตฺตํ. ตถา วจีทฺวาเรติ เอตฺถ ‘‘กามาวจรกุสลากุสลวเสน วีสติ เจตนา ลพฺภนฺตี’’ติ อิทํ ตถา-สทฺเทน อุปสํหรติ. รูปารูปเจตนาหีติ รูปาวจรารูปาวจรกุสลเจตนาหิ. ตปฺปจฺจยํ ยถารหนฺติ อธิปฺปาโย. ตาปิ เจตนาติ ยถาวุตฺตา เอกูนวีสติ เจตนา อวิชฺชาปจฺจยา โหนฺติ กุสลานมฺปิ ปเคว อิตราธิฏฺหิตาวิชฺชสฺเสว อุปฺปชฺชนโต, อฺถา อนุปฺปชฺชนโต. ยถาวุตฺตเจตนาเภทนฺติ ¶ ยถาวุตฺตํ กายเจตนาทิวิภาคํ. ปเรหิ อนุสฺสาหิโต สรเสเนว ปวตฺตมาโน. ปเรหิ การิยมาโนติ ปเรหิ อุสฺสาหิโต หุตฺวา กยิรมาโน. ชานนฺโตปีติ อนุสฺสวาทิวเสน ชานนฺโตปิ. กมฺมเมว ชานนฺโตติ ตทา อตฺตนา กริยมานกมฺมเมว ชานนฺโต.
จตูสูติ ‘‘สามํ วา ปเร วา สมฺปชาโน วา อสมฺปชาโน วา’’ติ เอวํ วุตฺเตสุ จตูสุ าเนสุ. ยถาวุตฺเต เอกูนวีสติเจตนาธมฺเม อสงฺขาริกสสงฺขาริกภาเวน สมฺปชานกตาสมฺปชานกตภาเวน ¶ จตุคุเณ กตฺวา วุตฺตํ ‘‘ฉสตฺตติ ทฺเวสตา เจตนาธมฺมา’’ติ. เยสํ สหชาตโกฏิ ลพฺภติ, เตสมฺปิ อุปนิสฺสยโกฏิ ลพฺภเตวาติ ‘‘อุปนิสฺสยโกฏิยา อนุปติตา’’ติอิจฺเจว วุตฺตา. เตติ ยถาวุตฺตา สพฺเพปิ ธมฺมา. โส กาโย น โหตีติ เอตฺถ ปสาทกาโยปิ คเหตพฺโพ. เตนาห ‘‘ยสฺมึ กาเย สตี’’ติอาทิ. โส กาโย น โหตีติ โส กาโย ปจฺจยนิโรเธน น โหติ. วาจาติ สทฺทวาจา. มโนติ ยํ กิฺจิ วิฺาณํ. อิทานิ กมฺมวเสเนว โยเชตุํ ‘‘อปิจา’’ติอาทิ วุตฺตํ. เอเสว นโย ‘‘วาจาปิ ทฺวารภูตา มโนปิ ทฺวารภูโต’’ติ. ขีณาสวสฺส กถํ กาโย น โหติ, น ตสฺส กายกมฺมาธิฏฺานนฺติ อธิปฺปาโย. อวิปากตฺตาติ อวิปากธมฺมตฺตาติ อตฺโถ. กาโย น โหตีติ วุตฺตํ อกมฺมกรณภาวโต.
ตนฺติ กมฺมํ. เขตฺตํ น โหตีติ ตสฺส ทุกฺขสฺส อวิรุหนฏฺานตฺตา. วิรุหนฏฺานาทโย พฺยติเรกวเสน วุตฺตา. เตนาห ‘‘น โหตี’’ติ. การณฏฺเนาติ อาธารภูตการณภาเวน. สฺเจตนามูลกนฺติ สฺเจตนานิมิตฺตํ. วิรุหนาทีนํ อตฺถานนฺติ ‘‘วิรุหนฏฺเนา’’ติอาทินา วุตฺตานํ อตฺถานํ. อิมินา วิรุหนาทิภาเวน เวทนา ‘‘สุขทุกฺขเวทนา’’ติ กถิตา, นยิธ เชฏฺลกฺขณํ สุขทุกฺขํ นิปฺปโยชกสฺส สุขสฺส ทุกฺขสฺส จ อธิปฺเปตตฺตา. อุเปกฺขาเวทนาเปตฺถ สุขสณฺหสภาววิปากภูตา เวทนาว.
ภูมิชสุตฺตวณฺณนา นิฏฺิตา.
๖. อุปวาณสุตฺตวณฺณนา
๒๖. วฏฺฏทุกฺขเมว ¶ กถิตํ อิตรทุกฺขสฺสปิ วิปากสฺส สงฺคณฺหนโต.
อุปวาณสุตฺตวณฺณนา นิฏฺิตา.
๗. ปจฺจยสุตฺตวณฺณนา
๒๗. ปฏิปาฏิยาติ ปฏิปาฏิยา ปเนน. จตุสจฺจโยชนํ ทสฺเสตุํ ปริโยสาน…เป… อาทิ วุตฺตํ. ทุกฺขสจฺจวเสนาติ ปริฺเยฺยภาววเสน. ชรามรณาปเทเสน หิ ปฺจุปาทานกฺขนฺธา วุตฺตา, เต จสฺส อตฺตโน ผลสฺส ปจฺจยา น โหนฺติ. ตํ สนฺธาย วุตฺตํ ‘‘ปจฺจยํ ชานาตี’’ติ. วิเนยฺยชฺฌาสยวเสน เหตฺถ เทสนา ปวตฺตา. สมฺปนฺโนติ สมนฺนาคโต. อาคโตติ อุปคโต, อธิคโตติ อตฺโถ. ปสฺสตีติ ปจฺจเวกฺขณาเณน ปจฺจกฺขโต ปสฺสติ, มคฺคปฺาย เอวํ อสมฺโมหปฏิเวธวเสน ปสฺสติ. มคฺคาเณเนว, น ผลาเณน. ธมฺมโสตํ สมาปนฺโนติ ¶ อริยธมฺมโสตํ สมฺมเทว อาปนฺโน ปตฺโต. อนเย นอิริยนโต, อเย จ อิริยนโต, สเทวเกน จ โลเกน ‘‘สรณ’’นฺติ อกรณียโต อริยปกฺขํ ภชนฺโต ปุถุชฺชนภูมึ อติกฺกนฺโต. นิพฺเพธิกปฺายาติ จตุนฺนํ อริยสจฺจานํ นิพฺพิชฺฌนกปฺาย. อาหจฺจ ติฏฺติ มคฺคกฺขเณ, ผลกฺขเณ ปน อาหจฺจ ิโต นาม.
ปจฺจยสุตฺตวณฺณนา นิฏฺิตา.
๘. ภิกฺขุสุตฺตวณฺณนา
๒๘. อุตฺตานเมว สพฺพโสว สตฺตเม อาคตนยตฺตา, วิเนยฺยชฺฌาสยวเสน หิ อิทํ สุตฺตํ สตฺถารา อฺสฺมึ อาสเน เทสิตํ, ปริสาย วิวฏฺเฏน สาตฺถิกาติ สตฺถุ เทสนา อาคตาติ อยํ ปฏิคฺคาหกาธีนา โหตีติ ธมฺมคารเวน สงฺคหํ อาโรเปนฺติเยว.
ภิกฺขุสุตฺตวณฺณนา นิฏฺิตา.
๙. สมณพฺราหฺมณสุตฺตวณฺณนา
๒๙. อกฺขรภาณกานนฺติ ¶ อกฺขรรุจีนํ. อุปสคฺเคน ปทวฑฺฒนมฺปิ รุจฺจนฺติ. เตนาห ‘‘เต หี’’ติอาทิ.
สมณพฺราหฺมณสุตฺตวณฺณนา นิฏฺิตา.
๑๐. ทุติยสมณพฺราหฺมณสุตฺตวณฺณนา
๓๐. ทฺวีสุ สุตฺเตสูติ นวมทสมสุตฺเตสุ.
ทุติยสมณพฺราหฺมณสุตฺตวณฺณนา นิฏฺิตา.
ทสพลวคฺควณฺณนา นิฏฺิตา.
๔. กฬารขตฺติยวคฺโค
๑. ภูตสุตฺตวณฺณนา
๓๑. อชิตมาณเวนาติ ¶ โสฬสสุ พาวริยพฺราหฺมณปริจารเกสุ ‘‘อชิโต’’ติ ลทฺธนาเมน มาณเวน. สงฺขา วุจฺจติ ปฺา, สงฺขาตา ปริฺาตา ธมฺมา เยสํ เต สงฺขาตธมฺมา, ปฏิวิทฺธสจฺจา ขีณาสวา. เสกฺขา ปน วิปากสฺส อปริฺาตตฺตา ‘‘สงฺขาตธมฺมา’’ติ น วุจฺจนฺติ. เสกฺขธมฺมสมนฺนาคเมน เต เสกฺขา. เต ปน กามํ ปุคฺคลปฏิลาภวเสน อเนกสหสฺสาว โหนฺติ, จตุมคฺคเหฏฺิมผลตฺตยสฺส ปน วเสน ตํสมงฺคิตาสามฺเน น สตฺตชนโต อุทฺธนฺติ อาห ‘‘สตฺต ชเน’’ติ นิยเมตฺวา วิเสเสติ. สํกิเลสวชฺชํ, ตโต วา อตฺตานํ วิย วิเนยฺยโลกํ นิปาติ รกฺขตีติ นิปโก, ตสฺส ภาโว เนปกฺกํ, าณนฺติ อาห ‘‘เนปกฺกํ วุจฺจติ ปฺา, ตาย สมนฺนาคตตฺตา นิปโก’’ติ.
‘‘โก นุ โข อิมสฺส ปฺหสฺส อตฺโถ’’ติ จินฺเตนฺโต ปฺหาย กงฺขติ นาม. ‘‘กถํ พฺยากรมาโน นุ โข สตฺถุ อชฺฌาสยํ น วิโรเธมี’’ติ จินฺเตนฺโต อชฺฌาสยํ กงฺขติ นาม. สุชานนียตฺถปริจฺเฉทํ กตฺวา จินฺตนา เหตฺถ ¶ ‘‘กงฺขา’’ติ อธิปฺเปตา, น วิจิกิจฺฉาติ. ปหีนวิจิกิจฺโฉ หิ มหาเถโร อายสฺมโต อสฺสชิมหาเถรสฺส สนฺติเกเยว, วิจินนภูตํ กุกฺกุจฺจสทิสํ ปเนตํ วีมํสนมตฺตนฺติ ทฏฺพฺพํ. ปตฺตํ อาทาย จรนฺโตติ ปพฺพชิตภาวลกฺขณํ. ธมฺมเสนาปติภาเวน วา มม ปตฺตธมฺมเทสนาวารํ อาทาย จรนฺโตติ เอวํ วา เอตฺถ อตฺโถ ทฏฺพฺโพ.
ชาตนฺติ ยถารหํ ปจฺจยโต อุปฺปนฺนํ, สงฺขตนฺติ อตฺโถ. ปฺหพฺยากรณํ อุปฏฺาสีติ ปฺหสฺส พฺยากรณตา ปฏิภาสิ. ‘‘สมฺมปฺปฺาย ปสฺสตี’’ติ ปาโ, อฏฺกถายํ ปน ‘‘สมฺมปฺปฺาย ปสฺสโต’’ติ ปทํ อุทฺธริตฺวา ‘‘ปสฺสนฺตสฺสา’’ติ อตฺโถ วุตฺโต. ตํ ‘‘ภูตนฺติ…เป… ปฏิปนฺโน โหตี’’ติ อิมาย ปาฬิยา น สเมติ, ตสฺมา ยถาทสฺสิตปาโ เอว ยุตฺโต. ยาว อรหตฺตมคฺคา นิพฺพิทาทีนํ อตฺถายาติ สมิตาเปกฺขธมฺมวสา ปทํ วทนฺติ. อาหารสมฺภวนฺติ ปจฺจยเหตุกํ. เสกฺขปฏิปทา กถิตา ‘‘นิพฺพิทาย วิราคาย นิโรธาย ปฏิปนฺโน โหตี’’ติ วจนโต. เอส นโย นิโรธวาเรปิ. นิพฺพิทาติ กรเณ ปจฺจตฺตวจนํ, วิราคา นิโรธาติ กรเณ นิสฺสกฺกวจนนฺติ ¶ อาห ‘‘สพฺพานิ การณวจนานี’’ติ. อนุปาทาติ อนุปาทาย. ภูตมิทนฺติอาทิมาห สพฺพสุตฺตํ อาหจฺจภาสิตํ ชินวจนเมว กโรนฺโต.
ภูตสุตฺตวณฺณนา นิฏฺิตา.
๒. กฬารสุตฺตวณฺณนา
๓๒. ตสฺส เถรสฺส นามํ ชาติสมุทาคตํ. นิวตฺโตติ ปุพฺเพ วฏฺฏโสตสฺส ปฏิโสตํ คนฺตุํ อารทฺโธ, ตํ อวิสหนฺโต อนุโสตเมว คจฺฉนฺโต, ตโต นิวตฺโต ปริกฺเลสวิธเม อสํสฏฺโ วิยุตฺโต โหติ. เอตฺถ เจตนาติ วา อสฺสาโส. หีนายาวตฺตนํ นาม กาเมสุ สาเปกฺขตาย, ตตฺถ จ นิรเปกฺขตา ตติยมคฺคาธิคเมนาติ ทสฺเสนฺโต ‘‘ตโย มคฺเค’’ติอาทิมาห. สาวกปารมีาณํ เถรสฺส อรหตฺตาธิคเมน นิปฺผนฺนํ, ตสฺมา ตสฺส ตํ อุปริมโกฏิยา อสฺสาโส วุตฺโต. อุคฺฆาฏิตาติ วิวฏา, วูปสมิตาติ อตฺโถ. ตตฺถาติ อรหตฺตปฺปตฺติยํ. วิจิกิจฺฉาภาวนฺติ นิพฺเพมติกตํ.
น ¶ เอวํ พฺยากตาติ ‘‘ขีณา ชาตี’’ติอาทิกา เอวํ อุตฺตานกํ น พฺยากตา, ปริยาเยน ปน พฺยากตา. เกนจีติ เกนจิปิ การเณน. เอวํ อุตฺตานกํ พฺยากริสฺสติ.
ตสฺส ปจฺจยสฺส ขยาติ ตสฺส กมฺมภวสงฺขาตสฺส ปจฺจยสฺส อวิชฺชาย สหการิตายํ สงฺคหิตสฺส ขยา อนุปฺปาทา นิโรธา. ขีณสฺมินฺติ ขีเณ. อนุปฺปาทนิโรเธน นิรุทฺเธ ชาติยา ยถาวุตฺเต ปจฺจเย. ชาติสงฺขาตํ ผลํ ขีณํ อนุปฺปตฺติธมฺมตํ อาปาทิตนฺติ. วิทิตํ าตํ. อาชานาติ จตุสจฺจํ เหฏฺิมมคฺเคหิ าตํ อนติกฺกมิตฺวาว ปฏิวิชฺฌตีติ อฺา อคฺคมคฺโค. ตทุปจาเรน อคฺคผลํ อิธ ‘‘อฺา’’ นาม. ปจฺจโยติ ภวูปปตฺติยา ปจฺจโย ปฏิจฺจสมุปฺปาโท.
เมติ มยา. อฺาสิ อาการคฺคหเณน จิตฺตาจารํ ชานาติ. เตนาติ ภควตา. พฺยากรณํ อนุโมทิตํ ปฺหพฺยากรณสฺส วิสยกตภาวโต.
อยมสฺส วิสโยติ อยํ เวทนา อสฺส สาริปุตฺตตฺเถรสฺส สวิสโย ตตฺถ วิสยภาเวน ปวตฺตตฺตา. กิฺจาปีติ กิฺจาปิ สุขา เวทนา ิติสุขา ทุกฺขา เวทนา วิปริณามสุขา, อทุกฺขมสุขา เวทนา าณสุขา. วิปริณามโกฏิยาติ อนิจฺจภาเวน สพฺพาว เวทนา ทุกฺขา นาม ¶ . สุขปฏิกฺเขปโตปิ หิ สุขปีติยา ผรณตาย สุขาติ ติกฺขมตฺเตน วิปริณามทุกฺขาติ วิปริณามโต อภาวาธิคเมน สุขนิโรธกฺขณมตฺเตน. ตถา หิ วุตฺตํ ปปฺจสูทนิยํ ‘‘สุขาย เวทนาย อตฺถิภาโว สุข’’นฺติ. สุขกาโม ทุกฺขํ ติติกฺขติ. อปริฺาตวตฺถุกานฺหิ สุขเวทนุปรโม ทุกฺขโต อุปฏฺาติ, ตสฺมายมตฺโถ วิโยเคน ทีเปตพฺโพ. ‘‘ทุกฺขา วิปริณามสุขา’’ติ เอตฺถาปิ เอเสว นโย. ตถาจาห ปปฺจสูทนิยํ ‘‘ทุกฺขาย เวทนาย นตฺถิภาโว สุข’’นฺติ. ทุกฺขเวทนุปรโม หิ วุตฺตานํ สุขโต อุปฏฺาติ เอวาติ วทนฺติ. ตสฺส โยคสฺส วูปสเมน ‘‘อโห สุขํ ชาต’’นฺติ มชฺฌตฺตเวทนาย ชานนภาโว ยาถาวโต อวพุชฺฌนํ สุขํ. อทุกฺขมสุขาปิ เวทนา วิชานนฺตสฺส สุขํ โหติ ตสฺส สุขุมตาย วิฺเยฺยภาวโต. ยถา รูปารูปธมฺมานํ สลกฺขณโต สามฺลกฺขณโต จ สมฺมเทว อวโพโธ ปรมํ สุขํ. เตนาห –
‘‘ยโต ¶ ยโต สมฺมสติ, ขนฺธานํ อุทยพฺพยํ;
ลภตี ปีติปาโมชฺชํ, อมตํ ตํ วิชานต’’นฺติ. (ธ. ป. ๓๗๔);
อฺาณทุกฺขาติ อชานนภาโว อทุกฺขมสุขาเวทนาย ทุกฺขํ. สมฺมา วิภาคชานนสภาโว าณสฺส สมฺภโว. าณสมฺปยุตฺตา หิ าณูปนิสฺสยา อทุกฺขมสุขา เวทนา ปสตฺถาการา, ยโต สา อิฏฺา เจว อิฏฺผลา จาติ. อชานนภาโวติ เอตฺถ วุตฺตวิปริยาเยน อตฺโถ เวทิตพฺโพ. ‘‘ทุกฺขนฺติ วิทิโต’’ติ ปาฬิ, อฏฺกถายํ ปน วิทิตนฺติ ปทุทฺธาโร กโต, ตํ อตฺถทสฺสนมตฺตนฺติ ทฏฺพฺพํ.
เวทนาปริจฺเฉทชานเนติ ‘‘ติสฺโส อิมา เวทนา’’ติ เอวํ ปริจฺเฉทโต ชานเน. อฺาสีติ กทา อฺาสิ? อิมสฺมึ เทสนากาเลติ วทนฺติ, ปฏิเวธกาเลติ ปน ยุตฺตํ. ยถาปฏิวิทฺธา หิ เวทนา อิธ เถเรน เทสิตาติ. อิมินา การเณนาติ ‘‘ยทนิจฺจํ ตํ ทุกฺข’’นฺติ เวทนานํ อนิจฺจตาย ทุกฺขภาวชานนสงฺขาเตน การเณน. ตํนิมิตฺตํ หิสฺส เวทนาสุ ตณฺหา น อุปฺปชฺชติ. อติปฺปปฺโจติ อติวิตฺถาโร. ทุกฺขสฺมึ อนฺโตคธํ ทุกฺขปริยาปนฺนตฺตา. ทุกฺขนฺติ สพฺพํ เวทยิตํ ทุกฺขํ สงฺขารทุกฺขภาวโต. าตมตฺเตติ ยาถาวโต อวพุชฺฌนมตฺเต. ตณฺหา น ติฏฺตีติ น สนฺติฏฺติ นปฺปวตฺตติ.
กถํ วิโมกฺขาติ อชฺฌตฺตพหิทฺธาเภเทสุ วิมุตฺตา. เหตุมฺหิ เจตํ นิสฺสกฺกวจนนฺติ เหตุอตฺเถน กรณวจเนน อตฺถมาห ‘‘กตเรน วิโมกฺเขนา’’ติ. กรณตฺเถปิ วา เอตํ นิสฺสกฺกวจนนฺติ ¶ ตถา วุตฺตํ. อภินิเวโสติ วิปสฺสนารมฺโภ. พหิทฺธาธมฺมาปิ ทฏฺพฺพาเยว สพฺพสฺสปิ ปริฺเยฺยสฺส ปริชานิตพฺพโต. าณํ ปวตฺเตตฺวา. เตติ อชฺฌตฺตสงฺขาเร. ววตฺถเปตฺวาติ สลกฺขณโต ปริจฺฉินฺทิตฺวา. พหิทฺธา โอตาเรตีติ พหิทฺธาสงฺขาเรสุ าณํ โอตาเรติ. อชฺฌตฺตํ โอตาเรตีติ อชฺฌตฺตสงฺขาเร สมฺมสติ. ตตฺร ตสฺมึ จตุกฺเก. เตสํ ววตฺถานกาเลติ เตสํ อชฺฌตฺตสงฺขารานํ วิปสฺสนากาเล.
สพฺพุปาทานกฺขยาติ สพฺพโส อุปาทานานํ ขยา. กามํ ทิฏฺิสีลพฺพตอตฺตวาทุปาทานานิ ปมมคฺเคเนว ขียนฺติ, กามุปาทานํ ปน อคฺคมคฺเคนาติ ตสฺส ¶ วเสน ‘‘สพฺพุปาทานกฺขยา’’ติ วทนฺโต เถโร อตฺตโน อรหตฺตปตฺตึ พฺยากโรติ. เตนาห ‘‘อาสวา นานุสฺสวนฺตี’’ติ. สโตติ อิมินา สติเวปุลฺลปฺปตฺตึ ทสฺเสติ. จกฺขุโต รูเป สวนฺตีติ จกฺขุวิฺาณวีถิยํ ตทนุคตมโนวิฺาณวีถิยฺจ รูปารมฺมณา อาสวา ปวตฺตนฺตีติ. กิฺจาปิ ตตฺถ กุสลาทีนมฺปิ ปวตฺติ อตฺถิ, กามาสวาทโย เอว วณโต ยูสํ วิย ปคฺฆรณกอสุจิภาเวน สนฺทนฺติ, ตถา เสสวาเรสุ. เตนาห ‘‘เอว’’นฺติอาทิ, ตสฺมา เต เอว ‘‘อาสวา’’ติ วุจฺจนฺติ. ตตฺถ หิ ปคฺฆรณกอสุจิมฺหิ นิรุฬฺโห อาสวสทฺโท. ‘‘อตฺตานํ นาวชานามี’’ติ วุตฺตตฺตา ‘‘โอมานปหานํ กถิต’’นฺติ อาห. เตน อาสเวสุ สมุทายุปลกฺขณํ กถิตนฺติ ทฏฺพฺพํ. น หิ เสยฺยมานาทิปฺปหาเนน วินา หีนมานํเยว ปชหติ. ปชานนาติ ‘‘นาปรํ อิตฺถตฺตายา’’ติ วุตฺตปชานนสมฺปนฺโน โหตีติ.
สรูปเภทโตปีติ ‘‘จตฺตาโร’’ติ เอวํ ปริมาณปริจฺเฉทโตปิ. อิทํ ภควา ทสฺเสนฺโต อาหาติ สมฺพนฺโธ. อิทนฺติ จ ‘‘อยมฺปิ โข’’ติอาทิวจนํ สนฺธายาห.
อสมฺภินฺนาย เอวาติ ยถานิสินฺนาย เอว, อวุฏฺิตาย เอวาติ อตฺโถ. ปุคฺคลโถมนตฺถนฺติ เทสนากุสลานํ อานนฺทตฺเถราทีนํ ปุคฺคลานํ ปสํสนตฺถํ อุกฺกํสนตฺถํ. ธมฺมโถมนตฺถนฺติ ปฏิปตฺติธมฺมสฺส ปสํสนตฺถํ. เตปีติ อานนฺทตฺเถราทโย ภิกฺขูปิ. ธมฺมปฏิคฺคาหกา ภิกฺขู. อตฺเถติ สีลาทิอตฺเถ. ธมฺเมติ ปาฬิธมฺเม.
อสฺสาติ ภควโต. อานุภาวํ กริสฺสติ ‘‘ทิวสฺเจปิ ภควา’’ติอาทินา. นนฺติ สาริปุตฺตตฺเถรํ. อหมฺปิ ตเถว โถเมสฺสามิ ‘‘สา หิ ภิกฺขู’’ติอาทินา. เอวํ จินฺเตสีติ เอวํ วกฺขมาเนน ธมฺมทายาทเทสนาย จินฺติตากาเรน จินฺเตสิ. เตนาห ‘‘ยถา’’ติอาทิ. เอกชฺฌาสยายาติ ¶ สมานาธิปฺปายาย. มติยาติ ปฺาย. อยํ เทสนา อคฺคาติ ภควา ธมฺมเสนาปตึ คุณโต เอวํ ปคฺคณฺหาตีติ กตฺวา วุตฺตํ.
ปกาเสตฺวาติ คุณโต ปากฏํ ปฺาตํ กตฺวา สพฺพสาวเกหิ เสฏฺภาเว เปตุกาโม. จิตฺตคติยา จิตฺตวเสน กายสฺส ปริณามเนน ‘‘อยํ กาโย อิทํ จิตฺตํ วิย โหตู’’ติ กายสมานคติกตฺตาธิฏฺาเนน. กถํ ปน กาโย ทนฺธปฺปวตฺติโก ลหุปริวตฺเตน จิตฺเตน ¶ สมานคติโก โหตีติ? น สพฺพถา สมานคติโก. ยเถว หิ กายวเสน จิตฺตวิปริณามเน จิตฺตํ สพฺพถา กาเยน สมานคติกํ โหติ. น หิ ตทา จิตฺตํ สภาวสิทฺเธน อตฺตโน ขเณน อวตฺติตฺวา ทนฺธวุตฺติกสฺส รูปธมฺมสฺส ขเณน วตฺติตุํ สกฺโกติ, ‘‘อิทํ จิตฺตํ อยํ กาโย วิย โหตู’’ติ ปนาธิฏฺาเนน ทนฺธคติกสฺส กายสฺส อนุวตฺตนโต ยาว อิจฺฉิตฏฺานปฺปตฺติ โหติ, ตาว กายคติอนุโลเมเนว หุตฺวา สนฺตานวเสน ปวตฺตมานํ จิตฺตํ กายคติยา ปริณามิตํ นาม โหติ, เอวํ ‘‘อยํ กาโย อิทํ จิตฺตํ วิย โหตู’’ติ อธิฏฺาเนน ปเคว สุขลหุสฺาย สมฺปาทิตตฺตา อภาวิติทฺธิปาทานํ วิย ทนฺธํ อวตฺติตฺวา ยถา ลหุกติปยจิตฺตวาเรเหว อิจฺฉิตฏฺานปฺปติ โหติ, เอวํ ปวตฺตรูปตา วิฺายตีติ.
