📜
๙. โอปมฺมสํยุตฺตํ
๑. กูฏสุตฺตวณฺณนา
๒๒๓. กูฏํ ¶ ¶ คจฺฉนฺตีติ กูฏจฺฉิทฺทสฺส อนุปวิสนวเสน กูฏํ คจฺฉนฺติ. ยา จ โคปานสิโย โคปานสนฺตรคตา, ตาปิ กูฏํ อาหจฺจ าเนน กูฏงฺคมา. ทุวิธาปิ กูเฏ สโมสรณา. กูฏสฺส สมุคฺฆาเตน วินาเสน ภิชฺชเนน. อวิชฺชาย สมุคฺฆาเตนาติ อวิชฺชาย อจฺจนฺตเมว อปฺปวตฺติยา. เตน จ โมกฺขธมฺมาธิคเมน ตทนุรูปธมฺมาธิคโม ทสฺสิโต. อปฺปมตฺตาติ ปน อิมินา ตสฺส อุปาโย ทสฺสิโต.
กูฏสุตฺตวณฺณนา นิฏฺิตา.
๒. นขสิขสุตฺตวณฺณนา
๒๒๔. เอวํ อปฺปกา ยถา นขสิขาย อาโรปิตปํสุ, สุคติสํวตฺตนิยสฺส กมฺมสฺส อปฺปกตฺตา เอวํ เทเวสุปีติ หีนูทาหรณวเสน วุตฺตํ. อปฺปตรา หิ สตฺตา เย เทเวสุ ชายนฺติ, ตฺจ โข กามเทเวสุ. อิตเรสุ ปน วตฺตพฺพเมว นตฺถิ.
นขสิขสุตฺตวณฺณนา นิฏฺิตา.
๓. กุลสุตฺตวณฺณนา
๒๒๕. วิธํสยนฺติ วิเหยนฺติ. วฑฺฒิตาติ ภาวนาปาริปูริวเสน ปริพฺรูหิตา. ปุนปฺปุนํ กตาติ ภาวนาย พหุลีกรเณน อปราปรํ ปวตฺติตา ยุตฺตยานํ วิย กตาติ ยถา ยุตฺตํ อาชฺรถํ เฉเกน สารถินา อธิฏฺิตํ ยถารุจิ ปวตฺตติ, เอวํ ยถารุจิ ปวตฺติยา คมิตา. ปติฏฺานฏฺเนาติ อธิฏฺานฏฺเน. วตฺถุ วิย กตา สพฺพโส อุปกฺกิเลสวิโสธเนน สุวิโสธิตมริยาทํ วิย กตา. อธิฏฺิตาติ ปฏิปกฺขทูรีภาวโต สุภาวิตภาเวน อวิกมฺปเนยฺยตาย ปิตา ¶ . สมนฺตโต จิตาติ สพฺพภาเคน ภาวนูปจยํ คมิตา. เตนาห ‘‘สุวฑฺฒิตา’’ติ ¶ . สุฏฺุ สมารทฺธาติ เมตฺตาภาวนาย มตฺถกปฺปตฺติยา สมฺมเทว สมฺปาทิตา.
กุลสุตฺตวณฺณนา นิฏฺิตา.
๔. โอกฺขาสุตฺตวณฺณนา
๒๒๖. มหามุขอุกฺขลีนนฺติ มหามุขานํ มหนฺตโกฬุมฺพานํ สตํ. ปณีตโภชนภริตานนฺติ สปฺปิมธุสกฺกราทีหิ อุปนีตปณีตโภชเนหิ ปริปุณฺณานํ. ตสฺสาติ ปาสฺส. โคทุหนมตฺตนฺติ โคโทหนเวลามตฺตํ. ตํ ปน กิตฺตกํ อธิปฺเปตนฺติ อาห ‘‘คาวิยา’’ติอาทิ. สพฺพสตฺเตสุ หิตผรณนฺติ อโนธิโสเมตฺตาภาวนมาห – เมตฺตจิตฺตํ อปฺปนาปฺปตฺตํ ภาเวตุํ สกฺโกตีติ อธิปฺปาโย. ตมฺปิ ตโต ยถาวุตฺตทานโต มหปฺผลตรนฺติ.
โอกฺขาสุตฺตวณฺณนา นิฏฺิตา.
