📜
๓. ทิฏฺิสํยุตฺตํ
๑. โสตาปตฺติวคฺโค
๑. วาตสุตฺตํ
๒๐๖. เอกํ ¶ ¶ ¶ สมยํ ภควา สาวตฺถิยํ วิหรติ เชตวเน. ภควา เอตทโวจ ¶ – ‘‘กิสฺมึ นุ โข, ภิกฺขเว, สติ, กึ อุปาทาย, กึ อภินิวิสฺส เอวํ ทิฏฺิ อุปฺปชฺชติ – ‘น วาตา วายนฺติ, น นชฺโช สนฺทนฺติ, น คพฺภินิโย วิชายนฺติ, น จนฺทิมสูริยา อุเทนฺติ วา อเปนฺติ วา เอสิกฏฺายิฏฺิตา’’’ติ?
‘‘ภควํมูลกา โน, ภนฺเต, ธมฺมา ภควํเนตฺติกา ภควํปฏิสรณา. สาธุ วต, ภนฺเต, ภควนฺตฺเว ปฏิภาตุ เอตสฺส ภาสิตสฺส อตฺโถ. ภควโต สุตฺวา ภิกฺขู ธาเรสฺสนฺตี’’ติ. ‘‘เตน หิ, ภิกฺขเว, สุณาถ, สาธุกํ มนสิ กโรถ; ภาสิสฺสามี’’ติ. ‘‘เอวํ, ภนฺเต’’ติ โข เต ภิกฺขู ภควโต ปจฺจสฺโสสุํ. ภควา เอตทโวจ –
‘‘รูเป โข, ภิกฺขเว, สติ, รูปํ อุปาทาย, รูปํ อภินิวิสฺส เอวํ ทิฏฺิ อุปฺปชฺชติ – ‘น วาตา วายนฺติ, น นชฺโช สนฺทนฺติ, น คพฺภินิโย วิชายนฺติ, น จนฺทิมสูริยา อุเทนฺติ วา อเปนฺติ วา เอสิกฏฺายิฏฺิตา’ติ. เวทนาย สติ…เป… สฺาย สติ… สงฺขาเรสุ สติ… วิฺาเณ สติ, วิฺาณํ อุปาทาย, วิฺาณํ อภินิวิสฺส เอวํ ทิฏฺิ อุปฺปชฺชติ – ‘น วาตา วายนฺติ, น นชฺโช สนฺทนฺติ, น คพฺภินิโย วิชายนฺติ, น จนฺทิมสูริยา อุเทนฺติ วา อเปนฺติ วา เอสิกฏฺายิฏฺิตา’ติ. ตํ ¶ กึ มฺถ, ภิกฺขเว, รูปํ นิจฺจํ วา อนิจฺจํ วา’’ติ? ‘‘อนิจฺจํ, ภนฺเต’’. ‘‘ยํ ปนานิจฺจํ, ทุกฺขํ วา ตํ สุขํ วา’’ติ? ‘‘ทุกฺขํ, ภนฺเต’’ ¶ . ‘‘ยํ ปนานิจฺจํ, ทุกฺขํ วิปริณามธมฺมํ, อปิ นุ ตํ อนุปาทาย เอวํ ทิฏฺิ อุปฺปชฺเชยฺย – ‘น วาตา วายนฺติ, น นชฺโช สนฺทนฺติ, น คพฺภินิโย วิชายนฺติ, น จนฺทิมสูริยา อุเทนฺติ วา อเปนฺติ วา เอสิกฏฺายิฏฺิตา’’’ติ? ‘‘โน ¶ เหตํ, ภนฺเต’’.
‘‘เวทนา นิจฺจา วา อนิจฺจา วา’’ติ… ‘‘สฺา… สงฺขารา… วิฺาณํ นิจฺจํ วา อนิจฺจํ วา’’ติ? ‘‘อนิจฺจํ, ภนฺเต’’. ‘‘ยํ ปนานิจฺจํ ทุกฺขํ วา ตํ สุขํ วา’’ติ? ‘‘ทุกฺขํ, ภนฺเต’’. ‘‘ยํ ปนานิจฺจํ ทุกฺขํ วิปริณามธมฺมํ, อปิ นุ ตํ อนุปาทาย เอวํ ทิฏฺิ อุปฺปชฺเชยฺย – ‘น วาตา วายนฺติ, น นชฺโช สนฺทนฺติ, น คพฺภินิโย วิชายนฺติ, น จนฺทิมสูริยา อุเทนฺติ ¶ วา อเปนฺติ วา เอสิกฏฺายิฏฺิตา’’’ติ? ‘‘โน เหตํ, ภนฺเต’’. ‘‘ยมฺปิทํ [ยมิทํ (อฺตฺถ)] ทิฏฺํ สุตํ มุตํ วิฺาตํ ปตฺตํ ปริเยสิตํ อนุวิจริตํ มนสา ตมฺปิ นิจฺจํ วา อนิจฺจํ วา’’ติ? ‘‘อนิจฺจํ, ภนฺเต’’. ‘‘ยํ ปนานิจฺจํ ทุกฺขํ วา ตํ สุขํ วา’’ติ? ‘‘ทุกฺขํ, ภนฺเต’’. ‘‘ยํ ปนานิจฺจํ ทุกฺขํ วิปริณามธมฺมํ, อปิ นุ ตํ อนุปาทาย เอวํ ทิฏฺิ อุปฺปชฺเชยฺย – ‘น วาตา วายนฺติ, น นชฺโช สนฺทนฺติ, น คพฺภินิโย วิชายนฺติ, น จนฺทิมสูริยา อุเทนฺติ วา อเปนฺติ วา เอสิกฏฺายิฏฺิตา’’’ติ? ‘‘โน เหตํ, ภนฺเต’’.
