📜
๕. กสฺสปสํยุตฺตํ
๑. สนฺตุฏฺสุตฺตวณฺณนา
๑๔๔. สนฺตุฏฺโติ ¶ ¶ สเกน อุจฺจาวเจน ปจฺจเยน สมเมว จ ตุสฺสนโก. เตนาห ‘‘อิตรีตเรนา’’ติอาทิ. ตตฺถ ทุวิธํ อิตรีตรํ – ปากติกํ, าณสฺชนิตฺจาติ. ตตฺถ ปากติกํ ปฏิกฺขิปิตฺวา าณสฺชนิตเมว ทสฺเสนฺโต ‘‘ถูลสุขุมา’’ติอาทิมาห. อิตรํ วุจฺจติ หีนํ ปณีตโต อฺตฺตา. ตถา ปณีตมฺปิ อิตรํ หีนโต อฺตฺตา. อเปกฺขาสทฺทา หิ อิตรีตราติ. อิติ เยน เกนจิ หีเนน วา ปณีเตน วา จีวราทิปจฺจเยน สนฺตุสฺสิโต ตถาปวตฺโต อโลโภ อิตรีตรปจฺจยสนฺโตโส, ตํสมงฺคิตาย สนฺตุฏฺโ. ยถาลาภํ อตฺตโน ลาภานุรูปํ สนฺโตโส ยถาลาภสนฺโตโส. เสสปททฺวเยปิ เอเสว นโย. ลพฺภตีติ วา ลาโภ, โย โย ลาโภ ยถาลาโภ, เตน สนฺโตโส ยถาลาภสนฺโตโส. พลนฺติ กายพลํ. สารุปฺปนฺติ ภิกฺขุโน อนุจฺฉวิกตา.
ยถาลทฺธโต อฺสฺส อปตฺถนา นาม สิยา อปฺปิจฺฉตาย ปวตฺติอากาโรติ ตโต วินิวตฺติตเมว สนฺโตสสฺส สรูปํ ทสฺเสนฺโต ‘‘ลภนฺโตปิ น คณฺหาตี’’ติ อาห. ตํ ปริวตฺเตตฺวาติ ปกติทุพฺพลาทีนํ ครุจีวรํ น ผาสุภาวาวหํ สรีรพาธาวหฺจ โหตีติ ปโยชนวเสน, นาตฺริจฺฉตาทิวเสน ปริวตฺเตตฺวา. ลหุกจีวรปริโภเค สนฺโตสวิโรธิ น โหตีติ อาห ‘‘ลหุเกน ยาเปนฺโตปิ สนฺตุฏฺโว โหตี’’ติ. มหคฺฆจีวรํ พหูนิ วา จีวรานิ ลภิตฺวา ตานิ วิสฺสชฺเชตฺวา อฺสฺส คหณํ ยถาสารุปฺปนเย ิตตฺตา น สนฺโตสวิโรธีติ อาห ‘‘เตสํ…เป… ธาเรนฺโตปิ สนฺตุฏฺโว โหตี’’ติ. เอวํ เสสปจฺจเยสุ ยถาพลยถาสารุปฺปนิทฺเทเสสุ อปิ-สทฺทคฺคหเณ อธิปฺปาโย เวทิตพฺโพ.
ปกตีติ วาจาปกติอาทิกา. อวเสสนิทฺทาย อภิภูตตฺตา ปฏิพุชฺฌโต สหสา ปาปกา วิตกฺกา ปาตุภวนฺตีติ.
มุตฺตหรีตกนฺติ ¶ ¶ โคมุตฺตปริภาวิตํ, ปูติภาเวน วา ฉฑฺฑิตตฺตา มุตฺตหรีตกํ. พุทฺธาทีหิ วณฺณิตนฺติ ‘‘ปูติมุตฺตเภสชฺชํ นิสฺสาย ยา ปพฺพชฺชา’’ติอาทินา สมฺมาสมฺพุทฺธาทีหิ ปสตฺถํ.
เอโก เอกจฺโจ สนฺตุฏฺโ โหติ, สนฺโตสสฺส วณฺณํ น กเถติ เสยฺยถาปิ อายสฺมา พากุลตฺเถโร. น สนฺตุฏฺโฏ โหติ, สนฺโตสสฺส วณฺณํ กเถติ เสยฺยถาปิ เถโร อุปนนฺโท สกฺยปุตฺโต. เนว สนฺตุฏฺโ โหติ, น สนฺโตสสฺส วณฺณํ กเถติ เสยฺยถาปิ เถโร ลาฬุทายี. อยนฺติ อายสฺมา มหากสฺสโป. อเนสนนฺติ อโยนิโส มิจฺฉาชีววเสน ปจฺจยปริเยสนํ. อุตฺตสตีติ ‘‘กถํ นุ โข ลเภยฺย’’นฺติ ชาตุตฺตาเสน อุตฺตสติ. ตถา ปริตสฺสติ. อยนฺติ มหากสฺสปตฺเถโร. เอวํ ยถาวุตฺตเอกจฺจภิกฺขุ วิย น ปริตสฺสติ, อลาภปริตฺตาเสน วิฆาตปฺปตฺติยา น ปริตฺตาสํ อาปชฺชติ. โลโภเยว อารมฺมเณน สทฺธึ คนฺถนฏฺเน พชฺฌนฏฺเน เคโธ โลภเคโธ. มุจฺฉนฺติ เคธํ โมมูหตฺตภาวํ. อาทีนวนฺติ โทสํ. นิสฺสรณเมวาติ จีวเร อิทมตฺถิตาทสฺสนปุพฺพกํ อลคฺคภาวสงฺขาตนิยฺยานเมว ปชานนฺโต. ยถาลทฺธาทีนนฺติ ยถาลทฺธปิณฺฑปาตาทีนํ. นิทฺธารเณ เจตํ สามิวจนํ.
ยถา มหากสฺสปตฺเถโรติ อตฺตนา วตฺตพฺพนิยาเมน วทติ, ภควตา ปน วตฺตพฺพนิยาเมน ‘‘ยถา กสฺสโป ภิกฺขู’’ติ ภวิตพฺพํ. กสฺสเปน นิทสฺสนภูเตน. กถนํ นาม ภาโร ‘‘มุตฺโต โมเจยฺย’’นฺติ ปฏิฺานุรูปตฺตา. ปฏิปตฺตึ ปริปูรํ กตฺวา ปูรณํ ภาโร สตฺถุ อาณาย สิรสา สมฺปฏิจฺฉิตพฺพโต.
สนฺตุฏฺสุตฺตวณฺณนา นิฏฺิตา.
๒. อโนตฺตปฺปีสุตฺตวณฺณนา
๑๔๕. เตน รหิโตติ เตน สมฺมาวายาเมน รหิโต. นิพฺภโยติ ภยรหิโต. กุสลานุปฺปาทนมฺปิ หิ สาวชฺชเมว อฺาณาลสิยเหตุกตฺตา. สมฺพุชฺฌนตฺถายาติ อริยมคฺเคหิ สมฺพุชฺฌนาย. โยเคหิ เขมํ เตหิ อนุปทฺทุตตฺตา.
มนฺุวตฺถุนฺติ ¶ มโนรมํ โลภุปฺปตฺติการณํ. ยถา วา ตถา วาติ สุภสุขาทิวเสน. เตติ โลภาทโย. อนุปฺปนฺนาติ เวทิตพฺพา ตถารูเป วตฺถารมฺมเณ ตถา อนุปฺปนฺนปุพฺพตฺตา. อฺถาติ วุตฺตนเยเนว วตฺถารมฺมเณหิ อโยเชตฺวา คยฺหมาเน. วตฺถุมฺหีติ อุปฏฺากาทิจีวราทิวตฺถุมฺหิ. อารมฺมเณติ มนาปิยาทิเภเท อารมฺมเณ. ตาทิเสน ปจฺจเยนาติ อโยนิโสมนสิการสติโวสฺสคฺคาทิปจฺจเยน ¶ . อิเมติ วุตฺตนเยน ปจฺจยลาเภน ปจฺฉา อุปฺปชฺชมานา ปาฬิยํ ตถา วุตฺตาติ ทฏฺพฺพํ. เอวํ อุปฺปชฺชมานตาย นปฺปหียนฺติ นาม. อนุปฺปาโท หิ ปรมตฺถโต ปหานํ กถิตํ, ตสฺมา ตตฺถ กถิตนเยเนว คเหตพฺพนฺติ อธิปฺปาโย.
