📜
๑๐. ภิกฺขุสํยุตฺตํ
๑. โกลิตสุตฺตวณฺณนา
๒๓๕. สาวกานํ ¶ ¶ อาลาโปติ สาวกานํ สพฺรหฺมจารึ อุทฺทิสฺส อาลาโป. พุทฺเธหิ สทิสา มา โหมาติ พุทฺธาจิณฺณํ สมุทาจารํ อกเถนฺเตหิ สาวเกหิ, ‘‘อาวุโส ภิกฺขเว’’ติ อาลปิตา ภิกฺขู, ‘‘อาวุโส’’ติ ปฏิวจนํ เทนฺติ, น, ‘‘ภนฺเต’’ติ. ทุติยชฺฌาเน วิตกฺกวิจารา นิรุชฺฌนฺติ เตสํ นิโรเธเนว ตสฺส ฌานสฺส อุปฺปาเทตพฺพโต. เยสํ นิโรธาติ เยสํ วจีสงฺคารานํ วิตกฺกวิจารานํ นิรุชฺฌเนน สุวิกฺขมฺภิตภาเวน สทฺทายตนํ อปฺปวตฺตึ คจฺฉติ การณสฺส ทูรโต ปสฺสมฺภิตตฺตา. อริโยติ นิทฺโทโส. ปริสุทฺโธ ตุณฺหีภาโว, น ติตฺถิยานํ มูคพฺพตคฺคหณํ วิย อปริสุทฺโธติ อธิปฺปาโย. ปมชฺฌานาทีนีติ อาทิ-สทฺเทน ตติยชฺฌานาทีนิ สงฺคณฺหาติ.
อารมฺมณภูเตน วิตกฺเกน สห คตา ปวตฺตาติ วิตกฺกสหคตาติ อาห ‘‘วิตกฺการมฺมณา’’ติ. วิตกฺการมฺมณตา จ สฺามนสิการานํ สุขุมอารมฺมณคฺคหณวเสน ทฏฺพฺพา. เตนาห ‘‘น สนฺตโต อุปฏฺหึสู’’ติ. น ปคุณํ สมฺมเทว วสีภาวสฺส อนาปาทิตตฺตา. สฺามนสิการาปีติ ตติยชฺฌานาธิคมาย ปวตฺติยมานา สฺามนสิการาปิ หานภาคิยาว อเหสุํ, น วิเสสภาคิยา. สมฺมา เปหีติ พหิทฺธา วิกฺเขปํ ปหาย สมฺมา อชฺฌตฺตเมว จิตฺตํ เปหิ. เอกคฺคํ กโรหีติ เตเนว วิกฺเขปปฏิพาหเนน อวิหตมานสตาย จิตฺตสมาธานวเสน เอกคฺคํ กโรหิ. อาโรเปหีติ อีสกมฺปิ พหุมฺปิ อปติตํ กตฺวา กมฺมฏฺานารมฺมเณ อาโรเปหิ. ทุติยอคฺคสาวกภูมิยา ปาริปูริยา อายสฺมา มหาภิฺโ, น ยถา ตถาติ อาห ‘‘มหาภิฺตนฺติ ฉฬภิฺต’’นฺติ. อิมินา อุปาเยนาติ อิมินา ‘‘อถ โข มํ, อาวุโส’’ติอาทินา วุตฺเตน อุปาเยน. วฑฺเฒตฺวาติ อุตฺตริ อุตฺตริ วิเสสภาคิยภาวาปาทเนน สมาธึ ปฺฺจ พฺรูเหตฺวา พฺรูเหตฺวา.
โกลิตสุตฺตวณฺณนา นิฏฺิตา.
๒. อุปติสฺสสุตฺตวณฺณนา
๒๓๖. อติอุฬารมฺปิ ¶ ¶ สตฺตํ วา สงฺขารํ วา สนฺธาย วุตฺตํ สพฺพตฺถเมว สพฺพโส ฉนฺทราคสฺส สุปฺปหีนตฺตา. ชานนตฺถํ ปุจฺฉติ สตฺถุคุณานํ อติวิย อุฬารตมภาวโต.