๕. สตฺติสุตฺตวณฺณนา
๒๒๗. อคฺเค ปหริตฺวาติ ติณฺหผลสตฺติยา อคฺเค หตฺเถน วา มุฏฺินา วา ปหารํ ทตฺวา. กปฺปาสวฏฺฏึ วิยาติ ปหตกปฺปาสปิณฺฑํ วิย. นิยฺยาสวฏฺฏึ วิยาติ ผลสณฺานํ นิยฺยาสปิณฺฑํ วิย. เอกโต กตฺวาติ กลิกาทิภาเวน วีสตึสปิณฺฑานิ เอกชฺฌํ กตฺวา. อลฺลิยาเปนฺโต ปิณฺฑํ กโรนฺโต. ปฏิเลเณตีติ ปฏิลีนยติ นาเมติ. อลฺลิยาเปนฺโต เต ทฺเวปิ ธารา เอกโต สมฺผุสาเปนฺโต. ปฏิโกฏฺเฏตีติ ปฏิปหรติ. ตตฺถ ขณฺฑํ วิย นิยฺยาโส. กปฺปาสวฏฺฏนกรณียนฺติ วิหตสฺส กปฺปาสสฺส ปฏิสํหรณวเสน พนฺธนทณฺฑํ. ปวตฺเตนฺโตติ กปฺปาสสฺส สํเวลฺลนวเสน ปวตฺเตนฺโต.
สตฺติสุตฺตวณฺณนา นิฏฺิตา.
๖. ธนุคฺคหสุตฺตวณฺณนา
๒๒๘. ทฬฺหธนุโนติ ¶ ถิรตรธนุโน. อิทานิ ตสฺส ถิรตรภาวํ ปริจฺเฉทโต ทสฺเสตุํ ‘‘ทฬฺหธนู’’ติอาทิ วุตฺตํ. ตตฺถ ทฺวิสหสฺสถามนฺติ ปลานํ ทฺวิสหสฺสถามํ. วุตฺตเมวตฺถํ ปากฏตรํ กตฺวา ทสฺเสตุํ ‘‘ยสฺสา’’ติอาทิมาห. ตตฺถ ยสฺสาติ ธนุโน. อาโรปิตสฺสาติ ชิยํ อาโรปิตสฺส. ชิยาพทฺโธติ ชิยาย พทฺโธ. ปถวิโต มุจฺจติ, เอตํ ‘‘ทฺวิสหสฺสถาม’’นฺติ เวทิตพฺพํ ¶ . โลหสีสาทีนนฺติ กาฬโลหตมฺพโลหสีสาทีนํ. ภาโรติ ปุริสภาโร, โส ปน มชฺฌิมปุริสสฺส วเสน เอทิสํ ตสฺส พลํ ทฏฺพฺพํ. อุคฺคหิตสิปฺปา ธนุเวทสิกฺขาวเสน. จิณฺณวสีภาวา ลกฺเขสุ อวิรชฺฌนสรกฺเขปวเสน. กตํ ราชกุลาทีสุ อุปคนฺตฺวา อสนํ สรกฺเขโป เอเตหีติ กตูปสนาติ อาห ‘‘ราชกุลาทีสุ ทสฺสิตสิปฺปา’’ติ.
‘‘โพธิสตฺโต จตฺตาริ กณฺฑานิ อาหรี’’ติ วตฺวา ตเมว อตฺถํ วิตฺถารโต ทสฺเสนฺโต ‘‘ตทา กิรา’’ติอาทิมาห. ตตฺถ ชวิสฺสามาติ ธาวิสฺสาม. อคฺคิ อุฏฺหีติ สีฆปตนสนฺตาเปน จ สูริยรสฺมิสนฺตาปสฺส อาสนฺนภาเวน จ อุสุมา อุฏฺหิ. ปกฺขปฺชเรนาติ ปกฺขชาลนฺตเรน.
นิวตฺติตฺวาติ ‘‘นิปฺปโยชนมิทํ ชวน’’นฺติ นิวตฺติตฺวา. ปตฺตกฏาเหน โอตฺถฏปตฺโต วิยาติ ปิหิตปตฺโต วิย อโหสิ, เวคสา ปตเนน นครสฺส อุปริ อากาสสฺส นิริกฺขณํ อโหสิ. สฺจาริตตฺตา อเนกหํสสหสฺสสทิโส ปฺายิ เสยฺยถาปิ โพธิสตฺตสฺส ธนุคฺคหกาเล สรกูฏาทิทสฺสเน.