อปฺปฏิลทฺธาติ อนุปฺปตฺติยา. เตติ ยถาวุตฺตสีลาทิอนวชฺชธมฺมา. ปฏิลทฺธาติ อธิคตา. ‘‘สีลาทิธมฺมา’’ติ เอตฺถ ยทิ มคฺคผลานิปิ คหิตานิ, อถ กสฺมา ‘‘ปริหานิวเสนา’’ติ วุตฺตนฺติ อาห ‘‘เอตฺถ จา’’ติอาทิ. อิมสฺส ปน สมฺมปฺปธานสฺสาติ จตุตฺถสฺส สมฺมปฺปธานสฺส วเสน. อยํ เทสนาติ ‘‘อุปฺปนฺนา เม กุสลา ธมฺมา นิรุชฺฌมานา อนตฺถาย สํวตฺเตยฺยุ’’นฺติ อยํ เทสนา กตา. ทุติยมคฺโค วา…เป… สํวตฺเตยฺยาติ อิทํ อายตึ สตฺตสุ อตฺตภาเวสุ อุปฺปชฺชมานทุกฺขสงฺขาตอนตฺถุปฺปตฺตึ สนฺธาย วุตฺตํ. ‘‘อาตาปี โอตฺตปฺปี ภพฺโพ สมฺโพธายา’’ติอาทิวจนโต ‘‘อิเม จตฺตาโร สมฺมปฺปธานา ปุพฺพภาควิปสฺสนาวเสน กถิตา’’ติ วุตฺตํ.
อโนตฺตปฺปีสุตฺตวณฺณนา นิฏฺิตา.
๓. จนฺทูปมสุตฺตวณฺณนา
๑๔๖. ปิยมนาปนิจฺจนวกาทิคุเณหิ จนฺโท อุปมา เอเตสนฺติ จนฺทูปมา. สนฺถวาทีนิ ปทานิ อฺมฺเววจนานิ. ปริยุฏฺานํ ปุน จิตฺเต กิเลสาธิคโม. สพฺเพหิปิ ปเทหิ กตฺถจิ สตฺเต อนุโรธโรธาภาวมาห. อตฺตโน ปน โสมฺมภาเวน มหาชนสฺส ปิโย มนาโป. ยทตฺถเมตฺถ จนฺทูปมา อาหฏา, ตํ ทสฺเสนฺโต ‘‘เอว’’นฺติอาทิมาห. น เกวลํ จนฺทูปมตาย เอตฺตโก เอว คุโณ, อถ โข อฺเปิ สนฺตีติ เต ทสฺเสตุํ ‘‘อปิจา’’ติอาทิ วุตฺตํ. เอวมาทีหีติ อาทิ-สทฺเทน ยถา. จนฺโท ¶ โลกานุคฺคเหน อชวีถิอาทิกา นานาวีถิโย ปฏิปชฺชติ, เอวํ ภิกฺขุ ตํ ตํ ทิสํ อุปคจฺฉติ กุลานุทฺทยาย. ยถา จนฺโท กณฺหปกฺขโต สุกฺกปกฺขํ อุปคจฺฉนฺโต กลาหิ วฑฺฒมาโน หุตฺวา นิจฺจนโว โหติ, เอวํ ภิกฺขุ กณฺหปกฺขํ ปหาย สุกฺกปกฺขํ อุปคนฺตฺวา คุเณหิ วฑฺฒมาโน โลกสฺส วา ปาโมชฺชปาสํสตฺโถ นิจฺจนวตาย จนฺทสมจิตฺโต อธุนุปสมฺปนฺโน วิย จ นิจฺจนโว หุตฺวา จรติ.
อปกสฺสิตฺวาติ กิเลสกามวตฺถุกาเมหิ วิเวเจตฺวา. ตํ เนกฺขมฺมาภิมุขํ กายจิตฺตานํ อากฑฺฒนํ กายโต อปนยนฺจ โหตีติ อาห ‘‘อากฑฺฒิตฺวา อปเนตฺวาติ อตฺโถ’’ติ. จตุกฺกฺเจตฺถ สมฺภวตีติ ตํ ทสฺเสตุํ ‘‘โย หิ ภิกฺขู’’ติอาทิ วุตฺตํ.
นิจฺจนวยาติ ¶ ‘‘นิจฺจนวกา’’อิจฺเจว วุตฺตํ โหติ. ก-สทฺเทน หิ ปทํ วฑฺฒิตํ, ก-การสฺส จ ย-การาเทโส. เอวํ วิจรึสูติ กิฺชกฺขวเสน ปริคฺคหาภาเวน ยถา อิเม, เอวํ วิจรึสุ อฺเติ อนุกมฺปมานา.
ทฺเวภาติกวตฺถูติ ทฺเวภาติกตฺเถรปฏิพทฺธํ วตฺถุํ. อปฺปติรูปกรณนฺติ ภิกฺขูนํ อสารุปฺปกรณํ. อาธายิตฺวาติ อาโรปนํ เปตฺวา. ตถาติ ยถา สงฺฆมชฺเฌ คณมชฺเฌ จ, ตถา วุฑฺฒตเร ปุคฺคเล อปฺปติรูปกรณํ. เอวมาทีติ อาทิ-สทฺเทน อนฺตรฆรปฺปเวสเน อฺตฺถ จ ยถาวุตฺตโต อฺํ อสารุปฺปกิริยํ สงฺคณฺหาติ. ตตฺเถวาติ สงฺฆมชฺเฌ คณมชฺเฌ ปุคฺคลสฺส จ วุฑฺฒสฺส สนฺติเก.
ยถาวุตฺเตสุ อฺเสุ จ เตสุ าเนสุ. ปาปิจฺฉตาปิ มโนปาคพฺภิยนฺติ เอเตเนว โกธูปนาหาทีนํ สมุทาจาโร มโนปาคพฺภิยนฺติ ทสฺสิตํ โหติ.
เอกโต ภาริยนฺติ ปิฏฺิปสฺสโต โอนตํ. วายุปตฺถมฺภนฺติ จิตฺตสมุฏฺานวายุนา อุปตฺถมฺภนํ. อนุพฺเพเชตฺวา จิตฺตนฺติ อาเนตฺวา สมฺพนฺโธ. จิตฺตสฺส หิ ตโต อนุพฺเพชนํ ตทนุนยนํ. เตนาห ‘‘สมฺปิยายมาโน โอโลเกตี’’ติ. วายุปตฺถมฺภกํ คาหาเปตฺวาติ กายํ ตถา อุปตฺถมฺภกํ กตฺวา.
โอปมฺมสํสนฺทนํ ¶ สุวิฺเยฺยเมว. กามคิทฺธตาย หีนาธิมุตฺติโก, อวิสุทฺธสีลาจารตาย มิจฺฉาปฏิปนฺโน.
องฺคุลีหิ นิกฺขนฺตปภา อากาสสฺจลเนน ทิคุณา หุตฺวา อากาเส วิจรึสูติ อาห ‘‘ยมกวิชฺชุตํ จารยมาโน วิยา’’ติ. ‘‘อากาเส ปาณึ จาเลสี’’ติ ปทสฺส อฺตฺถ อนาคตตฺตา ‘‘อสมฺภินฺนปท’’นฺติ วุตฺตํ. อตฺตมโนติ ปีติโสมนสฺเสหิ คหิตมโน. ยฺหิ จิตฺตํ อนวชฺชํ ปีติโสมนสฺสสหิตํ, ตํ สสนฺตกํ หิตสุขาวหตฺตา. เตนาห ‘‘สกมโน’’ติอาทิ. น โทมนสฺเสน…เป… คหิตมโน สกจิตฺตสฺส ตพฺพิรุทฺธตฺตา. ปุริมนเยเนวาติ ‘‘อิทานิ โย หีนาธิมุตฺติโก’’ติอาทินา ปุพฺเพ วุตฺตนเยเนว.