อุปติสฺสสุตฺตวณฺณนา นิฏฺิตา.
๓. ฆฏสุตฺตวณฺณนา
๒๓๗. ปริเวณคฺเคนาติ ปริเวณภาเคน. เกจิ ‘‘เอกวิหาเรติ เอกจฺฉนฺเน เอกสฺมึ อาวาเส’’ติ วทนฺติ. เตติ เต ทฺเวปิ เถรา. ปาฏิเยกฺเกสุ าเนสูติ วิสุํ วิสุํ าเนสุ. นิสีทนฺตีติ ทิวาวิหารํ นิสีทนฺติ. โอฬาริโก นาม ชาโต ปริตฺตธมฺมารมฺมณตฺตา ตสฺส. เตติ เถโร ภควา จ.
ปริปุณฺณวีริโยติ จตุกิจฺจสาธนวเสน สมฺปุณฺณวีริโย. ปคฺคหิตวีริโยติ อีสกมฺปิ สงฺโกจํ อนาปชฺชิตฺวา ปวตฺติตวีริโย. อุปนิกฺเขปนมตฺตสฺเสวาติ สมีเป ปนมตฺตสฺเสว.
จตุภูมกธมฺเมสุ ลพฺภมานตฺตา ปฺาย ‘‘จตุภูมกธมฺเม อนุปวิสิตฺวา ิตฏฺเนา’’ติ วุตฺตํ. ลกฺขิตพฺพฏฺเน สมาธิ เอว สมาธิลกฺขณํ. เอวํ วิปสฺสนาลกฺขณํ เวทิตพฺพํ. อฺมฺสฺสาติ อฺสฺส อฺสฺส นานาลกฺขณาติ เวทิตพฺพํ. อฺสฺสาติ อิตรสฺส. ธุรนฺติ วหิตพฺพภารํ. ทฺวีสุปิ เอเตสูติ สมาธิลกฺขณวิปสฺสนาลกฺขเณสุ สมฺมาสมฺพุทฺโธ นิปฺผตฺตึ คโต.
ฆฏสุตฺตวณฺณนา นิฏฺิตา.
๔. นวสุตฺตวณฺณนา
๒๓๘. อภิเจตสิ นิสฺสิตา อาภิเจตสิกา. ปฏิปกฺขวิธมเนน อภิวิสิฏฺํ จิตฺตํ อภิจิตฺตํ. ยสฺมา ฌานานํ ตํสมฺปยุตฺตํ จิตฺตํ นิสฺสาย ปจฺจโย โหติเยว, ตสฺมา ‘‘นิสฺสิตาน’’นฺติ วุตฺตํ. นิกามลาภีติ ยถิจฺฉิตลาภี ¶ . ยถาปริจฺเฉเทนาติ ยถากเตน กาลปริจฺเฉเทน. วิปุลลาภีติ อปฺปมาณลาภี. ‘‘กสิร’’นฺติ หิ ปริตฺตํ วุจฺจติ, ตปฺปฏิปกฺเขน ¶ อกสิรํ อปฺปมาณํ. เตนาห ‘‘ปคุณชฺฌาโนติ อตฺโถ’’ติ. สิถิลมารพฺภาติ สิถิลํ วีริยารมฺภํ กตฺวาติ อตฺโถติ อาห ‘‘สิถิลํ วีริยํ ปวตฺเตตฺวา’’ติ.
นวสุตฺตวณฺณนา นิฏฺิตา.
๕. สุชาตสุตฺตวณฺณนา
๒๓๙. อฺานิ รูปานีติ ปเรสํ รูปานิ. อติกฺกนฺตรูโปติ อตฺตโน รูปสมฺปตฺติยา รูปโสภาย อติกฺกมิตฺวา ิตรูโป, สุจิรมฺปิ เวลํ โอโลเกนฺตสฺส ตุฏฺิอาวโห. ทสฺสนสฺส จกฺขุสฺส หิโตติ ทสฺสนีโย. ปสาทํ อาวหตีติ ปาสาทิโก. ฉวิวณฺณสุนฺทรตายาติ ฉวิวณฺณสฺส เจว สรีรสณฺานสฺส จ โสภนภาเวน.