อธิปฺปายานุรูปเมว ตสฺส ภควโต โถมนาย กตตฺตา. อิทํ นาม อตฺถชาตํ ภควา ปุจฺฉิสฺสตีติ ปุพฺเพ มยา อวิทิตํ อปสฺสํ. อาสยชานนตฺถนฺติ ‘‘เอวํ พฺยากโรนฺเตน สตฺถุ อชฺฌาสโย คหิโต โหตี’’ติ เอวํ สตฺถุ อชฺฌาสยชานนตฺถํ. ทุติยํ ปฺหํ ปุจฺฉนฺโต ภควา ปมํ ปฺหํ อนุโมทิ ทุติยํ ปฺหํ ปุจฺฉนฺเตเนว ปมปฺหวิสฺสชฺชนสฺส สมฺปฏิจฺฉิตภาวโต.
เอตํ อโหสีติ เอตํ ปริวิตกฺกนํ อโหสิ. อสฺสาติ กฬารขตฺติยสฺส ภิกฺขุโน. ธมฺเม ทหตีติ ธมฺมธาตุ, สาวกปารมีาณํ, สาวกวิสเย ธมฺเม ทหติ ยาถาวโต อชิเต กตฺวา เปตีติ อตฺโถ. เตนาห ‘‘ธมฺมธาตู’’ติอาทิ. สพฺพฺุตฺาณคติกเมว วิสเย. โคจรธมฺเมติ โคจรภูเต เยฺยธมฺเม.
กฬารสุตฺตวณฺณนา นิฏฺิตา.
๓. าณวตฺถุสุตฺตวณฺณนา
๓๓. าณเมว าณวตฺถุ สมฺปตฺตีนํ การณภาวโต. จตูสูติ จตุสจฺจสฺส โพธนวเสน วุตฺเตสุ จตูสุ าเณสุ. ปมนฺติ ‘‘ชรามรเณ าณ’’นฺติ เอวํ วุตฺตํ าณํ, เยน ธารณปริจยมนสิการวเสน ¶ ปวตฺตํ สพฺพํ คณฺหิ. สนฺนิจยาณมยํ สวนมยํ นามตฺเวว เวทิตพฺพํ. สภาวโต ¶ ปจฺจยโต จสฺส ปริคฺคณฺหนาณํ สมฺมสนาณํตฺเวว เวทิตพฺพํ. ชรามรณสีเสน เจตฺถ ชรามรณวนฺโตว ธมฺมา คหิตา. ปฏิเวธาณนฺติ อสมฺโมหโต ปฏิวิชฺฌนาณํ. อิมินา ธมฺเมนาติ เหตุมฺหิ กรณวจนํ. อิมสฺส หิ ธมฺมสฺส อธิคมเหตุ อยํ อริโย อตีตานาคเต นเยนปิ จตุสจฺจธมฺเม อภิสมฺพุชฺฌติ. มคฺคาณเมว ปน อตีตานาคเต นยนสทิสํ กตฺวา ทสฺเสตุํ ‘‘มคฺคาณธมฺเมน วา’’ติ ทุติยวิกปฺโป วุตฺโต. เอวฺหิ ‘‘อกาลิก’’นฺติ สมตฺถิตํ โหติ.
าณจกฺขุนา ทิฏฺเนาติ ธมฺมจกฺขุภูเตน าณจกฺขุนา อสมฺโมหปฏิเวธวเสน ปจฺจกฺขโต ทิฏฺเน. ปฺาย วิทิเตนาติ มคฺคปฺาย ตเถว วิทิเตน. ยสฺมา ตถา ทิฏฺํ วิทิตํ สพฺพโส ปตฺตํ มหาอุปาโย โหติ, ตสฺมา วุตฺตํ ‘‘ปริโยคาฬฺเหนา’’ติ. ทิฏฺเนาติ วา ทสฺสเนน, ธมฺมํ ปสฺสิตฺวา ิเตนาติ อตฺโถ. วิทิเตนาติ จตฺตาริ สจฺจานิ วิทิตฺวา ปากฏานิ กตฺวา ิเตน. อกาลิเกนาติ น กาลนฺตรวิปากทายินา. ปตฺเตนาติ จตฺตาริ สจฺจานิ ปตฺวา ิตตฺตา ธมฺมํ ปตฺเตน. ปริโยคาฬฺเหนาติ จตุสจฺจธมฺเม ปริโยคาหิตฺวา ิเตน. อตีตานาคเต นยํ เนตีติ อตีเต จ อนาคเต จ นยํ เนติ หรติ เปเสติ. อิทํ ปน ปจฺจเวกฺขณาณสฺส กิจฺจํ, สตฺถารา ปน มคฺคาณํ อตีตานาคเต นยนสทิสํ กตํ ตํมูลกตฺตา. อตีตมคฺคสฺส หิ ปจฺจเวกฺขณํ นาม โหติ, ตสฺมา มคฺคาณํ นยนสทิสํ กตํ นาม โหติ, ปจฺจเวกฺขณาเณน ปน นยํ เนติ. เตนาห ‘‘เอตฺถ จา’’ติอาทิ. ยถา ปน เตน นยํ เนติ. ตํ อาการํ ทสฺเสตุํ ‘‘เย โข เกจี’’ติอาทิ วุตฺตํ. เอตฺถ จ นยนุปฺปาทนํ นยาณสฺเสว ปวตฺติวิเสโส. เตน วุตฺตํ ‘‘ปจฺจเวกฺขณาณสฺส กิจฺจ’’นฺติ. กิฺจาปิ ‘‘อิมินาติ มคฺคาณธมฺเมน วา’’ติ วุตฺตํ, ทุวิธํ ปน มคฺคผลาณํ สมฺมสนาณปจฺจเวกฺขณาย มูลการณํ, น นยนสฺสาติ ทุวิเธน าณธมฺเมนาติ น น ยุชฺชติ. ตถา จตุสจฺจธมฺมสฺส าตตฺตา มคฺคผลสงฺขาตสฺส วา ธมฺมสฺส สจฺจปฏิเวธสมฺปโยคํ คตตฺตา ‘‘นยนํ โหตู’’ติ เตน ‘‘อิมินา ธมฺเมนา’’ติ าณสฺส วิสยภาเวน าณสมฺปโยเคน ตทาเตนาติ จ อตฺโถ น น ยุชฺชติ. อนุอเยติ ธมฺมาณสฺส อนุรูปวเสน อเย พุชฺฌนาเณ ทิฏฺานํ อทิฏฺานยนโต อทิฏฺสฺส ทิฏฺตาย าปนโต จ. เตนาห ‘‘ธมฺมาณสฺส อนุคมเน าณ’’นฺติ. ขีณาสวสฺส เสกฺขภูมิ นาม อคฺคมคฺคกฺขโณ ¶ . กสฺมา ปเนตํ เอวํ วุตฺตนฺติ เจ? ‘‘เอวํ ชรามรณํ ปชานาตี’’ติอาทินา วตฺตมานวเสน เทสนาย ปวตฺตตฺตา.
าณวตฺถุสุตฺตวณฺณนา นิฏฺิตา.
๔. ทุติยาณวตฺถุสุตฺตวณฺณนา
๓๔. สตฺตรีติ ¶ ต-การสฺส ร-การาเทสํ วุตฺตํ. สตฺตติสทฺเทน วา สมานตฺโถ สตฺตริสทฺโท. พฺยฺชนรุจิวเสน พฺยฺชนํ ภณนฺตีติ พฺยฺชนภาณกา. เตนาห ‘‘พหุพฺยฺชนํ กตฺวา’’ติอาทิ. ติฏฺติ ตตฺถ ผลํ ตทายตฺตวุตฺติตายาติ ิติ, ปจฺจุปฺปนฺนลกฺขณสฺส ธมฺมสฺส ิติ ธมฺมฏฺิติ. อถ วา ธมฺโมติ การณํ, ปจฺจโยติ อตฺโถ. ธมฺมสฺส โย ิติสภาโว, โสว ธมฺมโต อฺโ นตฺถีติ ธมฺมฏฺิติ, ปจฺจโย. ตตฺถ าณํ ธมฺมฏฺิติาณํ. เตนาห อายสฺมา ธมฺมเสนาปติ – ‘‘ปจฺจยปริคฺคเห ปฺา ธมฺมฏฺิติาณ’’นฺติ (ปฏิ. ม. มาติกา ๔). ตถา จาห ‘‘ปจฺจยากาเร าณ’’นฺติอาทิ. ตตฺถ ธมฺมานนฺติ ปจฺจยุปฺปนฺนธมฺมานํ. ปวตฺติฏฺิติการณตฺตาติ ปวตฺติสงฺขาตาย ิติยา การณตฺตา. ‘‘ชาติปจฺจยา ชรามรณ’’นฺติอาทินา อทฺธตฺตเย อนฺวยพฺยติเรกวเสน ปวตฺติยา ฉพฺพิธสฺส าณสฺส. ขโย นาม วินาโส, โสว เภโทติ. วิรชฺชนํ ปลุชฺชนํ. นิรุชฺฌนํ อนฺตรธานํ. เอเกกสฺมินฺติ ชรามรณาทีสุ เอเกกสฺมึ. ปุพฺเพ ‘‘ยถาภูตาณ’’นฺติ ตรุณวิปสฺสนํ อาห. ตสฺมา อิธาปิ ธมฺมฏฺิติาณํ วิปสฺสนาติ คเหตฺวา ‘‘วิปสฺสนาปฏิวิปสฺสนา กถิตา’’ติ วุตฺตํ.
ทุติยาณวตฺถุสุตฺตวณฺณนา นิฏฺิตา.
๕. อวิชฺชาปจฺจยสุตฺตวณฺณนา
๓๕. เทสนํ โอสาเปสีติ ยถารทฺธกถํ เปสิ. ตตฺถ นิสินฺนสฺส ทิฏฺิคติกสฺส ลทฺธิยา ภินฺทนวเสน อุปริ กเถตุกาโม. พุทฺธานฺหิ เทสนาวารํ ปจฺฉินฺทาเปตฺวา ปุจฺฉิตุํ สมตฺโถ นาม โกจิ นตฺถิ. เตนาห ‘‘ทิฏฺิคติกสฺส โอกาสทานตฺถ’’นฺติ. ทุปฺปฺโห เอโส สตฺตูปลทฺธิยา ปุจฺฉิตตฺตา ¶ . สตฺตูปลทฺธิวาทปเทนาติ ‘‘สตฺโต ชีโว อุปลพฺภตี’’ติ เอวํ ปวตฺตทิฏฺิทีปกปทวเสน. วทนฺติ เอเตนาติ วาโท. ทิฏฺิ-สทฺโท ปน ทฺวยสงฺคหิโต, พฺรหฺมจริยวาโส ปน ปรมตฺถโต อริยมคฺคภาวนาติ อาห ‘‘อริยมคฺควาโส’’ติ. อยํ ทิฏฺีติ อนฺเ สรีรชีวาติ ทิฏฺิ. ‘‘ชีโว’’ติ จ ชีวิตเมว วทนฺติ. วฏฺฏนฺติ ทุวิธํ วฏฺฏํ. นิโรเธนฺโตติ อนุปฺปตฺติธมฺมตํ อาปาเทนฺโต. สมุจฺฉินฺทนฺโตติ อปฺปวตฺติยํ ปาปเนน อุปจฺฉินฺทนฺโต. ตเทตํ มคฺเคน นิโรเธตพฺพํ วฏฺฏํ นิรุชฺฌตีติ โยชนา. ‘‘อยํ สตฺโต วินาสํ อภาวํ ปตฺวา สพฺพโส อุจฺฉิชฺชตี’’ติ เอวํ อุจฺเฉททิฏฺิยา คหิตาการสฺส สมฺภเว สจฺจภาเว สติ. น โหตีติ สาตฺถโก น โหติ.
คจฺฉตีติ ¶ สรีรโต นิกฺขมิตฺวา คจฺฉติ. วิวฏฺเฏนฺโตติ อปฺปวตฺตึ กโรนฺโตติ อตฺโถ. วิวฏฺเฏตุํ น สกฺโกติ นิจฺจสฺส อปฺปวตฺตึ ปาเปตุํ อสกฺกุเณยฺยตฺตา. มิจฺฉาทิฏฺิ สมฺมาทิฏฺึ วิชฺฌติ อสมาหิตปุคฺคลเสวนวเสน ตถา ปวตฺติตุํ อปฺปทานวเสน จ ปชหิตพฺพาปชหนวเสน สมฺมาทิฏฺึ วิชฺฌติ. วิสูกมิวาติ กณฺฑโก วิย. น เกวลํ อนนุวตฺตโกว, อถ โข วิโรโธปิ ‘‘นิจฺจ’’นฺติอาทินา ปวตฺตนธมฺมตาย วิฺาปนโต. วิรูปํ พีภจฺฉํ ผนฺทิตํ วิปฺผนฺทิตํ. ปณฺณปุปฺผผลปลฺลวานํ อวตฺถุภูโต ตาโล เอว ตาลาวตฺถุ ‘‘อสิเว สิวา’’ติ โวหาโร วิย. เกจิ ปน ‘‘ตาลวตฺถุกตานี’’ติ ปนฺติ, อวตฺถุภูตตาย ตาโล วิย กตานีติ อตฺโถ. เตนาห ‘‘มตฺถกจฺฉินฺนตาโล วิยา’’ติ. อนุอภาวนฺติ วินาสํ.
อวิชฺชาปจฺจยสุตฺตวณฺณนา นิฏฺิตา.
๖. ทุติยอวิชฺชาปจฺจยสุตฺตวณฺณนา
๓๖. อิติ วาติ เอวํ วา. ชรามรณสฺส เจว ชรามรณสามิกสฺส จ ขณวเสน โย วเทยฺย. อวิสารทธาตุโก ปุจฺฉิตุํ อจฺเฉกตาย มงฺกุภาเวน ชาโต. เตนาห ‘‘ปุจฺฉิตุํ น สกฺโกตี’’ติ.
ทุติยอวิชฺชาปจฺจยสุตฺตวณฺณนา นิฏฺิตา.
๗. นตุมฺหสุตฺตวณฺณนา
๓๗. น ¶ ตุมฺหากนฺติ กายสฺส อนตฺตนิยภาวทสฺสนเมว ปเนตนฺติ ยา ตสฺส อนตฺตนิยตา, ตํ ทสฺเสตุํ ‘‘อตฺตนิ หี’’ติอาทิ วุตฺตํ. ยทิ น อตฺตนิยํ, ปรกิยํ นาม สิยาติ, ตมฺปิ นตฺถีติ ทสฺเสนฺโต ‘‘นาปิ อฺเส’’นฺติ อาห. นยิทํ ปุราณกมฺมเมวาติ ‘‘อิทํ กาโย’’ติ วุตฺตสรีรํ ปุราณกมฺมเมว น โหติ. น หิ กาโย เวทนาสภาโว. ปจฺจยโวหาเรนาติ การโณปจาเรน. อภิสงฺขตนฺติอาทิ นปุํสกลิงฺควจนํ. ปุริมลิงฺคสภาคตายาติ ‘‘ปุราณมิทํ กมฺม’’นฺติ เอวํ วุตฺตปุริมนปุํสกลิงฺคสภาคตาย. อฺมฺาภิมุเขหิ สเมจฺจ ปจฺจเยหิ กโต อภิสงฺขโตติ อาห ‘‘ปจฺจเยหิ กโตติ ทฏฺพฺโพ’’ติ. อภิสฺเจตยิตนฺติ ตถา อภิสงฺขตตฺตสงฺขาเตน อภิมุขภาเวน เจตยิตํ ปกปฺปิตํ, ปวตฺติตนฺติ อตฺโถ. เจตนาวตฺถุโกติ เจตนาเหตุโก. เวทนิยนฺติ เวทนาย หิตํ วตฺถารมฺมณภาเวน เวทนาย ปจฺจยภาวโต. เตนาห ‘‘เวทนิยวตฺถู’’ติ.
นตุมฺหสุตฺตวณฺณนา นิฏฺิตา.
๘. เจตนาสุตฺตวณฺณนา
๓๘. ยฺจาติ ¶ เอตฺถ จ-สทฺโท อฏฺาเน. เตน เจตนาย วิย ปกปฺปานานุสยานมฺปิ วิฺาณสฺส ิติยา วกฺขมานํเยว อวิสิฏฺํ อารมฺมณภาวํ โชเตติ. กามํ ตีสุปิ ปเทสุ ‘‘ปวตฺเตติ’’อิจฺเจว อตฺโถ วุตฺโต, วตฺตนตฺโถ ปน เจตนาทีนํ ยถากฺกมํ เจตยนปกปฺปนานุสยนรูโป วิสิฏฺฏฺโ ทฏฺพฺโพ. เตภูมกกุสลากุสลเจตนา คหิตา กมฺมวิฺาณสฺส ปจฺจยนิทฺธารณเมตนฺติ. ตณฺหาทิฏฺิกปฺปา คหิตา ยถารหนฺติ อธิปฺปาโย. อฏฺสุปิ หิ โลภสหคตจิตฺเตสุ ตณฺหากปฺโป, ตตฺถ จตูสฺเวว ทิฏฺิกปฺโปติ. กามํ อนุสยา โลกิยกุสลเจตนาสุปิ อนุเสนฺติเยว, อกุสเลสุ ปน ปวตฺติ ปากฏาติ ‘‘ทฺวาทสนฺนํ เจตนาน’’นฺติ วุตฺตํ. สหชาตโกฏิยาติ อิทํ ปจฺจุปฺปนฺนาปิ กามราคาทโย อนุสยาว วุจฺจนฺติ ตํสทิสตายาติ วุตฺตํ. น หิ กาลเภเทน ลกฺขณปฺปเภโท อตฺถีติ. อนาคตา เอว หิ กามราคาทโย นิปฺปริยายโต ‘‘อนุสยา’’ติ วตฺตพฺพตํ อรหนฺติ. ปจฺจยุปฺปนฺโน ¶ วฏฺฏตีติ อาห ‘‘อารมฺมณํ ปจฺจโย’’ติ. กมฺมวิฺาณสฺส ิตตฺถนฺติ กมฺมวิฺาณสฺเสว ปวตฺติยา. ตสฺมึ ปจฺจเย สตีติ ตสฺมึ เจตนาปกปฺปนานุสยสฺิเต ปจฺจเย สติ ปติฏฺา วิฺาณสฺส โหติ. สนฺตาเน ผลทานสมตฺถตาเยว โหตีติ ‘‘ปติฏฺา โหติ, ตสฺมึ ปติฏฺิเต’’ติ วุตฺตํ. สนฺนิฏฺาปกเจตนาวเสน วิรุฬฺเหติ. ปติฏฺิเตติ หิ อิมินา กมฺมสฺส กตภาโว วุตฺโต, ‘‘วิรุฬฺเห’’ติ อิมินา อุปจิตภาโว. เตนาห ‘‘กมฺมํ ชวาเปตฺวา’’ติอาทิ. ตตฺถ ปุเรตรํ อุปฺปนฺนาหิ กมฺมเจตนาหิ ลทฺธปจฺจยตฺตา พลปฺปตฺตาย สนฺนิฏฺาปกเจตนาย กมฺมวิฺาณํ ลทฺธปติฏฺํ วิรุฬฺหมูลฺจ โหตีติ วุตฺตํ ‘‘นิพฺพตฺตมูเล ชาเต’’ติ. ตถา หิ สนฺนิฏฺาปกเจตนา วิปากํ เทนฺตํ อนนฺตเร ชาติวเสน เทติ อุปปชฺชเวทนียกมฺมนฺติ.
เตภูมกเจตนายาติ เตภูมกกุสลากุสลเจตนาย. อปฺปวตฺตนกฺขโณติ อิธ ปวตฺตนกฺขโณ ชายมานกฺขโณ. น ชายมานกฺขโณ อปฺปวตฺตนกฺขโณ น เกวลํ ภงฺคกฺขโณ อปฺปหีนานุสยสฺส อธิปฺเปตตฺตา. อปฺปหีนโกฏิยาติ อสมุจฺฉินฺนภาเวน. ตทิทํ เตภูมกกุสลากุสลเจตนาสุ อปฺปวตฺตมานาสุ อนุสยานํ สหชาตโกฏิอาทินา ปวตฺติ นาม นตฺถิ, วิปากาทีสุ อปฺปหีนโกฏิยา ปวตฺตติ กโรนฺตสฺส อภาวโตติ อิมมตฺถํ สนฺธาย วุตฺตํ. อวาริตตฺตาติ ปฏิปกฺเขติ อวาริตพฺพตฺตา. ปจฺจโยว โหติ วิฺาณสฺส ิติยา.
ปมทุติยวาเรหิ วฏฺฏํ ทสฺเสตฺวา ตติยวาเร ‘‘โน เจ’’ติอาทินา วิวฏฺฏํ ทสฺสิตนฺติ ‘‘ปมปเท เตภูมกกุสลากุสลเจตนา นิวตฺตา’’ติอาทิ วุตฺตํ. ตตฺถ นิวตฺตาติ อกรณโต อปฺปวตฺติยา ¶ อปคตา. ตณฺหาทิฏฺิโย นิวตฺตาติ โยชนา. วุตฺตปฺปกาเรสูติ ‘‘เตภูมกวิปาเกสู’’ติอาทินา วุตฺตปฺปกาเรสุ.
เอตฺถาติ อิมสฺมึ สุตฺเต. เอตฺถ เจตนาปกปฺปนานํ ปวตฺตนวเสน ธมฺมปริจฺเฉโท ทสฺสิโตติ ‘‘เจเตตีติ เตภูมกกุสลากุสลเจตนา คหิตา’’ติอาทินโย อิเธว โหตีติ ทสฺสิโต. จตสฺโสติ ปฏิฆทฺวยโมหมูลสมาคตา จตสฺโส อกุสลเจตนา. จตูสุ อกุสลเจตนาสูติ ยถาวุตฺตาสุ เอว จตูสุ อกุสลเจตนาสุ, อิตรา ปน ‘‘น ปกปฺเปตี’’ติ อิมินา ปฏิกฺเขเปน นิวตฺตาติ. สุตฺเต อาคตํ วาเรตฺวาติ ‘‘โน จ ปกปฺเปตี’’ติ เอวํ ปฏิกฺเขปวเสน ¶ สุตฺเต อาคตํ วชฺเชตฺวา. ‘‘น ปกปฺเปตี’’ติ หิ อิมินา อฏฺสุ โลภสหคตจิตฺเตสุ สหชาตโกฏิยา ปวตฺตอนุสโย นิวตฺติโต เตสํ จิตฺตานํ อปฺปวตฺตนโต, ตสฺมา ตํ านํ เปตฺวาติ อตฺโถ. ปุริมสทิโสว ปุริมนเยสุ วุตฺตนเยน คเหตพฺโพ ธมฺมปริจฺเฉทตฺตา.
ตทปฺปติฏฺิเตติ สมาสภาวโต วิภตฺติโลโป, สนฺธิวเสน ท-การาคโม, ตสฺส อปฺปติฏฺิตํ ตทปฺปติฏฺิตํ, ตสฺมึ ตทปฺปติฏฺิเตติ เอวเมตฺถ สมาสปทสิทฺธิ ทฏฺพฺพา. เอตฺถาติ เอตสฺมึ ตติยวาเร อรหตฺตมคฺคสฺส กิจฺจํ กถิตํ สพฺพโส อนุสยนิพฺพตฺติเภทนโต. ขีณาสวสฺส กิจฺจกรณนฺติปิ วตฺตุํ วฏฺฏติ สพฺพโส เวทนาทีนํ ปฏิกฺเขปภาวโต. นว โลกุตฺตรธมฺมาติปิ วตฺตุํ วฏฺฏติ มคฺคปฏิปาฏิยา อนุสยสมุคฺฆาฏนโต มคฺคานนฺตรานิ ผลานิ, ตทุภยารมฺมณฺจ นิพฺพานนฺติ. วิฺาณสฺสาติ กมฺมวิฺาณสฺส. ปุนพฺภวสีเสน อนนฺตรภวสงฺคหิตํ นามรูปํ ปฏิสนฺธิวิฺาณเมว วา คหิตนฺติ อาห ‘‘ปุนพฺภวสฺส จ อนฺตเร เอโก สนฺธี’’ติ. ภวชาตีนนฺติ เอตฺถ ‘‘ทุติยภวสฺส ตติยภเว ชาติยา’’ติ เอวํ ปรมฺปรวเสน คเหตพฺพํ. อายตึ ปุนพฺภวาภินิพฺพตฺติคหเณน ปน นานนฺตริยโต กมฺมภโว คหิโต, ชาติเหตุผลสิทฺธิเปตฺถ วุตฺตา เอวาติ เวทิตพฺพํ. เอตฺถ จ ‘‘โน เจ, ภิกฺขเว, เจเตติ โน จ ปกปฺเปติ, อถ โข อนุเสตี’’ติ เอวํ ภควตา ทุติยนเย ปุพฺพภาเค ภวนิพฺพตฺตกกุสลากุสลายูหนํ, ปกปฺปนฺจ วินาปิ ภเวสุ ทิฏฺาทีนวสฺส โยคิโน อนุสยปจฺจยา วิปสฺสนาเจตนาปิ ปฏิสนฺธิชนกา โหตีติ ทสฺสนตฺถํ กุสลากุสลสฺส อปฺปวตฺติ เจปิ, ตทา วิชฺชมานเตภูมกวิปากาทิธมฺเมสุ อปฺปหีนโกฏิยา อนุสยิตกิเลสปฺปจฺจยา ภววชฺชสฺส กมฺมวิฺาณสฺส ปติฏฺิตตา โหตีติ ทสฺสนตฺถฺจ วุตฺโต. ‘‘น เจเตติ ปกปฺเปติ อนุเสตี’’ติ อยํ นโย น คหิโต เจตนํ วินา ปกปฺปนสฺส อภาวโต.
เจตนาสุตฺตวณฺณนา นิฏฺิตา.
๙. ทุติยเจตนาสุตฺตวณฺณนา
๓๙. วิฺาณนามรูปานํ ¶ ¶ อนฺตเร เอโก สนฺธีติ เหตุผลสนฺธิ วิฺาณคฺคหเณน กมฺมวิฺาณสฺส คหิตตฺตา. นามรูปํ ปน วิปากนามรูปเมวาติ ปากฏเมว. เสสํ สุวิฺเยฺยเมว.
ทุติยเจตนาสุตฺตวณฺณนา นิฏฺิตา.
๑๐. ตติยเจตนาสุตฺตวณฺณนา
๔๐. รูปาทีสุ ฉสุ อารมฺมเณสุ. เตน เจตฺถ ภวตฺตยํ สงฺคณฺหาติ ฉฬารมฺมณปริยาปนฺนตฺตา. ตสฺเสว ภวตฺตยสฺส ปตฺถนา ปณิธานาทิวเสน นติ นาม. อาคติมฺหิ คตีติ ปจฺจุปฏฺานวเสน อภิมุขํ คติ ปวตฺติ เอตสฺมาติ อาคติ, กมฺมาทินิมิตฺตํ. ตสฺมึ ปฏิสนฺธิวิฺาณสฺส คติ ปวตฺติ นิพฺพตฺติ โหติ. เตนาห ‘‘อาคเต’’ติอาทิ. จุตูปปาโตติ จวนํ จุติ, มรณํ. อุปปชฺชนํ นิพฺพตฺติ, อุปปาโต. จุติโต อุปปาโต ปุนรุปฺปาโท. เตนาห ‘‘เอวํ วิฺาณสฺสา’’ติอาทิ. อิโตติ นิพฺพตฺตภวโต. ตตฺถาติ ปุนพฺภวสงฺขาเต อายติภเว. เอโกว สนฺธีติ เอโก เหตุผลสนฺธิ เอว กถิโต.