ปสนฺนาการนฺติ ปสนฺเนหิ กาตพฺพกิริยํ. ตํ สรูปโต ทสฺเสติ ‘‘จีวราทโย ปจฺจเย ทเทยฺยุ’’นฺติ. ตถภาวายาติ ยทตฺถํ ภควตา ธมฺโม เทสิโต, ยทตฺถฺจ สาสเน ปพฺพชฺชา, ตทตฺถาย ¶ . รกฺขณภาวนฺติ อปายภยโต จ รกฺขณชฺฌาสยํ. จนฺโทปมาทิวเสนาติ อาทิ-สทฺเทน อากาเส จลิตปาณิ วิย กตฺถจิ อลคฺคตาย ปริสุทฺธชฺฌาสยตา สตฺเตสุ การฺุนฺติ เอวมาทีนํ สงฺคโห.
จนฺทูปมสุตฺตวณฺณนา นิฏฺิตา.
๔. กุลูปกสุตฺตวณฺณนา
๑๔๗. กุลานิ อุปคจฺฉตีติ กุลูปโก. สนฺทียตีติ สพฺพโส ทียติ, อวขณฺฑียตีติ อตฺโถ. สา ปน อวขณฺฑิยนา ทุกฺขาปนา อฏฺฏิยนา โหตีติ วุตฺตํ ‘‘อฏฺฏียตี’’ติ. เตนาห ภควา ‘‘โส ตโตนิทานํ ทุกฺขํ โทมนสฺสํ ปฏิสํเวทยตี’’ติ. วุตฺตนยานุสาเรน เหฏฺา วุตฺตนยสฺส อนุสรเณน.
กุลูปกสุตฺตวณฺณนา นิฏฺิตา.
๕. ชิณฺณสุตฺตวณฺณนา
๑๔๘. ฉินฺนภินฺนฏฺาเน ¶ ฉิทฺทสฺส อปุถุลตฺตา อคฺคฬํ อทตฺวาว สุตฺเตน สํสิพฺพนมตฺเตน อคฺคฬทาเนน จ ฉิทฺเท ปุถุเล. นิพฺพสนานีติ จิรนิเสวิตวสนกิจฺจานิ, ปริโภคชิณฺณานีติ อตฺโถ. เตนาห ‘‘ปุพฺเพ…เป… ลทฺธนามานี’’ติ, สฺาปุพฺพโก วิธิ อนิจฺโจติ ‘‘คหปตานี’’ติ วุตฺตํ ยถา ‘‘วีริย’’นฺติ.
เสนาปตินฺติ เสนาปติภาวินํ, เสนาปจฺจารหนฺติ อตฺโถ. อตฺตโน กมฺเมนาติ อตฺตนา กาตพฺพกมฺเมน. โสติ สตฺถา. ตสฺมินฺติ มหากสฺสปตฺเถเร กโรตีติ สมฺพนฺโธ. น กโรตีติ วุตฺตมตฺถํ วิวรนฺโต ‘‘กสฺมา’’ติอาทิมาห. ยทิ สตฺถา ธุตงฺคานิ น วิสฺสชฺชาเปตุกาโม, อถ กสฺมา ‘‘ชิณฺโณสิ ทานิ ตฺว’’นฺติอาทิมโวจาติ อาห ‘‘ยถา ปนา’’ติอาทิ.
ทิฏฺธมฺมสุขวิหารนฺติ อิมสฺมึเยว อตฺตภาเว ผาสุวิหารํ. อมานุสิกา สวนรตีติ อติกฺกนฺตมานุสิกาย อรฺสทฺทุปฺปตฺติยา อรฺเหํ วสามีติ วิเวกวาสูปนิสฺสยาธีนสทฺทสวนปจฺจยา ธมฺมรติ อุปฺปชฺชติ. อปโรติ อฺโ, ทุติโยติ อตฺโถ. ตตฺเถวาติ ตสฺมึเยว เอกสฺส วิหรณฏฺาเน วิหรณสมเย จ ผาสุ ภวติ จิตฺตวิเวกสมฺภวโต. เตนาห ‘‘เอกสฺส รมโต วเน’’ติ.
ตถาติ ¶ ยถา อารฺิกสฺส รติ, ตถา ปิณฺฑปาติกสฺส ลพฺภติ ทิฏฺธมฺมสุขวิหาโร. เอส นโย เสเสสุ. อปิณฺฑปาติกาธีโน อิตรสฺส วิเสสโชตโกติ ตเมวสฺส วิเสสํ ทสฺเสตุํ ‘‘อกาลจารี’’ติอาทิ วุตฺตํ.
อมฺหากํ สลากํ คเหตฺวา ภตฺตตฺถาย เคหํ อนาคจฺฉนฺตสฺส สตฺตาหํ น ปาเตตพฺพนฺติ สามิเกหิ ทินฺนตฺตา สตฺตาหํ สลากํ น ลภติ, น กติกวเสน. ปิณฺฑจาริกวตฺเต อวตฺตนโต ‘‘ยสฺส เจสา’’ติอาทิ วุตฺตํ.
ปมตรํ กาตพฺพํ ยํ, ตํ วตฺตํ, อิตรํ ปฏิวตฺตํ. มหนฺตํ วา วตฺตํ, ขุทฺทกํ ปฏิวตฺตํ. เกจิ ‘‘วตฺตปฏิปตฺติ’’นฺติ ปนฺติ, วตฺตสฺส กรณนฺติ อตฺโถ. อุทฺธรณ-อติหรณ-วีติหรณโวสฺสชฺชน-สนฺนิกฺเขปน-สนฺนิรุมฺภนานํ ¶ วเสน ฉ โกฏฺาเส. ครุภาเวนาติ ถิรภาเวน.
‘‘อมุกสฺมึ เสนาสเน วสนฺตา พหุํ วสฺสวาสิกํ ลภนฺตี’’ติ ตถา น วสฺสวาสิกํ ปริเยสนฺโต จรติ วสฺสวาสิกสฺเสว อคฺคหณโต. ตสฺมา เสนาสนผาสุกํเยว จินฺเตติ. เตน พหุปริกฺขารภาเวน ผาสุวิหาโร นตฺถิ ปริกฺขารานํ รกฺขณปฏิชคฺคนาทิทุกฺขพหุลตาย. อปฺปิจฺฉาทีนนฺติ อปฺปิจฺฉสนฺตุฏฺาทีนํเยว ลพฺภติ ทิฏฺธมฺมสุขวิหาโร.
ชิณฺณสุตฺตวณฺณนา นิฏฺิตา.
๖. โอวาทสุตฺตวณฺณนา
๑๔๙. อตฺตโน าเนติ สพฺรหฺมจารีนํ โอวาทกวิฺาปกภาเวน อตฺตโน มหาสาวกฏฺาเน ปนตฺถํ. อถ วา ยสฺมา ‘‘อหํ ทานิ น จิรํ สฺสามิ, ตถา สาริปุตฺตโมคฺคลฺลานา, อยํ ปน วีสํวสฺสตายุโก, โอวทนฺโต อนุสาสนฺโต มมจฺจเยน ภิกฺขูนํ มยา กาตพฺพกิจฺจํ กริสฺสตี’’ติ อธิปฺปาเยน ภควา อิมํ เทสนํ อารภิ. ตสฺมา อตฺตโน าเนติ สตฺถารา กาตพฺพโอวาททายกฏฺาเน. เตนาห ‘‘เอวํ ปนสฺสา’’ติอาทิ. ยถาห ภควา ‘‘โอวท, กสฺสป…เป… ตฺวํ วา’’ติ. ทุกฺเขน วตฺตพฺพา อปฺปทกฺขิณคฺคาหิภาวโต. ทุพฺพจภาวกรเณหีติ โกธูปนาหาทีหิ. อนุสาสนิยา ปทกฺขิณคฺคหณํ นาม อนุธมฺมจรณํ, ฉินฺนปฏิปตฺติ กตา วามคฺคาโห นามาติ อาห ‘‘อนุสาสนิ’’นฺติอาทิ. อติกฺกมฺม วทนฺเตติ อฺมฺํ อติกฺกมิตฺวา อติมฺิตฺวา วทนฺเต. พหุํ ภาสิสฺสตีติ ธมฺมํ กเถนฺโต โก วิปุลํ ¶ กตฺวา กเถสฺสติ. อสหิตนฺติ ปุพฺเพนาปรํ นสหิตํ เหตุปมาวิรหิตํ. อมธุรนฺติ น มธุรํ น กณฺณสุขํ น เปมนียํ. ลหฺุเว อุฏฺาติ อปฺปวตฺตเนน กูลฏฺานํ วิย ตสฺส กถนํ.
