📜
๓. ทิฏฺิสํยุตฺตํ
๑. โสตาปตฺติวคฺโค
๑. วาตสุตฺตวณฺณนา
๒๐๖. ทิฏฺิสํยุตฺเต ¶ ¶ น วาตา วายนฺตีติอาทีสุ เอวํ กิร เตสํ ทิฏฺิ – ‘‘เยปิ เอเต รุกฺขสาขาทีนิ ภฺชนฺตา วาตา วายนฺติ, น เอเต วาตา, วาตเลโส นาเมโส, วาโต ปน เอสิกตฺถมฺโภ วิย ปพฺพตกูฏํ วิย จ ิโต. ตถา ยาปิ เอตา ติณกฏฺาทีนิ วหนฺติโย นทิโย สนฺทนฺติ, น เอตฺถ อุทกํ สนฺทกิ, อุทกเลโส นาเมส, อุทกํ ปน เอสิกตฺถมฺโภ วิย ปพฺพตกูฏํ วิย จ ิตํ. ยาปิมา คพฺภินิโย วิชายนฺตีติ จ วุจฺจนฺติ, กิฺจาปิ ตา มิลาตุทรา โหนฺติ, คพฺโภ ปน น นิกฺขมติ, คพฺภเลโส นาเมโส, คพฺโภ ปน เอสิกตฺถมฺโภ วิย ปพฺพตกูฏํ วิย จ ิโต. เยปิ เอเต จนฺทิมสูริยา อุเทนฺติ วา อเปนฺติ วา, เนว เต อุเทนฺติ น อเปนฺติ, จนฺทิมสูริยเลโส นาเมส, จนฺทิมสูริยา ปน เอสิกตฺถมฺโภ วิย ปพฺพตกูฏํ วิย จ ิตา’’ติ.
๒-๔. เอตํมมสุตฺตาทิวณฺณนา
๒๐๗-๒๐๙. ทิฏฺนฺติอาทีสุ ทิฏฺํ รูปายตนํ. สุตํ สทฺทายตนํ. มุตํ คนฺธายตนํ รสายตนํ โผฏฺพฺพายตนํ. ตฺหิ ปตฺวา คเหตพฺพโต มุตนฺติ จ วุตฺตํ. อวเสสานิ สตฺตายตนานิ วิฺาตํ นาม. ปตฺตนฺติ ปริเยสิตฺวา วา อปริเยสิตฺวา วา ปตฺตํ. ปริเยสิตนฺติ ปตฺตํ วา อปตฺตํ ¶ วา ปริเยสิตํ. อนุวิจริตํ มนสาติ จิตฺเตน อนุสฺจริตํ. โลกสฺมิฺหิ ปริเยสิตฺวา ปตฺตมฺปิ อตฺถิ, ปริเยสิตฺวา โนปตฺตมฺปิ, อปริเยสิตฺวา ปตฺตมฺปิ, อปริเยสิตฺวา โนปตฺตมฺปิ. ตตฺถ ปริเยสิตฺวา ปตฺตํ ปตฺตํ นาม, ปริเยสิตฺวา โนปตฺตํ ปริเยสิตํ นาม ¶ . อปริเยสิตฺวา ปตฺตฺจ อปริเยสิตฺวา โนปตฺตฺจ มนสานุวิจริตํ นาม. อถ วา ปริเยสิตฺวา ปตฺตมฺปิ อปริเยสิตฺวา ปตฺตมฺปิ ปตฺตฏฺเน ปตฺตํ นาม, ปริเยสิตฺวา โนปตฺตเมว ปริเยสิตํ นาม, อปริเยสิตฺวา โนปตฺตํ มนสานุวิจริตํ นาม. สพฺพํ วา เอตํ มนสา อนุวิจริตเมว.