ทุกฺกรนฺติ ตสฺส อทสฺสนํ สนฺธายาห, น อตฺตโน ปตนํ. สูริยมณฺฑลฺหิ อติสีเฆน ชเวน คจฺฉนฺตมฺปิ ปฺาสโยชนายามวิตฺถตํ อตฺตโน วิปุลตาย ปภสฺสรตาย จ สตฺตานํ จกฺขุสฺส โคจรภาวํ คจฺฉติ, ชวนหํโส ปน ตาทิเสน สูริเยน สทฺธึ ชเวน คจฺฉนฺโต น ปฺาเยยฺย. ตสฺมา วุตฺตํ ‘‘น สกฺกา ตยา ปสฺสิตุ’’นฺติ. จตฺตาโร อกฺขณเวธิโน. คนฺตฺวา คหิเต โสตุํ ฆณฺฑํ ปิฬนฺธาเปตฺวา สยํ ปุรตฺถาภิมุโข นิสินฺโน. ปุรตฺถิมทิสาภิมุขํ คตกณฺฑํ สนฺธายาห ‘‘ปมกณฺเฑเนว สทฺธึ อุปฺปติตฺวา’’ติ. เต จตฺตาริ กณฺฑานิ เอกกฺขเณเยว ขิปึสุ.
อายุํ ¶ สงฺขโรติ เอเตนาติ อายุสงฺขาโร. ยถา หิ กมฺมชรูปานํ ปวตฺติ ชีวิตินฺทฺริยปฏิพทฺธา, เอวํ อตฺตภาวสฺส ปวตฺติ ตปฺปฏิพทฺธาติ. พหุวจนนิทฺเทโส ปน ปาฬิยํ เอกสฺมึ ขเณ อเนกสตสงฺขสฺส ชีวิตินฺทฺริยสฺส อุปลพฺภนโต. ตํ ชีวิตินฺทฺริยํ. ตโต ยถาวุตฺตเทวตานํ ชวโต สีฆตรํ ขียติ อิตฺตรขณตฺตา. วุตฺตฺเหตํ –
‘‘ชีวิตํ อตฺตภาโว จ, สุขทุกฺขา จ เกวลา;
เอกจิตฺตสมายุตฺตา, ลหุโส วตฺตเต ขโณ’’ติ. (มหานิ. ๑๐);
เภโทติ ¶ ภงฺโค. น สกฺกา ปฺาเปตุํ ตโตปิ อติวิย อิตฺตรขณตฺตา.
ธนุคฺคหสุตฺตวณฺณนา นิฏฺิตา.
๗. อาณิสุตฺตวณฺณนา
๒๒๙. อฺเ ราชาโน จ ภาคํ คณฺหนฺตา อิเม วิย ทสภาคํ คณฺหนฺตีติ เตสมยํ อนุคติ ปฺายติ. มหาชนสฺส อานยนโต อานโกติ อาห ‘‘เอวํลทฺธนาโม’’ติ. อิทานิ ตํ อาทิโต ปฏฺาย อาคมนานุกฺกมํ ทสฺเสตุํ ‘‘หิมวนฺเต กิรา’’ติอาทิมาห. กเรณุนฺติ กเรณุกํ, หตฺถินินฺติ อตฺโถ. สกฺกรึสูติ อนตฺถปริหรณวเสน ปสตฺถูปหารวเสน จ ปูเชสุํ. โอตรีติ กุฬีรทหํ ปาวิสิ. ปฏิกฺกมิตฺวา ปนวเสน อปกฺกมิตฺวา ปติ.
สุวณฺณรชตาทิมยนฺติ กิสฺมิฺจิ ฉิทฺเท สุวณฺณมยํ, กิสฺมิฺจิ รชตมยํ, กิสฺมิฺจิ ผลิกมยํ อาณึ ฆฏยึสุ พนฺธึสุ. ปุพฺเพ ผริตฺวา ติฏฺนฺตสฺส ทฺวาทส โยชนานิ ปมาโณ เอตสฺสาติ ทฺวาทสโยชนปฺปมาโณ, สทฺโท. อถสฺส อเนกสตกาเล คจฺฉนฺเต อนฺโตสาลายมฺปิ ทุกฺเขน สุยฺยิตฺถ อาณิสงฺฆาฏมตฺตตฺตา.