สุชาตสุตฺตวณฺณนา นิฏฺิตา.
๖. ลกุณฺฑกภทฺทิยสุตฺตวณฺณนา
๒๔๐. วิรูปสรีรวณฺณนฺติ อสุนฺทรฉวิวณฺณฺเจว อสุนฺทรสณฺานฺจ. ปมาณวเสนาติ สรีรปฺปมาณวเสน. อิจฺฉิติจฺฉิตนฺติ อตฺตนา อิจฺฉิติจฺฉิตํ. มหาสารชฺชนฺติ มหนฺโต มงฺกุภาโว.
คุเณ อาวชฺเชตฺวาติ อตฺตนา ชานนกนิยาเมน สตฺถุโน กายคุเณ จ จาริตฺตคุเณ จ อาวชฺเชตฺวา มนสิ กตฺวา.
โยชนาวฏฺฏนฺติ โยชนปริกฺเขปํ.
‘‘กายสฺมี’’ติ คาถาสุขตฺถํ นิรนุนาสิกํ กตฺวา นิทฺเทโสติ วุตฺตํ ‘‘กายสฺมิ’’นฺติ. อการณํ กายปฺปมาณนฺติ สรีรปฺปมาณํ นาม อปฺปมาณํ, สีลาทิคุณาว ปมาณนฺติ อธิปฺปาโย.
ลกุณฺฑกภทฺทิยสุตฺตวณฺณนา นิฏฺิตา.
๗. วิสาขสุตฺตวณฺณนา
๒๔๑. ปุรสฺส ¶ เอสาติ โปรี, จาตุริยยุตฺตตา. เตนาห ‘‘ปุรวาสีน’’นฺติอาทิ. สา ปน ¶ ทุตวิลมฺพิตขลิตวเสน อปฺปสนฺนลูขตาทิโทสรหิตา โหตีติ อาห ‘‘ปุร…เป… วาจายา’’ติ. อสนฺทิทฺธายาติ มุตฺตวาจาย. เตนาห ‘‘อปลิพุทฺธายา’’ติอาทิ. น เอลํ โทสํ คเลตีติ อเนลคลา, อวิรุชฺฌนวาจา. เตนาห ‘‘นิทฺโทสายา’’ติ. จตุสจฺจสฺส ปกาสกา, น กทาจิ สจฺจวิมุตฺตาติ อาห ‘‘จตุสจฺจปริยาปนฺนายา’’ติ. ตา หิ จตฺตาริ สจฺจานิ ปริจฺฉิชฺช อาปาเทนฺติ ปฏิปาเทนฺติ ปวตฺเตนฺติ. เตนาห ‘‘จตฺตาริ สจฺจานิ อมฺุจิตฺวา ปวตฺตายา’’ติ. ธโช นาม สพฺพธมฺเมหิ สมุสฺสิตฏฺเน.
วิสาขสุตฺตวณฺณนา นิฏฺิตา.
๘. นนฺทสุตฺตวณฺณฺณนา
๒๔๒. อารฺิโกติอาทีสุ อรฺกถาสีเสน เสนาสนปฏิสํยุตฺตานํ ธุตงฺคานํ, ปิณฺฑปาตกถาสีเสน ปิณฺฑปาตปฏิสํยุตฺตานํ, ปํสุกูลิกสีเสน จีวรปฏิสํยุตฺตานํ, ตคฺคหเณเนว วีริยนิสฺสิตธุตงฺคสฺส จ สมาทาย วตฺตนํ ทีปิตนฺติ เวทิตพฺพํ. อาคเตน ภควตา อปรภาเค กถิตํ.
นนฺทสุตฺตวณฺณนา นิฏฺิตา.
๙. ติสฺสสุตฺตวณฺณนา
๒๔๓. ภณฺฑกนฺติ ปตฺตจีวรํ. นิสีทิเยว วตฺตสฺส อสิกฺขิตตฺตา. ตุชฺชนตฺเถน วาจา เอว สตฺติโยติ อาห ‘‘วาจาสตฺตีหี’’ติ.