๕. นตฺถิทินฺนสุตฺตวณฺณนา
๒๑๐. นตฺถิ ¶ ทินฺนนฺติอาทีสุ นตฺถิ ทินฺนนฺติ ทินฺนสฺส ผลาภาวํ สนฺธาย วทนฺติ. ยิฏฺํ วุจฺจติ มหายาโค. หุตนฺติ ปเหณกสกฺกาโร อธิปฺเปโต. ตมฺปิ อุภยํ ผลาภาวเมว สนฺธาย ปฏิกฺขิปนฺติ. สุกตทุกฺกฏานนฺติ สุกตทุกฺกตานํ, กุสลากุสลานนฺติ อตฺโถ. ผลํ วิปาโกติ ยํ ผลนฺติ วา วิปาโกติ วา วุจฺจติ, ตํ นตฺถีติ วทนฺติ. นตฺถิ อยํ โลโกติ ปรโลเก ิตสฺส อยํ โลโก นตฺถิ. นตฺถิ ปโร โลโกติ อิธ โลเก ิตสฺสปิ ปโร โลโก นตฺถิ, สพฺเพ ตตฺถ ตตฺเถว อุจฺฉิชฺชนฺตีติ ทสฺเสนฺติ. นตฺถิ มาตา นตฺถิ ปิตาติ เตสุ สมฺมาปฏิปตฺติมิจฺฉาปฏิปตฺตีนํ ผลาภาววเสน วทนฺติ. นตฺถิ สตฺตา โอปปาติกาติ จวิตฺวา อุปฺปชฺชนกสตฺตา นาม นตฺถีติ วทนฺติ. นตฺถิ โลเก สมณพฺราหฺมณาติ โลเก สมฺมาปฏิปนฺนา สมณพฺราหฺมณา นาม นตฺถีติ วทนฺติ.
จาตุมหาภูติโกติ จตุมหาภูตมโย. ปถวี ปถวีกายนฺติ อชฺฌตฺติกา ปถวีธาตุ พาหิรํ ปถวีธาตุํ. อนุเปตีติ อนุยาติ. อนุปคจฺฉตีติ ตสฺเสว เววจนํ, อนุคจฺฉตีติปิ อตฺโถ. อุภเยนาปิ อุเปติ อุปคจฺฉตีติ ทสฺเสนฺติ. อาปาทีสุปิ เอเสว นโย. อินฺทฺริยานีติ มนจฺฉฏฺานิ อินฺทฺริยานิ. สงฺกมนฺตีติ ¶ อากาสํ ปกฺขนฺทนฺติ. อาสนฺทิปฺจมาติ นิปนฺนมฺเจน ปฺจมา, มฺโจ เจว, จตฺตาโร มฺจปาเท คเหตฺวา ิตา จตฺตาโร ปุริสา จาติ อตฺโถ. ยาว อาฬาหนาติ ยาว สุสานา. ปทานีติ ‘‘อยํ เอวํ สีลวา อโหสิ, เอวํ ทุสฺสีโล’’ติอาทินา นเยน ปวตฺตานิ คุณาคุณปทานิ. สรีรเมว วา เอตฺถ ปทานีติ อธิปฺเปตํ. กาโปตกานีติ กโปตกวณฺณานิ, ปาราวตปกฺขวณฺณานีติ อตฺโถ. ภสฺสนฺตาติ ภสฺมนฺตา. อยเมว วา ปาฬิ. อาหุติโยติ ยํ ปเหณกสกฺการาทิเภทํ ทินฺนทานํ, สพฺพํ ตํ ฉาริกาวสานเมว โหติ, น ตโต ปรํ ผลทายกํ หุตฺวา คจฺฉตีติ อตฺโถ. ทตฺตุปฺตฺตนฺติ ¶ ทตฺตูหิ พาลมนุสฺเสหิ ปฺตฺตํ. อิทํ วุตฺตํ โหติ – พาเลหิ อพุทฺธีหิ ปฺตฺตมิทํ ทานํ, น ปณฺฑิเตหิ. พาลา เทนฺติ, ปณฺฑิตา คณฺหนฺตีติ ทสฺเสนฺติ.
