ตีกา > สุตฺตปิฏก (ฏีกา) > สํยุตฺตนิกาย (ฏีกา) > นิทานวคฺค-ฏีกา

๑๒๔. อุปสคฺโค ¶ ¶ สมาสวิสเย สสาธนํ กิริยํ ทสฺเสตีติ วุตฺตํ ‘‘าเณน อนุคนฺตฺวาปี’’ติ. วสฺสสตํ วสฺสสหสฺสนฺติ นิทสฺสนมตฺตเมตํ, ตโต ภิยฺโยปิ อนุคนฺตฺวา อนมตคฺโค เอว สํสาโร. อคฺค-สทฺโท อิธ มริยาทวจโน, อนุทฺเทสิกฺเจตํ วจนนฺติ อาห ‘‘อปริจฺฉินฺนปุพฺพาปรโกฏิโก’’ติ. อฺถา อนฺติมภวิกปริจฺฉินฺนกตวิมุตฺติปริปาจนียธมฺมาทีนํ วเสน อปริจฺฉินฺนปุพฺพาปรโกฏิ น สกฺกา วตฺตุํ. สํสรณํ สํสาโร. ปจฺฉิมาปิ น ปฺายติ อนฺธพาลานํ วเสนาติ อธิปฺปาโย. เตนาห ภควา ‘‘ทีโฆ พาลาน สํสาโร’’ติ (ธ. ป. ๖๐). เวมชฺเฌเยว ปน สตฺตา สํสรนฺติ ปุพฺพาปรโกฏีนํ อลพฺภนียตฺตา. อตฺโถ ปริตฺโต โหติ ยถาภูตาวโพธาภาวโต. พุทฺธสมเยติ สาสเนติ อตฺโถ. อตฺโถ มหา ยถาภูตาวโพธิสมฺภวโต, อตฺถสฺส วิปุลตาย ตํสทิสา อุปมา นตฺถีติ ปริตฺตํเยว อุปมํ อาหรนฺตีติ อธิปฺปาโย. อิทานิ วุตฺตเมวตฺถํ ‘‘ปาฬิยํ หี’’ติอาทินา สมตฺเถติ. มาตุ มาตโรติ มาตุ มาตามหิโย. ตสฺเสวาติ ทุกฺขสฺเสว. ติพฺพนฺติ ทุกฺขปริยาโยติ.

ติณกฏฺสุตฺตวณฺณนา นิฏฺิตา.

๑๒๕. มหาปถวินฺติ อวิเสเสน อนวเสสปริยาทายินีติ อาห ‘‘จกฺกวาฬปริยนฺต’’นฺติ. ปริกปฺปวจนฺเจตํ.

๑๒๖. กนฺทนํ ¶ ¶ สสทฺทํ, โรทนํ ปน เกวลเมวาติ อาห ‘‘กนฺทนฺตานนฺติ สสทฺทํ รุทมานาน’’นฺติ. ปวตฺตนฺติ สนฺทนวเสน ปวตฺตํ. ‘‘สิเนรุรสฺมีหิ ปริจฺฉินฺเนสู’’ติ สงฺเขเปน วุตฺตมตฺถํ วิวรนฺโต ‘‘สิเนรุสฺสา’’ติอาทิมาห. มณิมยนฺติ อินฺทนีลมณิมยํ. สิเนรุสฺส ปุพฺพทกฺขิณโกณสมปเทสา ‘‘ปุพฺพทกฺขิณปสฺสา’’ติ อธิปฺเปตา. เตหิ นิกฺขนฺตรชตรสฺมิโย อินฺทนีลรสฺมิโย จ เอกโต หุตฺวา. ตาสํ รสฺมีนํ อนฺตเรสูติ ตาสํ จตูหิ โกเณหิ นิกฺขนฺตรสฺมีนํ จตูสุ อนฺตเรสุ. จตฺตาโรติ ทกฺขิณาทิเภทา จตฺตาโร มหาสมุทฺทา โหนฺติ. วิอสนนฺติ วิเสเสน เขปนํ. กึ ปน ตนฺติ อาห ‘‘วินาโสติ อตฺโถ’’ติ.