โอวาทสุตฺตวณฺณนา นิฏฺิตา.
๗. ทุติยโอวาทสุตฺตวณฺณนา
๑๕๐. โอกปฺปนสทฺธาติ ¶ สทฺเธยฺยวตฺถุํ โอคาหิตฺวา ‘‘เอวเมต’’นฺติ กปฺปนสทฺธา. กุสลธมฺมชานนปฺาติ อนวชฺชธมฺมานํ สพฺพโส ชานนปฺา. ปริหานนฺติ สพฺพาหิ สมฺปตฺตีหิ ปริหานํ. น หิ กลฺยาณมิตฺตรหิตสฺส กาจิ สมฺปตฺติ นาม อตฺถีติ.
ทุติยโอวาทสุตฺตวณฺณนา นิฏฺิตา.
๘. ตติยโอวาทสุตฺตวณฺณนา
๑๕๑. ปุพฺเพติ ปมโพธิยํ. เอตรหีติ ตโต ปจฺฉิเม กาเล. การณปฏฺปเนติ การณารมฺเภ. เตสุ วุตฺตคุณยุตฺเตสุ เถเรสุ. ตสฺมินฺติ ตสฺมึ ยถาวุตฺตคุณยุตฺเต ปุคฺคเล. เอวํ สกฺกาเร กยิรมาเนติ ‘‘ภทฺทโก วตายํ ภิกฺขู’’ติ อาทรชาเตหิ ภิกฺขูหิ สกฺกาเร กยิรมาเน. อิเม สพฺรหฺมจารี. ‘‘เอหิ ภิกฺขู’’ติ ตํ ภิกฺขุํ อตฺตโน มุขาภิมุขํ กโรนฺตา วทนฺติ. ยฺหิ ตนฺติ เอตฺถ ตนฺติ นิปาตมตฺตํ อุปทฺทโวติ วุจฺจติ อนตฺถชนนโต. ปตฺถยติ ภชติ พชฺฌตีติ ปตฺถนา, อภิสงฺโคติ อาห ‘‘อภิปตฺถนาติ อธิมตฺตปตฺถนา’’ติ.
ตติยโอวาทสุตฺตวณฺณนา นิฏฺิตา.
๙. ฌานาภิฺสุตฺตวณฺณนา
๑๕๒. ยาวเทวาติ อิมินา สมานตฺถํ ‘‘ยาวเท’’ติ อิทํ ปทนฺติ อาห ‘‘ยาวเท อากงฺขามีติ ยาวเทว อิจฺฉามี’’ติ. ยทิจฺฉกํ ฌานสมาปตฺตีสุ วสีภาวทสฺสนตฺถํ ตเทตํ อารทฺธํ. วิตฺถาริตเมว, ตสฺมา ตตฺถ วิตฺถาริตเมว คเหตพฺพนฺติ อธิปฺปาโย. อาสวานํ ขยาติ อาสวานํ ขยเหตุ อริยมคฺเคน สพฺพโส อาสวานํ เขปิตตฺตา. อปจฺจยภูตนฺติ อารมฺมณปจฺจยภาเวน อปจฺจยภูตํ.
ฌานาภิฺสุตฺตวณฺณนา นิฏฺิตา.
๑๐. อุปสฺสยสุตฺตวณฺณนา
๑๕๓. ลาภสกฺการเหตุปิ ¶ ¶ เอกจฺเจ ภิกฺขู ภิกฺขุนุปสฺสยํ คนฺตฺวา ภิกฺขุนิโย โอวทนฺติ, เอวเมวํ อยํ ปน เถโร น ลาภสกฺการเหตุ ภิกฺขุนุปสฺสยคมนํ ยาจติ, อถ กสฺมาติ อาห ‘‘กมฺมฏฺานตฺถิกา’’ติอาทิ. เอโส หิ อานนฺทตฺเถโร อุสฺสุกฺกาเปตฺวา ปฏิปตฺติคุณํ ทสฺเสนฺโต ยสฺมา ตา ภิกฺขุนิโย จตุสจฺจกมฺมฏฺานิกา, ตสฺมา ปฺจนฺนํ อุปาทานกฺขนฺธานํ อุทยพฺพยาทิปกาสนิยา ธมฺมกถาย วิปสฺสนาปฏิปตฺติสมฺปทํ ทสฺเสสิ. อนิจฺจาทิลกฺขณานิ เจว อุทยพฺพยาทิเก จ สมฺมา ทสฺเสสิ. หตฺเถน คเหตฺวา วิย ปจฺจกฺขโต ทสฺเสสิ. สมาทเปสีติ ตตฺถ ลกฺขณารมฺมณิกวิปสฺสนํ สมาทเปสิ. ยถา วีถิปฏิปนฺโน หุตฺวา ปวตฺตติ, เอวํ คณฺหาเปสิ. สมุตฺเตเชสีติ วิปสฺสนาย อารทฺธาย สงฺขารานํ อุทยพฺพยาทีสุ อุปฏฺหนฺเตสุ ยถากาลํ ปคฺคหสมุเปกฺขเณหิ โพชฺฌงฺคานํ อนุปวตฺตเนน ภาวนามชฺฌิมวีถึ ปาเปตฺวา ยถา วิปสฺสนาาณํ สุปฺปสนฺนํ หุตฺวา วหติ, เอวํ อินฺทฺริยานํ วิสทภาวกรเณน วิปสฺสนาจิตฺตํ สมฺมา อุตฺเตเชสิ, นิพฺพานวเสน วา สมาทเปสิ. สมฺปหํเสสีติ ตถา ปวตฺติยมานาย วิปสฺสนาย สมปฺปวตฺตภาวนาวเสน อุปริ ลทฺธพฺพภาวนาวเสน จิตฺตํ สมฺปหํเสสิ, ลทฺธสฺสาทวเสน สุฏฺุ โตเสสิ. เอวเมตฺถ อตฺโถ เวทิตพฺโพ.
มนุเต ปริฺาทิวเสน สจฺจานิ พุชฺฌตีติ มุนิ. เตติ ตํ. อุปโยคตฺเถ หิ อิทํ สามิวจนํ. อุตฺตรีติ อุปริ, ตว ยถาภูตสภาวโต ปรโตติ อตฺโถ. ปกฺขปติโต อคติคมนํ อติเรกโอกาโส. อุปปริกฺขีติ อนุวิจฺจ นิวารโก น พหุมโต. พุทฺธปฏิภาโค เถโร. ‘‘พาลา ภิกฺขุนี ทุพฺภาสิตํ อาหา’’ติ อวตฺวา ‘‘ขมถ, ภนฺเต’’ติ วทนฺเตน ปกฺขปาเตน วิย วุตฺตํ โหตีติ อาห ‘‘เอกา ภิกฺขุนี น วาริตา’’ติอาทิ.
จุตา สลิงฺคโต นฏฺา, เทสนฺตรปกฺกเมน อทสฺสนํ น คตา. กณฺฏกสาขา วิยาติ กุรณฺฏกอปามคฺคกณฺฏกลสิกาหิ สาขา วิย.
อุปสฺสยสุตฺตวณฺณนา นิฏฺิตา.