วาจาย สนฺนิโตทเกนาติ วจนสงฺขาเตน สมนฺตโต นิจฺจํ กตฺวา อุปตุทนโต สนฺนิตุทเกน. วิภตฺติอโลเปน โส นิทฺเทโส. เตนาห ‘‘วจนปโตเทนา’’ติ.
อุจฺจกุเล ชาติ เอตสฺสาติ ชาติมา, พฺรหฺมชาติโก อิสิ. มาตงฺโคติ จณฺฑาโล. ตตฺถาติ กุมฺภการสาลายํ. โอกาสํ ยาจิ ¶ กุมฺภการํ. มหนฺตํ ทิสฺวา อาห – ‘‘ปมตรํ ปวิฏฺโ ปพฺพชิโต’’ติ. ตตฺเถวาติ ตสฺสาเยว สาลาย ทฺวารํ นิสฺสาย ทฺวารสมีเป. เมติ มยา. ขม มยฺหนฺติ มยฺหํ อปราธํ ขมสฺสุ. เตติ ตยา. ปุน เตติ ตว. คณฺหิ อุคฺคนฺตุํ อปฺปทานวเสน. เตนาห ‘‘นาสฺส อุคฺคนฺตุํ อทาสี’’ติ. ปพุชฺฌึสูติ นิทฺทาย ปพุชฺฌึสุ ปกติยา ปพุชฺฌนเวลาย อุปคตตฺตา.
ฉโวติ ¶ นิหีโน. อนนฺตมาโยติ วิวิธมาโย มายาวี.
โสติ มตฺติกาปิณฺโฑ. ‘‘สตฺตธา ภิชฺชี’’ติ เอตฺถายมธิปฺปาโย – ยํ เตน ตาปเสน ปารมิตาปริภาวนสมิทฺธาหิ นานาวิหารสมาปตฺติปริปูริตาหิ สีลทิฏฺิสมฺปทาทีหิ สุสงฺขตสนฺตาเน มหากรุณาธิวาเส มหาสตฺเต โพธิสตฺเต อริยูปวาทกมฺมํ อภิสปสงฺขาตํ ผรุสวจนํ ปวตฺติตํ, ตํ มหาสตฺตสฺส เขตฺตวิเสสภาวโต ตสฺส จ อชฺฌาสยผรุสตาย ทิฏฺธมฺมเวทนียํ หุตฺวา สเจ โส มหาสตฺตํ น ขมาเปติ, ตํ กกฺขฬํ หุตฺวา วิปจฺจนสภาวํ ชาตํ, ขมาปิเต ปน มหาสตฺเต ปโยคสมฺปตฺติปฏิพาหิตตฺตา อวิปากธมฺมตํ อาปชฺชติ อโหสิกมฺมภาวโต. อยฺหิ อริยูปวาทปาปสฺส ทิฏฺธมฺมเวทนียสฺส จ ธมฺมตา. ยํ ตํ โพธิสตฺเตน สูริยุคฺคมนนิวารณํ กตํ, อยํ โพธิสตฺเตน ทิฏฺโ อุปาโย. เตน หิ อุพฺพาฬฺหา มนุสฺสา โพธิสตฺตสฺส สนฺติเก ตาปสํ อาเนตฺวา ขมาเปสุํ. โสปิ จ มหาสตฺตสฺส คุเณ ชานิตฺวา ตสฺมึ จิตฺตํ ปสาเทสิ. ยํ ปนสฺส มตฺถเก มตฺติกาปิณฺฑสฺส ปนํ ตสฺส สตฺตธา ผาลนํ กตํ, ตํ มนุสฺสานํ จิตฺตานุรกฺขณตฺถํ. อฺถา หิ อิเม ปพฺพชิตา สมานา จิตฺตสฺส วสํ วตฺตนฺติ, น ปน จิตฺตมตฺตโน วเส วตฺตาเปนฺตีติ มหาสตฺตมฺปิ เตน สทิสํ กตฺวา คณฺเหยฺยุํ, ตทสฺส เนสํ ทีฆรตฺตํ อหิตาย ทุกฺขายาติ. ปติรูปนฺติ ยุตฺตํ.