‘‘ยโต โข, ภิกฺขเว, อริยสาวกสฺส อิเมสุ จ [อิเมสุ ฉสุ (สี. สฺยา. กํ. ปี.) เอวมุปริปิ] าเนสุ กงฺขา ปหีนา ¶ โหติ, ทุกฺเขปิสฺส กงฺขา ปหีนา โหติ, ทุกฺขสมุทเยปิสฺส กงฺขา ปหีนา โหติ, ทุกฺขนิโรเธปิสฺส กงฺขา ปหีนา โหติ, ทุกฺขนิโรธคามินิยา ปฏิปทายปิสฺส กงฺขา ปหีนา โหติ – อยํ วุจฺจติ, ภิกฺขเว, อริยสาวโก โสตาปนฺโน อวินิปาตธมฺโม นิยโต สมฺโพธิปรายโน’’ติ. ปมํ.
๒. เอตํมมสุตฺตํ
๒๐๗. สาวตฺถินิทานํ. ‘‘กิสฺมึ นุ โข, ภิกฺขเว, สติ, กึ อุปาทาย, กึ อภินิวิสฺส เอวํ ทิฏฺิ อุปฺปชฺชติ – ‘เอตํ มม, เอโสหมสฺมิ, เอโส เม อตฺตา’’’ติ? ภควํมูลกา โน, ภนฺเต, ธมฺมา…เป… ‘‘รูเป ¶ โข, ภิกฺขเว, สติ, รูปํ อุปาทาย, รูปํ อภินิวิสฺส เอวํ ทิฏฺิ อุปฺปชฺชติ – ‘เอตํ มม, เอโสหมสฺมิ, เอโส เม อตฺตา’ติ. เวทนาย สติ…เป… สฺาย สติ ¶ … สงฺขาเรสุ สติ… วิฺาเณ สติ, วิฺาณํ อุปาทาย, วิฺาณํ อภินิวิสฺส เอวํ ทิฏฺิ อุปฺปชฺชติ – ‘เอตํ มม, เอโสหมสฺมิ, เอโส เม อตฺตา’’’ติ.
‘‘ตํ กึ มฺถ, ภิกฺขเว, รูปํ นิจฺจํ วา อนิจฺจํ วา’’ติ? ‘‘อนิจฺจํ, ภนฺเต’’…เป… ‘‘เวทนา… สฺา… สงฺขารา… วิฺาณํ นิจฺจํ วา อนิจฺจํ วา’’ติ? ‘‘อนิจฺจํ, ภนฺเต’’…เป… อปิ นุ ตํ อนุปาทาย เอวํ ทิฏฺิ อุปฺปชฺเชยฺย – ‘เอตํ มม, เอโสหมสฺมิ, เอโส เม อตฺตา’’’ติ? ‘‘โน เหตํ, ภนฺเต’’. ‘‘ยมฺปิทํ ทิฏฺํ สุตํ มุตํ วิฺาตํ ปตฺตํ ปริเยสิตํ อนุวิจริตํ มนสา ตมฺปิ ¶ นิจฺจํ วา อนิจฺจํ วา’’ติ? ‘‘อนิจฺจํ, ภนฺเต’’. ‘‘ยํ ปนานิจฺจํ ทุกฺขํ วา ตํ สุขํ วา’’ติ? ‘‘ทุกฺขํ, ภนฺเต’’. ‘‘ยํ ปนานิจฺจํ ทุกฺขํ วิปริณามธมฺมํ, อปิ นุ ตํ อนุปาทาย เอวํ ทิฏฺิ อุปฺปชฺเชยฺย – ‘เอตํ มม, เอโสหมสฺมิ, เอโส เม อตฺตา’’’ติ? ‘‘โน เหตํ, ภนฺเต’’.
‘‘ยโต ¶ โข, ภิกฺขเว, อริยสาวกสฺส อิเมสุ จ าเนสุ กงฺขา ปหีนา โหติ, ทุกฺเขปิสฺส กงฺขา ปหีนา โหติ…เป… ทุกฺขนิโรธคามินิยา ปฏิปทายปิสฺส กงฺขา ปหีนา โหติ – อยํ วุจฺจติ, ภิกฺขเว, อริยสาวโก โสตาปนฺโน อวินิปาตธมฺโม นิยโต สมฺโพธิปรายโน’’ติ. ทุติยํ.
๓. โสอตฺตาสุตฺตํ
๒๐๘. สาวตฺถินิทานํ. ‘‘กิสฺมึ นุ โข, ภิกฺขเว, สติ, กึ อุปาทาย, กึ อภินิวิสฺส เอวํ ทิฏฺิ อุปฺปชฺชติ – ‘โส อตฺตา, โส โลโก, โส เปจฺจ ภวิสฺสามิ นิจฺโจ ธุโว สสฺสโต อวิปริณามธมฺโม’’’ติ? ภควํมูลกา ¶ โน, ภนฺเต, ธมฺมา…เป….