๑๑. จีวรสุตฺตวณฺณนา
๑๕๔. ราชคหสฺส ¶ ทกฺขิณภาเค คิริ ทกฺขิณาคิริ ณ-กาเร อ-การสฺส ทีฆํ กตฺวา, ตสฺส ทกฺขิณภาเค ชนปโทปิ ‘‘ทกฺขิณาคิรี’’ติ วุจฺจติ, ‘‘คิริโต ทกฺขิณภาโค’’ติ ¶ กตฺวา. เอกทิวเสนาติ เอเกน ทิวเสน อุปฺปพฺพาเชสุํ เตสํ สทฺธาปพฺพชิตาภาวโต.
ยตฺถ จตฺตาโร วา อุตฺตริ วา ภิกฺขู อกปฺปิยนิมนฺตนํ สาทิยิตฺวา ปฺจนฺนํ โภชนานํ อฺตรํ โภชนํ เอกโต ปฏิคฺคณฺหิตฺวา ภฺุชนฺติ, เอตํ คณโภชนํ นาม, ตํ ติณฺณํ ภิกฺขูนํ ภฺุชิตุํ วฏฺฏตีติ ‘‘ติกโภชนํ ปฺตฺต’’นฺติ วจเนน คณโภชนํ ปฏิกฺขิตฺตนฺติ วุตฺตํ โหติ. ตโย อตฺถวเส ปฏิจฺจ อนฺุาตตฺตาปิ ‘‘ติกโภชน’’นฺติ วทนฺติ.
‘‘ทุมฺมงฺกูนํ นิคฺคโห เอว เปสลานํ ผาสุวิหาโร’’ติ อิทํ เอกํ องฺคํ. เตเนวาห ‘‘ทุมฺมงฺกูนํ นิคฺคเหเนวา’’ติอาทิ. ‘‘ยถา เทวทตฺโต…เป… สงฺฆํ ภินฺเทยฺยุ’’นฺติ อิมินา การเณน ติกโภชนํ ปฺตฺตํ.
อถ กิฺจรหีติ อถ กสฺมา ตฺวํ อสมฺปนฺนคณํ พนฺธิตฺวา จรสีติ อธิปฺปาโย. อสมฺปนฺนาย ปริสาย จาริกาจรณํ กุลานุทฺทยาย น โหติ, กุลานํ ฆาติตตฺตาติ อธิปฺปาเยน เถโร ‘‘สสฺสฆาตํ มฺเ จรสี’’ติอาทิมโวจ.
โสเธนฺโต ตสฺสา อติวิย ปริสุทฺธภาวทสฺสเนน. อุทฺทิสิตุํ น ชานามิ ตถา จิตฺตสฺเสว อนุปฺปนฺนปุพฺพตฺตา. กิฺจนํ กิเลสวตฺถุ. สงฺคเหตพฺพเขตฺตวตฺถุ ปลิโพโธ, อาลโย อเปกฺขา. โอกาสาภาวโตติ พหุกิจฺจกรณียตาย กุสลกิริยาย โอกาสาภาวโต. สนฺนิปาตฏฺานโตติ สงฺเกตํ กตฺวา วิย กิเลสรชานํ ตตฺถ สนฺนิชฺฌปวตฺตนโต.
สิกฺขตฺตยพฺรหฺมจริยนฺติ อธิสีลสิกฺขาทิสิกฺขตฺตยสงฺคหํ พฺรหฺมํ เสฏฺํ จริยํ. ขณฺฑาทิภาวาปาทเนน อขณฺฑํ กตฺวา. ลกฺขณวจนฺเหตํ. กิฺจิ สิกฺเขกเทสํ อเสเสตฺวา เอกนฺเตเนว ปริปูเรตพฺพตาย เอกนฺตปริปุณฺณํ. จิตฺตุปฺปาทมตฺตมฺปิ สํกิเลสมลํ อนุปฺปาเทตฺวา อจฺจนฺตเมว วิสุทฺธํ กตฺวา ปริหริตพฺพตาย เอกนฺตปริสุทฺธํ. ตโต เอว สงฺขํ วิย ลิขิตนฺติ สงฺขลิขิตํ. เตนาห ‘‘ลิขิตสงฺขสทิส’’นฺติ. ทาิกาปิ ตคฺคหเณเนว คเหตฺวา ¶ ‘‘มสฺสุ’’ตฺเวว วุตฺตํ, น เอตฺถ เกวลํ มสฺสุเยวาติ อตฺโถ. กสาเยน รตฺตานิ กาสายานิ.
วงฺคสาฏโกติ วงฺคเทเส อุปฺปนฺนสาฏโก. เอสาติ มหากสฺสปตฺเถโร. อภินีหารโต ปฏฺาย ปณิธานโต ปภุติ, อยํ อิทานิ วุจฺจมานา. อคฺคสาวกทฺวยํ อุปาทาย ตติยตฺตา ‘‘ตติยสาวก’’นฺติ ¶ วุตฺตํ. อฏฺสฏฺิภิกฺขุสตสหสฺสนฺติ ภิกฺขูนํ สตสหสฺสฺเจว สฏฺิสหสฺสานิ จ อฏฺ จ สหสฺสานิ.
อยฺจ อยฺจ คุโณติ สีลโต ปฏฺาย ยาว อคฺคผลา คุโณติ กิตฺเตนฺโต มหาสมุทฺทํ ปูรยมาโน วิย กเถสิ.
โกลาหลนฺติ เทวตาหิ นิพฺพตฺติโต โกลาหโล.
ขุทฺทกาทิวเสน ปฺจวณฺณา. ตรณํ วา โหตุ มรณํ วาติ มโหฆํ โอคาหนฺโต ปุริโส วิย มจฺเฉรสมุทฺทํ อุตฺตรนฺโต ปจฺฉาปิ…เป… ปาทมูเล เปสิ ภควโต ธมฺมเทสนาย มจฺเฉรปหานสฺส กถิตตฺตา.
สตฺถุ คุณา กถิตา นาม โหนฺตีติ วุตฺตํ ‘‘สตฺถุ คุเณ กเถนฺตสฺสา’’ติ. ตโต ปฏฺายาติ ตทา สตฺถุ สมฺมุขา ธมฺมสฺสวนโต ปฏฺาย.
ตถาคตมฺจสฺสาติ ตถาคตสฺส ปริโภคมฺจสฺส. ทานํ ทตฺวา พฺราหฺมณสฺส ปุโรหิตฏฺาเน เปสิ. ตาทิสสฺเสว เสฏฺิโน ธีตา หุตฺวา.
อทินฺนวิปากสฺสาติ ปุพฺเพ กตูปจิตสฺส สพฺพโส น ทินฺนวิปากสฺส. ตสฺส กมฺมสฺสาติ ตสฺส ปจฺเจกพุทฺธสฺส ปตฺเต ปิณฺฑปาตํ ฉินฺทิตฺวา กลลปูรณกมฺมสฺส. ตสฺมึเยว อตฺตภาเว สตฺตสุ าเนสุ ทุคฺคนฺธสรีรตาย ปฏินิวตฺติตา. อิฏฺกปนฺตีติ สุวณฺณิฏฺกปนฺติ. ฆฏนิฏฺกายาติ ตสฺส ปนฺติยํ ปมํ ปิตอิฏฺกาย สทฺธึ ฆเฏตพฺพอิฏฺกาย อูนา โหติ. ภทฺทเก กาเลติ อีทิสิยา อิฏฺกาย อิจฺฉิตกาเลเยว อาคตาสิ. เตน พนฺธเนนาติ เตน สิเลสสมฺพนฺเธน.
โอลมฺพกาติ ¶ มุตฺตามณิมยา โอลมฺพกา. ปฺุนฺติ นตฺถิ โน ปฺุํ ตํ, ยํ นิมิตฺตํ ยํ การณา อิโต สุขุมตรสฺส ปฏิลาโภ สิยาติ อตฺโถ. ปฺุนิยาเมนาติ ปฺุานุภาวสิทฺเธน นิยาเมน. โส จ อสฺส พาราณสิรชฺชํ ทาตุํ กโตกาโส.