ตติยเจตนาสุตฺตวณฺณนา นิฏฺิตา.
กฬารขตฺติยวคฺควณฺณนา นิฏฺิตา.
๕. คหปติวคฺโค
๑. ปฺจเวรภยสุตฺตวณฺณนา
๔๑. ยโตติ ยสฺมึ กาเล. อยฺหิ โต-สทฺโท ทา-สทฺโท วิย อิธ กาลวิสโย. เตนาห ‘‘ยทา’’ติ. ภยเวรเจตนาโยติ ภายิตพฺพฏฺเน ภยํ, เวรปสวนฏฺเน เวรนฺติ จ ลทฺธนามา เจตนาโย. ปาณาติปาตาทโย หิ ยสฺส ปวตฺตนฺติ, ยฺจ อุทฺทิสฺส ปวตฺติยนฺติ, อุภเย สภยเภรวาติ เต เอว ภายิตพฺพภยเวรชนกาวาติ. โสตสฺส อริยมคฺคสฺส อาทิโต ปฏฺาย ปฏิปตฺติอธิคโม โสตาปตฺติ ¶ , ตทตฺถาย ตตฺถ ปติฏฺิตสฺส จ องฺคานิ โสตาปตฺติยงฺคานิ, ตทุภยํ ¶ สนฺธายาห ‘‘ทุวิธํ โสตาปตฺติยา องฺค’’นฺติ, โสตาปตฺติอตฺถํ องฺคนฺติ อตฺโถ. ยํ ปุพฺพภาเคติ ยํ สยํ โสตาปตฺติมคฺคผลปฏิลาภโต ปุพฺพภาเค ตทตฺถาย สํวตฺตติ. กึ ปน ตนฺติ อาห ‘‘สปฺปุริสสํเสโว’’ติอาทิ. สปฺปุริสานํ พุทฺธาทีนํ อริยาณสฺาณชาตา ปยิรุปาสนา, สทฺธมฺมสฺสวนํ จตุสจฺจธมฺมสฺสวนํ, โยนิโส อุปาเยน อนิจฺจาทิโต มนสิ กรณํ โยนิโส มนสิกาโร, อุสฺสุกฺกาเปนฺเตน ธมฺมสฺส นิพฺพานสฺส อนุธมฺมปฏิปชฺชนํ ธมฺมานุธมฺมปฏิปตฺตีติ เอตานิ โสตาปตฺติยา องฺคานิ. อฏฺกถายํ ปน โสตาปตฺติองฺคนฺติ ปทํ อเปกฺขิตฺวา ‘‘เอวํ อาคต’’นฺติ วุตฺตํ. ิตสฺส ปุคฺคลสฺส องฺคํ. โสตาปนฺโน องฺคียติ ายติ เอเตนาติ โสตาปนฺนสฺส องฺคนฺติปิ วุจฺจติ. อิทํ ปจฺฉา วุตฺตํ องฺคํ. โทเสหิ อารกาติ อริโยติ อาห ‘‘นิทฺโทโส’’ติ. กถํ อวิชฺชา สงฺขารานํ ปจฺจโยติอาทินา เกนจิปิ อนุปารมฺภิยตฺตา นิรุปารมฺโภ. าณํ สนฺธาย ‘‘นิทฺโทโส’’ติ วุตฺตํ, ปฏิจฺจสมุปฺปาทํ สนฺธาย ‘‘นิรุปารมฺโภ’’ติ วทนฺติ. อุภยมฺปิ ปน สนฺธาย อุภยํ วุตฺตนฺติ อปเร. ปฏิจฺจสมุปฺปาโท เอตฺถ อธิปฺเปโต. ตถา หิ วุตฺตํ ‘‘อปราปรํ อุปฺปนฺนาย วิปสฺสนาปฺายา’’ติ. น หิ มคฺคาณํ วิปสฺสนาปฺาติ. สมฺมา อุปายตฺตา ตสฺส ปฏิจฺจสมุปฺปนฺเน ยาถาวโต ายตีติ าโย, ปฏิจฺจสมุปฺปาโท. าณํ ปน ายติ โส เอเตนาติ าโย.
ตตฺถาติ นิรเย. มคฺคโสตนฺติ มคฺคสฺส โสตํ. อาปนฺโนติ อธิคโต. อปาเยสุ อุปฺปชฺชนสงฺขาโต วินิปาตธมฺโม เอตสฺสาติ วินิปาตธมฺโม, น วินิปาตธมฺโม อวินิปาตธมฺโม. ปรํ อยนนฺติ อติวิย สวิสเย อยิตพฺพํ พุชฺฌิตพฺพํ. เยสฺหิ ธาตูนํ คติอตฺโถ, พุทฺธิปิ เตสํ อตฺโถ. เตนาห ‘‘อวสฺสํ อภิสมฺพุชฺฌนโก’’ติ.
ปาณาติปาตกมฺมการณาติ ปาณาติปาตสงฺขาตสฺส ปาปกมฺมสฺส กรณเหตุ. เวรํ วุจฺจติ วิโรโธ, ตเทว ภายิตพฺพโต ภยนฺติ อาห ‘‘ภยํ เวรนฺติ อตฺถโต เอก’’นฺติ. อิทํ พาหิรํ เวรํ นาม ตสฺส เวรสฺส มูลภูตโต เวรการปุคฺคลโต พหิภาวตฺตา. เตเนว หิ ตสฺส เวรการปุคฺคลสฺส อุปฺปนฺนํ เวรํ สนฺธาย ‘‘อิทํ อชฺฌตฺติกเวรํ นามา’’ติ วุตฺตํ, ตนฺนิสฺสิตสฺส เวรสฺส มูลภูตา เวรการปุคฺคลเจตนา อุปฺปชฺชติ ปหริตุํ อสมตฺถสฺสปีติ อธิปฺปาโย. น หิ เนรยิกา นิรยปาเลสุ ¶ ปฏิปหริตุํ สกฺโกนฺติ. นิรยปาลสฺส เจตนา อุปฺปชฺชตีติ เอเตน ‘‘อตฺถิ นิรเย นิรยปาลา’’ติ ทสฺเสติ. ยํ ปเนตํ พาหิรเวรนฺติ ยมิทํ ทิฏฺธมฺมิกํ สมฺปรายิกฺจ พาหิรํ เวรํ. ปุคฺคลเวรนฺติ วุตฺตํ อตฺตกิจฺจํ สาเธตุํ อสกฺโกนฺโต เกวลํ ปรปุคฺคเล อุปฺปนฺนมตฺตํ เวรนฺติ กตฺวา. อตฺถโต เอกเมว ‘‘เจตสิก’’นฺติ วิเสเสตฺวา วุตฺตตฺตา. เสสปเทสูติ ‘‘อทินฺนาทานปจฺจยา’’ติอาทินา อาคเตสุ เสสโกฏฺาเสสุ. อตฺโถ ภคฺโคติ อตฺโถ ธํสิโต ¶ . อธิคเตนาติ มคฺเคน อธิคเตน. ‘‘อภิคเตนา’’ติปิ ปาโ, อธิวุตฺเตนาติ อตฺโถ. เตนาห ‘‘อจลปฺปสาเทนา’’ติ.
ปฺจเวรภยสุตฺตวณฺณนา นิฏฺิตา.
๒. ทุติยปฺจเวรภยสุตฺตวณฺณนา
๔๒. ภิกฺขูนํ กถิตภาวมตฺตเมว วิเสโสติ เอเตน ยา สตฺถารา เอกจฺจานํ เทสิตเทสนา, ปุน ตทฺเสํ เวเนยฺยทมกุสเลน กาลนฺตเร เตเนว เทสิตา, สา ธมฺมสํคาหเกหิ ‘‘มา โน สตฺถุเทสนา สมฺปฏิคฺคหํ วินา นสฺสตู’’ติ วิสุํ สงฺคหํ อาโรปิตาติ ทสฺเสติ.
ทุติยปฺจเวรภยสุตฺตวณฺณนา นิฏฺิตา.
๓. ทุกฺขสุตฺตวณฺณนา
๔๓. สมุทยนํ สมุทโย, สมุเทติ เอตมฺหาติ สมุทโย, เอวํ อุภินฺนํ สมุทยานมตฺถโตปิ เภโท เวทิตพฺโพ. ปจฺจยาว ปจฺจยสมุทโย. อารทฺธวิปสฺสโก ‘‘อิมฺจ อิมฺจ ปจฺจยสามคฺคึ ปฏิจฺจ อิเม ธมฺมา ขเณ ขเณ อุปฺปชฺชนฺตี’’ติ ปสฺสนฺโต ‘‘ปจฺจยสมุทยํ ปสฺสนฺโตปิ ภิกฺขุ ขณิกสมุทยํ ปสฺสตี’’ติ วุตฺโต ปจฺจยทสฺสนมุเขน นิพฺพตฺติกฺขณสฺส ทสฺสนโต. โส ปน ขเณ ขเณ สงฺขารานํ นิพฺพตฺตึ ปสฺสิตุํ อารทฺโธ ‘‘อิเมหิ นาม ปจฺจเยหิ นิพฺพตฺตตี’’ติ ปสฺสติ. ‘‘โส ขณิกสมุทยํ ปสฺสนฺโต ปจฺจยํ ปสฺสตี’’ติ วทนฺติ. ยสฺมา ปน ปจฺจยโต สงฺขารานํ ¶ อุทยํ ปสฺสนฺโต ขณโต เตสํ อุทยทสฺสนํ โหติ, ขณโต เอเตสํ อุทยํ ปสฺสโต ปเคว ปจฺจยานํ สุคฺคหิตตฺตา ปจฺจยโต ทสฺสนํ สุเขน อิชฺฌติ, ตสฺมา วุตฺตํ ‘‘ปจฺจยสมุทยํ ปสฺสนฺโตปี’’ติอาทิ. อตฺถงฺคมทสฺสเนปิ เอเสว นโย. อจฺจนฺตตฺถงฺคโมติ อปฺปวตฺติ นิโรโธ นิพฺพานนฺติ. เภทตฺถงฺคโมติ ขณิกนิโรโธ. ตทุภยํ ปุพฺพภาเค อุคฺคหปริปุจฺฉาทิวเสน ปสฺสนฺโต อฺตรสฺส ทสฺสเน อิตรทสฺสนมฺปิ สิทฺธเมว โหติ, ปุพฺพภาเค จ อารมฺมณวเสน ขยโต วยสมฺมสนาทิกาเล เภทตฺถงฺคมํ ปสฺสนฺโต อติเรกวเสน อนุสฺสวาทิโต อจฺจนฺตํ อตฺถงฺคมํ ปสฺสติ. มคฺคกฺขเณ ปนารมฺมณโต อจฺจนฺตอตฺถงฺคมํ ปสฺสติ, อสมฺโมหโต อิตรมฺปิ ปสฺสติ. ตํ สนฺธายาห ‘‘อจฺจนฺตตฺถงฺคมํ ปสฺสนฺโตปี’’ติอาทิ. สมุทยตฺถงฺคมํ นิพฺพตฺติเภทนฺติ สมุทยสงฺขาตํ นิพฺพตฺตึ อตฺถงฺคมสงฺขาตํ เภทฺจ. นิสฺสยวเสนาติ จกฺขุสฺส สนฺนิสฺสยวเสน ปจฺจยํ กตฺวา. อารมฺมณวเสนาติ รูเป อารมฺมณํ กตฺวา. ยํ ปเนตฺถ วตฺตพฺพํ, ตํ มธุปิณฺฑิกสุตฺตฏีกายํ วุตฺตนเยน เวทิตพฺพํ. ติณฺณํ สงฺคติ ผสฺโสติ ‘‘จกฺขุ รูปานิ ¶ วิฺาณ’’นฺติ อิเมสํ ติณฺณํ สงฺคติ สมาคเม นิพฺพตฺติ ผสฺโสติ วุตฺโตติ อาห ‘‘ติณฺณํ สงฺคติยา ผสฺโส’’ติ. ติณฺณนฺติ จ ปากฏปจฺจยวเสน วุตฺตํ, ตทฺเปิ ปน มนสิการาทโย ผสฺสปจฺจยา โหนฺติเยว. เอวนฺติ ตณฺหาทีนํ อเสสวิราคนิโรธกฺกเมน. ภินฺนํ โหตีติ อนุปฺปาทนิโรเธน นิรุทฺธํ โหติ. เตนาห ‘‘อปฺปฏิสนฺธิย’’นฺติ.
ทุกฺขสุตฺตวณฺณนา นิฏฺิตา.
๔. โลกสุตฺตวณฺณนา
๔๔. อยเมตฺถ วิเสโสติ ‘‘อยํ โลกสฺสา’’ติ สมุทยตฺถงฺคมานํ วิเสสทสฺสนํ. เอตฺถ จตุตฺถสุตฺเต ตติยสุตฺตโต วิเสโส.
โลกสุตฺตวณฺณนา นิฏฺิตา.
๕. าติกสุตฺตวณฺณนา
๔๕. อฺมฺํ ¶ ทฺวินฺนํ าตีนํ คาโม าติโกติ วุตฺโตติ อาห ‘‘ทฺวินฺนํ าตกานํ คาเม’’ติ. คิฺชกา วุจฺจนฺติ อิฏฺกา, คิฺชกาหิ เอว กโต อาวสโถ คิฺชกาวสโถ. โส กิร อาวาโส ยถา สุธาปริกมฺเมน ปโยชนํ นตฺถิ, เอวํ อิฏฺกาหิ เอว จินิตฺวา ฉาเทตฺวา กโต. ตาทิสฺหิ ฉทนํ สนฺธาย ภควตา อิฏฺกาฉทนํ อนฺุาตํ. เตน วุตฺตํ ‘‘อิฏฺกาหิ กเต มหาปาสาเท’’ติ. ตตฺถ ทฺวารพนฺธกวาฏผลกาทีนิ ปน ทารุมยานิเยว. ปริยายติ อตฺตโน ผลํ ปริคฺคเหตฺวา วตฺตตีติ ปริยาโย, การณนฺติ อาห ‘‘ธมฺมปริยายนฺติ ธมฺมการณ’’นฺติ, ปริยตฺติธมฺมภูตํ วิเสสาธิคมสฺส เหตุนฺติ อตฺโถ. อุเปจฺจ สุยฺยติ เอตฺถาติ อุปสฺสุตีติ วุตฺตํ ‘‘อุปสฺสุตีติ อุปสฺสุติฏฺาน’’นฺติ. อตฺตโน กมฺมนฺติ ยทตฺถํ ตตฺถ คโต, ตํ ปริเวณสมชฺชนกิริยํ. ปหายาติ อกตฺวา. เอวํ มหตฺถฺหิ วิมุตฺตายตนสีเส ตฺวา สุณนฺตสฺส มหโต อตฺถาย สํวตฺตติ. เอกงฺคณํ อโหสีติ สพฺพํ วิวฏํ อโหสิ. ตีสุ หิ ภเวสุ สงฺขารคตํ ปจฺจยุปฺปนฺนวเสน มนสิกโรโต ภควโต กิฺจิ อเสเสตฺวา สพฺพมฺปิ ตํ าณมุเข อาปาถํ อุปคจฺฉิ. เตน วุตฺตํ ‘‘ยาวภวคฺคา เอกงฺคณํ อโหสี’’ติ. ตนฺติวเสน ตมตฺถํ วาจาย นิจฺฉาเรนฺโต ‘‘วจสา สชฺฌายํ กโรนฺโต’’ติ วุตฺโต. ปจฺจยปจฺจยุปฺปนฺนวเสน จ อตฺถํ อาหริตฺวา เตสํ นิโรเธน วิวฏฺฏสฺส อาหตตฺตา ‘‘ยถานุสนฺธินา’’ติ วุตฺตํ. อทฺทส าณจกฺขุนา.
มนสา ¶ สชฺฌายํ กโรนฺโต ‘‘ตุณฺหีภูโตว ปคุณํ กโรนฺโต’’ติ วุตฺโต. ปทานุปทนฺติ ปทฺจ อนุปทฺจ. ปุริมฺหิ ปทํ นาม, ตทนนฺตรํ อนุปทํ. ฆเฏตฺวา สมฺพนฺธํ กตฺวา อวิจฺฉินฺทิตฺวา. ปริยาปุณาตีติ อชฺฌยติ. อาธารปฺปตฺตนฺติ อาธารํ จิตฺตสนฺตานปฺปตฺตํ อปฺปมุฏฺํ คตตฺตา อาธารปฺปตฺตํ นาม. การณนิสฺสิโตติ โลกุตฺตรธมฺมสฺส การณสนฺนิสฺสิโต. อาทิพฺรหฺมจริยโกติ อาทิพฺรหฺมจริยํ, ตเทว อาทิพฺรหฺมจริยกํ. ธมฺมปริยายาเปกฺขาย ปุลฺลิงฺคนิทฺเทโส. ตีสุปิ อิเมสูติ ตติยจตุตฺถปฺจเมสุ ตีสุ สุตฺเตสุ.
าติกสุตฺตวณฺณนา นิฏฺิตา.
๖. อฺตรพฺราหฺมณสุตฺตวณฺณนา
๔๖. นามวเสนาติ ¶ โคตฺตนามวเสน จ กิตฺติวเสน จ อปากโฏ, ตสฺมา ‘‘ชาติวเสน พฺราหฺมโณ’’ติ วุตฺตํ.
อฺตรพฺราหฺมณสุตฺตวณฺณนา นิฏฺิตา.
๗. ชาณุสฺโสณิสุตฺตวณฺณนา
๔๗. เอวํลทฺธนาโมติ ‘‘ชาณุสฺโสณี’’ติ เอวํลทฺธนาโม รฺโ สนฺติกา อธิคตนาโม.
ชาณุสฺโสณิสุตฺตวณฺณนา นิฏฺิตา.
๘. โลกายติกสุตฺตวณฺณนา
๔๘. อายตึ หิตํ เตน โลโก น ยตติ น อีหตีติ โลกายตํ. น หิ ตํ ลทฺธึ นิสฺสาย สตฺตา ปฺุกิริยาย จิตฺตมฺปิ อุปฺปาเทนฺติ, กุโต ปโยโค, ตํ เอตสฺส อตฺถิ, ตตฺถ วา นิยุตฺโตติ โลกายติโก. ปมสทฺโท อาทิอตฺถวาจกตฺตา เชฏฺเววจโนติ อาห ‘‘ปมํ โลกายต’’นฺติ. สาธารณวจโนปิ โลกสทฺโท วิสิฏฺวิสโย อิธาธิปฺเปโตติ อาห ‘‘พาลปุถุชฺชนโลกสฺสา’’ติ. อิตฺตรภาเวน ลกุณฺฑกภาเวน ตสฺส วิปุลาทิภาเวน พาลานํ อุปฏฺานมตฺตนฺติ ทสฺเสนฺโต ‘‘อายตํ มหนฺต’’นฺติอาทิมาห. ปริตฺตนฺติ ขุทฺทกํ. เอกสภาวนฺติ เอกํ สภาวํ. อวิปริณามธมฺมตายาติ อาห ‘‘นิจฺจสภาวเมวาติ ปุจฺฉตี’’ติ. ปุริมสภาเวน นานาสภาวนฺติ ปุริมสภาวโต ภินฺนสภาวํ. ปจฺฉา น โหตีติ ปจฺฉา กิฺจิ น โหติ สพฺพโส ¶ สมุจฺฉิชฺชนโต. เตนาห ‘‘อุจฺเฉทํ สนฺธาย ปุจฺฉตี’’ติ. เอกตฺตนฺติ สพฺพกาลํ อตฺตสมฺภวํ. ตถา เจว คหเณน ทฺเวปิ วาทา สสฺสตทิฏฺิโย โหนฺติ. นตฺถิ น โหติ. ปุถุตฺตํ นานาสภาวํ, เอกรูปํ น โหตีติ วา คหเณน ทฺเวปิ วาทา อุจฺเฉททิฏฺิโยติ.
โลกายติกสุตฺตวณฺณนา นิฏฺิตา.
๙. อริยสาวกสุตฺตวณฺณนา
๔๙. สํสยุปฺปตฺติ ¶ อาการทสฺสนนฺติ ‘‘กสฺมึ สติ กึ โหตี’’ติ การณสฺส ผลสฺส จ ปจฺจามสเนน วินา เกวลํ อิทปฺปจฺจยตาย สํสยสฺส อุปฺปชฺชนาการทสฺสนํ. สมุทยติ สมุเทตีติ อตฺโถติ อาห ‘‘อุปฺปชฺชตี’’ติ.
อริยสาวกสุตฺตวณฺณนา นิฏฺิตา.
๑๐. ทุติยอริยสาวกสุตฺตวณฺณนา
๕๐. ทฺเวปิ นยา เอกโต วุตฺตาติ อิทํ ‘‘วิฺาเณ สติ นามรูปํ โหตี’’ติอาทินา นวเม วุตฺตสฺส นยสฺส ‘‘อวิชฺชาย สติ สงฺขารา โหนฺตี’’ติอาทินา ทสเม วุตฺตนเย อนฺโตคธตฺตา. นานตฺตนฺติ ปุริมโต นวมโต ทสมสฺส นานตฺตํ.
ทุติยอริยสาวกสุตฺตวณฺณนา นิฏฺิตา.
คหปติวคฺควณฺณนา นิฏฺิตา.
๖. ทุกฺขวคฺโค
๑. ปริวีมํสนสุตฺตวณฺณนา
๕๑. อุปปริกฺขมาโนติ ปวตฺติปวตฺติเหตุํ, นิวตฺตินิวตฺติเหตฺุจ ปริตุเลนฺโต. กุโต ปเนตนฺติ? ‘‘สมฺมา ทุกฺขกฺขยา’’ติ วจนโต. น หิ สพฺพทุกฺขปริวีมํสํ วินา สมฺมา ทุกฺขกฺขโย สมฺภวติ. กสฺมาติอาทินา ชรามรณสฺเสว คหเณ การณํ ปุจฺฉติ. ชาติอาทีนมฺปิ ¶ ปวตฺติ ทุกฺขภาวินีติ อธิปฺปาโย. ยสฺมา ชรามรเณ คหิเต สติ ชาติปิ คหิตา โหติ, ตสฺสา อภาเว ชรามรณสฺเสว อภาวโต. เอส นโย ภวาทีสุปิ. เอวํ ยาว ชาติธมฺโม ชรามรเณ คหิเต คหิโตว โหติ, ชรามรณปเทเสน ตพฺพิการวนฺโต สพฺเพ เตภูมกา สงฺขารา คหิตาติ เอวมฺปิ ชรามรณคฺคหเณน สพฺพมฺปิ วฏฺฏทุกฺขํ คหิตเมว โหติ. เตนาห ‘‘ตสฺมึ คหิเต สพฺพทุกฺขสฺส คหิตตฺตา’’ติ. อเนกวิธนฺติ พหุวิธํ พหุโกฏฺาสํ. ‘‘อเนก’’นฺติ วา ปาโ ¶ . อเนกนฺติ พหุลวจนํ. วิธนฺติ ขณฺฑิจฺจปาลิจฺจาทิวเสน วิปรีตโกฏฺาสํ. นานปฺปการกนฺติ ตโต เอว นานปฺปการํ. นฺหตฺวา ิตํ ปุริสํ วิยาติ พาลานํ อตฺตภาวสฺส สุภากาเรน อุปฏฺานํ สนฺธายาห.
‘‘สารุปฺปภาเวนา’’ติ วุตฺตํ, กึ สพฺพถา สารุปฺปภาเวนาติ อาห ‘‘นิกฺกิเลสตาย ปริสุทฺธตายา’’ติ. น หิ ตสฺเสสา อสงฺขตตาทิภาเวน สทิสา. ปฏิปนฺโนติ ปฏิมุโข อภิสงฺขารมุโข หุตฺวา ปนฺโน อธิคโต. อนุคตนฺติ อนุจฺฉวิกภาเวน คตํ, ยถา จ นิพฺพานสฺส อธิคโม โหติ, เอวํ ตทนุรูปภาเวน คตํ. เอตฺถ จ ปาฬิยํ ‘‘ปชานาตี’’ติ ปุพฺพภาควเสน ปชานนา วุตฺตา, ‘‘ตถา ปฏิปนฺโน จ โหตี’’ติ นิยตวเสน. ‘‘อปรภาควเสนา’’ติ อปเร. เกจิ ปน ‘‘ยถา ปฏิปนฺนสฺส ชรามรณํ นิรุชฺฌติ, ตถา ปฏิปนฺโน’’ติ วทนฺติ. ปทวีมํสนา ปุพฺพภาควเสน เวทิตพฺพา, น มคฺคกฺขณวเสน. สงฺขารนิโรธายาติ เอตฺถ นยิทํ อวิชฺชาปจฺจยสงฺขารคฺคหณํ, อถ โข สงฺขตสงฺขารคฺคหณนฺติ อาห ‘‘สงฺขารทุกฺขสฺส นิโรธตฺถายา’’ติ. เตนาห ‘‘เอตฺตาวตา ยาว อรหตฺตา เทสนา กถิตา’’ติ.