‘‘รูเป โข, ภิกฺขเว, สติ, รูปํ อุปาทาย, รูปํ อภินิวิสฺส เอวํ ทิฏฺิ อุปฺปชฺชติ – ‘โส อตฺตา, โส โลโก, โส เปจฺจ ภวิสฺสามิ นิจฺโจ ธุโว สสฺสโต อวิปริณามธมฺโม’ติ ¶ . เวทนาย สติ…เป… สฺาย สติ… สงฺขาเรสุ สติ… วิฺาเณ สติ, วิฺาณํ อุปาทาย, วิฺาณํ อภินิวิสฺส เอวํ ทิฏฺิ อุปฺปชฺชติ – ‘โส อตฺตา, โส โลโก, โส เปจฺจ ภวิสฺสามิ นิจฺโจ ธุโว สสฺสโต อวิปริณามธมฺโม’’’ติ.
‘‘ตํ กึ มฺถ, ภิกฺขเว, รูปํ นิจฺจํ วา อนิจฺจํ วา’’ติ? ‘‘อนิจฺจํ ภนฺเต’’…เป… อปิ นุ ตํ อนุปาทาย เอวํ ¶ ทิฏฺิ อุปฺปชฺเชยฺย – ‘โส อตฺตา…เป… อวิปริณามธมฺโม’ติ? ‘‘โน เหตํ, ภนฺเต’’. ‘‘เวทนา… สฺา… สงฺขารา… วิฺาณํ นิจฺจํ วา อนิจฺจํ วา’’ติ? ‘‘อนิจฺจํ ภนฺเต…เป… อปิ นุ ตํ อนุปาทาย เอวํ ทิฏฺิ อุปฺปชฺเชยฺย – ‘โส อตฺตา…เป… อวิปริณามธมฺโม’’’ติ? ‘‘โน เหตํ, ภนฺเต’’. ‘‘ยมฺปิทํ ทิฏฺํ สุตํ มุตํ วิฺาตํ ปตฺตํ ปริเยสิตํ อนุวิจริตํ มนสา ตมฺปิ นิจฺจํ วา อนิจฺจํ วา’’ติ? ‘‘อนิจฺจํ, ภนฺเต…เป… อปิ นุ ตํ อนุปาทาย เอวํ ทิฏฺิ อุปฺปชฺเชยฺย – ‘โส อตฺตา, โส โลโก, โส เปจฺจ ภวิสฺสามิ นิจฺโจ ธุโว สสฺสโต อวิปริณามธมฺโม’’’ติ? ‘‘โน เหตํ, ภนฺเต’’.
‘‘ยโต โข, ภิกฺขเว, อริยสาวกสฺส อิเมสุ จ าเนสุ กงฺขา ปหีนา โหติ, ทุกฺเขปิสฺส กงฺขา ปหีนา โหติ…เป… ทุกฺขนิโรธคามินิยา ปฏิปทายปิสฺส กงฺขา ปหีนา โหติ – อยํ วุจฺจติ, ภิกฺขเว, อริยสาวโก โสตาปนฺโน อวินิปาตธมฺโม นิยโต สมฺโพธิปรายโน’’ติ. ตติยํ.
๔. โนจเมสิยาสุตฺตํ
๒๐๙. สาวตฺถินิทานํ ¶ . ‘‘กิสฺมึ นุ โข, ภิกฺขเว, สติ, กึ อุปาทาย, กึ อภินิวิสฺส เอวํ ทิฏฺิ อุปฺปชฺชติ – ‘โน จสฺสํ, โน จ เม สิยา, นาภวิสฺส, น เม ¶ ภวิสฺสตี’’’ติ? ภควํมูลกา โน, ภนฺเต, ธมฺมา…เป….
‘‘รูเป ¶ โข, ภิกฺขเว, สติ, รูปํ อุปาทาย, รูปํ อภินิวิสฺส ¶ เอวํ ทิฏฺิ อุปฺปชฺชติ – ‘โน จสฺสํ, โน จ เม สิยา, นาภวิสฺส, น เม ภวิสฺสตี’ติ. เวทนาย สติ… สฺาย สติ… สงฺขาเรสุ สติ… วิฺาเณ สติ, วิฺาณํ อุปาทาย, วิฺาณํ อภินิวิสฺส เอวํ ทิฏฺิ อุปฺปชฺชติ – ‘โน จสฺสํ, โน จ เม สิยา, นาภวิสฺส, น เม ภวิสฺสตี’’’ติ.
‘‘ตํ กึ มฺถ, ภิกฺขเว, รูปํ นิจฺจํ วา อนิจฺจํ วา’’ติ? ‘‘อนิจฺจํ, ภนฺเต’’…เป… อปิ นุ ตํ อนุปาทาย เอวํ ทิฏฺิ อุปฺปชฺเชยฺย – ‘โน จสฺสํ, โน จ เม สิยา, นาภวิสฺส, น เม ภวิสฺสตี’ติ? ‘‘โน เหตํ, ภนฺเต’’. ‘‘เวทนา… สฺา… สงฺขารา… วิฺาณํ นิจฺจํ วา อนิจฺจํ วา’’ติ? ‘‘อนิจฺจํ, ภนฺเต…เป… อปิ นุ ตํ อนุปาทาย เอวํ ทิฏฺิ อุปฺปชฺเชยฺย – ‘โน จสฺสํ, โน จ เม สิยา, นาภวิสฺส, น เม ภวิสฺสตี’’’ติ? ‘‘โน เหตํ, ภนฺเต’’. ‘‘ยมฺปิทํ ทิฏฺํ สุตํ มุตํ วิฺาตํ ปตฺตํ ปริเยสิตํ อนุวิจริตํ มนสา ตมฺปิ นิจฺจํ วา อนิจฺจํ วา’’ติ? ‘‘อนิจฺจํ, ภนฺเต…เป… อปิ นุ ตํ อนุปาทาย เอวํ ทิฏฺิ อุปฺปชฺเชยฺย – ‘โน จสฺสํ, โน จ เม สิยา, นาภวิสฺส, น เม ภวิสฺสตี’’ติ? ‘‘โน เหตํ, ภนฺเต’’.