ติสฺสสุตฺตวณฺณนา นิฏฺิตา.
๑๐. เถรนามกสุตฺตวณฺณนา
๒๔๔. อตีเต ขนฺธปฺจเกติ อตีเต อตฺตภาเว. ฉนฺทราคปฺปหาเนนาติ ฉนฺทราคสฺส อจฺจนฺตเมว ชหเนน. ปหีนํ นาม โหติ อนเปกฺขปริจฺจาคโต. ปฏินิสฺสฏฺํ นาม โหติ สพฺพโส ฉฑฺฑิตตฺตา. ตโย ¶ ภเวติ อิมินา อุปาทิณฺณกธมฺมานํเยว คหณํ. สพฺพา ขนฺธายตนธาตุโย จาติ อิมินา อุปาทิณฺณานมฺปิ อนุปาทิณฺณานมฺปิ ทฺวิธา ปวตฺตโลกิยธมฺมานํ คหณํ อวิเสเสตฺวา วุตฺตตฺตา. วิทิตํ ปากฏํ กตฺวา ิตํ ปริฺาภิสมยวเสน. เตสฺเววาติ เตภูมกธมฺเมสุ เอว. อนุปลิตฺตํ อมถิตํ อสํกิลิฏฺํ ตณฺหาทิฏฺิสํกิเลสาภาวโต. ตเทว สพฺพนฺติ เหฏฺา ตีสุปิ ปเทสุ อิธ สพฺพคฺคหเณน คหิตํ เตภูมกวฏฺฏํ. ชหิตฺวาติ ปหานาภิสมยวเสน. ตณฺหา ขียติ เอตฺถาติ ตณฺหกฺขยสงฺขาเต นิพฺพาเน วิมุตฺตํ. ตมหนฺติ ตํ อุตฺตมปุคฺคลํ เอกวิหารึ พฺรูมิ ตณฺหาทุติยสฺส อภาวโต. เอตฺถ จ ปริฺาปหานาภิสมยกถเนน อิตรมฺปิ อภิสมยํ อตฺถโต กถิตเมวาติ ทฏฺพฺพํ.
เถรนามกสุตฺตวณฺณนา นิฏฺิตา.
๑๑. มหากปฺปินสุตฺตวณฺณนา
๒๔๕. มหากปฺปิโนติ ¶ ปูชาวจนเมตํ ยถา ‘‘มหาโมคฺคลฺลาโน’’ติ. ตถารูปนฺติ ‘‘พุทฺโธ ธมฺโม’’ติอาทิกํ คุณวิเสสวนฺตปฏิพทฺธํ. สาสนนฺติ เทสนฺตรโต อาคตวจนํ. ชงฺฆวาณิชาติ ชงฺฆจาริโน วาณิชา. กิฺจิ สาสนนฺติ อปุพฺพปวตฺติทีปกํ กิฺจิ วจนนฺติ ปุจฺฉิ. ปีติ อุปฺปชฺชิ ยถา ตํ สุจิรํ กตาภินีหารตาย ปริปกฺกาณสฺส. อปริมาณํ คุณสฺส อปริมาณโต สพฺพฺุคุณปริทีปนโต, เสสรตนทฺวเย นิยฺยานิกภาวทีปนโต ทิฏฺิสีลสามฺเน สํหตภาวทีปนโตติ วตฺตพฺพํ. ยถานุสิฏฺํ ปฏิปชฺชมาเน อปายทุกฺขโต สํสารทุกฺขโต จ อปตนฺเต ธาเรตีติ ธมฺโม. สุปริสุทฺธทิฏฺิสีลสามฺเน สํหโตติ สงฺโฆติ. รตนตฺโถ ปน ติณฺณมฺปิ สทิโส เอวาติ.
นวสตสหสฺสานิ อทาสิ เทวี. ตุมฺเหติ ราชินึ คารเวน พหุวจเนน วทติ. ราโคติ อนุคจฺฉนฺตราโค.