ผุสฺสรถนฺติ มงฺคลรถํ. อุณฺหีสํ วาลพีชนี ขคฺโค มณิปาทุกา เสตจฺฉตฺตนฺติ ปฺจวิธํ ราชกกุธภณฺฑํ ¶ . เสตจฺฉตฺตํ วิสุํ คหิตํ. ทิพฺพวตฺถํ สาทิยิตุํ ปฺุานุภาวโจทิโต ‘‘นนุ ตาตา ถูล’’นฺติอาทิมาห.
ปฺจ จงฺกมนสตานีติ เอตฺถ อิติ-สทฺเทน อาทิอตฺเถน อคฺคิสาลาทีนิ ปพฺพชิตสารุปฺปฏฺานานิ สงฺคณฺหาติ.
สาธุกีฬิตนฺติ อริยานํ ปรินิพฺพุตฏฺาเน กาตพฺพสกฺการํ วทติ.
นปฺปมชฺชิ นิโรคา อยฺยาติ ปุจฺฉิตาการทสฺสนํ. ปรินิพฺพุตา เทวาติ เทวี ปฏิวจนํ อทาสิ. ปฏิยาเทตฺวาติ นิยฺยาเตตฺวา. สมณกปพฺพชฺชนฺติ สมิตปาเปหิ อริเยหิ อนุฏฺาตพฺพปพฺพชฺชํ. โส หิ ราชา ปจฺเจกพุทฺธานํ เวสสฺส ทิฏฺตฺตา ‘‘อิทเมว ภทฺทก’’นฺติ ตาทิสํเยว ลิงฺคํ คณฺหิ.
ตตฺเถวาติ พฺรหฺมโลเกเยว. วีสติเม วสฺเส สมฺปตฺเตติ อาหริตฺวา สมฺพนฺโธ. พฺรหฺมโลกโต อาคนฺตฺวา นิพฺพตฺตตฺตา พฺรหฺมจริยาธิการสฺส จิรกาลํ สงฺคหิตตฺตา ‘‘เอวรูปํ กถํ มา กเถถา’’ติอาทิมาห.
วีสติ ธรณานิ ‘‘นิกฺข’’นฺติ วทนฺติ. อลภนฺโต น วสามีติ สฺาเปสฺสามีติ สมฺพนฺโธ.
อิตฺถากโรติ อิตฺถิรตนสฺส อุปฺปตฺติฏฺานํ. อยฺยธีตาติ อมฺหากํ อยฺยสฺส ธีตา, ภทฺทกาปิลานีติ อตฺโถ. ปสาทรูเปน นิพฺพิสิฏฺตาย ‘‘มหาคีว’’นฺติ ปฏิมาย สทิสภาวมาห. เตนาห ‘‘อยฺยธีตายา’’ติอาทิ.
สมานปณฺณนฺติ สทิสปณฺณํ, กุมารสฺส กุมาริยา จ วุตฺตนฺตปณฺณํ. อิโต จ เอตฺโต จาติ เต ปุริสา สมาคมฏฺานโต มคธรฏฺเ มหาติตฺถคามํ ¶ มทฺทรฏฺเ สาคลนครฺจ อุทฺทิสฺส ปกฺกมนฺตา อฺมฺํ วิสฺสชฺเชนฺตา นาม โหนฺตีติ ‘‘อิโต จ เอตฺโต จ เปเสสุ’’นฺติ วุตฺตา.
ปุปฺผทามนฺติ หตฺถิหตฺถปฺปมาณํ ปุปฺผทามํ. ตานิ ปุปฺผทามานิ. เตติ อุโภ ภทฺทา เจว ปิปฺปลิกุมาโร จ. โลกามิเสนาติ เคหสฺสิตเปเมน, กามสฺสาเทนาติ อตฺโถ. อสํสฏฺาติ น สํสฏฺา ¶ . วิจารยึสุ ฆเฏ ชลนฺเตน วิย ปทีเปน อชฺฌาสเยน สมุชฺชลนฺเตน วิโมกฺขพีเชน สมุสฺสาหิตจิตฺตา. ยนฺตพทฺธานีติ สสฺสสมฺปาทนตฺถํ ตตฺถ ตตฺถ อิฏฺกทฺวารกวาฏโยชนวเสน ยนฺตพทฺธอุทกนิกฺขมนตุมฺพานิ. กมฺมนฺโตติ กสิกมฺมกรณฏฺานํ. ทาสคามาติ ทาสานํ วสนคามา.
โอสาเปตฺวาติ ปกฺขิปิตฺวา. อากปฺปกุตฺตวเสนาติ อาการวเสน กิริยาวเสน จ. อนนุจฺฉวิกนฺติ ปพฺพชิตเวสสฺส อนนุรูปํ. ตสฺส มตฺถเกติ ทฺเวธาปถสฺส ทฺวิธาภูตฏฺาเน.
เอเตสํ สงฺคหํ กาตุํ วฏฺฏตีติ นิสีทีติ สมฺพนฺโธ. สา ปน สตฺถุ ตตฺถ นิสชฺชา เอทิสีติ ทสฺเสตุํ ‘‘นิสีทนฺโต ปนา’’ติอาทิ วุตฺตํ. ตตฺถ ยา พุทฺธานํ อปริมิตกาลสงฺคหิตา อจินฺเตยฺยาปริเมยฺยปฺุสมฺภารูปจยนิพฺพตฺตา นิรูปิตสภาวพุทฺธคุณวิชฺโชติตา ลกฺขณานุพฺยฺชนสมุชฺชลา พฺยามปฺปภาเกตุมาลาลงฺกตา สภาวสิทฺธตาย อกิตฺติมา รูปกายสิรี, ตํเยว มหากสฺสปสฺส อทิฏฺปุพฺพํ ปสาทสํวฑฺฒนตฺถํ อนิคฺคเหตฺวา นิสินฺโน ภควา ‘‘พุทฺธเวสํ คเหตฺวา…เป… นิสีที’’ติ วุตฺโต. อสีติหตฺถํ ปเทสํ พฺยาเปตฺวา ปวตฺติยา ‘‘อสีติหตฺถา’’ติ วุตฺตา. สตสาโขติ พหุสาโข อเนกสาโข. สุวณฺณวณฺโณ อโหสิ นิรนฺตรํ พุทฺธรสฺมีหิ สมนฺตโต สโมกิณฺณตฺตา. เอวํ วุตฺตปฺปกาเรน เวทิตพฺพา.
ราชคหํ นาฬนฺทนฺติ จ สามิอตฺเถ อุปโยควจนํ อนฺตราสทฺทโยคโตติ อาห ‘‘ราชคหสฺส นาฬนฺทาย จา’’ติ. น หิ เม อิโต อฺเน สตฺถารา ภวิตุํ สกฺกา ทิฏฺธมฺมิกสมฺปรายิกปรมตฺเถหิ สตฺตานํ ยถารหํ อนุสาสนสมตฺถสฺส อฺสฺส สเทวเก อภาวโต. น หิ เม อิโต อฺเน สุคเตน ภวิตุํ สกฺกา โสภนคมนคุณคณยุตฺตสฺส อฺสฺส อภาวโต. น หิ เม อิโต อฺเน สมฺมาสมฺพุทฺเธน ภวิตุํ สกฺกา สมฺมา สพฺพธมฺมานํ สยมฺภุาเณน อภิสมฺพุทฺธสฺส อภาวโต. อิมินาติ ‘‘สตฺถา เม, ภนฺเต’’ติ อิมินา วจเนน.
อชานมาโนว ¶ สพฺพฺเยฺยนฺติ อธิปฺปาโย. สพฺพเจตสาติ สพฺพอชฺฌตฺติกงฺคปริปุณฺณเจตสา. สมนฺนาคตนฺติ สมฺปนฺนํ สมฺมเทว อนุ อนุ อาคตํ อุปคตํ. ผเลยฺยาติ วิทาเลยฺย. วิลยนฺติ วินาสํ.