‘‘ยโต โข, ภิกฺขเว, อริยสาวกสฺส อิเมสุ จ าเนสุ กงฺขา ปหีนา โหติ, ทุกฺเขปิสฺส กงฺขา ปหีนา โหติ…เป… ทุกฺขนิโรธคามินิยา ปฏิปทายปิสฺส กงฺขา ปหีนา โหติ – อยํ วุจฺจติ, ภิกฺขเว, อริยสาวโก โสตาปนฺโน อวินิปาตธมฺโม นิยโต สมฺโพธิปรายโน’’ติ. จตุตฺถํ.
๕. นตฺถิทินฺนสุตฺตํ
๒๑๐. สาวตฺถินิทานํ ¶ . ‘‘กิสฺมึ นุ โข, ภิกฺขเว, สติ กึ อุปาทาย, กึ อภินิวิสฺส เอวํ ทิฏฺิ อุปฺปชฺชติ – ‘นตฺถิ ทินฺนํ, นตฺถิ ยิฏฺํ, นตฺถิ หุตํ, นตฺถิ สุกตทุกฺกฏานํ ¶ [สุกฺกฏทุกฺกฏานํ (สี. ปี.)] กมฺมานํ ผลํ วิปาโก; นตฺถิ อยํ โลโก, นตฺถิ ปโร โลโก, นตฺถิ มาตา, นตฺถิ ปิตา, นตฺถิ สตฺตา โอปปาติกา; นตฺถิ โลเก ¶ สมณพฺราหฺมณา สมฺมคฺคตา [สมคฺคตา (ก.)] สมฺมาปฏิปนฺนา เย อิมฺจ โลกํ ปรฺจ โลกํ สยํ อภิฺา สจฺฉิกตฺวา ปเวเทนฺติ. จาตุมหาภูติโก [จาตุมฺมหาภูติโก (สี. สฺยา. กํ. ปี.)] อยํ ปุริโส ยทา ¶ กาลงฺกโรติ ปถวี ปถวีกายํ อนุเปติ อนุปคจฺฉติ, อาโป อาโปกายํ อนุเปติ อนุปคจฺฉติ, เตโช เตโชกายํ อนุเปติ อนุปคจฺฉติ, วาโย วาโยกายํ อนุเปติ อนุปคจฺฉติ. อากาสํ อินฺทฺริยานิ สงฺกมนฺติ. อาสนฺทิปฺจมา ปุริสา มตํ อาทาย คจฺฉนฺติ. ยาว อาฬาหนา ปทานิ ปฺายนฺติ. กาโปตกานิ อฏฺีนิ ภวนฺติ. ภสฺสนฺตา อาหุติโย. ทตฺตุปฺตฺตํ ยทิทํ ทานํ [ทตฺตุปฺตฺตมิทํ ทานํ นาม (สพฺพตฺถ)]. เตสํ ตุจฺฉํ มุสา วิลาโป เย เกจิ อตฺถิกวาทํ วทนฺติ. พาเล จ ปณฺฑิเต จ กายสฺส เภทา อุจฺฉิชฺชนฺติ วินสฺสนฺติ น โหนฺติ ปรํ มรณา’’’ติ? ภควํมูลกา โน, ภนฺเต, ธมฺมา…เป… ‘‘รูเป โข, ภิกฺขเว, สติ, รูปํ อุปาทาย, รูปํ อภินิวิสฺส เอวํ ทิฏฺิ อุปฺปชฺชติ – ‘นตฺถิ ทินฺนํ, นตฺถิ ยิฏฺํ…เป… กายสฺส เภทา อุจฺฉิชฺชนฺติ วินสฺสนฺติ น โหนฺติ ปรํ มรณา’ติ. เวทนาย สติ…เป… สฺาย สติ… สงฺขาเรสุ สติ… วิฺาเณ สติ ¶ , วิฺาณํ อุปาทาย, วิฺาณํ อภินิวิสฺส เอวํ ทิฏฺิ อุปฺปชฺชติ – ‘นตฺถิ ทินฺนํ, นตฺถิ ยิฏฺํ…เป… กายสฺส เภทา อุจฺฉิชฺชนฺติ วินสฺสนฺติ น โหนฺติ ปรํ มรณา’’’ติ.