‘‘ปจฺจตฺตํเยว ปรินิพฺพายตี’’ติอาทินา อรหตฺตผลปจฺจเวกฺขณํ, ‘‘โส สุขฺจ เวทนํ เวทยตี’’ติอาทินา สตตวิหารฺจ ทสฺเสตฺวา เทสนา สพฺพถาว วฏฺฏเทสนาโต นิวตฺเตตพฺพา สิยา. อวิชฺชาคโตติ เอตฺถ อิติ-สทฺโท อาทิอตฺโถ, เตน เอวมาทิกํ อิทํ วฏฺฏวิวฏฺฏกถนํ ปุน คณฺหาติ. ปุคฺคลสทฺโท อิตราสํ ทฺวินฺนํ ปกตีนํ วาจโกติ ตโต วิเสเสตฺวา คหเณ ปมปกติเมว ทสฺเสนฺโต ‘‘ปุริสปุคฺคโล’’ติ อโวจาติ อาห ‘‘ปุริโสเยว ปุคฺคโล’’ติ. อุภเยนาติ ปุริสปุคฺคลคฺคหเณน. สมฺมุติยา อวิชฺชมานาย กถา เทสนา สมฺมุติกถา. ปรมตฺถสฺส กถา เทสนา ปรมตฺถกถา. ตตฺถาติ สมฺมุติปรมตฺถกถาสุ, น สมฺมุติปรมตฺเถสุ. เตนาห ‘‘เอวํ ปวตฺตา สมฺมุติกถา นามา’’ติอาทิ. ตตฺริทํ สมฺมุติปรมตฺถานํ ลกฺขณํ – ยสฺมึ ภินฺเน พุทฺธิยา วา อวยววินิพฺโภเค กเต น ตํสมฺา, สา ฆฏปฏาทิปฺปเภทา สมฺมุติ, ตพฺพิปริยายโต ปรมตฺโถ. น หิ กกฺขฬผุสนาทิสภาเว อยํ นโย ลพฺภติ. ตตฺถ รูปาทิธมฺมํ ¶ สมูหสนฺตานวเสน ปวตฺตมานํ อุปาทาย ‘‘สตฺโต’’ติอาทิ โวหาโรติ อาห ‘‘สตฺโต นโร…เป… สมฺมุติกถา นามา’’ติ ¶ . ยสฺมา รูปาทโย ปรมตฺถธมฺมา ‘‘ขนฺธา ธาตุโย’’ติอาทินา วุจฺจนฺติ, น โวหารมตฺตํ, ตสฺมา ‘‘ขนฺธา…เป… ปรมตฺถกถา นามา’’ติ วุตฺตํ. นนุ ขนฺธกถาปิ สมฺมุติกถาว, สมฺมุติ หิ สงฺเกโต ขนฺธฏฺโ ราสฏฺโ วา โกฏฺาสฏฺโ วาติ? สจฺจเมตํ, อยํ ปน ขนฺธสมฺา ผสฺสาทีสุ ตชฺชาปฺตฺติ วิย ปรมตฺถสนฺนิสฺสยา ตสฺส อาสนฺนตรา ปุคฺคลสมฺาทโย วิย น ทูเรติ ปรมตฺถสงฺคหตา วุตฺตา. ขนฺธสีเสน วา ตทุปาทานา สภาวธมฺมา เอว คหิตา. นนุ จ สพฺเพปิ สภาวธมฺมา สมฺมุติมุเขเนว เทสนํ อาโรหนฺติ, น สมฺมุเขนาติ สพฺพาปิ เทสนา สมฺมุติเทสนาว สิยาติ? นยิทเมวํ เทเสตพฺพธมฺมวิภาเคน เทสนาวิภาคสฺส อธิปฺเปตตฺตา, น จ สทฺโท เกนจิ ปวตฺตินิมิตฺเตน วินา อตฺถํ ปกาเสตีติ. เตนาห ‘‘ปรมตฺถํ กเถนฺตาปิ สมฺมุตึ อมฺุจิตฺวาว กเถนฺตี’’ติ. สจฺจเมว อวิปรีตเมว กเถนฺติ.
สมฺมุตีติ สมฺา. ปรโม อุตฺตโม อตฺโถติ ปรมตฺโถ, ธมฺมานํ ยถาภูตสภาโว. ตํ ปรมตฺถํ, สมฺมุติ ปน โลกสฺส สงฺเกตมตฺตสิทฺธา. ยทิ เอวํ กถํ สมฺมุติกถาย สจฺจตาติ อาห ‘‘โลกสมฺมุติการณ’’นฺติ โลกสมฺํ นิสฺสาย ปวตฺตนโต. โลกสมฺาย หิ อภินิเวสนํ วินา ปฺาปนา เอกจฺจสฺส สุตสฺส สาวนา วิย, น มุสา อนติกฺกมิตพฺพโต ตสฺสา. เตนาห ภควา ‘‘ชนปทนิรุตฺตึ นาภินิเวเสยฺย, สมฺํ นาติธาเวยฺยา’’ติ. ธมฺมานํ สภาวธมฺมานํ. ภูตลกฺขณํ ภาวสฺส ลกฺขณํ ทีเปนฺตีติ กตฺวา.
เตรสเจตนาเภทนฺติ อฏฺกามาวจรกุสลเจตนาปฺจรูปาวจรกุสลเจตนาเภทํ. อตฺตโน สนฺตานสฺส ปุนนโต ปุชฺชภวผลสฺส อภิสงฺขรณโต ปฺุาภิสงฺขารํ. กมฺมปฺุเนาติ กมฺมภูเตน. วิปากปฺุเนาติ วิปากสงฺขาเตน. ปฺุผลมฺปิ หิ อุตฺตรปทโลเปน ‘‘ปฺุ’’นฺติ วุจฺจติ ‘‘เอวมิทํ ปฺุํ ปวฑฺฒตี’’ติอาทีสุ วิย. ‘‘อปฺุูปคํ โหติ วิฺาณ’’นฺติ อิทํ ‘‘ปฺุูปคํ โหติ วิฺาณ’’นฺติ เอตฺถ วุตฺตนยเมวาติ น อุทฺธตํ. อปฺุผลํ อุตฺตรปทโลเปน ‘‘อปฺุ’’นฺติ วุจฺจติ. สงฺขารนฺติ สงฺขารสฺส คหิตตฺตา ‘‘อวิชฺชาคโตย’’นฺติ อิมินา สงฺขารสฺส ปจฺจโย คหิโต, ‘‘ปฺุูปคํ โหติ วิฺาณ’’นฺติอาทินา ปจฺจยุปฺปนฺนํ วิฺาณํ. ตสฺมิฺจ ¶ คหิเต นามรูปาทิ สพฺพํ คหิตเมว โหติ. เตนาห ‘‘ทฺวาทสปทิโก ปจฺจยากาโร คหิโตว โหตี’’ติ.
วิชฺชาติ อรหตฺตมคฺคาณํ อุกฺกฏฺนิทฺเทเสน. ตสฺสา หิ อุปฺปาทา สพฺพโส อวิชฺชา ปหีนา ¶ โหติ. ปมเมวาติ อิทํ อวิชฺชาปหานวิชฺชุปฺปาทานํ สมานกาลตาทสฺสนํ. เตนาห ‘‘ยถา ปนา’’ติอาทิ. ปทีปุชฺชเลนาติ ปทีปุชฺชลนเหตุนา สเหว. วิชฺชุปฺปาทาติ วิชฺชุปฺปาทเหตุ, เอวํ สตีปิ สมกาลตฺเตติ อธิปฺปาโย. น คณฺหาตีติ ‘‘เอตํ มมา’’ติอาทินา น คณฺหาติ. น ตณฺหายติ น ภายติ ตณฺหาวุตฺติโน อภาวา, ตโต เอว ภยวตฺถุโน จ อภาวา.
คิลิตฺวา ปรินิฏฺาเปตฺวาติ คิลิตฺวา วิย อฺสฺส อวิสยํ วิย กรเณน ปรินิฏฺาเปตฺวา. สามิสสุขสฺส อเนกทุกฺขานุพนฺธภาวโต, สุขาภินนฺทสฺส ทุกฺขเหตุภาวโต จ สุขํ อภินนฺทนฺโตเยว ทุกฺขํ อภินนฺทติ นาม อคฺคิสนฺตาปสุขํ อิจฺฉนฺโต ธูมทุกฺขานฺุาโต วิย. ทุกฺขํ ปตฺวา สุขํ ปตฺถนโตติ เอตฺถ ทุพฺพลคหณิกาทโย นิทสฺสนภาเวน เวทิตพฺพา. เต หิ ยาว สายนฺหสมยาปิ อภุตฺวา สายมาสาทีนิ กโรนฺโต ชิฆจฺฉาทึ อุปฺปาเทตฺวา ภฺุชนาทีนิ กโรนฺติ. สุขสฺส วิปริณามทุกฺขโต สุขํ อภินนฺทนฺโต ทุกฺขํ อภินนฺทติ นามาติ โยชนา. เกจิ ปน ทุกฺขสฺส อภาวโต วิปริณามสุขโต ตํ สุขํ อภินนฺทนฺโต ทุกฺขํ อภินนฺทตีติ วทนฺติ. ตํ น, น หิ ตาทิสํ สุขนิมิตฺตํ โกจิ ทุกฺขํ อภินนฺทนฺโต ทิฏฺโ, ทุกฺขเหตุํ ปน สามิสํ สุขํ อภินนฺทนฺโต ทิฏฺโ. ทุกฺขเหตุํ สามิสํ สุขํ อภินนฺทนฺโต อตฺถโต ทุกฺขํ อภินนฺทติ นามาติ วุตฺโตวายมตฺโถ. กาโยติ ปฺจทฺวารกาโย, โส ปริยนฺโต อวสานํ เอตสฺสาติ กายปริยนฺติกํ. เตนาห ‘‘ยาว ปฺจทฺวารกาโย ปวตฺตติ, ตาว ปวตฺต’’นฺติ. ชีวิตปริยนฺติกนฺติ เอตฺถาปิ เอเสว นโย.
ปจฺฉา อุปฺปชฺชิตฺวา ปมํ นิรุชฺฌตีติ เอกสฺมึ อตฺตภาเว มโนทฺวาริกเวทนาโต ปจฺฉา อุปฺปชฺชิตฺวา ตโต ปมํ นิรุชฺฌติ, ตโต เอว สิทฺธมตฺถํ สรูเปเนว ทสฺเสตุํ ‘‘มโนทฺวาริกเวทนา ปมํ อุปฺปชฺชิตฺวา ปจฺฉา นิรุชฺฌตี’’ติ วุตฺตํ. อิทานิ ตเมว สงฺเขเปน วุตฺตํ วิวริตุํ ‘‘สา หี’’ติอาทิมาห. ยาว เตตฺตึสวสฺสาปิ ปมวโย. ปณฺณาสวสฺสกาเลติ ปมวยโต ยาว ปฺาสวสฺสกาลา, ตาว ิตา โหตีติ ¶ วุฑฺฒิหานิโย อนุปคนฺตฺวา สรูเปเนว ิตา โหติ. มนฺทาติ มุทุกา อติขิณา. ตทาติ อสีตินวุติวสฺสกาเล. ตถา จิรปริวิตกฺเกปิ. ภคฺคา นิตฺเตชา ภคฺควิภคฺคา ทุพฺพลา. หทยโกฏึเยวาติ จกฺขาทิวตฺถูสุ อวตฺเตตฺวา เตสํ ขีณตฺตา โกฏิภูตํ หทยวตฺถุํเยว. ยาว เอสา เวทนา วตฺตติ.
วาปิยาติ มหาตฬาเกน. ปฺจอุทกมคฺคสมฺปนฺนนฺติ ปฺจหิ อุทกสฺส ปวิสนนิกฺขมนมคฺเคหิ ยุตฺตํ. ตโต ตโต วิสฺสนฺทมานํ สพฺพโส ปุณฺณตฺตา.
ปมํ ¶ เทเว วสฺสนฺเตติอาทิ อุปมาสํสนฺทนํ. อิมํ เวทนํ สนฺธายาติ อิมํ ยถาวุตฺตํ ปริโยสานปฺปตฺตํ มโนทฺวาริกเวทนํ สนฺธาย.
กายสฺส เภทาติ อตฺตภาวสฺส วินาสโต. ‘‘อุทฺธํ ชีวิตปริยาทานา’’ติ ปาฬิ, อฏฺกถายํ ปน ชีวิตปริยาทานา อุทฺธนฺติ ปทุทฺธาโร กโต. ปรโลกวเสน อคนฺตฺวา. เวทนานํ สีติภาโว นาม สงฺขารทรถปริฬาหภาโว, โส ปนายํ อปฺปวตฺติวเสนาติ อาห ‘‘ปวตฺติ…เป… ภวิสฺสนฺตี’’ติ. ธาตุสรีรานีติ อฏฺิกงฺกลสงฺขาตธาตุสรีรานิ. สรีเรกเทเส หิ สรีรสมฺา.
กุมฺภการปากาติ กุมฺภการปากโต. เอตฺถ ปจฺจตีติ ปาโก, ปจนฏฺานํ. ตเทว ปาจนวเสน อาวสนฺติ เอตฺถาติ อาวาโส, ตสฺมา กุมฺภการาวาสโต. อวิคตวูปสมํ สงฺขริตํ กุมฺภํ อุทฺธริตฺวา เปนฺโต ฉาริกาย สติ ปิธานวเสน เปติ. ตถา ปนํ ปน สนฺธาย วุตฺตํ ‘‘ปฏิสิสฺเสยฺยา’’ติ. กุมฺภสฺส ปเทสภูตตาย อาพทฺธา อวยวา ‘‘กุมฺภกปาลานี’’ติ อธิปฺเปตานิ, น ฉินฺนภินฺนานิ. อวยวมุเขน หิ สมุทาโย วุตฺโต. ตตฺถ กปาลสมุทาโย หิ ฆโฏ. เตนาห ‘‘มุขวฏฺฏิยา เอกพทฺธานี’’ติ. อวสิสฺเสยฺยุนฺติ วณฺณวิเสสอุณฺหภาวาปคตา ฆฏการาเนว ติฏฺเยฺยุนฺติ. อาทิตฺต…เป… ตโย ภวา ทฏฺพฺพา เอกาทสหิ อคฺคีหิ อาทิตฺตภาวโต. ยถา กุมฺภกาโร กุมฺภการาวาสํ อาทิตฺตํ ปจฺจเวกฺขติ, เอวํ อารทฺธวิปสฺสโกเปส ภวตฺตยํ ราคาทีหิ อาทิตฺตนฺติ อาห ‘‘กุมฺภกาโร วิย โยคาวจโร’’ติ. นีหรณทณฺฑโก ¶ วิย อรหตฺตมคฺคาณํ ภวตฺตยปากโต นีหรณโต. สโม ภูมิภาโค วิย นิพฺพานตลํ สพฺพวิสมา นิวตฺตนโต.
‘‘อาทานนิกฺเขปนโต, วโยวุทฺธตฺถงฺคมโต, อาหารมยโต, อุตุมยโต, จิตฺตสมุฏฺานโต, กมฺมชโต, ธมฺมตารูปโต’’ติ (วิสุทฺธิ. ๒.๗๐๖) อิเมหิ สตฺตหิ อากาเรหิ สมฺมสนฺโต รูปสตฺตกํ วิปสฺสติ นาม. ‘‘กลาปโต, ยมกโต, ขณิกโต, ปฏิปาฏิโต, ทิฏฺิอุคฺฆาฏนโต, มานสมุคฺฆาฏโต, นิกนฺติปริยาทานโต’’ติ (วิสุทฺธิ. ๒.๗๑๗) อิเมหิ สตฺตหิ อากาเรหิ สมฺมสนฺโต อรูปสตฺตกํ วิปสฺสติ นาม, ตสฺมา ยถาวุตฺตํ อิมํ รูปสตฺตกํ อรูปสตฺตกฺจ นีหริตฺวา วิปสฺสนฺตสฺส. ยทิปิ อรหโต อตฺตภาโว สพฺพภเวหิปิ อุทฺธโฏ, ยาว ปน อนุปาทิเสสปรินิพฺพานํ น ปาปุณาติ, ตาว ตสฺมิมฺปิ สุคติภเว ิโตเยวาติ วตฺตพฺพตํ ลพฺภตีติ ‘‘จตูหิ อปาเยหิ อตฺตภาวํ อุทฺธริตฺวา’’อิจฺเจว วุตฺตํ. เตนาห ‘‘ขีณาสโว ปนา’’ติอาทิ. ตถา จ วกฺขติ ‘‘อนุปาทิเสสาย นิพฺพานธาตุยา ปรินิพฺพุตสฺส วฏฺฏวูปสโม ¶ เวทิตพฺโพ’’ติ. น ปรินิพฺพาติ อนุปาทิเสสาย นิพฺพานธาตุยาติ อธิปฺปาโย, สอุปาทิเสสาย ปน นิพฺพานธาตุยา ปรินิพฺพานํ อรหตฺตปฺปตฺติเยว. อภิสงฺขารเหตุโต เหตฺถ ปริฬาหวูปสมสฺส อุปสมภาเวน อธิปฺเปตตฺตา อุณฺหกุมฺภนิพฺพานนิทสฺสนมฺปิ น วิรุชฺฌติ. อนุปาทินฺนกสรีรานีติ อุตุสมุฏฺานิกรูปกลาเป วทนฺติ. ภิกฺขเวติ เอตฺถ อิติ-สทฺโท อาทิอตฺโถ. อิทํ ปน วจนํ. อนุโยคาโรปนตฺถนฺติ กายปริยนฺติกํ เวทนํ เวทยมาโน ขีณาสโว อปิ นุ ปฺุาภิสงฺขาราทิกมฺมํ กเรยฺยาติ ปฺหํ กาตุํ. อถ วา อนุโยคาโรปนตฺถนฺติ ‘‘อปิ นุ โข ขีณาสโว ภิกฺขุ ปฺุาภิสงฺขารํ วา อภิสงฺขเรยฺยา’’ติอาทินา อนุโยคํ อาโรเปตุํ วุตฺตํ, น ตาว ยถารทฺธเทสนํ นิฏฺาเปตุนฺติ อตฺโถ.
ปฏิสนฺธิวิฺาเณ สิทฺเธ ตสฺมึ ภเว อุปฺปชฺชนารหานํ วิฺาณานํ สิยา สมฺภโว, นาสตีติ วุตฺตํ ‘‘วิฺาณํ ปฺาเยถาติ ปฏิสนฺธิวิฺาณํ ปฺาเยถา’’ติ. สพฺพโส สงฺขาเรสุ อสนฺเตสุ ปฏิสนฺธิวิฺาณํ อปิ นุ โข ปฺาเยยฺย. ตสฺมิฺหิ อปฺายมาเน สพฺพํ วิฺาณํ น ปฺาเยยฺย. เถรานนฺติ ‘‘ภิกฺขเว’’ติ อาลปิตตฺเถรานํ ¶ . ปฺหพฺยากรณํ สมฺปหํสติ ตสฺส สพฺพฺุตฺาเณน สํสนฺทนโต. อปฺปฺาณนฺติ อปฺปฺายนํ. อาทิ-สทฺเทน วิฺาเณ อสติ นามรูปสฺส อปฺปฺาณนฺติ เอวมาทึ สงฺคณฺหาติ. สนฺนิฏฺานสงฺขาตนฺติ สทฺทหนากาเรน ปวตฺตสนฺนิฏฺานสงฺขาตํ. อธิโมกฺขนฺติ นิจฺฉยาการวิโมกฺขํ สทฺธาวิโมกฺขฺจ. เตนาห ปาฬิยํ ‘‘สทฺทหถ เมตํ, ภิกฺขเว’’ติ. สทฺธาสหิตฺหิ นิจฺฉยาการวิโมกฺขํ สนฺธายาห ‘‘สนฺนิฏฺานสงฺขาตํ อธิโมกฺข’’นฺติ. อนฺโตติ ปริยนฺโต. ปริโต ฉิชฺชติ เอตฺถาติ ปริจฺเฉโท.
ปริวีมํสนสุตฺตวณฺณนา นิฏฺิตา.
๒. อุปาทานสุตฺตวณฺณนา
๕๒. อารมฺมณาทิภาเวน สํวตฺตนโต อุปาทานานํ หิตานิ อุปาทานิยานิ, เตสุ อุปาทานิเยสุ. เตนาห ‘‘จตุนฺนํ อุปาทานานํ ปจฺจเยสู’’ติ. อสฺสาทํ อนุปสฺสนฺตสฺสาติ อสาเทตพฺพํ มิจฺฉาาเณน อนุปสฺสโต. ตทาหาโรติ โสฬส วา วีสํ ตึสํ จตฺตาลีสํ ปฺาสํ วา อาหาโร ปจฺจโย เอตสฺสาติ ตทาหาโร. อคฺคิกฺขนฺโธ วิย ตโย ภวา เอกาทสหิ อคฺคีหิ อาทิตฺตภาวโต เอตเทว ภวตฺตยํ. อคฺคิ…เป… ปุถุชฺชโน อคฺคิกฺขนฺธสทิสสฺส ภวตฺตยสฺส ปริพนฺธนโต.
กมฺมฏฺานสฺสาติ ¶ วิปสฺสนากมฺมฏฺานสฺส. เตนาห ‘‘เตภูมกธมฺเมสู’’ติ. ธมฺมปาสาทนฺติ โลกุตฺตรธมฺมปาสาทํ. โส หิ อจฺจุคฺคตฏฺเน ‘‘ปาสาโท’’ติ วุจฺจติ. สติปฏฺานมหาวีถิยํ ผลกฺขเณ ปวตฺตายาติ.
อุปาทานสุตฺตวณฺณนา นิฏฺิตา.
๓-๔. สํโยชนสุตฺตทฺวยวณฺณนา
๕๓-๕๔. มหนฺตวฏฺฏปฺปพนฺธโอปมฺมภาเวน เตลปทีปสฺส อาหตตฺตา ‘‘มหนฺตฺจ วฏฺฏิกปาลํ คเหตฺวา’’ติ วุตฺตํ. ปุริมนเยเนวาติ ปุริมสฺมึ อุปาทานิยสุตฺเต ¶ วุตฺตนเยเนว. ตถา วิเนตพฺพานํ ปุคฺคลานํ อชฺฌาสยวเสน หิ อิเมสํ สุตฺตานํ เอวํ วจนํ เอวํ เทสนา. เอส นโย อิโต ปเรสุปิ.
สํโยชนสุตฺตทฺวยวณฺณนา นิฏฺิตา.
๕-๖. มหารุกฺขสุตฺตทฺวยวณฺณนา
๕๕-๕๖. โอชํ อภิหรนฺตีติ รสหรณิโย วิย ปุริสสฺส สรีเร รุกฺขมูลานิ รุกฺขสฺส ปถวีอาโปรเส อุปริ อาโรเปนฺติ. เตสํ ตถา อาโรปนํ ‘‘โอชายา’’ติอาทินา วิภาเวติ. หตฺถสตุพฺเพธมสฺสาติ หตฺถสตุพฺเพโธ, หตฺถสตํ อุพฺพิทฺธสฺสปิ. เอตฺถาติ เอติสฺสํ วฏฺฏกถายํ. กมฺมาโรหนนฺติ กมฺมปจฺจโย.
ปุน เอตฺถาติ เอติสฺสํ วิวฏฺฏกถายํ. วฏฺฏทุกฺขํ นาเสตุกามสฺส ทฬฺหํ อุปฺปนฺนสํเวคาณํ สนฺธาย ‘‘กุทฺทาโล วิยา’’ติ อาห. ตโต นิพฺพตฺติตาณํ สมาธิปจฺฉิยา ิตํ นิสฺสาย ปวตฺเตตพฺพวิปสฺสนารมฺภาณํ. รุกฺขจฺเฉทนผรสุ วิยาติ เอวํภูตสฺส วิปสฺสนา เอกนฺตโต วฏฺฏจฺเฉทาย โหติเยวาติ อาห ‘‘รุกฺขสฺส…เป… มนสิกโรนฺตสฺส ปฺา’’ติ. ตตฺถ กมฺมฏฺานนฺติ วิปสฺสนากมฺมฏฺานํ. ตํ จตุพฺพิธววตฺถานวเสน วีสติ ปถวีโกฏฺาสา, ทฺวาทส อาโปโกฏฺาสา, จตฺตาโร เตโชโกฏฺาสา, ฉ วาโยโกฏฺาสาติ ทฺเวจตฺตาลีสาย โกฏฺาเสสุ. วิฺาณสฺส จาติ อิติ-สทฺโท อาทิอตฺโถ ปการตฺโถ จ. เตน ภูตรูปานิ วิฺาณสมฺปยุตฺตธมฺเม จ สงฺคณฺหาติ. สตฺตสุ สปฺปาเยสุ ยสฺส อลภนฺตสฺส กมฺมฏฺานํ วิภูตํ หุตฺวา น อุปฏฺาติ, ตํ สนฺธายาห ‘‘อฺตรํ สปฺปาย’’นฺติ. เสสํ สุวิฺเยฺยเมว.
มหารุกฺขสุตฺตทฺวยวณฺณนา นิฏฺิตา.
๗. ตรุณรุกฺขสุตฺตวณฺณนา
๕๗-๕๙. ปลิมชฺเชยฺยาติ ¶ ¶ อลฺลกรณวเสน ปริโต ปาฬึ พนฺเธยฺย. ตถา กโรนฺโต ยสฺมา จ ตตฺถ ติณคจฺฉาทีนํ มูลสนฺตานคฺคหเณน ตํ านํ โสเธติ นาม, ตสฺมา วุตฺตํ ‘‘โสเธยฺยา’’ติ. ปํสุนฺติ อสฺส ปวฑฺฒการกํ, อาคนฺตุกํ ปํสุนฺติ อตฺโถ. ทเทยฺยาติ ปกฺขิเปยฺย. เตนาห ‘‘ถทฺธ’’นฺติอาทิ. วุตฺตนเยเนวาติ ‘‘รุกฺขํ นาเสตุกาโม ปุริโส วิยา’’ติอาทินา ปฺจมสุตฺเต วุตฺตนเยน. อฏฺมนวมานิ อุตฺตานตฺถาเนว วุตฺตนยตฺตา.
ตรุณรุกฺขสุตฺตวณฺณนา นิฏฺิตา.
๑๐. นิทานสุตฺตวณฺณนา
๖๐. พหุวจนวเสนาติ กุรู นาม ชานปทิโน ราชกุมารา, เตสํ นิวาโส เอโกปิ ชนปโท รุฬฺหีวเสน ‘‘กุรู’’ติ เอวํ พหุวจนวเสน. ยตฺถ ภควโต วสโนกาสภูโต โกจิ วิหาโร น โหติ, ตตฺถ เกวลํ โคจรคามกิตฺตนํ นิทานกถาย ปกติ ยถา ‘‘สกฺเกสุ วิหรติ เทวทหํ นาม สกฺยานํ นิคโม’’ติ. ‘‘อายสฺมา’’ติ วา ‘‘เทวานํ ปิโย’’ติ วา ภวนฺติ วา ปิยสมุทาหาโร เอโสติ อาห ‘‘อายสฺมาติ ปิยวจนเมต’’นฺติ. ตยิทํ ปิยวจนํ คารววเสน วุจฺจตีติ อาห ‘‘ครุวจนเมต’’นฺติ. อติทูรํ อจฺจาสนฺนํ อติสมฺมุขา อติปจฺฉโต อุปริวาโต อุนฺนตปฺปเทโสติ อิเม ฉ นิสชฺชโทสา. นีลปีตโลหิโตทาตมฺชิฏฺปภสฺสรวเสน ฉพฺพณฺณานํ.
กุลสงฺคหตฺถายาติ กุลานุทฺทยตาวเสน กุลานุคฺคณฺหนตฺถาย. สหสฺสภณฺฑิกํ นิกฺขิปนฺโต วิย ภิกฺขาปฏิคฺคณฺหเนน เตสํ อภิวาทนาทิสมฺปฏิจฺฉเนน จ ปฺุาภิสนฺทสฺส ชนเนน. ปฏิสมฺมชฺชิตฺวาติ อนฺเตวาสิเกหิ สมฺมฏฺฏฺานํ สกฺกจฺจการิตาย ปุน สมฺมชฺชิตฺวา. อุภยนฺตโต ปฏฺาย มชฺฌนฺติ อาทิโต ปฏฺาย เวทนํ, ชรามรณโต ปฏฺาย จ เวทนํ ปาเปตฺวา สมฺมสนมาห. ติกฺขตฺตุนฺติ ‘‘อาทิโต ปฏฺาย อนฺต’’นฺติอาทินา ¶ วุตฺตจตุราการุปสํหิเต ตโย วาเร. เตน ทฺวาทสกฺขตฺตุํ สมฺมสนมาห. อมฺหากํ ภควตา คมฺภีรภาเวเนว กถิตตฺตา เสสพุทฺเธหิปิ เอวเมว กถิโตติ ธมฺมนฺวเย ตฺวา วุตฺตํ ‘‘สพฺพพุทฺเธหิ…เป… กถิโต’’ติ.