๑๒๗. มาตุถฺนฺติ ปีตํ มาตุยา ถนโต นิพฺพตฺตขีรํ พหุตรนฺติ เวทิตพฺพํ.

๑๒๘. ‘‘อนมตคฺคสฺส สํสารสฺส ทีฆตมตฺตา น สุกรํ นสุกร’’นฺติ อฏฺกถาปาโ. กถํ นจฺฉินฺทตีติ กถํ น ปริโยสาเปติ, กายจิปิ คหณตายาติ อธิปฺปาโย. ตโย กปฺปาสํสูติ ตโย เอกกปฺปาสํสู. เยหิ นํ ผุฏฺํ, ตโตปิ สุขุมตรํ สาสปมตฺตํ ขีเยยฺย ปพฺพตํ สพฺพภาเคหิ อติจิรเวลํ ปริมชฺชนฺเต.

๑๒๙. นครนฺติ ¶ นครสงฺเขเปน ปากาเรน ปริกฺขิตฺตตํ สนฺธาย วุตฺตํ. อนฺโต ปน สพฺพโส วิจิตฺตสาสเปหิ เอว ปุณฺณํ, เอวํ จุณฺณิกาพทฺธํ. เตนาห ‘‘น ปน…เป… ทฏฺพฺพ’’นฺติ.

๑๓๐. ตสฺส ¶ ิตฏฺานโตติ ภิกฺขุโน อนุสฺสริตฺวา ิตฏฺานโต, เตน อนุสฺสริตสฺส สตสหสฺสกปฺปสฺส อนนฺตรกปฺปโต ปฏฺายาติ อตฺโถ. เอวนฺติ วุตฺตปฺปกาเรน. จตฺตาโรปิ ภิกฺขู อภิฺาลาภิโน. จตฺตาริ กปฺปสตสหสฺสานิ ทิวเส ทิวเส อนุสฺสเรยฺยุนฺติ ปริกปฺปนวเสน วทนฺติ.

๑๓๑. เอตสฺมึ อนฺตเรติ เอตสฺมึ ปภวสมุทฺทปเทสปริจฺฉินฺเน อายามโต ปฺจโยชนสติเก อติเรกโยชนสติเก วา าเน.

๑๓๒. นวเม ขิตฺโตติ ปุนปฺปุนํ ขิตฺโต. เอกวารฺหิ ขิตฺโต มูลาทีสุ เอเกเนว นิปเตยฺย. ตถา สติ อธิปฺเปโต ปาตสฺส อนิยโม น นิทสฺสิโต สิยา. ตตฺถ จ ธมฺมํ สุณนฺตา ภิกฺขู มนุสฺสโลเก, เต สนฺธาย ‘‘อสฺมา โลกา’’ติ อาห, ตทฺํ สนฺธาย ‘‘ปรโลก’’นฺติ. ตสฺส ตสฺส วา ปุคฺคลสฺส ยถาธิปฺเปโต อยํ โลโก, ตทฺโ ปรโลโก.

๑๓๓. สมฏฺิกาโลติ ¶ สเมน อากาเรน ลทฺธพฺพอฏฺิกาโล. คิริปริกฺเขเปติ ปฺจหิ คิรีหิ ปริกฺขิตฺตตฺตา ‘‘คิริปริกฺเขโป’’ติ ลทฺธนาเม ราชคเห.

๑๓๔. ทุคฺคตนฺติ ¶ กิจฺฉชีวิกตฺตา สพฺพถา ทุกฺขํ คตํ อุปคตํ. ตถาภูโต ปน ทลิทฺโท วราโก นาม โหตีติ วุตฺตํ ‘‘ทลิทฺทํ กปณ’’นฺติ. หตฺถปาเทหีติ นิทสฺสนมตฺตํ, อฺเหิปิ สรีราวยเวหิ ทุสฺสณฺาเนหิ อุเปโต ทุรุเปโต เอวาติ.