‘‘ตํ กึ มฺถ, ภิกฺขเว, รูปํ นิจฺจํ วา อนิจฺจํ วา’’ติ? ‘‘อนิจฺจํ, ภนฺเต…เป… อปิ นุ ตํ อนุปาทาย เอวํ ทิฏฺิ อุปฺปชฺเชยฺย – ‘นตฺถิ ทินฺนํ, นตฺถิ ยิฏฺํ…เป… กายสฺส เภทา อุจฺฉิชฺชนฺติ วินสฺสนฺติ น โหนฺติ ปรํ มรณา’’’ติ? ‘‘โน เหตํ, ภนฺเต’’. ‘‘เวทนา… สฺา… สงฺขารา… วิฺาณํ นิจฺจํ วา อนิจฺจํ วา’’ติ? ‘‘อนิจฺจํ, ภนฺเต…เป… อปิ นุ ตํ อนุปาทาย เอวํ ทิฏฺิ อุปฺปชฺเชยฺย – ‘นตฺถิ ทินฺนํ, นตฺถิ ยิฏฺํ…เป… กายสฺส ¶ เภทา อุจฺฉิชฺชนฺติ วินสฺสนฺติ น โหนฺติ ปรํ มรณา’’’ติ? ‘‘โน เหตํ, ภนฺเต’’. ‘‘ยมฺปิทํ ทิฏฺํ สุตํ มุตํ วิฺาตํ ปตฺตํ ปริเยสิตํ อนุวิจริตํ มนสา ตมฺปิ นิจฺจํ วา อนิจฺจํ วา’’ติ? ‘‘อนิจฺจํ, ภนฺเต…เป… อปิ นุ ตํ อนุปาทาย เอวํ ทิฏฺิ อุปฺปชฺเชยฺย – ‘นตฺถิ ทินฺนํ, นตฺถิ ยิฏฺํ…เป… เย เกจิ อตฺถิกวาทํ ¶ วทนฺติ; พาเล จ ปณฺฑิเต จ กายสฺส เภทา อุจฺฉิชฺชนฺติ วินสฺสนฺติ น โหนฺติ ปรํ มรณา’’’ติ? ‘‘โน เหตํ, ภนฺเต’’.
‘‘ยโต โข, ภิกฺขเว, อริยสาวกสฺส อิเมสุ จ าเนสุ กงฺขา ปหีนา โหติ, ทุกฺเขปิสฺส กงฺขา ปหีนา โหติ…เป… ทุกฺขนิโรธคามินิยา ปฏิปทายปิสฺส ¶ กงฺขา ปหีนา โหติ – อยํ วุจฺจติ, ภิกฺขเว ¶ , อริยสาวโก โสตาปนฺโน อวินิปาตธมฺโม นิยโต สมฺโพธิปรายโน’’ติ. ปฺจมํ.
๖. กโรโตสุตฺตํ
๒๑๑. สาวตฺถินิทานํ. ‘‘กิสฺมึ นุ โข, ภิกฺขเว, สติ, กึ อุปาทาย, กึ อภินิวิสฺส เอวํ ทิฏฺิ อุปฺปชฺชติ – ‘กโรโต การยโต ฉินฺทโต เฉทาปยโต ปจโต ปาจาปยโต โสจโต โสจาปยโต กิลมโต กิลมาปยโต ผนฺทโต ผนฺทาปยโต ปาณมติปาตยโต อทินฺนํ อาทิยโต สนฺธึ ฉินฺทโต นิลฺโลปํ หรโต เอกาคาริกํ กโรโต ปริปนฺเถ ติฏฺโต ปรทารํ คจฺฉโต มุสา ภณโต กโรโต น กรียติ ปาปํ. ขุรปริยนฺเตน เจปิ จกฺเกน โย อิมิสฺสา ปถวิยา ปาเณ เอกมํสขลํ เอกมํสปฺุชํ กเรยฺย, นตฺถิ ตโตนิทานํ ปาปํ, นตฺถิ ปาปสฺส อาคโม. ทกฺขิณํ เจปิ คงฺคาย ตีรํ คจฺเฉยฺย; หนนฺโต ¶ ฆาเตนฺโต ฉินฺทนฺโต เฉทาเปนฺโต ปจนฺโต ปาเจนฺโต, นตฺถิ ตโตนิทานํ ปาปํ, นตฺถิ ปาปสฺส อาคโม. อุตฺตรํ เจปิ คงฺคาย ตีรํ คจฺเฉยฺย; ททนฺโต ทาเปนฺโต ยชนฺโต ยชาเปนฺโต, นตฺถิ ตโตนิทานํ ปฺุํ, นตฺถิ ปฺุสฺส อาคโม. ทาเนน ทเมน สํยเมน สจฺจวชฺเชน นตฺถิ ปฺุํ นตฺถิ ปฺุสฺส อาคโม’’’ติ. ภควํมูลกา โน, ภนฺเต, ธมฺมา…เป… ‘‘รูเป โข, ภิกฺขเว, สติ, รูปํ อุปาทาย, รูปํ อภินิวิสฺส เอวํ ทิฏฺิ อุปฺปชฺชติ – ‘กโรโต การยโต…เป… นตฺถิ ปฺุํ นตฺถิ ปฺุสฺส อาคโม’ติ. เวทนาย สติ…เป… สฺาย สติ… สงฺขาเรสุ สติ… วิฺาเณ ¶ สติ, วิฺาณํ อุปาทาย, วิฺาณํ อภินิวิสฺส เอวํ ทิฏฺิ อุปฺปชฺชติ – ‘กโรโต การยโต…เป… นตฺถิ ปฺุํ นตฺถิ ปฺุสฺส อาคโม’’’ติ.