๖. กโรโตสุตฺตวณฺณนา
๒๑๑. กโรโตติ ¶ สหตฺถา กโรนฺตสฺส. การยโตติ อาณตฺติยา กาเรนฺตสฺส. ฉินฺทโตติ ปเรสํ หตฺถาทีนิ ฉินฺทนฺตสฺส. เฉทาปยโตติ ปเรหิ เฉทาเปนฺตสฺส. ปจโตติ ทณฺเฑน ปีเฬนฺตสฺส. ปจาปยโตติ ปเรหิ ทณฺฑาทินา ปีฬาเปนฺตสฺส. โสจโต โสจาปยโตติ ปรสฺส ภณฺฑหรณาทีหิ โสกํ สยํ กโรนฺตสฺสาปิ ปเรหิ กาเรนฺตสฺสาปิ. กิลมโต กิลมาปยโตติ อาหารุปจฺเฉทพนฺธนาคารปเวสนาทีหิ สยํ กิลเมนฺตสฺสปิ ปเรหิ กิลมาเปนฺตสฺสปิ. ผนฺทโต ผนฺทาปยโตติ ปรํ ผนฺทนฺตํ ผนฺทนกาเล สยมฺปิ ผนฺทโต ปเรมฺปิ ผนฺทาปยโต. ปาณมติปาตยโตติ ¶ ปาณํ หนนฺตสฺสปิ หนาเปนฺตสฺสปิ. เอวํ สพฺพตฺถ กรณการาปนวเสเนว อตฺโถ เวทิตพฺโพ.
สนฺธินฺติ ฆรสนฺธึ. นิลฺโลปนฺติ มหาวิโลปํ. เอกาคาริกนฺติ เอกเมว ฆรํ ปริวาเรตฺวา วิลุมฺปนํ. ปริปนฺเถ ติฏฺโตติ อาคตาคตานํ อจฺฉินฺทนตฺถํ มคฺเค ติฏฺโต. กโรโต น กรียติ ปาปนฺติ ยํกิฺจิ ปาปํ กโรมีติ สฺาย กโรโตปิ ปาปํ น กรียติ, นตฺถิ ปาปํ. สตฺตา ปน กโรมาติ เอวํสฺิโน โหนฺตีติ ทีเปนฺติ. ขุรปริยนฺเตนาติ ขุรเนมินา, ขุรธารสทิสปริยนฺเตน วา. เอกมํสขลนฺติ เอกมํสราสึ. ปฺุชนฺติ ตสฺเสว เววจนํ. ตโตนิทานนฺติ เอกมํสขลกรณนิทานํ.
ทกฺขิณนฺติ ทกฺขิณตีเร มนุสฺสา กกฺขฬา ทารุณา, เต สนฺธาย หนนฺโตติอาทิ วุตฺตํ. อุตฺตรนฺติ อุตฺตรตีเร สทฺธา โหนฺติ ปสนฺนา พุทฺธมามกา ธมฺมมามกา สงฺฆมามกา, เต สนฺธาย ททนฺโตติอาทิ วุตฺตํ. ตตฺถ ยชนฺโตติ มหายาคํ กโรนฺโต. ทเมนาติ อินฺทฺริยทเมน อุโปสถกมฺเมน. สํยเมนาติ สีลสํยเมน. สจฺจวชฺเชนาติ สจฺจวจเนน. อาคโมติ อาคมนํ, ปวตฺตีติ อตฺโถ. สพฺพถาปิ ปาปปฺุานํ กิริยเมว ปฏิกฺขิปนฺติ.
๗. เหตุสุตฺตวณฺณนา
๒๑๒. นตฺถิ ¶ ¶ เหตุ นตฺถิ ปจฺจโยติ เอตฺถ ปจฺจโยติ เหตุเววจนเมว. อุภเยนาปิ วิชฺชมานเมว กายทุจฺจริตาทีนํ สํกิเลสปจฺจยํ, กายสุจริตาทีนฺจ วิสุทฺธิปจฺจยํ ปฏิกฺขิปนฺติ. นตฺถิ พลนฺติ ยมฺหิ อตฺตโน พเล ปติฏฺิตา อิเม สตฺตา เทวตฺตมฺปิ มารตฺตมฺปิ พฺรหฺมตฺตมฺปิ สาวกโพธิมฺปิ ปจฺเจกโพธิมฺปิ สพฺพฺุตมฺปิ ปาปุณนฺติ, ตํ พลํ ปฏิกฺขิปนฺติ. นตฺถิ วีริยนฺติอาทีนิ สพฺพานิ อฺมฺเววจนาเนว. ‘‘อิทํ โน วีริเยน, อิทํ ปุริสถาเมน, อิทํ ปุริสปรกฺกเมน ¶ ปตฺต’’นฺติ, เอวํ ปวตฺตวจนปฏิกฺเขปกรณวเสน ปเนตานิ วิสุํ อาทิยนฺติ.