เอวํ สิกฺขิตพฺพนฺติ อิทานิ วุจฺจมานากาเรน. หิโรตฺตปฺปสฺส พหลตา นาม วิปุลตาติ อาห ‘‘มหนฺต’’นฺติ. ปมตรเมวาติ ปเคว อุปสงฺกมนโต. ตถา อติมานปหีโน อสฺส, หิริโอตฺตปฺปํ ¶ ยถา สณฺาติ. กุสลสนฺนิสฺสิตนฺติ อนวชฺชธมฺมนิสฺสิตํ. อฏฺิกนฺติ เตน ธมฺเมน อฏฺิกํ. อาทิโต ปฏฺาย ยาว ปริโยสานา สวนจิตฺตํ ‘‘สพฺพเจโต’’ติ อธิปฺเปตนฺติ อาห ‘‘จิตฺตสฺส โถกมฺปิ พหิ คนฺตุํ อเทนฺโต’’ติ. เตน สโมธานํ ทสฺเสติ. สพฺเพน…เป… สมนฺนาหริตฺวา อารมฺภโต ปภุติ ยาว เทสนา นิปฺผนฺนา, ตาว อนฺตรนฺตรา ปวตฺเตน สพฺเพน สมนฺนาหารจิตฺเตน ธมฺมํเยว สมนฺนาหริตฺวา. ปิตโสโตติ ธมฺเม นิหิตโสโต. โอทหิตฺวาติ อปิหิตํ กตฺวา. ปมชฺฌานวเสนาติ อิทํ อสุเภสุ ตสฺเสว อิชฺฌโต, อิตรตฺถฺจ สุขสมฺปยุตฺตตา วุตฺตา.
สํสารสาคเร ปริพฺภมนฺตสฺส อิณฏฺาเน ติฏฺนฺติ กิเลสา อาสวสภาวาปาทนโตติ อาห ‘‘สรโณติ สกิเลโส’’ติ. จตฺตาโร หิ ปริโภคาติอาทีสุ ยํ วตฺตพฺพํ, ตํ วิสุทฺธิมคฺคตฺตํ สํวณฺณนาสุ วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺพํ. เอตฺถ จ ภควา ปมํ โอวาทํ เถรสฺส พฺราหฺมณชาติกตฺตา ชาติมานปหานตฺถมภาสิ, ทุติยํ พาหุสจฺจํ นิสฺสาย อุปฺปชฺชนกอหํการปหานตฺถํ, ตติยํ อุปธิสมฺปตฺตึ นิสฺสาย อุปฺปชฺชนกอตฺตสิเนหปหานตฺถํ. อฏฺเม ทิวเสติ ภควตา สมาคตทิวสโต อฏฺเม ทิวเส.
มคฺคโต โอกฺกมนํ ปมตรํ ภควตา สมาคตทิวเสเยว อโหสิ. ยทิ อรหตฺตาธิคโม ปจฺฉา, อถ กสฺมา ปาฬิยํ ปเคว สิทฺธํ วิย วุตฺตนฺติ อาห ‘‘เทสนาวารสฺสา’’ติอาทิ. ‘‘สตฺตาหเมว ขฺวาหํ, อาวุโส สรโณ, รฏฺปิณฺฑํ ภฺุชิ’’นฺติ วตฺวา อวสรปฺปตฺตํ อรหตฺตํ ปเวเทนฺโต ‘‘อฏฺมิยา อฺา อุทปาที’’ติ อาห. อยเมตฺถ เทสนาวารสฺส อาคโม. ตโต ปรํ ภควตา อตฺตโน กตํ อนุคฺคหํ จีวรปริวตฺตนํ ทสฺเสนฺโต ‘‘อถ โข, อาวุโส’’ติอาทิมาห.
อนฺตนฺเตนาติ ¶ จตุคฺคุณํ กตฺวา ปฺตฺตาย สงฺฆาฏิยา อนฺตนฺเตน. ชาติปํสุกูลิเกน…เป… ภวิตุํ วฏฺฏตีติ เอเตน ปุพฺเพ ชาติอารฺกคฺคหเณน จ เตรส ธุตงฺคา คหิตา เอวาติ ทฏฺพฺพํ. อนุจฺฉวิกํ กาตุนฺติ อนุรูปํ ปฏิปตฺตึ ปฏิปชฺชิตุํ. เถโร ปารุปีติ สมฺพนฺโธ.
ภควโต โอวาทํ ภควโต วา ธมฺมกายํ นิสฺสาย อุรสฺส วเสน ชาโตติ โอรโส. ภควโต วา ธมฺมสรีรสฺส มุขโต สตฺตตึสโพธิปกฺขิยโต ชาโต. เตเนว ธมฺมชาตธมฺมนิมฺมิตภาโวปิ สํวณฺณิโตติ ทฏฺพฺโพ. โอวาทธมฺโม เอว สตฺถารา ทาตพฺพโต เถเรน อาทาตพฺพโต ¶ โอวาทธมฺมทายาโท, โอวาทธมฺมทายชฺโชติ อตฺโถ, ตํ อรหตีติ. เอส นโย เสสปเทสุปิ.
‘‘ปพฺพชฺชา จ ปริโสธิตา’’ติ วตฺวา ตสฺสา สมฺมเทว โสธิตภาวํ พฺยติเรกมุเขน ทสฺเสตุํ, ‘‘อาวุโส, ยสฺสา’’ติอาทิ วุตฺตํ. ตตฺถ เอวนฺติ ยถา อหํ ลภึ, เอวํ โส สตฺถุ สนฺติกา ลภตีติ โยชนา. สีหนาทํ นทิตุนฺติ เอตฺถาปิ สีหนาทนทนา นาม เทสนาว, เถโร สตฺถารา อตฺตโน กตานุคฺคหเมว อนนฺตรสุตฺเต วุตฺตนเยน อุลฺลิงฺเคติ, น อฺถา. น หิ มหาเถโร เกวลํ อตฺตโน คุณานุภาวํ วิภาเวติ. เสสนฺติ ยํ อิธ อสํวณฺณิตํ. ปุริมนเยเนวาติ อนนฺตรสุตฺเต วุตฺตนเยเนว.
จีวรสุตฺตวณฺณนา นิฏฺิตา.
๑๒. ปรํมรณสุตฺตวณฺณนา
๑๕๕. ยถา อตีตกปฺเป อตีตาสุ ชาตีสุ กมฺมกิเลสวเสน อาคโต, ตถา เอตรหิปิ อาคโตติ ตถาคโต, ยถา ยถา วา ปน กมฺมํ กตูปจิตํ, ตถา ตํ ตํ อตฺตภาวํ อาคโต อุปคโต อุปปนฺโนติ ตถาคโต, สตฺโตติ อาห ‘‘ตถาคโตติ สตฺโต’’ติ. เอตนฺติ ‘‘เอวํ โหติ ภวติ ติฏฺติ สสฺสติสม’’นฺติ เอวํ ปวตฺตํ ทิฏฺิคตํ. อตฺถสนฺนิสฺสิตํ น โหตีติ ทิฏฺธมฺมิกสมฺปรายิกปรมตฺถโต สุขนฺติ ปสตฺถสนฺนิสฺสิตํ น โหติ. อาทิพฺรหฺมจริยกนฺติ เอตฺถ มคฺคพฺรหฺมจริยํ อธิปฺเปตํ ตสฺส ปธานภาวโต. ตสฺส ปน เอตํ ทิฏฺิคตํ อาทิปฏิปทามตฺตํ ¶ น โหติ อนุปการกตฺตา วิโลมนโต จ. ตโต เอว อิตรพฺรหฺมจริยสฺสปิ อนิสฺสโยว. เสสํ วุตฺตนเยน เวทิตพฺพํ.
ปรํมรณสุตฺตวณฺณนา นิฏฺิตา.
๑๓. สทฺธมฺมปฺปติรูปกสุตฺตวณฺณนา
๑๕๖. อาชานาติ เหฏฺิมมคฺเคหิ าตมริยาทํ อนติกฺกมิตฺวาว ชานาติ ปฏิวิชฺฌตีติ อฺา, อคฺคมคฺคปฺา. อฺสฺส อยนฺติ อฺา, อรหตฺตผลํ. เตนาห ‘‘อรหตฺเต’’ติ.