คมฺภีราติ อคาธา ทุกฺโขคาฬฺหา. สลฺลสุตฺตฺหิ ‘‘อนิมิตฺตมนฺาต’’นฺติอาทินา ปาฬิวเสน คมฺภีรํ, น อตฺถคมฺภีรํ. ตถา หิ ตตฺถ ตา ตา คาถา ทุวิฺเยฺยรูปา ติฏฺนฺติ, ทุวิฺเยฺยํ าเณน ทุกฺโขคาหนฺติ กตฺวา ‘‘คมฺภีร’’นฺติ ¶ วุจฺจติ. ปุพฺพาปรมฺเปตฺถ กาสฺจิ คาถานํ ทุวิฺเยฺยตาย ทุกฺโขคาหเมว, ตสฺมา ตํ ปาฬิวเสน ‘‘คมฺภีร’’นฺติ วุตฺตํ ‘‘ปาฬิวเสน คมฺภีรา สลฺลสุตฺตสทิสา’’ติ. อิมินา นเยน ‘‘อตฺถวเสน คมฺภีรา’’ติ เอตฺถ อตฺโถ เวทิตพฺโพ. มหาเวทลฺลสุตฺตสฺส อตฺถวเสน คมฺภีรตา ปากฏาเยว. โลกํ อุตฺตรตีติ โลกุตฺตโร, นววิธอปฺปมาณธมฺโม, โส อตฺถภูโต เอเตสํ อตฺถีติ โลกุตฺตรา. เตนาห ‘‘โลกุตฺตรอตฺถทีปกา’’ติ. สตฺตสฺุตธมฺมมตฺตเมวาติ สตฺเตน อตฺตนา สฺุตํ เกวลํ ธมฺมมตฺตเมว. อุคฺคเหตพฺพํ ปริยาปุณิตพฺพนฺติ จ ลิงฺควจนวิปลฺลาเสน วุตฺตนฺติ อาห ‘‘อุคฺคเหตพฺเพ จ ปริยาปุณิตพฺเพ จา’’ติ. กวิตาติ กวิโน กมฺมํ กวิกตา. ยสฺส ปน ยํ กมฺมํ, ตํ เตน กตนฺติ วุจฺจตีติ อาห ‘‘กวิตาติ กวีหิ กตา’’ติ. อิตรํ ‘‘กาเวยฺยา’’ติ ปทํ, กพฺพนฺติ วุตฺตํ โหติ. ‘‘กพฺพ’’นฺติ จ กวินา วุตฺตนฺติ อตฺโถ. เตนาห ‘‘ตสฺเสว เววจน’’นฺติ. จิตฺตกฺขราติ วิจิตฺราการอกฺขรา. สาสนโต พหิภูตาติ น สาสนาวจรา. เตสํ สาวเกหีติ ‘‘พุทฺธานํ สาวกา’’ติ ¶ อปฺาตานํ เยสํ เกสฺจิ สาวเกหิ. อนุคฺคยฺหมานาติ น อุคฺคยฺหมานา สวนธารณปริจยอตฺถูปปริกฺขาทิวเสน อนุคฺคยฺหมานา. อนฺตรธายนฺติ อทสฺสนํ คจฺฉนฺติ.
อาณิสุตฺตวณฺณนา นิฏฺิตา.
๘. กลิงฺครสุตฺตวณฺณนา
๒๓๐. กลิงฺครํ วุจฺจติ ขุทฺทกทารุขณฺฑํ, ตํ อุปธานํ เอเตสนฺติ กลิงฺครูปธานา. ลิจฺฉวี ปน ขทิรทณฺฑํ อุปธานํ กตฺวา ตทา วิหรึสุ. ตสฺมา วุตฺตํ ‘‘ขทิรฆฏิกาสู’’ติอาทิ. ปกติวิชฺชุสฺิโต นตฺถิ เอเตสํ ขโณ วิชฺฌเนติ อกฺขณเวธิโน ตโต สีฆตรํ วิชฺฌนโต. ‘‘อกฺขณ’’นฺติ วิชฺชุ วุจฺจติ อิตฺตรขณตฺตา. อกฺขโณภาเสน ลกฺขณเวธกา อกฺขณเวธิโน. อเนกธา ภินฺนสฺส วาลสฺส วิชฺฌเนน วาลเวธิโน. วาเลกเทโส หิ อิธ ‘‘วาโล’’ติ คหิโต.