สพฺเพ สตฺตาติ โอฏฺโคณคทฺรภาทโย อนวเสเส ปริคฺคณฺหนฺติ. สพฺเพ ปาณาติ เอกินฺทฺริโย ปาโณ, ทฺวินฺทฺริโย ปาโณติอาทิวเสน วทนฺติ. สพฺเพ ภูตาติ อณฺฑโกสวตฺถิโกเสสุ ภูเต สนฺธาย วทนฺติ. สพฺเพ ชีวาติ สาลิยวโคธุมาทโย สนฺธาย วทนฺติ. เตสุ หิ เต วิรุหนภาเวน ชีวสฺิโน. อวสา อพลา อวีริยาติ เตสํ อตฺตโน วโส วา พลํ วา วีริยํ วา นตฺถิ. นิยติสงฺคติภาวปริณตาติ เอตฺถ นิยตีติ นิยตตา. สงฺคตีติ ฉนฺนํ อภิชาตีนํ ตตฺถ ตตฺถ คมนํ. ภาโวติ สภาโวเยว. เอวํ นิยติยา จ สงฺคติยา จ ภาเวน จ ปริณตา นานปฺปการตํ ปตฺตา. เยน หิ ยถา ภวิตพฺพํ, โส ตเถว ภวติ. เยน น ภวิตพฺพํ, โส น ภวตีติ ทสฺเสนฺติ. ฉสฺเววาภิชาตีสูติ ฉสุ เอว อภิชาตีสุ ตฺวา สุขฺจ ทุกฺขฺจ ปฏิสํเวเทนฺติ, อฺา สุขทุกฺขภูมิ นตฺถีติ ทสฺเสนฺติ.
๘-๑๐. มหาทิฏฺิสุตฺตาทิวณฺณนา
๒๑๓-๒๑๕. อกฏาติ อกตา. อกฏวิธาติ อกตวิธานา, ‘‘เอวํ กโรหี’’ติ เกนจิ การิตาปิ น โหนฺตีติ อตฺโถ. อนิมฺมิตาติ อิทฺธิยาปิ น นิมฺมิตา. อนิมฺมาตาติ อนิมฺมาปิตา. ‘‘อนิมฺมิตพฺพา’’ติปิ ปาโ, น นิมฺมิตพฺพาติ อตฺโถ. วฺฌาติ วฺฌปสุวฺฌตาลาทโย วิย อผลา กสฺสจิ อชนกา. ปพฺพตกูฏํ วิย ิตาติ กูฏฏฺา. เอสิกฏฺายิโน วิย หุตฺวา ิตาติ เอสิกฏฺายิฏฺิตา, ยถา สุนิขาโต เอสิกตฺถมฺโภ นิจฺจโล ติฏฺติ, เอวํ ิตาติ อตฺโถ. น ¶ อิฺชนฺตีติ เอสิกตฺถมฺโภ วิย ิตตฺตา ¶ น จลนฺติ. น วิปริณมนฺตีติ ¶ ปกตึ น วิชหนฺติ. น อฺมฺํ พฺยาพาเธนฺตีติ อฺมฺํ น อุปหนนฺติ. นาลนฺติ น สมตฺถา. ปถวีกาโยติอาทีสุ ปถวีเยว ปถวีกาโย, ปถวีสมูโห วา. สตฺตนฺนํตฺเวว กายานนฺติ ยถา มุคฺคราสิอาทีสุ ปหฏํ สตฺถํ มุคฺคราสิอาทีนํ อนฺตเรเนว ปวิสติ, เอวํ สตฺตนฺนํ กายานํ อนฺตเรน ฉิทฺเทน วิวเรน สตฺถํ ปวิสติ. ตตฺถ ‘‘อหํ อิมํ ชีวิตา โวโรเปมี’’ติ เกวลํ สฺามตฺตเมว โหตีติ ทสฺเสนฺติ.