‘‘ตํ ¶ กึ มฺถ, ภิกฺขเว, รูปํ นิจฺจํ วา อนิจฺจํ วา’’ติ? ‘‘อนิจฺจํ, ภนฺเต’’…เป… อปิ นุ ตํ อนุปาทาย เอวํ ทิฏฺิ อุปฺปชฺเชยฺย – ‘กโรโต…เป… นตฺถิ ปฺุํ นตฺถิ ปฺุสฺส อาคโม’’ติ? ‘‘โน เหตํ, ภนฺเต’’. ‘‘เวทนา… สฺา… สงฺขารา… วิฺาณํ นิจฺจํ วา อนิจฺจํ วา’’ติ? ‘‘อนิจฺจํ, ภนฺเต…เป… อปิ นุ ตํ อนุปาทาย เอวํ ทิฏฺิ อุปฺปชฺเชยฺย – ‘กโรโต การยโต ¶ …เป… นตฺถิ ปฺุํ นตฺถิ ปฺุสฺส อาคโม’’’ติ? ‘‘โน เหตํ, ภนฺเต’’. ‘‘ยมฺปิทํ ทิฏฺํ สุตํ มุตํ วิฺาตํ ปตฺตํ ปริเยสิตํ อนุวิจริตํ มนสา ตมฺปิ นิจฺจํ วา อนิจฺจํ วา’’ติ? ‘‘อนิจฺจํ, ภนฺเต…เป… อปิ นุ ตํ อนุปาทาย เอวํ ทิฏฺิ อุปฺปชฺเชยฺย – ‘กโรโต การยโต…เป… นตฺถิ ปฺุํ นตฺถิ ปฺุสฺส อาคโม’’’ติ? ‘‘โน เหตํ, ภนฺเต’’.
‘‘ยโต โข, ภิกฺขเว, อริยสาวกสฺส อิเมสุ จ าเนสุ กงฺขา ปหีนา โหติ, ทุกฺเขปิสฺส กงฺขา ปหีนา โหติ…เป… ทุกฺขนิโรธคามินิยา ปฏิปทายปิสฺส กงฺขา ปหีนา โหติ – อยํ วุจฺจติ, ภิกฺขเว, อริยสาวโก โสตาปนฺโน อวินิปาตธมฺโม นิยโต สมฺโพธิปรายโน’’ติ. ฉฏฺํ.
๗. เหตุสุตฺตํ
๒๑๒. สาวตฺถินิทานํ ¶ . ‘‘กิสฺมึ นุ โข, ภิกฺขเว, สติ, กึ อุปาทาย, กึ อภินิวิสฺส เอวํ ทิฏฺิ อุปฺปชฺชติ – ‘นตฺถิ เหตุ, นตฺถิ ปจฺจโย สตฺตานํ ¶ สํกิเลสาย. อเหตู อปฺปจฺจยา สตฺตา สํกิลิสฺสนฺติ. นตฺถิ เหตุ, นตฺถิ ปจฺจโย สตฺตานํ วิสุทฺธิยา. อเหตู อปฺปจฺจยา สตฺตา วิสุชฺฌนฺติ. นตฺถิ พลํ นตฺถิ วีริยํ นตฺถิ ปุริสถาโม นตฺถิ ปุริสปรกฺกโม. สพฺเพ สตฺตา สพฺเพ ปาณา สพฺเพ ภูตา สพฺเพ ชีวา อวสา อพลา อวีริยา นิยติสงฺคติภาวปริณตา ฉสฺเววาภิชาตีสุ สุขทุกฺขํ ปฏิสํเวเทนฺตี’’’ติ? ภควํมูลกา โน, ภนฺเต, ธมฺมา…เป… ‘‘รูเป โข, ภิกฺขเว, สติ, รูปํ อุปาทาย, รูปํ อภินิวิสฺส เอวํ ทิฏฺิ อุปฺปชฺชติ – ‘นตฺถิ เหตุ, นตฺถิ ปจฺจโย…เป… สุขทุกฺขํ ปฏิสํเวเทนฺตี’ติ ¶ . เวทนาย สติ…เป… สฺาย สติ… สงฺขาเรสุ สติ… วิฺาเณ สติ, วิฺาณํ อุปาทาย, วิฺาณํ อภินิวิสฺส เอวํ ทิฏฺิ อุปฺปชฺชติ – ‘นตฺถิ เหตุ, นตฺถิ ปจฺจโย…เป… สุขทุกฺขํ ปฏิสํเวเทนฺตี’’’ติ.
‘‘ตํ กึ มฺถ, ภิกฺขเว, รูปํ นิจฺจํ วา อนิจฺจํ วา’’ติ? ‘‘อนิจฺจํ, ภนฺเต…เป… วิปริณามธมฺมํ, อปิ นุ ตํ อนุปาทาย เอวํ ทิฏฺิ อุปฺปชฺเชยฺย – ‘นตฺถิ เหตุ, นตฺถิ ปจฺจโย…เป… สุขทุกฺขํ ปฏิสํเวเทนฺตี’’’ติ? ‘‘โน เหตํ, ภนฺเต’’. ‘‘เวทนา… สฺา… สงฺขารา… วิฺาณํ นิจฺจํ วา อนิจฺจํ วา’’ติ? ‘‘อนิจฺจํ, ภนฺเต…เป… อปิ นุ ตํ อนุปาทาย เอวํ ทิฏฺิ อุปฺปชฺเชยฺย – ‘นตฺถิ เหตุ, นตฺถิ ปจฺจโย…เป… สุขทุกฺขํ ปฏิสํเวเทนฺตี’’’ติ? ‘‘โน เหตํ, ภนฺเต’’. ‘‘ยมฺปิทํ ทิฏฺํ สุตํ มุตํ วิฺาตํ ปตฺตํ ปริเยสิตํ อนุวิจริตํ มนสา ตมฺปิ นิจฺจํ วา อนิจฺจํ วา’’ติ? ‘‘อนิจฺจํ, ภนฺเต…เป… อปิ ¶ นุ ตํ อนุปาทาย เอวํ ทิฏฺิ อุปฺปชฺเชยฺย – ‘นตฺถิ เหตุ นตฺถิ ปจฺจโย…เป… สุขทุกฺขํ ปฏิสํเวเทนฺตี’’’ติ? ‘‘โน เหตํ, ภนฺเต’’.