๑๓๕. สุขิตนฺติ สฺชาตสุขํ. เตนาห ‘‘สุขสมปฺปิต’’นฺติอาทิ. สุสชฺชิตนฺติ สุขุมุปกรเณหิ สพฺพถา สชฺชิตํ.

๑๓๖. ธุตงฺคสมาทานวเสน, น อรฺวาสาทิมตฺเตน. สสํโยชนา สพฺพโส สํโยชนานํ อปฺปหีนตฺตา, น ปุถุชฺชนภาวโต. เอเกกวณฺณกาโลว คเหตพฺโพติ เอเตน มหึสาทีนํ รสฺสทีฆปิงฺคลาทีสุ เอเกกาเนว คเหตฺวา ทสฺเสติ.

ตึสมตฺตสุตฺตวณฺณนา นิฏฺิตา.

๑๓๗-๑๔๒. ลิงฺคนิยเมน ¶ เจว จกฺกวาฬนิยเมน จาติ ‘‘ปุริสานฺหิ มาตุคามกาโล, มาตุคามานฺจ ปุริสกาโล’’ติ ยถา สตฺตสนฺตาเน ลิงฺคนิยโม นตฺถิ, เอวํ กทาจิ อิมสฺมึ จกฺกวาเฬ นิพฺพตฺตนฺติ, กทาจิ อฺตรสฺมินฺติ จกฺกวาฬนิยโมปิ นตฺถิ. เอวเมว ิเต

จกฺกวาเฬ ¶ มาตุคามกาเล นมาตาภูตปุพฺโพ นตฺถีติอาทินา ลิงฺคนิยเมน จกฺกวาฬนิยโม จ เวทิตพฺโพ. เตนาห ‘‘เตสู’’ติอาทิ.

มาตุสุตฺตาทิวณฺณนา นิฏฺิตา.

๑๔๓. เอกํ อปทานํ อาหริตฺวา ทสฺเสติ ‘‘เอวํ สํเวคํ ชเนตฺวา ภิกฺขู วิเสสํ ปาเปสฺสามี’’ติ. จตูเหน อาโรหนฺติ จตุโยชนุพฺเพธตฺตา. ทฺวินฺนํ พุทฺธานนฺติ กกุสนฺธสฺส โกณาคมนสฺส จาติ อิเมสํ ทฺวินฺนํ พุทฺธานํ. ‘‘ติวรา โรหิตสฺสา สุปฺปิยา’’ติ มนุสฺสานํ ตสฺมึ ตสฺมึ กาเล สมฺา ตตฺถ เทสนามวเสน ชาตาติ เวทิตพฺพา, ยถา เอตรหิ มาคธาติ.

ปุน วสฺสสตนฺติ ปมวสฺสสตโต อุปริวสฺสสตํ ชีวนโก นาม มนุสฺโส นตฺถิ. ปริหีนสทิสํ กตํ เทสนาย. วฑฺฒิตฺวาติ ทสวสฺสายุกภาวโต ปฏฺาย ยาว อสงฺขฺเยยฺยายุกภาวา วฑฺฒิตฺวา. ‘‘ปริหีน’’นฺติ วตฺวา ตํ ปริหีนภาวํ ทสฺเสนฺโต ‘‘กถ’’นฺติอาทิมาห. ยํ อายุปฺปมาเณสูติ ยตฺตกํ อายุปฺปมาเณสูติ.

เวปุลฺลปพฺพตสุตฺตวณฺณนา นิฏฺิตา.

สารตฺถปฺปกาสินิยา สํยุตฺตนิกาย-อฏฺกถาย

อนมตคฺคสํยุตฺตวณฺณนาย ลีนตฺถปฺปกาสนา สมตฺตา.