โยนิปมุขสตสหสฺสานีติ ปมุขโยนีนํ อุตฺตมโยนีนํ จุทฺทสสตสหสฺสานิ อฺานิ จ สฏฺิสตานิ อฺานิ จ ฉสตานิ ปฺจ จ กมฺมุโน สตานีติ ปฺจกมฺมสตานิ จาติ เกวลํ ตกฺกมตฺตเกน นิรตฺถกทิฏฺึ ทีเปนฺติ. ปฺจ จ กมฺมานิ ตีณิ จ กมฺมานีติอาทีสุปิ เอเสว นโย. เกจิ ปนาหุ ‘‘ปฺจ กมฺมานีติ ปฺจินฺทฺริยวเสน คณฺหนฺติ, ตีณีติ กายกมฺมาทิวเสนา’’ติ. กมฺเม จ อฑฺฒกมฺเม จาติ เอตฺถ ปนสฺส กายกมฺมวจีกมฺมานิ กมฺมนฺติ ลทฺธิ, มโนกมฺมํ อุปฑฺฒกมฺมนฺติ. ทฺวฏฺิปฏิปทาติ ทฺวาสฏฺิปฏิปทาติ วทนฺติ. ทฺวฏฺนฺตรกปฺปาติ เอกสฺมึ กปฺเป จตุสฏฺิ อนฺตรกปฺปา นาม โหนฺติ, อยํ ปน อฺเ ทฺเว อชานนฺโต เอวมาห.
ฉฬาภิชาติโยติ กณฺหาภิชาติ นีลาภิชาติ โลหิตาภิชาติ หลิทฺทาภิชาติ สุกฺกาภิชาติ ปรมสุกฺกาภิชาตีติ อิมา ฉ อภิชาติโย วทนฺติ. ตตฺถ โอรพฺภิกา สูกริกา สากุณิกา มาควิกา ลุทฺทา มจฺฉฆาตกา โจรา โจรฆาตกา พนฺธนาคาริกา, เย วา ปนฺเปิ เกจิ กุรูรกมฺมนฺตา, อยํ กณฺหาภิชาตีติ วทนฺติ. ภิกฺขู นีลาภิชาตีติ วทนฺติ. เต กิร จตูสุ ปจฺจเยสุ กณฺฏเก ปกฺขิปิตฺวา ขาทนฺติ, ‘‘ภิกฺขู ¶ จ กณฺฏกวุตฺติกา’’ติ (อ. นิ. ๖.๕๗) อยํ หิสฺส ปาฬิ เอว. อถ วา กณฺฏกวุตฺติกา เอว นาม เอเก ปพฺพชิตาติ วทนฺติ. โลหิตาภิชาติ นาม นิคณฺา เอกสาฏกาติ วทนฺติ. อิเม กิร ปุริเมหิ ทฺวีหิ ปณฺฑรตรา. คิหี โอทาตวสนา อเจลกสาวกา หลิทฺทาภิชาตีติ วทนฺติ. เอวํ อตฺตโน ปจฺจยทายเก นิคณฺเหิปิ เชฏฺกตเร กโรนฺติ. อาชีวกา อาชีวินิโย อยํ สุกฺกาภิชาตีติ วทนฺติ. เต กิร ปุริเมหิ จตูหิ ปณฺฑรตรา ¶ . นนฺโท วจฺโฉ, กิโส สํกิจฺโจ, มกฺขลิ โคสาโล ปรมสุกฺกาภิชาตีติ วทนฺติ. เต กิร สพฺเพหิ ปณฺฑรตรา.
อฏฺ ¶ ปุริสภูมิโยติ มนฺทภูมิ ขิฑฺฑาภูมิ วีมํสกภูมิ อุชุคตภูมิ เสขภูมิ สมณภูมิ ชานนภูมิ ปนฺนภูมีติ อิมา อฏฺ ปุริสภูมิโยติ วทนฺติ. ตตฺถ ชาตทิวสโต ปฏฺาย สตฺต ทิวเส สมฺพาธฏฺานโต นิกฺขนฺตตฺตา สตฺตา มนฺทา โหนฺติ โมมูหา, อยํ มนฺทภูมีติ วทนฺติ. เย ปน ทุคฺคติโต อาคตา โหนฺติ, เต อภิณฺหํ โรทนฺติ เจว วิรวนฺติ จ, สุคติโต อาคตา ตํ อนุสฺสริตฺวา อนุสฺสริตฺวา หสนฺติ, อยํ ขิฑฺฑาภูมิ นาม. มาตาปิตูนํ หตฺถํ วา ปาทํ วา มฺจํ วา ปีํ วา คเหตฺวา ภูมิยํ ปทนิกฺขิปนํ วีมํสกภูมิ นาม. ปทสา คนฺตุํ สมตฺถกาโล อุชุคตภูมิ นาม. สิปฺปานิ สิกฺขนกาโล เสขภูมิ นาม. ฆรา นิกฺขมฺม ปพฺพชนกาโล สมณภูมิ นาม. อาจริยํ เสวิตฺวา ชานนกาโล ชานนภูมิ นาม. ‘‘ภิกฺขุ จ ปนฺนโก ชิโน น กิฺจิ อาหา’’ติ เอวํ อลาภึ สมณํ ปนฺนภูมีติ วทนฺติ.