‘‘ยโต ¶ โข, ภิกฺขเว, อริยสาวกสฺส อิเมสุ จ าเนสุ กงฺขา ปหีนา โหติ, ทุกฺเขปิสฺส กงฺขา ปหีนา โหติ ¶ …เป… ทุกฺขนิโรธคามินิยา ปฏิปทายปิสฺส กงฺขา ปหีนา โหติ – อยํ วุจฺจติ, ภิกฺขเว, อริยสาวโก โสตาปนฺโน อวินิปาตธมฺโม นิยโต สมฺโพธิปรายโน’’ติ. สตฺตมํ.
๘. มหาทิฏฺิสุตฺตํ
๒๑๓. สาวตฺถินิทานํ. ‘‘กิสฺมึ นุ โข, ภิกฺขเว, สติ, กึ อุปาทาย, กึ อภินิวิสฺส เอวํ ทิฏฺิ อุปฺปชฺชติ – ‘สตฺติเม กายา อกฏา, อกฏวิธา, อนิมฺมิตา, อนิมฺมาตา, วฺฌา, กูฏฏฺา, เอสิกฏฺายิฏฺิตา; เต น อิฺชนฺติ, น วิปริณมนฺติ [น วิปริณาเมนฺติ (ปี. ก.)], น อฺมฺํ ¶ พฺยาพาเธนฺติ; นาลํ อฺมฺสฺส สุขาย วา ทุกฺขาย วา สุขทุกฺขาย วา. กตเม สตฺต? ปถวีกาโย, อาโปกาโย, เตโชกาโย, วาโยกาโย, สุเข, ทุกฺเข, ชีเว สตฺตเม. อิเม สตฺต [ชีเว. สตฺติเม (พหูสุ)] กายา อกฏา, อกฏวิธา, อนิมฺมิตา, อนิมฺมาตา, วฺฌา, กูฏฏฺา เอสิกฏฺายิฏฺิตา; เต น อิฺชนฺติ, น วิปริณมนฺติ, น อฺมฺํ พฺยาพาเธนฺติ; นาลํ อฺมฺสฺส สุขาย วา ทุกฺขาย วา สุขทุกฺขาย วา. โยปิ ติณฺเหน สตฺเถน สีสํ ฉินฺทติ, น โสปิ กฺจิ [น โกจิ กฺจิ (สี. สฺยา. กํ.), น โกจิ ตํ (ปี. ก.)] ชีวิตา โวโรเปติ; สตฺตนฺนํตฺเวว กายานมนฺตเรน สตฺถํ วิวรมนุปวิสติ [วิวรมนุปตติ (กตฺถจิ) ทีฆมชฺฌิเมสุปิ]. จุทฺทส โข ปนิมานิ โยนิปมุขสตสหสฺสานิ สฏฺิ จ สตานิ ฉ จ สตานิ ปฺจ จ กมฺมุโน สตานิ ปฺจ จ กมฺมานิ, ตีณิ จ กมฺมานิ ¶ , กมฺเม จ อฑฺฒกมฺเม จ ทฺวฏฺิปฏิปทา, ทฺวฏฺนฺตรกปฺปา, ฉฬาภิชาติโย, อฏฺปุริสภูมิโย, เอกูนปฺาส อาชีวกสเต, เอกูนปฺาส ปริพฺพาชกสเต, เอกูนปฺาส นาควาสสเต, วีเส อินฺทฺริยสเต, ตึเส นิรยสเต, ฉตฺตึสรโชธาตุโย, สตฺต สฺีคพฺภา, สตฺต อสฺีคพฺภา, สตฺต นิคณฺิคพฺภา, สตฺต เทวา ¶ , สตฺต มานุสา, สตฺต เปสาจา, สตฺต สรา, สตฺต ปวุฏา [สปุฏา (ก.), ปวุธา (ปี.)], สตฺต ปปาตา, สตฺต จ ปปาตสตานิ, สตฺต สุปินา, สตฺต สุปินสตานิ, จุลฺลาสีติ มหากปฺปิโน [มหากปฺปุโน (สี. ปี.)] สตสหสฺสานิ, ยานิ พาเล จ ปณฺฑิเต จ สนฺธาวิตฺวา ¶ สํสริตฺวา ทุกฺขสฺสนฺตํ กริสฺสนฺติ. ตตฺถ นตฺถิ อิมินาหํ สีเลน วา วเตน วา ตเปน วา พฺรหฺมจริเยน วา อปริปกฺกํ วา กมฺมํ ปริปาเจสฺสามิ; ปริปกฺกํ วา กมฺมํ ผุสฺส ผุสฺส พฺยนฺตีกริสฺสามีติ เหวํ นตฺถิ โทณมิเต สุขทุกฺเข ปริยนฺตกเต สํสาเร, นตฺถิ หายนวฑฺฒเน, นตฺถิ อุกฺกํสาวกํเส. เสยฺยถาปิ นาม สุตฺตคุเฬ ขิตฺเต นิพฺเพิยมานเมว ปเลติ; เอวเมว พาเล จ ปณฺฑิเต จ นิพฺเพิยมานา สุขทุกฺขํ ปเลนฺตี’’’ติ?