พหุเทว ทิวสภาคํ ปธานานุโยคโต อุปฺปนฺนทรถปริสฺสมวิโนทนตฺถํ นฺหายิตฺวา. เต สนฺธายาติ เต ตถารูเป ปธานกมฺมิกภิกฺขู สนฺธาย. อิทํ อิทานิ วุจฺจมานํ อตฺถชาตํ วุตฺตํ โปราณฏฺกถายํ. อยมฺปิ ทีโปติ ¶ ตมฺพปณฺณิทีปมาห. ปธานานุยฺุชนเวลาย นิเวทนวเสน ตตฺถ ตตฺถ เอกชฺฌํ ปหตฆณฺฑินิคฺโฆเสเนว เอกฆณฺฑินิคฺโฆโส, ตตฺถ ตตฺถ ปณฺณสาลาทีสุ วสนฺตานํ ภิกฺขูนํ วเสน เอกปธานภูโต. นานามุโขติ อนุราธปุรสฺส ปจฺฉิมทิสายํ เอโก วิหาโร, ปิลิจฺฉิโกฬินครสฺส ปุรตฺถิมทิสายํ. อุภยตฺถ ปวตฺตฆณฺฑิสทฺทา อนฺตราปวตฺตฆณฺฑิสทฺเทหิ มิสฺเสตฺวา โอสรนฺติ. กลฺยาณิยํ ปวตฺตฆณฺฑิสทฺโท ตถา นาคทีเป.
กลิงฺครสุตฺตวณฺณนา นิฏฺิตา.
๙. นาคสุตฺตวณฺณนา
๒๓๑. อติกฺกนฺตเวลนฺติ ภตฺตานุโมทนอุปนิสินฺนกถาเวลโต อติกฺกนฺตเวลํ. อสมฺภินฺเนนาติ สรสมฺปตฺติโต อสมฺภินฺเนน, สรสฺส อุจฺจารณสมฺปตฺตึ อปริหาเปตฺวาติ อตฺโถ. อปริสุทฺธาสยตาย เนว คุณวณฺณาย น าณพลาย โหติ. ตนฺติ ตํ ตถา ปจฺจยานํ ปริภฺุชนํ, ตํ ตถา มิจฺฉาปฏิปชฺชนํ.
นาคสุตฺตวณฺณนา นิฏฺิตา.
๑๐. พิฬารสุตฺตวณฺณนา
๒๓๒. ฆรานํ ¶ สนฺธีติ ฆเรน ฆรสฺส สมฺพนฺธฏฺานํ. สห มเลน วตฺตตีติ สมลํ. เคหโต คามโต จ นิกฺขมนจนฺทนิกฏฺานํ. สงฺการฏฺานนฺติ สงฺการกูฏํ. เกจิ ‘‘สนฺธิสงฺการกูฏฏฺาน’’นฺติ วทนฺติ. วุฏฺานนฺติ อาปนฺนอาปตฺติโต, น กิเลสโต วุฏฺานํ, สุทฺธนฺเต อธิฏฺานํ. ตํ ปน ยถาอาปนฺนาย อาปตฺติยา ‘‘เทสนา’’ตฺเวว วุจฺจตีติ อาห ‘‘เทสนา ปฺายตี’’ติ.
พิฬารสุตฺตวณฺณนา นิฏฺิตา.
๑๑. สิงฺคาลสุตฺตวณฺณนา
๒๓๓. เอตฺตกมฺปีติ ¶ อิมินา ชรสิงฺคาเลน ลทฺธพฺพํ จิตฺตสฺสาทมตฺตมฺปิ น ลภิสฺสติ สกลเมว กปฺปํ สพฺพโส อวีจิชาลาหิ นิรนฺตรํ ฌายมานตาย นิจฺจทุกฺขาตุรภาวโต.
สิงฺคาลสุตฺตวณฺณนา นิฏฺิตา.
๑๒. ทุติยสิงฺคาลสุตฺตวณฺณนา
๒๓๔. กตชานนนฺติ กตูปการชานนํ. กตเวทิตาติ ตสฺเสว ปเรสํ ปากฏกรณวเสน ชานนเมว. อาจารเมวาติ กตาปราธเมว.
ทุติยสิงฺคาลสุตฺตวณฺณนา นิฏฺิตา.
สารตฺถปฺปกาสินิยา สํยุตฺตนิกาย-อฏฺกถาย
โอปมฺมสํยุตฺตวณฺณนาย ลีนตฺถปฺปกาสนา สมตฺตา.