โอภาเสติ โอภาสนิมิตฺตํ. ‘‘จิตฺตํ วิกมฺปตี’’ติ ปททฺวยํ อาเนตฺวา สมฺพนฺโธ. โอภาเสติ ¶ วิสยภูเต. อุปกฺกิเลเสหิ จิตฺตํ วิกมฺปตีติ โยชนา. เตนาห ‘‘เยหิ จิตฺตํ ปเวธตี’’ติ. เสเสสุปิ เอเสว นโย.
อุปฏฺาเนติ สติยํ. อุเปกฺขาย จาติ วิปสฺสนุเปกฺขาย จ. เอตฺถ จ วิปสฺสนาจิตฺตสมุฏฺานสนฺตานวินิมุตฺตํ ปภาสนํ รูปายตนํ โอภาโส. าณาทโย วิปสฺสนาจิตฺตสมฺปยุตฺตาว. สกสกกิจฺเจ สวิเสโส หุตฺวา ปวตฺโต อธิโมกฺโข สทฺธาธิโมกฺโข. อุปฏฺานํ สติ. อุเปกฺขาติ อาวชฺชนุเปกฺขา. สา หิ อาวชฺชนจิตฺตสมฺปยุตฺตา เจตนา. อาวชฺชนอชฺฌุเปกฺขนวเสน ปวตฺติยา อิธ ‘‘อาวชฺชนุเปกฺขา’’ติ วุจฺจติ. ปุน อุเปกฺขายาติ วิปสฺสนุเปกฺขาว อเนน สมชฺฌตฺตตาย เอวํ วุตฺตา. นิกนฺติ นาม วิปสฺสนาย นิกามนา อเปกฺขา. สุขุมตรกิเลโส วา สิยา ทุวิฺเยฺโย.
อิมานิ ทส านานีติ อิมานิ โอภาสาทีนิ อุปกฺกิเลสุปฺปตฺติยา านานิ อุปกฺกิเลสวตฺถูนิ. ปฺา ยสฺส ปริจิตาติ ยสฺส ปฺา ปริจิตวตี ยาถาวโต ชานาติ. ‘‘อิมานิ นิสฺสาย อทฺธา มคฺคปฺปตฺโต ผลปฺปตฺโต อห’’นฺติ ปวตฺตอธิมาโน ธมฺมุทฺธจฺจํ ธมฺมูปนิสฺสโย วิกฺเขโป. ตตฺถ กุสโล หิ ตํ ยาถาวโต ชานนฺโต น จ ตตฺถ สมฺโมหํ คจฺฉติ.
อธิคมสทฺธมฺมปฺปติรูปกํ ¶ นาม อนธิคเต อธิคตมานิภาวาวหตฺตา. ยทคฺเคน วิปสฺสนาาณสฺส อุปกฺกิเลโส, ตทคฺเคน ปฏิปตฺติสทฺธมฺมปฺปติรูปโกติปิ สกฺกา วิฺาตุํ. ธาตุกถาติ มหาธาตุกถํ วทติ. เวทลฺลปิฏกนฺติ เวตุลฺลปิฏกํ. ตํ นาคภวนโต อานีตนฺติ วทนฺติ. วาทภาสิตนฺติ อปเร. อพุทฺธวจนํ พุทฺธวจเนน วิรุชฺฌนโต. น หิ สมฺพุทฺโธ ปุพฺพาปรวิรุทฺธํ วทติ. ตตฺถ สลฺลํ อุปฏฺเปนฺติ กิเลสวินยํ น สนฺทิสฺสติ, อฺทตฺถุ กิเลสุปฺปตฺติยา ปจฺจโย โหตีติ.
อวิกฺกยมานนฺติ วิกฺกยํ อคจฺฉนฺตํ. ตนฺติ สุวณฺณภณฺฑํ.
น สกฺขึสุ าณสฺส อวิสทภาวโต. เอส นโย อิโต ปเรสุปิ.
อิทานิ ‘‘ภิกฺขู ปฏิสมฺภิทาปฺปตฺตา อเหสุ’’นฺติอาทินา วุตฺตเมว อตฺถํ การณโต วิภาเวตุํ ปุน ‘‘ปมโพธิยํ หี’’ติอาทิ วุตฺตํ. ตตฺถ ปฏิปตฺตึ ปูรยึสูติ อตีเต กทา เต ปฏิสมฺภิทาวหํ ¶ ปฏิปตฺตึ ปูรยึสุ? ปมโพธิกาลิกา ภิกฺขู. น หิ อตฺตสมฺมาปณิธิยา ปุพฺเพกตปฺุตาย จ วินา ตาทิสํ ภวติ. เอส นโย อิโต ปเรสุปิ. ตทา ปฏิปตฺติสทฺธมฺโม อนฺตรหิโต นาม ภวิสฺสตีติ เอเตน อริยมคฺเคน อาสนฺนา เอว ปุพฺพภาคปฏิปทา ปฏิปตฺติสทฺธมฺโมติ ทสฺเสติ.
ทฺวีสูติ สุตฺตาภิธมฺมปิฏเกสุ อนฺตรหิเตสุปิ. อนนฺตรหิตเมว อธิสีลสิกฺขายํ ิตสฺส อิตรสิกฺขาทฺวยสมุฏฺาปิตโต. กึ การณาติ เกน การเณน, อฺสฺมึ ธมฺเม อนฺตรหิเต อฺตรสฺส ธมฺมสฺส อนนฺตรธานํ วุจฺจตีติ อธิปฺปาโย. ปฏิปตฺติยา ปจฺจโย โหติ อนวเสสโต ปฏิปตฺติกฺกมสฺส ปริทีปนโต. ปฏิปตฺติ อธิคมสฺส ปจฺจโย วิเสสลกฺขณปฏิเวธภาวโต. ปริยตฺติเยว ปมาณํ สาสนสฺส ิติยาติ อธิปฺปาโย.
นนุ จ สาสนํ โอสกฺกิตํ ปริยตฺติยา วตฺตมานายาติ อธิปฺปาโย. อนาราธกภิกฺขูติ สีลมตฺตสฺสปิ น อาราธโก ทุสฺสีโล. อิมสฺมินฺติ อิมสฺมึ ปาติโมกฺเข. วตฺตนฺตาติ ‘‘สีลํ อโกเปตฺวา ิตา อตฺถี’’ติ ปุจฺฉิ.
เอเตสูติ ¶ เอวํ มหนฺเตสุ สกลํ โลกํ อชฺโฌตฺถริตุํ สมตฺเถสุ จตูสุ มหาภูเตสุ. ตสฺมาติ ยสฺมา อฺเน เกนจิ อติมหนฺเตนปิ สทฺธมฺโม น อนฺตรธายติ, สมยนฺตเรน ปน วตฺตพฺพเมว นตฺถิ, ตสฺมา. เอวมาหาติ อิทานิ วุจฺจมานาการํ วทติ.
อาทานํ อาทิ, อาทิ เอว อาทิกนฺติ อาห ‘‘อาทิเกนาติ อาทาเนนา’’ติ. เหฏฺาคมนียาติ อโธภาคคมนียา, อปายทุกฺขสฺส สํสารทุกฺขสฺส จ นิพฺพตฺตกาติ อตฺโถ. คารวรหิตาติ ครุการรหิตา. ปติสฺสยนํ นีจภาเวน ปติพทฺธวุตฺติตา, ปติสฺโส ปติสฺสโยติ อตฺถโต เอกํ, โส เอเตสํ นตฺถีติ อาห ‘‘อปฺปติสฺสาติ อปฺปติสฺสยา อนีจวุตฺติกา’’ติ. เสสํ สุวิฺเยฺยเมว.
สทฺธมฺมปฺปติรูปกสุตฺตวณฺณนา นิฏฺิตา.
สารตฺถปฺปกาสินิยา สํยุตฺตนิกาย-อฏฺกถาย
กสฺสปสํยุตฺตวณฺณนาย ลีนตฺถปฺปกาสนา สมตฺตา.