เอกูนปฺาส ¶ อาชีวกสเตติ เอกูนปฺาส อาชีววุตฺติสตานิ. ปริพฺพาชกสเตติ ปริพฺพาชกปพฺพชฺชาสตานิ. นาควาสสเตติ นาคมณฺฑลสตานิ. วีเส อินฺทฺริยสเตติ วีส อินฺทฺริยสตานิ. ตึเส นิรยสเตติ ตึส นิรยสตานิ. รโชธาตุโยติ รชโอกิรณฏฺานานิ. หตฺถปิฏฺิปาทปิฏฺาทีนิ สนฺธาย วทติ. สตฺต สฺีคพฺภาติ โอฏฺโคณคทฺรภอชปสุมิคมหึเส สนฺธาย วทติ. สตฺต อสฺีคพฺภาติ สาลิยวโคธุมมุคฺคกงฺคุวรกกุทฺรูสเก สนฺธาย วทติ. นิคณฺิคพฺภาติ คณฺิมฺหิ ชาตคพฺภา, อุจฺฉุเวฬุนฬาทโย สนฺธาย วทติ. สตฺต เทวาติ พหู เทวา, โส ปน สตฺตาติ วทติ. มนุสฺสาปิ อนนฺตา, โส สตฺตาติ วทติ. สตฺต เปสาจาติ ปิสาจา มหนฺตมหนฺตา, สตฺตาติ วทติ. สราติ มหาสรา. กณฺณมุณฺฑ-รถการ-อโนตตฺต-สีหปฺปปาต-ฉทฺทนฺต-มุจลินฺท-กุณาลทเห คเหตฺวา วทติ.
ปวุฏาติ คณฺิกา. ปปาตาติ มหาปปาตา. ปปาตสตานีติ ขุทฺทกปปาตสตานิ. สุปินาติ มหาสุปินา. สุปินสตานีติ ขุทฺทกสุปินสตานิ. มหากปฺปิโนติ มหากปฺปานํ. เอตฺถ เอกมฺหา มหาสรา วสฺสสเต ¶ วสฺสสเต กุสคฺเคน เอกํ อุทกพินฺทุํ นีหริตฺวา สตฺตกฺขตฺตุํ ตมฺหิ สเร นิรุทเก กเต เอโก มหากปฺโปติ วทติ. เอวรูปานํ มหากปฺปานํ จตุราสีติสตสหสฺสานิ เขเปตฺวา พาเล จ ปณฺฑิเต จ ทุกฺขสฺสนฺตํ กโรนฺตีติ อยมสฺส ลทฺธิ. ปณฺฑิโตปิ กิร อนฺตราวิสุชฺฌิตุํ น สกฺโกติ, พาโลปิ ตโต อุทฺธํ น คจฺฉติ.