ปมาณาติกฺกเมติ อปริมาณตฺเถ ‘‘ยาวฺจิทํ เตน ภควตา’’ติอาทีสุ (ที. นิ. ๑.๓) วิย. อติเรกภาวโชตโน หิ ยํ ยาว-สทฺโท. เตนาห ‘‘อติคมฺภีโรติ อตฺโถ’’ติ. อวภาสติ ¶ ขายติ อุปฏฺาติ าณสฺส. ตถา อุปฏฺานฺหิ สนฺธาย ‘‘ทิสฺสตี’’ติ วุตฺตํ. นนุ เอส ปฏิจฺจสมุปฺปาโท เอกนฺตคมฺภีโรว, อถ กสฺมา คมฺภีราวภาสตา โชติตาติ? สจฺจเมตํ, เอกนฺตคมฺภีรตาทสฺสนตฺถเมว ปนสฺส คมฺภีราวภาสคฺคหณํ, ตสฺมา อฺตฺถ ลพฺภมานํ จาตุโกฏิกํ พฺยติเรกมุเขน นิทสฺเสตฺวา ตเมวสฺส เอกนฺตคมฺภีรตํ วิภาเวตุํ ‘‘เอกํ หี’’ติอาทิ วุตฺตํ. เอตํ นตฺถีติ อคมฺภีโร อคมฺภีราวภาโส จาติ เอตํ ทฺวยํ นตฺถิ. เตน ยถาทสฺสิเต จาตุโกฏิเก ปจฺฉิมา เอกโกฏิ ลพฺภตีติ ทสฺเสติ. เตนาห ‘‘อยํ หี’’ติอาทิ.
เยหิ คมฺภีรภาเวหิ ปฏิจฺจสมุปฺปาโท ‘‘คมฺภีโร’’ติ วุจฺจติ, เต จตูหิ อุปมาหิ อุลฺลิงฺเคนฺโต ‘‘ภวคฺคคฺคหณายา’’ติอาทิมาห. ยถา ภวคฺคคฺคหณตฺถํ หตฺถํ ปสาเรตฺวา คเหตุํ น สกฺกา ทูรภาวโต, เอวํ สงฺขาราทีนํ อวิชฺชาทิปจฺจยสมฺภูตสมุทาคตตฺโถ ปกติาเณน คเหตุํ น สกฺกา. ยถา สิเนรุํ ภินฺทิตฺวา มิฺชํ ปพฺพตรสํ ปากติกปุริเสน นีหริตุํ น สกฺกา, เอวํ ปฏิจฺจสมุปฺปาทคเต ธมฺมตฺถาทิเก ปกติาเณน ภินฺทิตฺวา วิภชฺช ปฏิวิชฺฌนวเสน ชานิตุํ น สกฺกา. ยถา มหาสมุทฺทํ ปกติปุริสสฺส พาหุทฺวยวเสน ปารํ ตริตุํ น สกฺกา. เอวํ เวปุลฺลฏฺเน มหาสมุทฺทสทิสํ ปฏิจฺจสมุปฺปาทํ ปกติาเณน เทสนาวเสน ปริหริตุํ น สกฺกา. ยถา ปถวึ ปริวตฺเตตฺวา ปากติกปุริสสฺส ปถโวชํ คเหตุํ น สกฺกา, เอวํ อิตฺถํ อวิชฺชาทโย สงฺขาราทีนํ ปจฺจยา โหนฺตีติ เตสํ ปฏิจฺจสมุปฺปาทสภาโว ปากติกาเณน นีหริตฺวา คเหตุํ น สกฺโกติ, เอวํ จตุพฺพิธคมฺภีรตาวเสน จตสฺโส อุปมา โยเชตพฺพา. ปากติกาณวเสน จายมตฺถโยชนา กตา ทิฏฺสจฺจานํ ตตฺถ ปฏิเวธสพฺภาวโต, ตถาปิ ยสฺมา สาวกานํ ปจฺเจกพุทฺธานฺจ ตตฺถ สปฺปเทสเมว ¶ าณํ, พุทฺธานํเยว นิปฺปเทสํ. ตสฺมา วุตฺตํ ‘‘พุทฺธวิสยํ ปฺห’’นฺติ.
มาติ ปฏิเสเธ นิปาโต. สฺวายํ ‘‘อุตฺตานกุตฺตานโก วิย ขายตี’’ติ วจนํ สนฺธาย วุตฺโตติ อาห ‘‘มา ภณีติ อตฺโถ’’ติ. อุสฺสาเทนฺโตติ ปฺาวเสน อุกฺกํสนฺโตติ อตฺโถ. อปสาเทนฺโตติ นิพฺภจฺฉนฺโต, นิคฺคณฺหนฺโตติ อตฺโถ. เตนาติ มหาปฺภาเวน.
ตตฺถาติ เถรสฺส สติปิ อุตฺตานภาเว ปฏิจฺจสมุปฺปาทสฺส อฺเสํ คมฺภีรภาเว. สุโภชนรสปุฏฺสฺสาติ สุนฺทเรน โภชนรเสน โปสิตสฺส. กตโยคสฺสาติ นิพฺพุทฺธปโยเค กตปริจยสฺส. มลฺลปาสาณนฺติ มลฺเลหิ มหาพเลเหว ขิปิตพฺพปาสาณํ. กุหึ อิมสฺส ภาริยฏฺานนฺติ กสฺมึ ปสฺเส อิมสฺส ปาสาณสฺส ครุตรปเทโสติ ตสฺส สลฺลหุกภาวํ ทีเปนฺโต วทติ.
ติมิรปิงฺคเลเนว ¶ ทีเปนฺติ ตสฺส มหาวิปฺผารภาวโต. เตนาห ‘‘ตสฺส กิรา’’ติอาทิ. ปกฺกุถตีติ ปกฺกุถนฺตํ วิย ปริวตฺตติ ปริโต วตฺตติ. ลกฺขณวจนฺเหตํ. ปิฏฺิยํ สกลิกอฏฺิกา ปิฏฺิปตฺตํ. กายูปปนฺนสฺสาติ มหตา กาเยน อุเปตสฺส, มหากายสฺสาติ อตฺโถ. ปิฺฉ วฏฺฏีติ ปิฺฉ กลาโป. สุปณฺณวาตนฺติ นาคคฺคหณาทีสุ ปกฺขปปฺโผฏนวเสน อุปฺปชฺชนกวาตํ.
‘‘ปุพฺพูปนิสฺสยสมฺปตฺติยา’’ติอาทินา อุทฺทิฏฺการณานิ วิตฺถารโต วิวริตุํ ‘‘อิโต กิรา’’ติอาทิ วุตฺตํ. ตตฺถ อิโตติ อิโต ภทฺทกปฺปโต. สตสหสฺสิเมติ สตสหสฺสเม. หํสวตี นาม นครํ อโหสิ ชาตนครํ. ธุรปตฺตานีติ พาหิรปตฺตานิ, ยานิ ทีฆตมานิ.
กนิฏฺภาตาติ เวมาติกภาตา กนิฏฺโ ยถา อมฺหากํ ภควโต นนฺทตฺเถโร. พุทฺธานฺหิ สโหทรา ภาตโร นาม น โหนฺติ. ตตฺถ เชฏฺา ตาว นุปฺปชฺชนฺติ, กนิฏฺานํ ปน อสมฺภโว เอว. โภคนฺติ วิภวํ. อุปสนฺโตติ โจรชนิตสงฺโขภวูปสเมน อุปสนฺโต ชนปโท.
ทฺเว ¶ สาฏเก นิวาเสตฺวาติ สาฏกทฺวยเมว อตฺตโน กายปริหาริยํ กตฺวา, อิตรํ สพฺพสมฺภารํ อตฺตนา โมเจตฺวา.
ปตฺตคฺคหณตฺถนฺติ อนฺโตปกฺขิตฺตอุณฺหโภชนตฺตา ปตฺตสฺส อปราปรํ หตฺเถ ปริวตฺเตนฺตสฺส สุเขน ปตฺตคฺคหณตฺถํ. อุตฺตริสาฏกนฺติ อตฺตโน อุตฺตริยํ สาฏกํ. เอตานิ ปากฏฏฺานานีติ เอตานิ ยถาวุตฺตานิ ภควโต เทสนาย ปากฏานิ พุทฺเธ พุทฺธสาวเก จ อุทฺทิสฺส เถรสฺส ปฺุกรณฏฺานานิ, ปจฺเจกพุทฺธํ ปน โพธิสตฺตฺจ อุทฺทิสฺส เถรสฺส ปฺุกรณฏฺานานิ พหูนิเยว.
ปฏิสนฺธึ คเหตฺวาติ อมฺหากํ โพธิสตฺตสฺส ปฏิสนฺธิคฺคหณทิวเสเยว ปฏิสนฺธึ คเหตฺวา.
อุคฺคหนํ ปาฬิยา อุคฺคณฺหนํ, สวนํ อตฺถสวนํ, ปริปุจฺฉนํ คณฺิฏฺาเนสุ อตฺถปริปุจฺฉนํ, ธารณํ ปาฬิยา ปาฬิอตฺถสฺส จ จิตฺเต ปนํ. สพฺพฺเจตํ อิธ ปฏิจฺจสมุปฺปาทวเสน เวทิตพฺพํ, สพฺพสฺสปิ พุทฺธวจนสฺส วเสนาติปิ วฏฺฏติ. โสตาปนฺนานฺจ…เป… อุปฏฺาติ ตตฺถ สมฺโมหวิคเมน ‘‘ยํ กิฺจิ สมุทยธมฺมํ, สพฺพํ ตํ นิโรธธมฺม’’นฺติ อตฺตปจฺจกฺขวเสน อุปฏฺานโต ¶ . นามรูปปริจฺเฉโทติ สห ปจฺจเยน นามรูปสฺส ปริจฺฉิชฺช อวโพโธ. จตูหีติ ธมฺมคมฺภีราทีหิ จตูหิ คมฺภีรตาหิ สพฺพาปิ คมฺภีรตา.
สาวเกหิ เทสิตา เทสนาปิ ปน สตฺถุ เอว เทสนาติ อาห ‘‘มยา ทินฺนนเย ตฺวา’’ติ. ‘‘เสกฺเขน นาม นิพฺพานํ สพฺพากาเรน ปฏิวิทฺธํ น โหตี’’ติ น ตสฺส คมฺภีรตาติ ตสฺส คมฺภีรสฺส อุปาทานสฺส คมฺภีรตา วิย สุฏฺุ ทิฏฺา นาม โหติ. ตสฺมา อาห ‘‘อิทํ นิพฺพานเมว คมฺภีรํ, ปจฺจยากาโร ปน อุตฺตานโก ชาโต’’ติ. นิพฺพานฺหิ สพฺเพปิ อเสกฺขา สพฺพโส ปฏิวิชฺฌนฺติ นิปฺปเทสตฺตา, ปจฺจยาการํ ปน สมฺมาสมฺพุทฺธาเยว อนวเสสโต ปฏิวิชฺฌนฺติ, น อิตเร. ตสฺมา ปจฺจยวเสน ‘‘อิทํ อปรทฺธ’’นฺติ วุตฺตํ เถรํ อปสาเทนฺเตน. ตเมว หิสฺส อนวเสสโต ปฏิเวธาภาวํ วิภาเวตุํ ‘‘อถ กสฺมา’’ติอาทิ วุตฺตํ. อสติปิ ธมฺมโต เภเท สํโยชนตฺถอนุสยตฺถวเสน ปน เตสํ ลพฺภมานเภทํ คเหตฺวา ‘‘อิเม จตฺตาโร กิเลเส’’ติ วุตฺตํ. อฺโ หิ เตสํ พนฺธนตฺโถ, อฺโ ถามคมนฏฺโติ. เอส นโย เสเสสุปิ. อิติ อิเมสํ กิเลสานํ อปฺปหีนตฺตา ตถารูปํ อุปนิสฺสยสมฺปทํ ¶ อภาวยโตว อนุตฺตานเมว ธมฺมํ อุตฺตานนฺติ น วตฺตพฺพเมวาติ อธิปฺปาโย. จตฺตาริ อฏฺ โสฬส วา อสงฺขฺเยยฺยานีติ อิทํ มหาโพธิสตฺตานํ สนฺตาเน โพธิปริปาจกธมฺมานํ ติกฺขมชฺฌิมมุทุภาวสิทฺธกาลวิเสสทสฺสนํ, ตฺจ โข มหาภินีหารโต ปฏฺายาติ วทนฺติ. เอเตหีติ ยถาวุตฺตพุทฺธสาวกอคฺคสาวกปจฺเจกพุทฺธสมฺมาสมฺพุทฺธานํ วิเสสาธิคเมหิ. ปจฺจนีกนฺติ ปฏิกฺกูลํ วิรุทฺธํ. สพฺพถา ปจฺจยาการปฏิเวโธ นาม สมฺมาสมฺโพธิยาธิคโม เอวาติ วุตฺตํ ‘‘ปจฺจยาการํ ปฏิวิชฺฌิตุํ วายมนฺตสฺเสวา’’ติ. นวหิ อากาเรหีติ อุปฺปาทาทีหิ นวหิ ปจฺจยากาเรหิ. วุตฺตฺเหตํ ปฏิสมฺภิทายํ (ปฏิ. ม. ๑.๔๕) –
‘‘อวิชฺชาสงฺขารานํ อุปฺปาทฏฺิติ จ ปวตฺตฏฺิติ จ นิมิตฺตฏฺิติ จ อายูหนฏฺิติ จ สํโยคฏฺิติ จ ปลิโพธฏฺิติ จ สมุทยฏฺิติ จ เหตุฏฺิติ จ ปจฺจยฏฺิติ จ, อิเมหิ นวหากาเรหิ อวิชฺชา ปจฺจโย, สงฺขารา ปจฺจยสมุปฺปนฺนา’’ติอาทิ.
ตตฺถ นวหากาเรหีติ นวหิ ปจฺจยภาวูปคมเนหิ อากาเรหิ. อุปฺปชฺชติ เอตสฺมา ผลนฺติ อุปฺปาโท, ผลุปฺปตฺติยา การณภาโว. สติ จ อวิชฺชาย สงฺขารา อุปฺปชฺชนฺติ, นาสติ, ตสฺมา อวิชฺชา สงฺขารานํ อุปฺปาโท โหติ. ตถา อวิชฺชาย สติ สงฺขารา ปวตฺตนฺติ จ นิมิยนฺติ จ. ยถา จ ภวาทีสุ ขิปนฺติ, เอวํ เตสํ อวิชฺชา ปจฺจโย โหติ, ตถา อายูหนฺติ ผลุปฺปตฺติยา ฆเฏนฺติ สํยุชฺชนฺติ อตฺตโน ผเลน. ยสฺมึ สนฺตาเน สยํ อุปฺปนฺนา, ตํ ¶ ปลิพุนฺธนฺติ ปจฺจยนฺตรสมวาเย อุทยนฺติ อุปฺปชฺชนฺติ, หิโนติ จ สงฺขารานํ การณภาวํ อุปคจฺฉติ. ปฏิจฺจ อวิชฺชํ สงฺขารา อยนฺติ ปวตฺตนฺตีติ เอวํ อวิชฺชาย สงฺขารานํ การณภาวูปคมนวิเสสา อุปฺปาทาทโย เวทิตพฺพาติ. อุปฺปาทฏฺิตีติ จ ติฏฺติ เอเตนาติ ิติ, การณํ. อุปฺปาโท เอว ิติ อุปฺปาทิติ. เอส นโย เสเสสุปิ. อิทฺจ ปจฺจยาการทสฺสนํ ยถา ปุริเมหิ มหาโพธิมูเล ปวตฺติตํ, ตถา อมฺหากํ ภควตาปิ ปวตฺติตนฺติ อจฺฉริยเวคาภิหตา ทสสหสฺสิโลกธาตุ สงฺกมฺปิ สมฺปกมฺปีติ ทสฺเสนฺโต ‘‘ทิฏฺมตฺเต’’ติอาทิมาห.
เอตสฺส ธมฺมสฺสาติ เอตสฺส ปฏิจฺจสมุปฺปาทสฺิตสฺส ธมฺมสฺส. โส ปน ยสฺมา อตฺถโต เหตุปฺปภวานํ เหตุ. เตนาห ‘‘เอตสฺส ปจฺจยธมฺมสฺสา’’ติ ¶ . ชาติอาทีนํ ชรามรณปจฺจยตายาติ อตฺโถ. นามรูปปริจฺเฉโท ตสฺส จ ปจฺจยปริคฺคโห น ปมาภินิเวสมตฺเตน โหติ, อถ โข ตตฺถ อปราปรํ าณุปฺปตฺติสฺิเตน อนุ อนุ พุชฺฌเนน. ตทุภยภาวํ ปน ทสฺเสนฺโต ‘‘าตปริฺาวเสน อนนุพุชฺฌนา’’ติ อาห. นิจฺจสฺาทีนํ ปชหนวเสน ปวตฺตมานา วิปสฺสนาธมฺเม ปฏิวิชฺฌติ เอว นาม โหติ ปฏิปกฺขวิกฺขมฺภเนน ติกฺขวิสทภาวาปตฺติโต, ตทธิฏฺานภูตา จ ตีรณปริฺา อริยมคฺโค จ ปริฺาปหานาภิสมยวเสน ปวตฺติยา ตีรณปฺปหานปริฺาสงฺคโห จาติ ตทุภยปฏิเวธาภาวํ ทสฺเสนฺโต ‘‘ตีรณปฺปหานปริฺาวเสน อปฺปฏิวิชฺฌนา’’ติ อาห. ตนฺตํ วุจฺจติ ปฏวีนนตฺถํ ตนฺตวาเยติ ตนฺตํ อาวฺฉิตฺวา ปสาริตสุตฺตวฏฺฏิตํ นียตีติ กตฺวา, ตํ ปน ตนฺตากุลตาย นิทสฺสนภาเวน อากุลเมว คหิตนฺติ อาห ‘‘ตนฺตํ วิย อากุลชาตา’’ติ. สงฺเขปโต วุตฺตมตฺถํ วิตฺถารโต ทสฺเสนฺโต ‘‘ยถา นามา’’ติอาทิ วุตฺตํ. สมาเนตุนฺติ ปุพฺเพนาปรํ สมํ กตฺวา อาเนตุํ, อวิสมํ อุชุํ กาตุนฺติ อตฺโถ. ตนฺตเมว วา อากุลํ ตนฺตากุลํ, ตนฺตากุลํ วิย ชาตา ภูตา ตนฺตากุลกชาตา. มชฺฌิมํ ปฏิปทํ อนุปคนฺตฺวา อนฺตทฺวยปกฺขนฺเทน ปจฺจยากาเร ขลิตฺวา อากุลพฺยากุลา โหนฺติ, เตเนว อนฺตทฺวยปกฺขนฺเทน ตํตํทิฏฺิคฺคาหวเสน ปริพฺภมนฺตา อุชุกํ ธมฺมฏฺิติตนฺตํ ปฏิวิชฺฌิตุํ น ชานนฺติ. เตนาห ‘‘น สกฺโกนฺติ ปจฺจยาการํ อุชุํ กาตุ’’นฺติ. ทฺเว โพธิสตฺเตติ ปจฺเจกโพธิสตฺตมหาโพธิสตฺเต. อตฺตโน ธมฺมตายาติ อตฺตโน สภาเวน, ปโรปเทเสน วินาติ อตฺโถ. ตตฺถ ตตฺถ คุฬกชาตนฺติ ตสฺมึ ตสฺมึ าเน ชาตคุฬกํ ปิณฺฑิสุตฺตํ. ตโต เอว คณฺิพทฺธนฺติ วุตฺตํ. ปจฺจเยสุ ปกฺขลิตฺวาติ อนิจฺจทุกฺขานตฺตาทิสภาเวสุ ปจฺจยธมฺเมสุ นิจฺจาทิภาววเสน ปกฺขลิตฺวา. ปจฺจเย อุชุํ กาตุํ อสกฺโกนฺโตติ ตสฺเสว นิจฺจาทิคาหสฺส อวิสฺสชฺชนโต ปจฺจยธมฺมนิมิตฺตํ อตฺตโน ทสฺสนํ อุชุํ กาตุํ อสกฺโกนฺโต อิทํสจฺจาภินิเวสกายคนฺถวเสน ¶ คณฺิกชาตา โหนฺตีติ อาห ‘‘ทฺวาสฏฺิ…เป… คณฺิพทฺธา’’ติ.
เย หิ เกจิ สมณา วา พฺราหฺมณา วา สสฺสตทิฏฺิอาทิ ทิฏฺิโย นิสฺสิตา อลฺลีนา, วินนโต กุลาติ อิตฺถิลิงฺควเสน ลทฺธนามสฺส ตนฺตวายสฺส ¶ คณฺิกํ นาม อากุลภาเวน อคฺคโต วา มูลโต วา ทุวิฺเยฺยาวยวํ ขลิตพนฺธสุตฺตนฺติ อาห ‘‘กุลาคณฺิกํ วุจฺจติ เปสการกฺชิยสุตฺต’’นฺติ. สกุณิกาติ วฏฺฏจาฏกสกุณิกา. สา หิ รุกฺขสาขาสุ โอลมฺพนกุลาวกา โหติ. ตฺหิ สา กุลาวกํ ตโต ตโต ติณหีราทิเก อาเนตฺวา ตถา ตถา วินนฺธติ, ยถา เตสํ เปสการกฺชิยสุตฺตํ วิย อคฺเคน วา อคฺคํ, มูเลน วา มูลํ สมาเนตุํ วิเวเจตุํ วา น สกฺกา. เตนาห ‘‘ยถา’’ติอาทิ. ตทุภยมฺปีติ กุลาคณฺิกนฺติ วุตฺตํ กฺชิยสุตฺตํ กุลาวกฺจ. ปุริมนเยเนวาติ ‘‘เอวเมว สตฺตา’’ติอาทินา ปุพฺเพ วุตฺตนเยเนว.
กามํ มฺุชปพฺพชติณานิ ยถาชาตานิปิ ทีฆภาเวน ปติตฺวา อรฺฏฺาเน อฺมฺํ วินนฺธิตฺวา อากุลานิ หุตฺวา ติฏฺนฺติ, ตานิ ปน ตถา ทุพฺพิเวจิยานิ ยถา รชฺชุภูตานีติ ทสฺเสตุํ ‘‘ยถา หี’’ติอาทิ วุตฺตํ. เสสเมตฺถ เหฏฺา วุตฺตนยเมว.
อปาโยติ อเยน สุเขน, สุขเหตุนา วา วิรหิโต. ทุกฺขสฺส คติภาวโตติ อปายิกสฺส ทุกฺขสฺส ปวตฺติฏฺานภาวโต. สุขสมุสฺสยโตติ ‘‘อพฺภุทยโต วินิปติตตฺตา’’ติ วิรูปํ นิปติตตฺตา ยถา เตนตฺตภาเวน สุขสมุสฺสโย น โหติ, เอวํ นิปติตตฺตา. อิตโรติ สํสาโร นนุ ‘‘อปาย’’นฺติอาทินา วุตฺโตปิ สํสาโร เอวาติ? สจฺจเมตํ, นิรยาทีนํ ปน อธิมตฺตทุกฺขภาวทสฺสนตฺถํ อปายาทิคฺคหณํ โคพลิพทฺทาเยน อยมตฺโถ เวทิตพฺโพ. ขนฺธานฺจ ปฏิปาฏีติ ปฺจนฺนํ ขนฺธานํ เหตุผลภาเวน อปราปรุปฺปตฺติ. อพฺโภจฺฉินฺนํ วตฺตมานาติ อวิจฺเฉเทน ปวตฺตมานา.
ตํ สพฺพมฺปีติ ตํ ‘‘อปาย’’นฺติอาทินา วุตฺตํ สพฺพํ อปายทุกฺขฺเจว วฏฺฏทุกฺขฺจ. มหาสมุทฺเท วาตกฺขิตฺตา นาวา วิยาติ อิทํ ปริพฺภมนฏฺานสฺส มหนฺตภาวทสฺสนตฺถฺเจว ปริพฺภมนสฺส อนวตฺติตทสฺสนตฺถฺจ เวทิตพฺพํ. เสสํ วุตฺตนยเมว.
นิทานสุตฺตวณฺณนา นิฏฺิตา.
ทุกฺขวคฺควณฺณนา นิฏฺิตา.
๗. มหาวคฺโค
๑. อสฺสุตวาสุตฺตวณฺณนา
๖๑. ‘‘อสฺสุตวา’’ติ ¶ ¶ โสตทฺวารานุสาเรน อุปธาริตํ, อุปธารณํ วา สุตํ อสฺส อตฺถีติ สุตวา, ตปฺปฏิกฺเขเปน น สุตวาติ อสฺสุตวา. วา-สทฺโท จายํ ปสํสายํ, อติสยสฺส วา โพธนโก, ตสฺมา ยสฺส ปสํสิตํ, อติสเยน วา สุตํ อตฺถิ, โส ‘‘สุตวา’’ติ สํกิเลสวิทฺธํสนสมตฺโถ ปริยตฺติธมฺมปริจโย ‘‘ตํ สุตฺวา ตถตฺตาย ปฏิปตฺติ จ สุตวา’’ติ อิมินา ปเทน ปกาสิโต. อถ วา โสตพฺพยุตฺตํ สุตฺวา กตฺตพฺพนิปฺผตฺตึ สุณีติ สุตวา. ตปฺปฏิกฺเขเปน น สุตวาติ อสฺสุตวา. เตนาหุ โปราณา ‘‘อาคมาธิคมาภาวา, เยฺโย อสฺสุตวา อิตี’’ติ. ตถา จาห ‘‘ขนฺธธาตุ…เป… วินิจฺฉยรหิโต’’ติ. ตตฺถ วาจุคฺคตกรณํ อุคฺคโห, ตตฺถ ปริปุจฺฉนํ ปริปุจฺฉา, กุสเลหิ สห โจทนาปริหรณวเสน วินิจฺฉยสฺส การณํ วินิจฺฉโย. ปุถูนนฺติ พหูนํ. กิเลสาทีนํ กิเลสาภิสงฺขารานํ วิตฺถาเรตพฺพํ ปฏิสมฺภิทามคฺคนิทฺเทเสสุ (มหานิ. ๕๑, ๙๔) อาคตนเยน. อนฺธปุถุชฺชโน คหิโต ‘‘นาลํ นิพฺพินฺทิตุ’’นฺติอาทิวจนโต. อาสนฺนปจฺจกฺขวาจี อิทํ-สทฺโทติ อาห ‘‘อิมสฺมินฺติ ปจฺจุปฺปนฺนปจฺจกฺขกายํ ทสฺเสตี’’ติ. จตูสุ มหาภูเตสุ นิยุตฺโตติ จาตุมหาภูติโก. ยถา ปน มหามตฺติกาย นิพฺพตฺตํ มตฺติกามยํ, เอวมยํ จตูหิ มหาภูเตหิ นิพฺพตฺโต ‘‘จตุมหาภูตมโย’’ติ วุตฺตํ. นิพฺพินฺเทยฺยาติ นิพฺพินฺทนมฺปิ อาปชฺเชยฺย. นิพฺพินฺทนา นาม อุกฺกณฺนา อนภิรติภาวโตติ วุตฺตํ ‘‘อุกฺกณฺเยฺยา’’ติ. วิรชฺเชยฺยาติ วีตราโค ภเวยฺย. เตนาห ‘‘น รชฺเชยฺยา’’ติ. วิมุจฺเจยฺยาติ อิธ ปน อจฺจนฺตาย วิมุจฺจนํ อธิปฺเปตนฺติ อาห ‘‘มุจฺจิตุกาโม ภเวยฺยา’’ติ. จตูหิ จ รูปชนกปจฺจเยหิ อาคโต จโยติ, อาจโย, วุทฺธิ. จยโต อปกฺกโมติ อปจโย, ปริหานิ. อาทานนฺติ คหณํ, ปฏิสนฺธิยา นิพฺพตฺติ. เภโทติ ขนฺธานํ เภโท. โส หิ กเฬวรสฺส นิกฺเขโปติ วุตฺโตติ อาห ‘‘นิกฺเขปนนฺติ เภโท’’ติ.