ชนิเตติ กมฺมกิเลเสหิ นิพฺพตฺติเต. กมฺมกิเลเสหิ ปชาตตฺตา ปชาติ ปชาสทฺโท ชนิตสทฺเทน สมานตฺโถติ อาห – ‘‘ชนิเต, ปชายาติ อตฺโถ’’ติ. อฏฺหิ วิชฺชาหีติ อมฺพฏฺสุตฺเต (ที. นิ. ๑.๒๗๘) อาคตนเยน. ตตฺถ หิ วิปสฺสนาาณมโนมยิทฺธีหิ สห ฉ อภิฺา ‘‘อฏฺ วิชฺชา’’ติ อาคตา ¶ . ตปติ ปฏิปกฺขวิธมเนน วิชฺโชตติ, ตํ สูริยสฺส วิโรจนนฺติ อาห – ‘‘ตปตีติ วิโรจตี’’ติ. ฌานํ สมาปชฺชิตฺวา สมาหิเตน จิตฺเตน วิปสฺสนํ วฑฺเฒตฺวา ผลสมาปตฺตึ สมาปชฺชิตฺวา นิสินฺโนติ อาห – ‘‘ทุวิเธน ฌาเนน ฌายมาโน’’ติ. สพฺพมงฺคลคาถาติ สพฺพมงฺคลาวิโรธี คาถาติ วทนฺติ. ตถา หิ วทนฺติ –
‘‘มงฺคลํ ภควา พุทฺโธ, ธมฺโม สงฺโฆ จ มงฺคลํ;
สพฺเพสมฺปิ จ สตฺตานํ, ส ปฺุวิตมงฺคล’’นฺติ.
ปูชํ กาเรตฺวา เอกํ อคาริกธมฺมกถิกํ อุปาสกํ อาห. เอตฺถ จ ‘‘ฌายี ตปตี’’ติ อิมินา อารมฺมณูปนิชฺฌานานํ คหิตตฺตา ธมฺมรตนํ คหิตเมว. ‘‘พฺราหฺมโณ’’ติ อิมินา สงฺฆรตนํ คหิตเมว. พุทฺธรตนํ ปน สรูเปเนว คหิตนฺติ.
มหากปฺปินสุตฺตวณฺณนา นิฏฺิตา.
๑๒. สหายกสุตฺตวณฺณนา
๒๔๖. สมฺมา ¶ สํสนฺทนวเสน เอติ ปวตฺตตีติ สเมติ, สมฺมาทิฏฺิอาทิ. สมฺมา จิรรตฺตํ จิรกาลํ สเมติ เอเตสํ อตฺถีติ จิรรตฺตํสเมติกา. เตนาห ‘‘ทีฆรตฺต’’นฺติอาทิ. อิทานิ อิเมสนฺติ เอตรหิ เอเตสํ. อยํ สาสนธมฺโม อชฺฌาสยโต ปโยคโต จ สมฺมา สํสนฺทติ สเมติ, ตสฺมา มชฺเฌ ภินฺนํ วิย สมเมว น วิสทิสํ. กิฺจ ตโต เอว พุทฺเธน ภควตา ปเวทิตธมฺมวินเย เอเตสํ ปฏิปตฺติสาสนธมฺโม โสภติ วิโรจตีติ อตฺโถ. อริยปฺปเวทิเตติ อริเยน สมฺมาสมฺพุทฺเธน สมฺมเทว ปกาสิเต อริยธมฺเม. สมฺมเทว สมุจฺเฉทปฏิปฺปสฺสทฺธิวินยานํ วเสน สุฏฺุ วินีตา สพฺพกิเลสทรถปริฬาหานํ วูปสเมน.
สหายกสุตฺตวณฺณนา นิฏฺิตา.
สารตฺถปฺปกาสินิยา สํยุตฺตนิกาย-อฏฺกถาย
ภิกฺขุสํยุตฺตวณฺณนาย ลีนตฺถปฺปกาสนา สมตฺตา.
นิฏฺิตา จ สารตฺถปฺปกาสินิยา
สํยุตฺตนิกาย-อฏฺกถาย นิทานวคฺควณฺณนา.