สีเลน ¶ ¶ วาติ อเจลกสีเลน วา อฺเน วา เยน เกนจิ. วเตนาติ ตาทิเสเนว วเตน. ตเปนาติ ตโปกมฺเมน. อปริปกฺกํ ปริปาเจติ นาม โย ‘‘อหํ ปณฺฑิโต’’ติ อนฺตรา วิสุชฺฌติ. ปริปกฺกํ ผุสฺส ผุสฺส พฺยนฺตีกโรติ นาม โย ‘‘อหํ พาโล’’ติ วุตฺตปริมาณกาลํ อติกฺกมิตฺวา ยาติ. เหวํ นตฺถีติ เอวํ นตฺถิ. ตฺหิ อุภยมฺปิ น สกฺกา กาตุนฺติ ทีเปติ. โทณมิเตติ โทเณน มิตํ วิย. สุขทุกฺเขติ สุขทุกฺขํ. ปริยนฺตกเตติ วุตฺตปริมาเณน กาเลน กตปริยนฺโต. นตฺถิ หายนวฑฺฒเนติ นตฺถิ หายนวฑฺฒนานิ, น สํสาโร ปณฺฑิตสฺส หายติ, น พาลสฺส วฑฺฒตีติ อตฺโถ. อุกฺกํสาวกํเสติ อุกฺกํสาวกํสา. หายนวฑฺฒนานเมเวตํ เววจนํ. อิทานิ ตมตฺถํ อุปมาย สาเธนฺโต เสยฺยถาปิ นามาติอาทิมาห. ตตฺถ สุตฺตคุเฬติ เวเตฺวา กตสุตฺตคุเฬ. นิพฺเพิยมานเมว ปเลตีติ ปพฺพเต วา รุกฺขคฺเค วา ตฺวา ขิตฺตํ สุตฺตปฺปมาเณน นิพฺเพิยมานเมว คจฺฉติ, สุตฺเต ขีเณ ตตฺเถว ติฏฺติ, น คจฺฉติ เอวเมว พาลา จ ปณฺฑิตา จ กาลวเสน นิพฺเพิยมานา สุขทุกฺขํ ปเลนฺติ, ยถาวุตฺเตน กาเลน อติกฺกมนฺตีติ ทสฺเสติ.
๑๑-๑๘. อนฺตวาสุตฺตาทิวณฺณนา
๒๑๖-๒๒๓. อนฺตวา โลโกติ เอกโต วฑฺฒิตนิมิตฺตํ โลโกติ คาเหน วา ตกฺเกน วา อุปฺปนฺนทิฏฺิ. อนนฺตวาติ สพฺพโต วฑฺฒิตํ อปฺปมาณนิมิตฺตํ โลโกติ คาเหน วา ตกฺเกน วา อุปฺปนฺนทิฏฺิ. ตํ ชีวํ ตํ สรีรนฺติ ชีวฺจ สรีรฺจ เอกเมวาติ อุปฺปนฺนทิฏฺิ. เสสํ สพฺพตฺถ อุตฺตานเมวาติ. อิมานิ ตาว โสตาปตฺติมคฺควเสน อฏฺารส เวยฺยากรณานิ เอกํ คมนํ.
๒. ทุติยคมนาทิวคฺควณฺณนา
๒๒๔-๓๐๑. ทุติยํ ¶ คมนํ ทุกฺขวเสน วุตฺตํ. ตตฺราปิ อฏฺารเสว เวยฺยากรณานิ, ตโต ปรานิ ‘‘รูปี อตฺตา โหตี’’ติอาทีนิ อฏฺ เวยฺยากรณานิ, เตหิ สทฺธึ ตํ ทุติยเปยฺยาโลติ วุตฺโต.
ตตฺถ ¶ รูปีติ อารมฺมณเมว ‘‘อตฺตา’’ติ คหิตทิฏฺิ. อรูปีติ ฌานํ ‘‘อตฺตา’’ติ คหิตทิฏฺิ ¶ . รูปี จ อรูปี จาติ อารมฺมณฺจ ฌานฺจ ‘‘อตฺตา’’ติ คหิตทิฏฺิ. เนว รูปี นารูปีติ ตกฺกมตฺเตน คหิตทิฏฺิ. เอกนฺตสุขีติ ลาภีตกฺกีชาติสฺสรานํ อุปฺปนฺนทิฏฺิ. ฌานลาภิโนปิ หิ อตีเต เอกนฺตสุขํ อตฺตภาวํ มนสิกโรโต เอวํ ทิฏฺิ อุปฺปชฺชติ. ตกฺกิโนปิ ‘‘ยถา เอตรหิ อหํ เอกนฺตสุขี, เอวํ สมฺปราเยปิ ภวิสฺสามี’’ติ อุปฺปชฺชติ. ชาติสฺสรสฺสปิ สตฺตฏฺภเว สุขิตภาวํ ปสฺสนฺตสฺส เอวํ อุปฺปชฺชติ, เอกนฺตทุกฺขีติอาทีสุปิ เอเสว นโย.
ตติยเปยฺยาโล อนิจฺจทุกฺขวเสน เตหิเยว ฉพฺพีสติยา สุตฺเตหิ วุตฺโต, จตุตฺถเปยฺยาโล ติปริวฏฺฏวเสนาติ.
ทิฏฺิสํยุตฺตวณฺณนา นิฏฺิตา.