ปฺายนฺตีติ ปการโต ายนฺติ. รูปํ ปริคฺคเหตุํ ปริคฺคณฺหนวเสนปิ รูปํ อาลมฺพิตุํ. อยุตฺตรูปํ กตฺวา ตณฺหาทีหิ ปริคฺคเหตุํ อรูปํ ปริคฺคณฺหิตุํ ยุตฺตรูปํ ¶ กโรติ เตสํ ภิกฺขูนํ สปฺปายภาวโต. เตนาห ‘‘กสฺมา’’ติอาทิ. นิกฺกฑฺฒนฺโตติ ตโต คาหโต นีหรนฺโต.
มนายตนสฺเสว ¶ นามํ, น สมาธิปฺตฺตีนํ ‘‘จิตฺตํ ปฺฺจ ภาวยํ (สํ. นิ. ๑.๒๓, ๑๙๒; เปฏโก. ๒๒; มิ. ป. ๑.๙.๙), จิตฺโต คหปตี’’ติอาทีสุ (ธ. ป. อฏฺ. ๗๔) วิย. จิตฺตีกาตพฺพภูตํ วตฺถุ เอตสฺสาติ จิตฺตวตฺถุ, ตสฺส ภาโว จิตฺตวตฺถุตา, เตน การเณน จิตฺตภาวมาห. จิตฺตโคจรตายาติ จิตฺตวิจิตฺตวิสยตาย. สมฺปยุตฺตธมฺมจิตฺตตายาติ ราคาทิสทฺธาทิสมฺปยุตฺตธมฺมวเสน จิตฺตสภาวตฺตา. เตน จิตฺตตาย จิตฺตตฺตมาห. วิชานนฏฺเนาติ พุชฺฌนฏฺเน. อชฺโฌสิตนฺติ อชฺโฌสาภูตาย ตณฺหาย คหิตํ. เตนาห ‘‘ตณฺหายา’’ติอาทิ. ปรามสิตฺวาติ ธมฺมสภาวํ อนิจฺจตาทึ อติกฺกมิตฺวา ปรโต นิจฺจาทิโต อามสิตฺวา. อฏฺสตนฺติ อฏฺาธิกํ สตํ. นว มานาติ เสยฺยสฺส ‘‘เสยฺโยหมสฺมี’’ติอาทินา อาคตา นววิธมานา. พฺรหฺมชาเล อาคตา สสฺสตวาทาทโย ทฺวาสฏฺิทิฏฺิโย. เอวนฺติ วุตฺตากาเรน. ยสฺมา ตณฺหามานทิฏฺิคฺคาหวเสน ปุถุชฺชเนน ทฬฺหคฺคาหํ คหิตํ, ตสฺมา โส ตตฺถ นิพฺพินฺทิตุํ นิพฺพิทาาณํ อุปฺปาเทตุํ น สมตฺโถ.
ภิกฺขเวติ เอตฺถ อิติ-สทฺโท อาทิอตฺโถ, เตน ‘‘วร’’นฺติ เอวมาทิกํ สงฺคณฺหาติ. อิทํ อนุสนฺธิวจนํ ‘‘กสฺมา อาหา’’ติ กเถตุกามตาย การณํ ปุจฺฉติ. เตนาห ‘‘ปมํ หี’’ติอาทิ. อสฺสุตวตา ปุถุชฺชเนน. เตนาติ ภควตา. อยุตฺตรูปํ กตํ ‘‘นิพฺพินฺเทยฺยา’’ติอาทินา อาทีนวสฺส วิภาวิตตฺตา. อรูเป ปน ตถา อาทีนวสฺส อวิภาวิตตฺตา วุตฺตํ ‘‘อรูปํ ปริคฺคเหตุํ ยุตฺตรูป’’นฺติ, ยุตฺตรูปํ วิย กตนฺติ อธิปฺปาโย. คาโหติ ตณฺหามานทิฏฺิคฺคาโห. ‘‘นิกฺขมิตฺวา อรูปํ คโต’’ติ อิทํ ภควตา อาทีนวํ ทสฺเสตฺวา รูเป คาโห ปฏิกฺขิตฺโต, น อรูเป, ตสฺมา ‘‘กาตพฺโพ นุ โข โส ตตฺถา’’ติ มิจฺฉาคณฺหนฺตานํ โส ตโต รูปโต นิกฺขมิตฺวา อรูปํ คโต วิย โหตีติ กตฺวา วุตฺตํ. ติฏฺมานนฺติ ติฏฺนฺตํ. ‘‘อาปชฺชิตฺวา วิย โหตี’’ติ สภาเวน ปวตฺตมานํ ‘‘ปมวเย’’ติอาทินา รูปสฺส เภทํ วยาทีหิ วิภชิตฺวา ทสฺเสติ.
ปาทสฺส อุทฺธรเณติ ยถา ปิตสฺส ปาทสฺส อุกฺขิปเน. อติหรณนฺติ ยถาอุทฺธตํ ยถาฏฺิตฏฺานํ อติกฺกมิตฺวา หรณํ. วีติหรณนฺติ อุทฺธโต ¶ ปาโท ยถาฏฺิตํ ปาทํ ยถา น ฆฏฺเฏติ, เอวํ โถกํ ปสฺสโต ปริณาเมตฺวา หรณํ. โวสฺสชฺชนนฺติ ตถา ปรปาทํ วีติสาเรตฺวา ภูมิยํ นิกฺขิปนตฺถํ อโวสฺสชฺชนํ. สนฺนิกฺเขปนนฺติ โวสฺสชฺเชตฺวา ภูมิยํ สมํ นิกฺขิปนํ ปนํ. สนฺนิรุชฺฌนนฺติ นิกฺขิตฺตสฺส สพฺพโส นิรุชฺฌนํ อุปฺปีฬนํ. ตตฺถ ตตฺเถวาติ ตสฺมึ ตสฺมึ ปมวยาทิเก เอว. อวธารเณน เตสํ โกฏฺาสนฺตรสงฺกมนาภาวมาห. โอธีติ ภาโว, ปพฺพนฺติ สนฺธิ. ปมวยาทโย เอว เหตฺถ โอธิ ปพฺพนฺติ จ อธิปฺเปตา. ปฏปฏายนฺตาติ ‘‘ปฏปฏา’’อิติ ¶ กโรนฺตา วิย, เตน เนสํ ปวตฺติกฺขณสฺส อิตฺตรตํ ทสฺเสติ. เอตนฺติ เอตํ รูปธมฺมานํ ยถาวุตฺตํ ตตฺถ ตตฺเถว ภิชฺชนํ เอวํ วุตฺตปฺปการเมว. วฏฺฏิปฺปเทสนฺติ วฏฺฏิยา ปุลกํ พรหํ. ตฺหิ วฏฺฏิยา ปุลกํ อนติกฺกมิตฺวาว สา ทีปชาลา ภิชฺชติ. ปเวณิสมฺพนฺธวเสนาติ สนฺตติวเสน.
รตฺตินฺติ รตฺติยํ. ภุมฺมตฺเถ เหตํ อุปโยควจนํ. เอวํ ปน อตฺโถ น คเหตพฺโพ อนุปฺปนฺนสฺส นิโรธาภาวโต. ปุริมปเวณิโตติ รูเป วุตฺตปเวณิโต. อเนกานิ จิตฺตโกฏิสตสหสฺสานิ อุปฺปชฺชนฺตีติ วุตฺตมตฺถํ เถรวาเทน ทีเปตุํ ‘‘วุตฺตมฺปิ เจต’’นฺติอาทิ วุตฺตํ. อฑฺฒจูฬนฺติ โถเกน อูนํ อุปฑฺฒํ, ตสฺส ปน อุปฑฺฒํ อธิการโต วาหสตสฺสาติ วิฺายติ. ‘‘อฑฺฒจุทฺทส’’นฺติ เกจิ, ‘‘อฑฺฒจตุตฺถ’’นฺติ อปเร. ‘‘สาธิกํ ทิยฑฺฒสตํ วาหา’’ติ ทฬฺหํ กตฺวา วทนฺตีติ วีมํสิตพฺพํ. จตุนาฬิโก ตุมฺโพ. มหารฺตาย ปวทฺธํ วนํ ปวนนฺติ อาห ‘‘ปวเนติ มหาวเน’’ติ. ตนฺติ ปมํ คหิตสาขํ. อยมตฺโถติ อยํ ภูมึ อโนตริตฺวา ิตสาขาย เอว คหณสงฺขาโต อตฺโถ. เอตทตฺถเมว หิ ภควา ‘‘อรฺเ’’ติ วตฺวาปิ ‘‘ปวเน’’ติ อาห.
อรฺมหาวนํ วิยาติ อรฺฏฺาเน พฺรหารฺเ วิย. อารมฺมโณลมฺพนนฺติ อารมฺมณสฺส อวลมฺพนํ. น วตฺตพฺพํ อารมฺมณปจฺจเยน วินา อนุปฺปชฺชนโต. เอกชาติยนฺติ รูปาทินีลาทิเอกสภาวํ. ‘‘ทิสฺสติ, ภิกฺขเว, อิมสฺส จาตุมหาภูติกสฺส กายสฺส อาจโยปิ อปจโยปี’’ติ วทนฺเตน รูปโต นีหริตฺวา อรูเป คาโห ปติฏฺาปิโต นาม, ‘‘วรํ, ภิกฺขเว, อสฺสุตวา ปุถุชฺชโน’’ติอาทึ วทนฺเตน อรูปโต นีหริตฺวา รูเป คาโห ปติฏฺาปิโต นาม.
นนฺติ ¶ คาหํ. อุภยโตติ รูปโต จ อรูปโต จ. หริสฺสามีติ นีหริสฺสามิ. ปริวตฺเตตฺวาติ มนฺตํ ชปฺปิตฺวา. กณฺเณ ธุเมตฺวาติ กณฺเณ ธเมตฺวา. อสฺสาติ วิสสฺส. นิมฺมเถตฺวาติ นิมฺมทฺทิตฺวา, นีหริตฺวาติ อธิปฺปาโย.
มคฺโคติ โลกุตฺตรมคฺโค. ‘‘นิพฺพินฺท’’นฺติ อิมินา พลววิปสฺสนา กถิตา.
อสฺสุตวาสุตฺตวณฺณนา นิฏฺิตา.
๒. ทุติยอสฺสุตวาสุตฺตวณฺณนา
๖๒. ปจฺจยภาเวน ¶ สุขเวทนาย หิตนฺติ สุขเวทนิยํ. เตนาห ‘‘สุขเวทนาย ปจฺจย’’นฺติ. ปจฺจยภาโว จ อุปนิสฺสยโกฏิยา, น สหชาตโกฏิยา. เตนาห ‘‘นนุ จา’’ติอาทิ. ชวนเวทนายาติ ชวนจิตฺตสหคตาย เวทนาย. ตํ สนฺธายาติ ตํ อุปนิสฺสยปจฺจยตํ สนฺธาย. เอตนฺติ เอตํ ‘‘สุขเวทนาย ปจฺจย’’นฺติ วจนํ วุตฺตํ. เอเสว นโยติ อิมินา ‘‘นนุ จ โสตสมฺผสฺโส สุขเวทนาย ปจฺจโย น โหตี’’ติ เอวมาทึ อติทิสติ. โส สมฺผสฺโส ชาติ อุปฺปตฺติฏฺานํ เอตสฺสาติ ตชฺชาติกํ, เวทยิตํ. ตํ ปน ยสฺมา ตสฺส ผสฺสสฺส อนุจฺฉวิกเมว โหติ, ตสฺมา ตสฺสารุปฺปํ ตสฺส ผสฺสสฺส อนุรูปนฺติ จ อตฺโถ วุตฺโต. วุตฺตนเยนาติ ‘‘สุขเวทนาย ปจฺจโย’’ติอาทินา วุตฺตวิธิอนุสาเรน. อธรารณิยํ อุตฺตรารณิยา มนฺตนวเสน ฆฏฺฏนํ อิว สงฺฆฏฺฏนํ ผสฺเสน ยุคคฺคาโห, ตสฺส ปน ฆฏฺฏนสฺส นิรนฺตรปฺปวตฺติยา ปิณฺฑิตภาโว อิธ สโมธานํ, น เกสฺจิ ทฺวินฺนํ ติณฺณํ วา สหาวฏฺานนฺติ วุตฺตํ ‘‘สงฺฆฏฺฏนสมฺปิณฺฑเนนาติ อตฺโถ’’ติ. อคฺคิจุณฺโณติ วิปฺผุลิงฺคํ. วตฺถูติ จกฺขาทิวตฺถุ วิสยสงฺฆฏฺฏนโต. ลพฺภมาโนว ธมฺโม สงฺฆฏฺฏนํ วิย คยฺหตีติ วุตฺตํ ‘‘สงฺฆฏฺฏนํ วิย ผสฺโส’’ติ. อุสฺมาธาตุ วิย เวทนา ทุกฺขสภาวตฺตา.
ทุติยอสฺสุตวาสุตฺตวณฺณนา นิฏฺิตา.
๓. ปุตฺตมํสูปมสุตฺตวณฺณนา
๖๓. วุตฺตนยเมวาติ ¶ เหฏฺา อาหารวคฺคสฺส ปมสุตฺเต วุตฺตนยเมว. ลาภสกฺกาเรนาติ ลาภสกฺการสงฺขาตาย อฏฺุปฺปตฺติยาติ เกจิ. ลาภสกฺกาเร วา อฏฺุปฺปตฺติยาติ อปเร. โย หิ ลาภสกฺการนิมิตฺตํ ปจฺจเยสุ เคเธน ภิกฺขูนํ อปจฺจเวกฺขิตปริโภโค ชาโต, ตํ อฏฺุปฺปตฺตึ กตฺวา ภควา อิมํ เทสนํ นิกฺขิปิ. ยมกมหาเมโฆติ เหฏฺา โอลมฺพนอุปริอุคฺคมนวเสน สตปฏลสหสฺสปฏโล ยุคฬมหาเมโฆ.
ติฏฺนฺติ เจว ภควติ กตฺถจิ นิพทฺธวาสํ วสนฺเต, จาริกมฺปิ คจฺฉนฺเต อนุพนฺธนฺติ จ. ภิกฺขูนมฺปิ เยภุยฺเยน กปฺปสตสหสฺสํ ตโต ภิยฺโยปิ ปูริตทานปารมิสฺจยตฺตา ตทา มหาลาภสกฺกาโร อุปฺปชฺชตีติ วุตฺตํ ‘‘เอวํ ภิกฺขุสงฺฆสฺสปี’’ติ. สกฺกโตติ สกฺการปฺปตฺโต. ครุกโตติ ครุการปฺปตฺโต. มานิโตติ พหุมโต มนสา ปิยายิโต จ. ปูชิโตติ มาลาทิปูชาย เจว จตุปจฺจยาภิปูชาย จ ปูชิโต. อปจิโตติ อปจายนปฺปตฺโต. ยสฺส หิ จตฺตาโร ¶ ปจฺจเย สกฺกตฺวา สุอภิสงฺขเต ปณีตปณีเต อุปเนนฺติ, โส สกฺกโต. ยสฺมึ ครุภาวํ ปจฺจุปฏฺเปตฺวา เทนฺติ, โส ครุกโต. ยํ มนสา ปิยายนฺติ พหุมฺนฺติ, โส พหุมโต. ยสฺส สพฺพเมตํ ปูชาวเสน กโรนฺติ, โส ปูชิโต. ยสฺส อภิวาทนปจฺจุฏฺานฺชลิกมฺมาทิวเสน ปรมนิปจฺจการํ กโรนฺติ, โส อปจิโต. ภควติ ภิกฺขุสงฺเฆ จ โลโก เอวํ ปฏิปนฺโน. เตน วุตฺตํ ‘‘เตน โข ปน สมเยน…เป… ปริกฺขาราน’’นฺติ (อุทา. ๑๔; สํ. นิ. ๒.๗๐). ลาภคฺคยสคฺคปฺปตฺตนฺติ ลาภสฺส จ ยสสฺส จ อคฺคํ อุกฺกํสํ ปตฺตํ.
ปมาหารวณฺณนา
อสฺสาติ ภควโต. ธมฺมสภาวจินฺตาวเสน ปวตฺตํ สโหตฺตปฺปาณํ ธมฺมสํเวโค. ธุวปฏิเสวนฏฺานฺเหตํ สตฺตานํ, ยทิทํ อาหารปริโภโค, ตสฺมา น ตตฺถ อปจฺจเวกฺขณมตฺเตน ปาราชิกํ ปฺเปตุํ สกฺกาติ อธิปฺปาโย. อาหาราติ ‘‘ปจฺจยา’’ติอาทินา ปุพฺเพ อาหาเรสุ วุตฺตวิธึ สนฺธาย อาห ‘‘อาหารา’’ติอาทิ. อิทานิ ตตฺถ กตฺตพฺพํ อตฺถวณฺณนํ สนฺธาย ‘‘เหฏฺา วุตฺตตฺถเมวา’’ติ วุตฺตํ.
อาทีนวนฺติ ¶ โทสํ. ชายาติ ภริยา. ปตีติ ภตฺตา. อเปกฺขาสทฺทา เจเต ปิตาปุตฺตสทฺทา วิย, ปาฬิยํ ปน อา-การสฺส รสฺสตฺตํ สานุนาสิกฺจ กตฺวา วุตฺตํ ‘‘ชายมฺปติกา’’ติ. สมฺมา ผลํ วหตีติ สมฺพลํ, สุขาวหนฺติ อตฺโถ. ตถา หิ ตํ ‘‘ปเถ หิตนฺติ ปาเถยฺย’’นฺติ วุจฺจติ. มคฺคสฺส กนฺตารปริยาปนฺนตฺตา วุตฺตํ ‘‘กนฺตารภูตํ มคฺค’’นฺติ. ทุลฺลภตาย ตํ อุทกํ ตตฺถ ตาเรตีติ กนฺตารํ, นิรุทกํ มหาวนํ. รุฬฺหีวเสน อิตรมฺปิ มหาวนํ ตถา วุจฺจตีติ อาห ‘‘โจรกนฺตาร’’นฺติอาทิ. ปรราชูนํ เวริอาทีนฺจ วเสน สปฺปฏิภยมฺปิ อรฺํ เอตฺเถว สงฺคหํ คจฺฉตีติ วุตฺตํ ‘‘ปฺจวิธ’’นฺติ.
ฆนฆนฏฺานโตติ มํสสฺส พหลพหลํ ถูลถูลํ หุตฺวา ิตฏฺานโต. ‘‘ตาทิสฺหิ มํสํ คเหตฺวา สุกฺขาปิตํ วลฺลูรํ. สูเล อาวุนิตฺวา ปกฺกมํสํ สูลมํสํ. วิรฬจฺฉายายํ นิสีทึสุ คนฺตุํ อสมตฺโถ หุตฺวา. โควตกุกฺกุรวตเทวตายาจนาทีหีติ โควตกุกฺกุรวตาทิวตจรเณหิ เจว เทวตายาจนาทีหิ ปณิธิกมฺเมหิ จ มหนฺตํ ทุกฺขํ อนุภูตํ.
ยสฺมา ปน สาสเน สมฺมาปฏิปชฺชนฺตสฺส ภิกฺขุโน อาหารปริโภคสฺส โอปมฺมภาเวน เตสํ ชายมฺปติกานํ ปุตฺตมํสปริโภโค อิธ ภควตา อานีโต, ตสฺมาสฺส นานากาเรหิ โอปมฺมตฺตํ ¶ วิภาเวตุํ ‘‘เตสํ โส ปุตฺตมํสาหาโร’’ติอาทิ อารทฺธํ. ตตฺถ สชาติมํสตายาติ สมานชาติกมํสภาเวน, มนุสฺสมํสภาเวนาติ อตฺโถ. มสุสฺสมํสฺหิ กุลปฺปสุตมนุสฺสานํ อมนฺุํ โหติ อปริจิตภาวโต คารยฺหภาวโต จ, ตโต เอว าติอาทิมํสตายาติอาทิ วุตฺตํ. ตรุณมํสตายาติอาทิ ปน สภาวโต อนภิสงฺขารโต จ อมนฺุาติ กตฺวา วุตฺตํ. อธูปิตตายาติ อธูปิตภาวโต. มชฺฌตฺตภาเวเยว ิตา. ตโต เอว นิจฺฉนฺทราคปริโภเค ิตาติ วุตฺตํ กนฺตารโต นิตฺถรณชฺฌาสยตาย. อิทานิ เย จ เต อนปนีตาหาโร, น ยาวทตฺถปริโภโค วิคตมจฺเฉรมลตา สมฺโมหาภาโว อายตึ ตตฺถ ปตฺถนาภาโว สนฺนิธิการาภาโว อปริจฺจชนมทตฺถาภาโว อหีฬนา อวิวาทปริโภโค จาติ อุปมายํ ลพฺภมานา ปการวิเสสา, เต ตถา นีหริตฺวา อุปเมยฺเย โยเชตฺวา ทสฺเสตุํ ‘‘น ¶ อฏฺินฺหารุจมฺมนิสฺสิตฏฺานานี’’ติอาทิ วุตฺตํ. ตํ การณนฺติ ตํ เตสํ ชายมฺปตีนํ ยาวเทว กนฺตารนิตฺถรณตฺถาย ปุตฺตมํสปริโภคสงฺขาตํ การณํ.
นิสฺสนฺทปาฏิกุลฺยตํ ปจฺจเวกฺขนฺโตปิ กพฬีการาหารํ ปริวีมํสติ. ยถา เต ชายมฺปติกาติอาทิปิ โอปมฺมสํสนฺทนํ. ‘‘ปริภฺุชิตพฺโพ อาหาโร’’ติ ปทํ อาเนตฺวา สมฺพนฺธิตพฺพํ. เอส นโย อิโต ปเรสุปิ. อปฏิกฺขิปิตฺวาติ อนปเนตฺวา. วฏฺฏเกน วิย กุกฺกุเฏน วิย จาติ วิสทิสูทาหรณํ. โอธึ อทสฺเสตฺวาติ มหนฺตคฺคหณวเสน โอธึ อกตฺวา. สีเหน วิยาติ สทิสูทาหรณํ. โส กิร สปทานเมว ขาทติ.
อคธิตอมุจฺฉิตาทิภาเวน ปริภฺุชิตพฺพโต ‘‘อมจฺฉรายิตฺวา’’ติอาทิ วุตฺตํ. อพฺภนฺตเร อตฺตา นาม อตฺถีติ ทิฏฺิ อตฺตูปลทฺธิ, ตํสหคเตน สมฺโมเหน อตฺตา อาหารํ ปริภฺุชตีติ. สติสมฺปชฺวเสนปีติ ‘‘อสิเต ปีเต ขายิเต สายิเต สมฺปชานการี โหตี’’ติ เอตฺถ วุตฺตสติสมฺปชฺวเสนปิ.
‘‘อโห วต มยํ…เป… ลเภยฺย’’นฺติ ปตฺถนํ วา, ‘‘หิยฺโย วิย…เป… น ลทฺธ’’นฺติ อนุโสจนํ วา อกตฺวาติ โยชนา.
‘‘สนฺนิธึ น อกํสุ, ภูมิยํ วา นิขณึสุ, อคฺคินา วา ฌาปยึสู’’ติ น-การํ อาเนตฺวา โยชนา. เอวํ สพฺพตฺถ.
ปิณฺฑปาตํ วา อหีเฬนฺเตน ทายกํ วา อหีเฬนฺเตน ปริภฺุชิตพฺโพติ โยชนา. ส ปตฺตปาณีติ ¶ โส ปตฺตหตฺโถ. นาวชานิยาติ น อวชานิยา. อติมฺตีติ อติกฺกมิตฺวา มฺติ, อวชานาตีติ อตฺโถ.
‘‘ตีหิ ปริฺาหิ ปริฺาเต’’ติ วตฺวา ตาหิ กพฬีการาหารสฺส ปริชานนวิธึ ทสฺเสนฺโต ‘‘กถ’’นฺติอาทิมาห. ตตฺถ สวตฺถุกวเสนาติ สสมฺภารวเสน, สภาวโต ปน รูปาหรณํ โอชมตฺตํ โหติ. อิทฺหิ กพฬีการาหารสฺส ลกฺขณํ. กามํ รสารมฺมณํ ชิวฺหาปสาเท ปฏิหฺติ, เตน ปน อวินาภาวโต สมฺปตฺตวิสยคาหิตาย จ ชิวฺหาปสาทสฺส ‘‘โอชฏฺมกรูปํ กตฺถ ปฏิหฺตี’’ติ วุตฺตํ. ตสฺสาติ ชิวฺหาปสาทสฺส ¶ . อิเม ธมฺมาติ อิเม ยถาวุตฺตภูตุปาทายธมฺมา. ตนฺติ รูปขนฺธํ. ปริคฺคณฺหโตติ ปริคฺคณฺหนฺตสฺส. อุปฺปนฺนา ผสฺสปฺจมกา ธมฺมาติ สพฺเพปิ เย ยถานิทฺธาริตา, เตหิ สหปฺปวตฺตาว สพฺเพปิ อิเม. สรสลกฺขณโตติ อตฺตโน กิจฺจโต ลกฺขณโต จ. เตสํ นามรูปภาเวน ววตฺถปิตานํ ปฺจนฺนํ ขนฺธานํ ปจฺจโย วิฺาณํ. ‘‘ตสฺส สงฺขารา เตสํ อวิชฺชา’’ติ เอวํ อุทฺธํ อาโรหนวเสน ปจฺจยํ. อโธโอโรหนวเสน ปน สฬายตนาทิเก ปริเยสนฺโต อนุโลมปฏิโลมํ ปฏิจฺจสมุปฺปาทํ ปสฺสติ. สฬายตนาทโยปิ หิ รูปารูปธมฺมานํ ยถารหํ ปจฺจยภาเวน ววตฺถเปตพฺพาติ. ยาถาวโต ทิฏฺตฺตาติ ‘‘อิทํ รูปํ, เอตฺตกํ รูปํ, น อิโต ภิยฺโย, อิทํ นามํ, เอตฺตกํ นามํ, น อิโต ภิยฺโย’’ติ จ ยถาภูตํ ทิฏฺตฺตา. อนิจฺจานุปสฺสนา, ทุกฺขานุปสฺสนา, อนตฺตานุปสฺสนา, นิพฺพิทานุปสฺสนา, วิราคานุปสฺสนา, นิโรธานุปสฺสนา, ปฏินิสฺสคฺคานุปสฺสนาติ อิมาสํ สตฺตนฺนํ อนุปสฺสนานํ วเสน. โสติ กพฬีการาหาโร. ติลกฺขณ…เป… สงฺขาตายาติ อนิจฺจตาทีนํ ติณฺณํ ลกฺขณานํ ปฏิวิชฺฌนวเสน ลกฺขณวนฺตสมฺมสนวเสน จ ปวตฺตาณสงฺขาตาย. ปริฺาโต โหติ อนวเสสโต นามรูปสฺส าตตฺตา ตปฺปริยาปนฺนตฺตา จ อาหารสฺส. เตนาห ‘‘ตสฺมึ เยวา’’ติอาทิ. ฉนฺทราคาวกฑฺฒเนนาติ ฉนฺทราคสฺส ปชหเนน.
ปฺจ กามคุณา การณภูตา เอตสฺส อตฺถีติ ปฺจกามคุณิโก. เตนาห ‘‘ปฺจกามคุณสมฺภโว’’ติ. เอกิสฺสา ตณฺหาย ปริฺา เอกปริฺา. สพฺพสฺส ปฺจกามคุณิกสฺส ราคสฺส ปริฺา, สพฺพปริฺา. ตทุภยสฺสปิ มูลภูตสฺส อาหารสฺส ปริฺา มูลปริฺา. อิทานิ อิมา ติสฺโสปิ ปริฺาโย วิภาเคน ทสฺเสตุํ ‘‘โย ภิกฺขู’’ติอาทิ อารทฺธํ. ชิวฺหาทฺวาเร เอกรสตณฺหํ ปริชานาตีติ ชิวฺหาย รสํ สายิตฺวา อิติ ปฏิสฺจิกฺขติ ‘‘โย ยเมตฺถ รโส, โส วตฺถุกามวเสน โอชฏฺมกรูปํ โหติ ชิวฺหายตนํ ปสาโท. โส กึ นิสฺสิโต? จตุมหาภูตนิสฺสิโต. ตํสหชาโต วณฺโณ คนฺโธ รโส โอชา ชีวิตินฺทฺริยนฺติ อิเม ธมฺมา รูปกฺขนฺโธ นาม. โย ตสฺมึ รเส อสฺสาโท, อยํ รสตณฺหา. ตํสหคตา ¶ ผสฺสาทโย ธมฺมา จตฺตาโร อรูปกฺขนฺธา’’ติอาทิวเสน. สพฺพํ อฏฺกถายํ อาคตวเสน เวทิตพฺพํ. เตนาห ‘‘เตน ปฺจกามคุณิโก ราโค ปริฺาโตว โหตี’’ติ. ตตฺถ ¶ เตนาติ โย ภิกฺขุ ชิวฺหาทฺวาเร รสตณฺหํ ปริชานาติ, เตน. กถํ ปน เอกสฺมึ ทฺวาเร ตณฺหํ ปริชานโต ปฺจสุ ทฺวาเรสุ ราโค ปริฺาโต โหตีติ อาห ‘‘กสฺมา’’ติอาทิ. ตสฺสาเยวาติ ตณฺหาย เอว ตณฺหาสามฺโต เอกตฺตนยวเสน วุตฺตํ. ตตฺถาติ ปฺจสุ ทฺวาเรสุ. อุปฺปชฺชนโตติ รูปราคาทิภาเวน อุปฺปชฺชนโต. โลโภ เอว หิ ตณฺหายนฏฺเน ‘‘ตณฺหา’’ติปิ, รชฺชนฏฺเน ‘‘ราโค’’ติปิ วุจฺจติ. เตนาห ‘‘สาเยว หี’’ติอาทิ. อิทานิ วุตฺตเมวตฺถํ ‘‘ยถา’’ติอาทินา อุปมาย สมฺปิณฺเฑติ. ปฺจมคฺเค หนโตติ ปฺจสุ มคฺเคสุ สฺจริตฺตํ กโรนฺเตน มคฺคคามิโน หนนฺโต ‘‘มคฺเค หนโต’’ติ วุตฺโต.
สพฺยฺชเน ปิณฺฑปาตสฺิเต ภตฺตสมูเห มนฺุเ รูเป รูปสทฺทาทโย ลพฺภนฺติ, ตตฺถ ปฺจกามคุณราคสฺส สมฺภวํ ทสฺเสตุํ ‘‘กถ’’นฺติอาทิ วุตฺตํ. สติสมฺปชฺเน ปริคฺคเหตฺวาติ สพฺพภาคิเยน กมฺมฏฺานปริปาลเกน ปริคฺคเหตฺวา. นิจฺฉนฺทราคปริโภเคนาติ มคฺคาธิคมสิทฺเธน นิจฺฉนฺทราคปริโภเคน ปริภุตฺเต. โสติ กามคุณิโก ราโค.
ตสฺมึ สตีติ กพฬีการาหาเร สติ. ตสฺสาติ ปฺจกามคุณิกราคสฺส. อุปฺปตฺติโตติ อุปฺปชฺชนโต. น หิ อาหาราลาเภน ชิฆจฺฉาทุพฺพลฺยปเรตสฺส กามปริโภคิจฺฉา สมฺภวติ. อุปนิชฺฌานจิตฺตนฺติ ราควเสน อฺมฺํ โอโลกนจิตฺตํ.
นตฺถิ ตํ สํโยชนนฺติ ปฺจวิธมฺปิ อุทฺธมฺภาคิยสํโยชนํ สนฺธาย วุตฺตํ. เตนาห ‘‘เตน ราเคน…เป… นตฺถี’’ติ. เตนาติ กามราเคน. เอตฺตเกนาติ ยถาวุตฺตาย เทสนาย. กเถตุํ วฏฺฏตีติ อิมํ ปมาหารกถํ กเถนฺเตน ธมฺมกถิเกน.
ปมาหารวณฺณนา นิฏฺิตา.
ทุติยาหารวณฺณนา
ทุติเยติ ทุติเย อาหาเร. อุทฺทาลิตจมฺมาติ อุปฺปาฏิตจมฺมา, สพฺพโส อปนีตจมฺมาติ อตฺโถ. น สกฺโกติ ทุพฺพลภาวโต, ตถา หิ อิตฺถี ‘‘อพลา’’ติ วุจฺจติ. สิลากุฏฺฏาทีนนฺติ อาทิ-สทฺเทน อิฏฺกกุฏฺฏมตฺติกากุฏฺฏาทีนํ สงฺคโห. อุณฺณนาภีติ มกฺกฏกํ. สรพูติ ฆรโคฬิกา ¶ ¶ . อุจฺจาลิงฺคปาณกา นาม โลมสา ปาณกา. อากาสนิสฺสิตาติ อากาสจาริโน. ลฺุจิตฺวาติ อุปฺปาเฏตฺวา.
ติสฺโส ปริฺาติ เหฏฺา วุตฺตา าตปริฺาทโย ติสฺโส ปริฺา. ตมฺมูลกตฺตาติ ผสฺสมูลกตฺตา. เทสนา ยาว อรหตฺตา กถิตา สพฺพโส เวทนาสุ ปริฺาตาสุ กิเลสานํ เลสสฺสปิ อภาวโต.
ทุติยาหารวณฺณนา นิฏฺิตา.
ตติยาหารวณฺณนา
องฺคารกาสุนฺติ องฺคารราสึ. ผุณนฺตีติ อตฺตโน อุปริ สยเมว อากิรนฺตีติ อตฺโถ. เตนาห ‘‘นรา รุทนฺตา ปริทฑฺฒคตฺตา’’ติ. นราติ ปุริสาติ อตฺโถ, น มนุสฺสา. ภยฺหิ มํ วินฺทตีติ ภยสฺส วเสน กโรนฺโต ภยํ ลภติ นาม. สนฺตรมาโนวาติ สุฏฺุ ตรมาโน เอว หุตฺวา. โปริสํ วุจฺจติ ปุริสปฺปมาณํ, ตสฺมา อติเรกโปริสา ปุริสปฺปมาณโต อธิกา. เตนาห ‘‘ปฺจรตนปฺปมาณา’’ติ. อสฺสาติ กาสุยา. ตทภาเวติ เตสํ ชาลาธูมานํ อภาเว. อารกาวสฺสาติ อารกา เอว อสฺส.
องฺคารกาสุ วิย เตภูมกวฏฺฏํ เอกาทสนฺนํ อคฺคีนํ วเสน มหาปริฬาหโต. ชิวิ…เป… ปุถุชฺชโน เตหิ อคฺคีหิ ทหิตพฺพโต. ทฺเว พล…เป… กมฺมํ อนิจฺฉนฺตสฺเสว ตสฺส วฏฺฏทุกฺเข ปาตนโต. อายูหนูปกฑฺฒนานํ กาลเภโท น จินฺเตตพฺโพ เอกนฺตภาวิโน ผลสฺส นิปฺผาทิตตฺตาติ อาห ‘‘กมฺมํ หี’’ติอาทิ.
ผสฺเส วุตฺตนเยเนวาติ ตตฺถ ‘‘ผสฺโส สงฺขารกฺขนฺโธ’’ติ วุตฺตํ, อิธ ‘‘มโนสฺเจตนา สงฺขารกฺขนฺโธ’’ติ วตฺตพฺพํ. เสสํ วุตฺตนยเมวาติ. ‘‘ตณฺหาปจฺจยา อุปาทานํ, อุปาทานปจฺจยา ภโว’’ติ วจนโต มโนสฺเจตนาย ตณฺหา มูลการณนฺติ อาห ‘‘ตณฺหามูลกตฺตา มโนสฺเจตนายา’’ติ. เตนาห ‘‘น หี’’ติอาทิ. เกจิ ปน ยสฺมา มโนสฺเจตนาย ผลภูตํ เวทนํ ปฏิจฺจ ตณฺหา อุปฺปชฺชติ, ตสฺมา เอวํ วุตฺตนฺติ วทนฺติ.
ตติยาหารวณฺณนา นิฏฺิตา.
จตุตฺถาหารวณฺณนา
อนิฏฺปาปนวเสน ¶ ¶ ตํสมงฺคีปุคฺคลํ อาคจฺฉตีติ อาคุ, ปาปํ, ตํ จรติ สีเลนาติ อาคุจารี. เตนาห ‘‘ปาปจาริ’’นฺติ.
ราชา วิย กมฺมํ ปรมิสฺสรภาวโต. อาคุจารี ปุริโส วิย…เป… ปุถุชฺชโน ทุกฺขวตฺถุภาวโต. อาทินฺนปฺปหารวณานิ ตีณิ สตฺติสตานิ วิย ปุถุชฺชนสฺส อาตุรมานมหาทุกฺขปติฏฺํ ปฏิสนฺธิวิฺาณํ. เตนาห สตฺติ…เป… ทุกฺขนฺติ.
ตมฺมูลกตฺตาติ ปฏิสนฺธิวิฺาณมูลกตฺตา อิโต ปรํ ปวตฺตนามรูปสฺส.
จตุตฺถาหารวณฺณนา นิฏฺิตา.
ปุตฺตมํสูปมสุตฺตวณฺณนา นิฏฺิตา.
๔. อตฺถิราคสุตฺตวณฺณนา
๖๔. จตุตฺเถ โสติ โลโภ. รฺชนวเสนาติ รงฺคชาตํ วิย ตสฺส จิตฺตสฺส อนุรฺชนวเสน. นนฺทนวเสนาติ สปฺปีติกตาย อารมฺมณสฺส อภินนฺทนวเสน. ตณฺหายนวเสนาติ วิสยกตฺตุกามตาย วเสน. เอโก เอว หิ โลโภ ปวตฺติอาการวเสน ตถา วุตฺโต. ปติฏฺิตนฺติ ลทฺธสภาวํ. ตตฺถาติ วฏฺเฏ. อาหาเรติ เกจิ. วิฺาณนฺติ อภิสงฺขารวิฺาณํ. วิรุฬฺหนฺติ ผลนิพฺพตฺติยา วิรุฬฺหิปฺปตฺตํ. เตนาห ‘‘กมฺมํ ชวาเปตฺวา’’ติอาทิ. ตตฺถ ชวาเปตฺวาติ ผลํ คาหาเปตฺวา. อภิสงฺขารวิฺาณฺหิ อตฺตนา สหชาตานํ สหชาตาทิปจฺจเยหิ เจว อาหารปจฺจเยน จ ปจฺจโย หุตฺวา ตสฺส อตฺตโน ผลุปฺปาทเน สามตฺถิยตฺตา วิรุฬฺหิปฺปตฺตํ. เตนาห ‘‘กมฺมํ สนฺตาเน ลทฺธภาวํ วิรุฬฺหิปฺปตฺตฺจสฺส โหตี’’ติ. วฏฺฏกถา เอสาติ กตฺวา ‘‘ยตฺถาติ เตภูมกวฏฺเฏ ภุมฺม’’นฺติ วุตฺตํ. สพฺพตฺถาติ สพฺเพสุ. ปุริมปเท เอตํ ภุมฺมนฺติ ‘‘ยตฺถ ตตฺถา’’ติ อาคตํ เอตํ ภุมฺมวจนํ ปุริมสฺมึ ปุริมสฺมึ ปเท วิสยภูเต. ตฺหิ อารพฺภ เอตํ ‘‘ยตฺถ ตตฺถา’’ติ ภุมฺมวจนํ วุตฺตํ. อิมสฺมึ วิปากวฏฺเฏติ ปจฺจุปฺปนฺเน วิปากวฏฺเฏ. อายตึ วฏฺฏเหตุเก สงฺขาเร สนฺธาย วุตฺตํ ‘‘ยตฺถ อตฺถิ อายตึ ปุนพฺภวาภินิพฺพตฺตี’’ติ วจนโต ¶ . ปุนพฺภวาภินิพฺพตฺตีติ จ ปฏิสนฺธิ อธิปฺเปตาติ วุตฺตํ ¶ ‘‘ยตฺถ อตฺถิ อายตึ ปุนพฺภวาภินิพฺพตฺติ, อตฺถิ ตตฺถ อายตึ ชาติชรามรณ’’นฺติ. ชาตีติ เจตฺถ มาตุกุจฺฉิโต นิกฺขมนํ อธิปฺเปตํ. ยสฺมึ าเนติ ยสฺมึ การเณ สติ.
การณฺเจตฺถ สงฺขารา เวทิตพฺพา. เต หิ อายตึ ปุนพฺภวาภินิพฺพตฺติยา เหตู, ตณฺหาอวิชฺชาโย, กาลคติอาทโย จ กมฺมสฺส สมฺภารา. เกจิ ปน กิเลสวฏฺฏกมฺมคติกาลา จาติ อธิปฺปาเยน ‘‘กาลคติอาทโย จ กมฺมสฺส สมฺภารา’’ติ วทนฺติ. ตํตํภวปตฺถนาย ตถา ตถา คโต ติวิโธ ภโวว เตภูมกวฏฺฏํ. เตนาห ‘‘ยตฺถาติ เตภูมกวฏฺเฏ’’ติ. ตถา จาห ‘‘สสมฺภารกกมฺมํ ภเวสุ รูปํ สมุฏฺาเปตี’’ติ. รูปนฺติ อตฺตภาวํ.
สงฺขิปิตฺวาติ ตีสุ อกตฺวา วิฺาเณน เอกสงฺเขปํ กตฺวาติ อตฺโถ. เอโก สนฺธีติ เอโก เหตุผลสนฺธิ. วิปากวิธินฺติ สฬายตนาทิกํ เวทนาวสานํ วิปากวิธึ. ‘‘นามรูเปน สทฺธิ’’นฺติ ปทํ อาเนตฺวา สมฺพนฺโธ. นามรูเปนาติ วา สหโยเค กรณวจนํ. อิธ เอโก สนฺธีติ เอโก เหตุผลสนฺธิ. อายติภวสฺสาติ อายตึ อุปปตฺติภวสฺส. เตน เจตฺถ เอโก สนฺธิ เหตุผลสนฺธิ เวทิตพฺโพ.
ขีณาสวสฺส อคฺคมคฺคาธิคมนโตว ปวตฺตกมฺมสฺส มคฺเคน สหายเวกลฺลสฺส กตตฺตา อวิชฺชมานํ. สูริยรสฺมิสมนฺติ ตโต เอว วุตฺตนเยเนว อปฺปติฏฺิตสูริยรสฺมิสมํ. สาติ รสฺมิ. กายาทโยติ กายทฺวาราทโย. กตกมฺมนฺติ ปจฺจเยหิ กตภาวํ อุปาทาย วุตฺตํ, น กมฺมลกฺขณปตฺตโต. เตนาห ‘‘กุสลากุสลํ นาม น โหตี’’ติ. กิริยมตฺเตติ อวิปากธมฺมตฺตา กายิกาทิปโยคมตฺเต ตฺวา. อวิปากํ โหติ เตสํ อวิปากธมฺมตฺตา.
อตฺถิราคสุตฺตวณฺณนา นิฏฺิตา.
๕. นครสุตฺตวณฺณนา
๖๕. ปฺจมสุตฺเต ‘‘ปุพฺเพว เม, ภิกฺขเว, สมฺโพธา’’ติอาทิ เหฏฺา สํวณฺณิตเมวาติ อวุตฺตเมว สํวณฺเณตุํ ‘‘นามรูเป โข สตี’’ติ อารทฺโธ ¶ . ตตฺถ ทฺวาทสปทิเก ปฏิจฺจสมุปฺปาเท อิมสฺมึ สุตฺเต ยานิ ทฺเว ปทานิ อคฺคหิตานิ, เนสํ อคฺคหเณ การณํ ปุจฺฉิตฺวา วิสฺสชฺเชตุกาโม เตสํ คเหตพฺพการณํ ตาว ทสฺเสนฺโต ‘‘เอตฺถา’’ติอาทิมาห. ปจฺจกฺขภูตํ ปจฺจุปฺปนฺนํ ภวํ ปมํ คเหตฺวา ตทนนฺตรํ อนาคตสฺส ‘‘ทุติย’’นฺติ คหเณ อตีโต ตติโย โหตีติ ¶ อาห ‘‘อวิชฺชาสงฺขารา หิ ตติโย ภโว’’ติ. นนุ เจตฺถ อนาคตสฺส ภวสฺส คหณํ น สมฺภวติ ปจฺจุปฺปนฺนภววเสน อภินิเวสสฺส โชติตตฺตาติ? สจฺจเมตํ, การเณ ปน คหิเต ผลํ คหิตเมว โหตีติ ตถา วุตฺตนฺติ ทฏฺพฺพํ. อปิเจตฺถ อนาคโต อทฺธา อตฺถโต สงฺคหิโต เอว ยโต ‘‘นามรูปปจฺจยา สฬายตน’’นฺติอาทินา อนาคตทฺธสํคาหิตา เทสนา ปวตฺตา, จตุโวการวเสน วิฺาณปจฺจยา นามนฺติ วิเสโส อตฺถิ. ตสฺมา ‘‘ปฺจโวการวเสนา’’ติ วุตฺตํ. เตหีติ อวิชฺชาสงฺขาเรหิ อารมฺมณภูเตหิ. อยํ วิปสฺสนาติ อทฺธาปจฺจุปฺปนฺนวเสน อุทยพฺพยํ ปสฺสนฺตสฺส ปวตฺตวิปสฺสนา. น ฆฏียตีติ น สมิชฺฌติ. มหา…เป… อภินิวิฏฺโติ น ฆฏเน การณมาห, เหฏฺา คหิตตฺตา ปาฏิเยกฺกํ สมฺมสนียํ น โหตีติ อธิปฺปาโย.
อทิฏฺเสูติ อนวพุทฺเธสุ. จตุสจฺจสฺส อนุโพเธน น ภวิตพฺพนฺติ อาห ‘‘น สกฺกา พุทฺเธน ภวิตุ’’นฺติ. อิมินาติ มหาสตฺเตน. เตติ อวิชฺชาสงฺขารา. ภวอุปาทานตณฺหาวเสนาติ ภวอุปาทานตณฺหาทสฺสนวเสน. ทิฏฺาว ‘‘ตํสหคตา’’ติ สมานโยคกฺขมตฺตา. น ปรภาคํ ขเนยฺย อตฺตนา อิจฺฉิตสฺส คหิตตฺตา ปรภาเค อฺสฺส อภาวโต จ. เตนาห ‘‘กสฺสจิ นตฺถิตายา’’ติ. ปฏินิวตฺเตสีติ ปฏิสํหริ. ปฏินิวตฺตเน ปน การณํ ทสฺเสตุํ ‘‘ตเทต’’นฺติอาทิ วุตฺตํ. อภินฺนฏฺานนฺติ อขณิตฏฺานํ.
ปจฺจยโตติ เหตุโต, สงฺขารโตติ อตฺโถ. ‘‘กิมฺหิ นุ โข สติ ชรามรณํ โหตี’’ติอาทินา เหตุปรมฺปรวเสน ผลปรมฺปราย กิตฺตมานาย, กิมฺหิ นุ โข สติ วิฺาณํ โหตีติ จ วิจารณาย สงฺขาเร โข สติ วิฺาณสฺส วิเสสโต การณภูโต สงฺขาโร อคฺคหิโต, ตโต วิฺาณํ ปฏินิวตฺตติ นาม, น สพฺพปจฺจยโต. เตเนวาห ‘‘นามรูเป โข สติ วิฺาณํ โหตี’’ติ. กึ นาม เหตฺถ ¶ สหชาตาทิวเสเนว ปจฺจยภูตํ อธิปฺเปตํ, น กมฺมูปนิสฺสยวเสน ปจฺจุปฺปนฺนวเสน อภินิเวสสฺส โชติตตฺตา. อารมฺมณโตติ อวิชฺชาสงฺขารสงฺขาตอารมฺมณโต, อตีตภวสงฺขาตอารมฺมณโต. อตีตทฺธปริยาปนฺนา หิ อวิชฺชาสงฺขารา. ตโต ปฏินิวตฺตมานํ วิฺาณํ อตีตภโวปิ ปฏินิวตฺตติ นาม. อุภยมฺปีติ ปฏิสนฺธิวิฺาณํ วิปสฺสนาวิฺาณมฺปิ. นามรูปํ น อติกฺกมตีติ ปจฺจยภูตํ อารมฺมณภูตฺจ นามรูปํ น อติกฺกมติ เตน วินา อวตฺตนโต. เตนาห ‘‘นามรูปโต ปรํ น คจฺฉตี’’ติ. วิฺาเณ นามรูปสฺส ปจฺจเย โหนฺเตติ ปฏิสนฺธิวิฺาเณ นามรูปสฺส ปจฺจเย โหนฺเต. นามรูเป วิฺาณสฺส ปจฺจเย โหนฺเตติ นามรูเป ปฏิสนฺธิวิฺาณสฺส ปจฺจเย โหนฺเต. จตุโวการปฺจโวการภววเสน ยถารหํ โยชนา เวทิตพฺพา. ทฺวีสุปิ อฺมฺํ ปจฺจเยสุ โหนฺเตสูติ ¶ ปน ปฺจโวการภววเสน. เอตฺตเกนาติ เอวํ วิฺาณนามรูปานํ อฺมฺํ อุปตฺถมฺภวเสน ปวตฺติยา. ชาเยถ วา อุปปชฺเชถ วาติ ‘‘สตฺโต ชายติ อุปปชฺชตี’’ติ สมฺา โหติ วิฺาณนามรูปวินิมุตฺตสฺส สตฺตปฺตฺติยา อุปาทานภูตสฺส ธมฺมสฺส อภาวโต. เตนาห ‘‘อิโต หี’’ติอาทิ. เอตเทวาติ ‘‘วิฺาณํ นามรูป’’นฺติ เอตํ ทฺวยเมว.
อปราปรจุติปฏิสนฺธีหีติ อปราปรจุติปฏิสนฺธิทีปเกหิ ‘‘จวติ, อุปปชฺชตี’’ติ ทฺวีหิ ปเทหิ. ปฺจ ปทานีติ ‘‘ชาเยถ วา’’ติอาทีนิ ปฺจ ปทานิ. นนุ ตตฺถ ปมตติเยหิ จตุตฺถปฺจมานิ อตฺถโต อภินฺนานีติ? สจฺจํ, วิฺาณนามรูปานํ อปราปรุปฺปตฺติทสฺสนตฺถํ เอวํ วุตฺตํ. เตนาห ‘‘อปราปรจุติปฏิสนฺธีหี’’ติ. เอตฺตาวตาติ วุตฺตเมวตฺถนฺติ โย ‘‘เอตฺตาวตา’’ติ ปเทน ปุพฺเพ วุตฺโต, ตเมว ยถาวุตฺตมตฺถํ ‘‘ยทิท’’นฺติอาทินา นิยฺยาเตนฺโต ปุน วตฺวา. อนุโลมปจฺจยาการวเสนาติ ปจฺจยธมฺมทสฺสนปุพฺพกปจฺจยุปฺปนฺนธมฺมทสฺสนวเสน. ปจฺจยธมฺมานฺหิ อตฺตโน ปจฺจยุปฺปนฺนสฺส ปจฺจยภาโว อิทปฺปจฺจยตา ปจฺจยากาโร, โส จ ‘‘อวิชฺชาปจฺจยา สงฺขารา’’ติอาทินา วุตฺโต สงฺขารุปฺปตฺติยา อนุโลมนโต อนุโลมปจฺจยากาโร, ตสฺส วเสน.
อาปโตติ ¶ ปริขาคตอุทกโต. ทฺวารสมฺปตฺติยา ตตฺถ วสนฺตานํ ปเวสนนิคฺคมนผาสุตาย อุปโภคปริโภควตฺถุสมฺปตฺติยา สรีรจิตฺตสุขตาย นครสฺส มนฺุตาติ วุตฺตํ ‘‘สมนฺตา …เป… รมณีย’’นฺติ. ปุพฺเพ สฺุภาเวน อรฺสทิสํ หุตฺวา ิตํ ชนวาสํ กโรนฺเต นครสฺส ลกฺขณปฺปตฺตํ โหตีติ วุตฺตํ ‘‘ตํ อปเรน สมเยน อิทฺธฺเจว อสฺส ผีตฺจา’’ติ.
‘‘ปุพฺเพว โข ปนสฺส กายกมฺมํ วจีกมฺมํ อาชีโว จ สุปริสุทฺโธ’’ติ วจนโต ตีหิ วิรตีหิ สทฺธึ ปุพฺพภาคมคฺโคปิ อฏฺงฺคิกโวหารํ ลทฺธุํ อรหตีติ วุตฺตํ ‘‘อฏฺงฺคิกสฺส วิปสฺสนามคฺคสฺสา’’ติ. วิปสฺสนาย จิณฺณนฺเตติ วิปสฺสนาย สฺจริตตาย ตตฺถ ตตฺถ ตาย วิปสฺสนาย ตีริเต ปริเยสิเต. โลกุตฺตรมคฺคทสฺสนนฺติ อนุมานาทิวเสน โลกุตฺตรมคฺคสฺส ทสฺสนํ. ตถา หิ นิพฺพานนครสฺส ทสฺสนํ ทฏฺพฺพํ. ทิฏฺกาโลติ อธิคมวเสน ทิฏฺกาโล. มคฺคผลวเสน อุปฺปนฺนา ปโรปณฺณาส อนวชฺชธมฺมา, ปจฺจเวกฺขณาณํ ปน เตสํ ววตฺถาปกํ. ยาเปตฺวาติ จราเปตฺวา.
อวตฺตมานกฏฺเนาติ พุทฺธสฺุเ โลเก กสฺสจิ สนฺตาเน อปฺปวตฺตนโตว อุปฺปาทาทิวเสน วตฺตมานวเสน. ตถา หิ ภควา ‘‘อนุปฺปนฺนสฺส มคฺคสฺส อุปฺปาเทตา, อสฺชาตสฺส สฺชเนตา’’ติอาทิเกหิ ¶ โถมิโต. ปุพฺพเกหิ มเหสีหิ ปฏิปนฺโน หิ อริยมคฺโค อิตเรหิ อนฺตรา เกหิจิ อวฬฺชิโตติ วุตฺตํ ‘‘อวฬฺชนฏฺเน ปุราณมคฺโค’’ติ. ฌานสฺสาเทนาติ ฌานสุเขน ฌานปีติยา. สุภิกฺขํ ปณีตธมฺมามตตาย ติตฺติอาวหํ. ปุปฺผิตํ อุปโสภิตํ. ยาว ทสสหสฺสจกฺกวาเฬติ วุตฺตํ ‘‘เอกิสฺสา โลกธาตุยา’’ติ ปริจฺฉินฺนพุทฺธเขตฺตตฺตา. ตสฺส อตฺถิตาย หิ ปริจฺเฉโท อตฺถิ. เอตสฺมึ อนฺตเรติ เอตสฺมึ โอกาเส.
นครสุตฺตวณฺณนา นิฏฺิตา.
๖. สมฺมสสุตฺตวณฺณนา
๖๖. ฉฏฺเ อสฺสาติ ภควโต. สณฺหสุขุมธมฺมปริทีปนโต สุขุมา. ตีหิ ลกฺขเณหิ องฺกิยตฺตา ติลกฺขณาหตา, อนิจฺจาทิลกฺขณปริทีปินีติ อตฺโถ. อริยธมฺมาธิคมสฺส อุปนิสฺสยภูเตน เหตุนา สเหตุกา. ติเหตุกปฏิสนฺธิปฺาย ปาฏิหาริยปฺาย จ อตฺถิตาย ปฺวนฺโต ¶ น เกวลํ อชฺฌตฺติกองฺคสมฺปตฺติเยว, พาหิรงฺคสมฺปตฺติปิ เนสมตฺถีติ ทสฺเสตุํ ‘‘สินิทฺธานี’’ติอาทิ วุตฺตํ. อพฺภนฺตรนฺติ อชฺฌตฺตํ. ปจฺจยสมฺมสนนฺติ ปจฺจยุปฺปนฺนานํ ปจฺจยวีมํสํ.
อารมฺภานุรูปา อนุสนฺธิ ยถานุสนฺธิ. น คตาติ น สมฺปตฺตา. อสมฺภินฺนปทนฺติ อโวมิสฺสกปทํ, อฺตฺถ เอวํ อนาคตํ วากฺยนฺติ อตฺโถ. เตนาห ‘‘อฺตฺถ หิ เอวํ วุตฺตํ นาม นตฺถี’’ติ. เอวนฺติ ‘‘เตนหานนฺทา’’ติ เอกวจนํ, ‘‘สุณาถ มนสิ กโรถา’’ติ พหุวจนํ กตฺวา วุตฺตํ นาม นตฺถีติ อตฺโถ. เกจิ ปน ‘‘เตนหานนฺทา’’ติ อิธาปิ พหุวจนเมว กตฺวา ปนฺติ ‘‘สาธุ อนุรุทฺธา’’ติอาทีสุ วิย. อุปธีติ อธิปฺเปตํ อุปธียติ เอตฺถ ทุกฺขนฺติ. อุปฺปชฺชติ อุปฺปาทกฺขณํ อุทยํ ปฏิลภติ ‘‘ปากฏภาโว ิติโก, อตฺตลาโภ อุทโย’’ติ. นิวิสติ นิเวสํ โอกาสํ ปฏิลภติ. เอกวารเมว หิ อุปฺปนฺนมตฺตสฺส ธมฺมสฺส ทุพฺพลตฺเตน โอกาเส วิย ปติฏฺหนํ นตฺถิ, ปุนปฺปุนํ อารมฺมเณ ปวตฺตมานํ นิวิฏฺํ ปติฏฺิตํ นาม โหติ. เตนาห ‘‘นิวิสตีติ ปุนปฺปุนํ ปวตฺติวเสน ปติฏฺหตี’’ติ.
ปิยสภาวนฺติ ปิยายิตพฺพชาติกํ. มธุรสภาวนฺติ อิฏฺชาติกํ. อภินิวิฏฺาติ ตณฺหาภินิเวเสน โอติณฺณา. สมฺปตฺติยนฺติ ภวสมฺปตฺติยํ. นิมิตฺตคฺคหณานุสาเรนาติ ปฏิพิมฺพคฺคหณานุสาเรน. กณฺณสฺส ฉิทฺทปเทสํ รชตนาฬิกํ วิย, กณฺณพทฺธํ ปน ปามงฺคสุตฺตํ วิย. ตุงฺคา อุจฺจา ทีฆา นาสิกา ตุงฺคนาสา. เอวํ ลทฺธโวหารํ อตฺตโน ฆานํ. ‘‘ลทฺธโวหารา’’ติ ¶ วา ปาโ. ตสฺมึ สติ ตุงฺคา นาสา เยสํ เต ตุงฺคนาสา. เอวํ ลทฺธโวหารา สตฺตา อตฺตโน ฆานนฺติ โยชนา วณฺณสณฺานโต รตฺตกมฺพลปฏลํ วิย. สมฺผสฺสโต มุทุสินิทฺธํ กิจฺจโต สินิทฺธมธุรรสทํ. สาลลฏฺินฺติ สาลกฺขนฺธํ.
อทฺทสํสูติ ปสฺสึสุ. เอวํ วุตฺตนฺติ ‘‘กํเส’’ติ เอวํ วุตฺตํ อธิฏฺานโวหาเรน.
สมฺปตฺตินฺติ วณฺณาทิคุณํ. อาทีนวนฺติ มรณคฺคตโต.
สตฺตุปานีเยนาติ สตฺตุํ ปกฺขิปิตฺวา อาโลลิตปานีเยน. จตฺตาริ ปานานิ วิย จตฺตาโร มคฺคา ตณฺหาปิปาสาวูปสมนโต.
สมฺมสสุตฺตวณฺณนา นิฏฺิตา.
๗. นฬกลาปีสุตฺตวณฺณนา
๖๗. สตฺตเม ¶ กสฺมา ปุจฺฉตีติ มหาโกฏฺิกตฺเถโร สยํ ตตฺถ นิกฺกงฺโข สมาโน กสฺมา ปุจฺฉตีติ อธิปฺปาโย. อชฺฌาสยชานนตฺถนฺติ อิทมฺปิ ตสฺส มหาสาวกสฺส ปรจิตฺตชานเนน อปฺปาฏิหีรํ สิยา, เตน ตํ อปริตุสฺสนฺโต ‘‘อปิจา’’ติอาทิมาห. ตตฺถ ทฺเว อคฺคสาวกาติ สีลาทิคุเณหิ อุตฺตมสาวกาติ อตฺโถ, น หิ มหาโกฏฺิกตฺเถโร อคฺคสาวกลกฺขณปฺปตฺโต, อถ โข มหาสาวกลกฺขณปฺปตฺโต. อิทาเนว โข มยนฺติอาทิ เหฏฺา ปจฺจยุปฺปนฺนํ อนาโลเฬนฺเตน ทสฺเสตฺวา เทสนา อาหฏา, น อฺมฺปจฺจยตาวเสน, อิธ ปน เยนาธิปฺปาเยน ตํ อาโลเฬตฺวา นิวตฺเตตฺวา กถิตํ มหาเถเรน, ตเมวสฺส อธิปฺปายํ เตเนว ปกาเสตุกาโม มหาโกฏฺิกตฺเถโร อาห ‘‘อิทาเนว โข มย’’นฺติอาทิ. เตนาห ‘‘อิทํ เถโร’’ติอาทิ.
เอตฺตเก าเนติ ‘‘กึ นุ โข อาวุโส’’ติอาทินา ปมารมฺภโต ปฏฺาย ยาว ‘‘นิโรโธ โหตี’’ติ ปทํ, เอตฺตเก าเน. อวิชฺชาสงฺขาเร อคฺคเหตฺวา ‘‘นามรูปปจฺจยา วิฺาณ’’นฺติ เทสนาย ปวตฺตตฺตา ‘‘ปจฺจยุปฺปนฺนปฺจโวการภววเสน เทสนา กถิตา’’ติ วุตฺตํ. ‘‘ผเล คหิเต การณํ คหิตเมวา’’ติ วิฺาเณ คหิเต สงฺขารา, เตสฺจ การณภูตา อวิชฺชา คหิตา เอว โหตีติ วุตฺตํ ‘‘เหฏฺา วิสฺสชฺชิเตสุ ทฺวาทสสุ ปเทสู’’ติ. เอเกกสฺมินฺติ เอเกกสฺมึ ปเท. ติณฺณํ ติณฺณํ วเสนาติ ‘‘นิโรธาย ธมฺมํ เทเสสิ, นิโรธาย ปฏิปนฺโน โหติ, นิโรธา อนุปาทาวินิมุตฺโต โหตี’’ติ เอวมาคตานํ ติณฺณํ ติณฺณํ วารานํ วเสน. ‘‘อฏฺารสหิ วตฺถูหี’’ติอาทีสุ ¶ (มหาว. ๔๖๘) วิย อิธ วตฺถุสทฺโท การณปริยาโยติ อาห ‘‘ฉตฺตึสาย การเณหี’’ติ. ปโม อนุโมทนาวิธิ. ธมฺมกถิกคุโณติ วิปสฺสนาวิสโย อเภโทปจาเรน วุตฺโต. เสสทฺวเยสุปิ เอเสว นโย. ทุติโย อนุโมทนา, ตติยํ อนุโมทนนฺติ อภิเธยฺยานุรูปํ วตฺตพฺพํ. เทสนาสมฺปตฺติ กถิตา ‘‘นิพฺพิทาย…เป… ธมฺมํ เทเสตี’’ติ วุตฺตตฺตา. เสกฺขภูมิ กถิตา ‘‘นิพฺพิทาย…เป… ปฏิปนฺโน โหตี’’ติ วุตฺตตฺตา. อเสกฺขภูมิ กถิตา ‘‘นิพฺพิทา …เป… อนุปาทาวิมุตฺโต โหตี’’ติ วุตฺตตฺตา.
นฬกลาปีสุตฺตวณฺณนา นิฏฺิตา.
๘. โกสมฺพิสุตฺตวณฺณนา
๖๘. อฏฺเม ¶ ปรสฺส สทฺทหิตฺวาติ ปรสฺส วจนํ สทฺทหิตฺวา. เตนาห ‘‘ยํ เอส ภณติ, ตํ ภูตนฺติ คณฺหาตี’’ติ. ปรปตฺติโย หิ เอโส ปรเนยฺยพุทฺธิโก. ยํ การณนฺติ ยํ อตฺตนา จินฺติตวตฺถุ. รุจฺจตีติ ‘‘เอวเมตํ ภวิสฺสติ, น อฺถา’’ติ อตฺตโน มติยา จินฺเตนฺตสฺส รุจฺจติ. รุจิยา คณฺหาตีติ ปรปตฺติโย อหุตฺวา สยเมว ตถา โรเจนฺโต คณฺหาติ. อนุสฺสโวติ ‘‘อนุ อนุ สุต’’นฺติ เอวํ จิรกาลคตาย อนุสฺสุติยา ลพฺภมานํ ‘‘กถมิทํ สิยา, กสฺมา ภูตเมต’’นฺติ อนุสฺสเวน คณฺหาติ. วิตกฺกยโตติ ‘‘เอวเมตํ สิยา’’ติ ปริกปฺเปนฺตสฺส. เอกํ การณํ อุปฏฺาตีติ ยถาปริกปฺปิตวตฺถุ จิตฺตสฺส อุปฏฺาติ. อาการปริวิตกฺเกนาติ อตฺตนา กปฺปิตากาเรนา ตํ คณฺหาติ. เอกา ทิฏฺิ อุปฺปชฺชตีติ ‘‘ยถาปริกปฺปิตํ กิฺจิ อตฺถํ เอวเมตํ, นาฺถา’’ติ อภินิวิสนฺตสฺส เอโก อภินิเวโส อุปฺปชฺชติ. ยายสฺสาติ ยาย ทิฏฺิยา อสฺส ปุคฺคลสฺส. นิชฺฌายนฺตสฺสาติ ปจฺจกฺขํ วิย นิรูเปตฺวา จินฺเตนฺตสฺส. ขมตีติ ตถา คหณกฺขโม โหติ. เตนาห ‘‘โส…เป… คณฺหาตี’’ติ. เอตานีติ สทฺธาทีนิ. ตานิ หิ สทฺเธยฺยานํ วตฺถูนํ คหณเหตุภาวโต ‘‘การณานี’’ติ วุตฺตานิ. ภวนิโรโธ นิพฺพานนฺติ นววิโธปิ ภโว นิรุชฺฌติ เอตฺถ เอตสฺมึ อธิคเตติ ภวนิโรโธ, นิพฺพานํ. สฺวายํ ภโว ปฺจกฺขนฺธสงฺคโห ตพฺพินิมุตฺโต นตฺถีติ อาห ‘‘ปฺจกฺขนฺธนิโรโธ นิพฺพาน’’นฺติ. ภวนิโรโธ นิพฺพานํ นามาติ ‘‘นิพฺพานํ นาม ภวนิโรโธ’’ติ เอส ปฺโห เสกฺเขหิปิ ชานิตพฺโพ, น อเสกฺเขเหว. อิมํ านนฺติ อิมํ ยาถาวการณํ.
สุฏฺุ ทิฏฺนฺติ ‘‘ภวนิโรโธ นิพฺพาน’’นฺติ มยา สุฏฺุ ยาถาวโต ทิฏฺํ, ภวสฺส ปีฬนสงฺขตสนฺตาปวิปริณามฏฺานํ, ภวนิโรธสฺส จ นิสฺสรณวิเวกาสงฺขตามตฏฺานํ ยถาภูตํ สมฺมปฺปฺาย ¶ ทิฏฺตฺตา. อนาคามิผเล ิโต หิ อนาคามิมคฺเค ิโต เอว นาม อุปริมคฺคสฺส อนธิคตตฺตาติ วุตฺตํ ‘‘อนาคามิมคฺเค ิตตฺตา’’ติ. นิพฺพานํ อารพฺภ ปวตฺตมฺปิ เถรสฺเสตํ าณํ ‘‘นิพฺพานํ ปจฺจเวกฺขตี’’ติ วุตฺตาณํ วิย น โหตีติ วุตฺตํ ‘‘เอกูนวีสติยา…เป… ปจฺจเวกฺขณาณ’’นฺติ. เอเตน เอตํ นิพฺพานปจฺจเวกฺขณา วิย น โหติ สปฺปเทสภาวโตติ ทสฺเสติ. เอวฺจ กตฺวา อิธ อุทปานนิทสฺสนมฺปิ สมตฺถิตนฺติ ทฏฺพฺพํ. ปจฺจเวกฺขณาเณนาติ อวเสสกิเลสานํ, นิพฺพานสฺเสว ¶ วา ปจฺจเวกฺขณาเณน. อุปริ อรหตฺตผลสมโยติ อุปริ สิชฺฌนโต อรหตฺตปฏิลาโภ ตถา อตฺถิ. ‘‘เยนาหํ ตํ ปริเยสโต นิพฺพานํ สจฺฉิกริสฺสามี’’ติ ชานาติ.
โกสมฺพิสุตฺตวณฺณนา นิฏฺิตา.
๙. อุปยนฺติสุตฺตวณฺณนา
๖๙. นวเม อุทกวฑฺฒนสมเยติ สพฺพทิวเสสุ มหาสมุทฺทสฺส อนฺโต มหนฺตจนฺทกนฺตมณิปพฺพตานํ ชุณฺหสมฺผสฺเสน ปหตตฺตา ชลาภิสนฺทนวเสน อุทกสฺส วฑฺฒนสมเย. อุปริ คจฺฉนฺโตติ ปกติยา อุทกสฺส ติฏฺฏฺานสฺส ตโต อุปริ คจฺฉนฺโตติ อตฺโถ. อุปริ ยาเปตีติ อุทกํ ตตฺถ อุปรูปริ วฑฺเฒติ. ตถาภูโต จ ตํ พฺรูเหนฺโต ปูเรนฺโตติ วุจฺจตีติ อาห ‘‘วฑฺเฒติ ปูเรตีติ อตฺโถ’’ติ. ยสฺมา ปจฺจยธมฺมา อตฺตโน ผลสมวายปจฺจเย โหนฺเต ตสฺส อุปริ ิโต วิย โหติ ตสฺส อตฺตโน วเส วตฺตาปนโต, ตสฺมา วุตฺตํ ‘‘อวิชฺชา อุปริ คจฺฉนฺตี’’ติ. ปจฺจยภาเวน หิ สา ตถา วุจฺจติ. เตนาห ‘‘สงฺขารานํ ปจฺจโย ภวิตุํ สกฺกุณนฺตี’’ติ. อปคจฺฉนฺโต ยายนฺโต. เตนาห ‘‘โอสรนฺโต’’ติ, อวฑฺฒนฺโต ปริหียมาโนติ อตฺโถ.
อุปยนฺติสุตฺตวณฺณนา นิฏฺิตา.
๑๐. สุสิมสุตฺตวณฺณนา
๗๐. ทสเม ครุกโตติ ครุภาวเหตูนํ อุตฺตมคุณานํ มตฺถกปฺปตฺติยา อนฺสาธารเณน ครุกาเรน ครุกโต. มานิโตติ สมฺมาปฏิปตฺติยา มานิโต. ตาย หิ วิฺูนํ มนาปตาติ อาห ‘‘มเนน ปิยายิโต’’ติ. จตุปจฺจยปูชาย จ ปูชิโตติ อิทํ อตฺถวจนํ. ยทตฺถํ สํคีติกาเรหิ ‘‘เตน โข ปน สมเยน ภควา สกฺกโต โหตี’’ติอาทินา อิมสฺส สุตฺตสฺส นิทานํ นิกฺขิตฺตํ, ตสฺส อตฺถสฺส อุลฺลิงฺควเสน วุตฺตนฺติ ทฏฺพฺพํ. เอส นโย เสสปเทสุปิ. อํสกูฏโตติ ¶ ¶ อุตฺตราสงฺเคน อุโภ อํสกูเฏ ปฏิจฺฉาเทตฺวา ิตา ทกฺขิณอํสกูฏโต, อุภยโต วา อปเนนฺติ. ปริจิตคนฺถวเสน ปณฺฑิตปริพฺพาชโก, ยโต ปจฺฉา วิเสสภาคี ชาโต. วิจิตฺตนยาย ธมฺมกถาย กถนโต ‘‘กวิเสฏฺโ’’ติ อาหํสุ.
เตชุสฺสโทติ มหาเตโช. ปุเรภตฺตกิจฺจาทีนํ นิยตภาเวน นิยมมนุยุตฺโต. วิปสฺสนาลกฺขณมฺหีติ าณํ ตตฺถ กถิตํ. ธมฺมนฺติ ตสฺสํ ตสฺสํ ปริสายํ เถรสฺส อสมฺมุขา เทสิตํ ธมฺมํ. อาหริตฺวา กเถติ ตถา วรสฺส ทินฺนตฺตา.
กิฺจาปิ สุสิโม ปูรณาทโย วิย สตฺถุปฏิฺโ น โหติ, ติตฺถิเยหิ ปน ‘‘อยํ พฺราหฺมณปพฺพชิโต ปฺวา เวทงฺคกุสโล’’ติ คณาจริยฏฺาเน ปิโต, ตถา จสฺส สมฺภาวิโต. เตน วุตฺตํ ‘‘อหํ สตฺถาติ ปฏิชานนฺโต’’ติ, น สสฺสตทิฏฺิกตฺตา. ตถา เหส ภควโต สมฺมุขา อุปคนฺตุํ อสกฺขิ.
อฺาติ อรหตฺตสฺส นามํ อฺินฺทฺริยสฺส จิณฺณนฺเต ปวตฺตตฺตา. ตํ ปวตฺตินฺติ ยํ อฺพฺยากรณํ วุตฺตํ, ตํ สุตฺวา. อสฺส สุสิมสฺส, ปรมปฺปมาณนฺติ อุตฺตมโกฏิ. อาจริยมุฏฺีติ อาจริยสฺส มุฏฺิกตธมฺโม.
องฺคสนฺตตายาติ นีวรณาทีนํ ปจฺจนีกธมฺมานํ วิทูรภาเวน ฌานงฺคานํ วูปสนฺตตาย. นิพฺพุตสพฺพทรถปริฬาหตาย หิ เตสํ ฌานานํ ปณีตตรภาโว. อารมฺมณสนฺตตายาติ รูปปติภาควิคเมน สณฺหสุขุมาทิภาวปฺปตฺตสฺส อารมฺมณสฺส สนฺตภาเวน. ยทคฺเคน หิ เตสํ ภาวนาติสยสมฺภาวิตสณฺหสุขุมปฺปการานิ อารมฺมณานิ สนฺตานิ, ตทคฺเคน ฌานงฺคานํ สนฺตตา เวทิตพฺพา. อารมฺมณสนฺตตาย วา ตทารมฺมณธมฺมานํ สนฺตตา โลกุตฺตรธมฺมารมฺมณาหิ ปจฺจเวกฺขณาหิ ทีเปตพฺพา. อารุปฺปวิโมกฺขาติ อรูปชฺฌานสฺาวิโมกฺขา. ปฺามตฺเตเนว วิมุตฺตา, น อุภโตภาควิมุตฺตา. ธมฺมานํ ิตตา ตํสภาวตา ธมฺมฏฺิติ, อนิจฺจทุกฺขานตฺตตา, ตตฺถ าณํ ธมฺมฏฺิติาณนฺติ อาห ‘‘วิปสฺสนาาณ’’นฺติ. เอวมาหาติ ‘‘ปุพฺเพ โข, สุสิม, ธมฺมฏฺิติาณํ, ปจฺฉา นิพฺพาเน าณ’’นฺติ เอวมาทิ.
วินาปิ ¶ สมาธินฺติ สมถลกฺขณปฺปตฺตํ ปุริมสิทฺธํ วินาปิ สมาธินฺติ วิปสฺสนายานิกํ สนฺธาย วุตฺตํ. เอวนฺติ วุตฺตากาเรน. น สมาธินิสฺสนฺโท อนุปุพฺพวิหารา วิย. น สมาธิอานิสํโส ¶ โลกิยาภิฺา วิย. น สมาธิสฺส นิปฺผตฺติ สพฺพภวคฺคํ วิย. วิปสฺสนาย นิปฺผตฺติ มคฺโค วา ผลํ วาติ โยชนา.
รูปาทีสุ เจเตสุ ติณฺณํ ลกฺขณานํ ปริวตฺตนวเสน เทสนา เตปริวฏฺฏเทสนา. อนุโยคํ อาโรเปนฺโตติ นนุ วุตฺตํ, สุสิม, อิทานิ อรหตฺตาธิคเมน สพฺพโส ปจฺจยาการํ ปฏิวิชฺฌิตฺวา ตตฺถ วิคตสมฺโมโหติ อนุโยคํ กโรนฺโต. ปากฏกรณตฺถนฺติ ยถา ตฺวํ, สุสิม, นิชฺฌานโก สุกฺขวิปสฺสโก จ หุตฺวา อาสวานํ ขยสมฺมสเน สุปฺปติฏฺิโต, เอวเมเตปิ ภิกฺขู, ตสฺมา ‘‘อปิ ปน ตุมฺเห อายสฺมนฺโต’’ติอาทินา น เต ตยา อนุยฺุชิตพฺพาติ.
สุสิมสุตฺตวณฺณนา นิฏฺิตา.
มหาวคฺควณฺณนา นิฏฺิตา.
๘. สมณพฺราหฺมณวคฺโค
๑. ชรามรณสุตฺตาทิวณฺณนา
๗๑-๗๒. เอเกกํ สุตฺตํ กตฺวา เอกาทส สุตฺตานิ วุตฺตานิ อวิชฺชาย วเสน เทสนาย อนาคตตฺตา, ตถานาคมนฺจสฺสา จตุสจฺจวเสน เอเกกสฺส ปทสฺส อุทฺธฏตฺตา. กามฺจ ‘‘อาสวสมุทยา อวิชฺชาสมุทโย’’ติ อตฺเถว อฺตฺถ สุตฺตปทํ, อิธ ปน เวเนยฺยชฺฌาสยวเสน ตถา น วุตฺตนฺติ ทฏฺพฺพํ.
ชรามรณสุตฺตาทิวณฺณนา นิฏฺิตา.
สมณพฺราหฺมณวคฺควณฺณนา นิฏฺิตา.
๙. อนฺตรเปยฺยาลวคฺโค
๑. สตฺถุสุตฺตาทิวณฺณนา
๗๓. อยํ ¶ ¶ สตฺถา นามาติ อยํ อริยมคฺคสฺส อตฺถาย สาสติ วิมุตฺติธมฺมํ อนุสาสตีติ สตฺถา นาม. อธิสีลาทิวเสน ติวิธาปิ สิกฺขา. โยโคติ ภาวนานุโยโค. ฉนฺโทติ นิยฺยาเนตา กตฺตุกมฺยตากุสลจฺฉนฺโท. สพฺพํ ภาวนาย ปริสฺสยํ สหติ, สพฺพํ วาสฺส อุปการาวหํ สหติ วาเหตีติ สพฺพสหํ. อปฺปฏิวานีติ น ปฏินิวตฺตตีติ อปฺปฏิวานี. อนฺตราย สหนํ โมหนาสนวีริยํ อาตปฺปติ กิเลเสติ อาตปฺปํ. วิธินา อีเรตพฺพตฺตา ปวตฺเตตพฺพตฺตา วีริยํ. สตตํ ปวตฺติยมานภาวนานุโยคกมฺมํ สาตจฺจนฺติ อาห ‘‘สตตกิริย’’นฺติ. ตาทิสเมวาติ ยาทิสี สติ วุตฺตา, ตาทิสเมว าณํ, ชรามรณาทิวเสน จตุสจฺจปริคฺคาหกํ าณนฺติ อตฺโถ.
อนฺตรเปยฺยาลวคฺควณฺณนา นิฏฺิตา.
สารตฺถปฺปกาสินิยา สํยุตฺตนิกาย-อฏฺกถาย
นิทานสํยุตฺตวณฺณนาย ลีนตฺถปฺปกาสนา สมตฺตา.