ภควํมูลกา โน, ภนฺเต, ธมฺมา…เป… ‘‘รูเป โข, ภิกฺขเว, สติ, รูปํ อุปาทาย, รูปํ อภินิวิสฺส เอวํ ทิฏฺิ อุปฺปชฺชติ – ‘สตฺติเม กายา อกฏา, อกฏวิธา…เป… สุขทุกฺขํ ปเลนฺตี’ติ. เวทนาย สติ…เป… สฺาย สติ… สงฺขาเรสุ สติ… วิฺาเณ สติ, วิฺาณํ อุปาทาย, วิฺาณํ ¶ อภินิวิสฺส เอวํ ทิฏฺิ อุปฺปชฺชติ – ‘สตฺติเม กายา อกฏา, อกฏวิธา…เป… สุขทุกฺขํ ปเลนฺตี’’’ติ. ‘‘ตํ กึ มฺถ, ภิกฺขเว, รูปํ นิจฺจํ วา อนิจฺจํ วา’’ติ? ‘‘อนิจฺจํ, ภนฺเต’’…เป… ¶ ‘‘ยํ ปนานิจฺจํ ทุกฺขํ วิปริณามธมฺมํ, อปิ นุ ตํ อนุปาทาย เอวํ ทิฏฺิ อุปฺปชฺเชยฺย – ‘สตฺติเม กายา อกฏา อกฏวิธา…เป… สุขทุกฺขํ ปเลนฺตี’’’ติ? ‘‘โน ¶ เหตํ, ภนฺเต’’. ‘‘ยมฺปิทํ ทิฏฺํ สุตํ มุตํ วิฺาตํ ปตฺตํ ปริเยสิตํ อนุวิจริตํ มนสา ตมฺปิ นิจฺจํ วา อนิจฺจํ วา’’ติ? ‘‘อนิจฺจํ, ภนฺเต…เป… อปิ นุ ตํ อนุปาทาย เอวํ ทิฏฺิ อุปฺปชฺเชยฺย – ‘สตฺติเม กายา อกฏา อกฏวิธา…เป… นิพฺเพิยมานา สุขทุกฺขํ ปเลนฺตี’’’ติ? ‘‘โน เหตํ, ภนฺเต’’.
‘‘ยโต โข, ภิกฺขเว, อริยสาวกสฺส อิเมสุ จ าเนสุ กงฺขา ปหีนา โหติ, ทุกฺเขปิสฺส กงฺขา ปหีนา โหติ…เป… ทุกฺขนิโรธคามินิยา ปฏิปทายปิสฺส กงฺขา ปหีนา โหติ – อยํ วุจฺจติ, ภิกฺขเว, อริยสาวโก โสตาปนฺโน อวินิปาตธมฺโม นิยโต สมฺโพธิปรายโน’’ติ. อฏฺมํ.
๙. สสฺสตทิฏฺิสุตฺตํ
๒๑๔. สาวตฺถินิทานํ. ‘‘กิสฺมึ นุ โข, ภิกฺขเว, สติ, กึ อุปาทาย, กึ อภินิวิสฺส เอวํ ทิฏฺิ อุปฺปชฺชติ – ‘สสฺสโต โลโก’’’ติ? ภควํมูลกา ¶ โน, ภนฺเต, ธมฺมา…เป… ‘‘รูเป โข, ภิกฺขเว, สติ, รูปํ อุปาทาย, รูปํ อภินิวิสฺส เอวํ ทิฏฺิ อุปฺปชฺชติ – ‘สสฺสโต โลโก’ติ. เวทนาย สติ…เป… สฺาย สติ… สงฺขาเรสุ สติ… วิฺาเณ ¶ สติ, วิฺาณํ อุปาทาย, วิฺาณํ อภินิวิสฺส เอวํ ทิฏฺิ อุปฺปชฺชติ – ‘สสฺสโต โลโก’’’ติ.
‘‘ตํ กึ มฺถ, ภิกฺขเว, รูปํ นิจฺจํ วา อนิจฺจํ วา’’ติ? ‘‘อนิจฺจํ, ภนฺเต’’…เป… วิปริณามธมฺมํ, อปิ นุ ตํ อนุปาทาย เอวํ ทิฏฺิ อุปฺปชฺเชยฺย – ‘สสฺสโต โลโก’ติ? ‘‘โน เหตํ, ภนฺเต’’. ‘‘เวทนา ¶ … สฺา… สงฺขารา… วิฺาณํ นิจฺจํ วา อนิจฺจํ วา’’ติ? ‘‘อนิจฺจํ, ภนฺเต…เป… อปิ นุ ตํ อนุปาทาย เอวํ ทิฏฺิ อุปฺปชฺเชยฺย – ‘สสฺสโต โลโก’’’ติ? ‘‘โน เหตํ, ภนฺเต’’. ‘‘ยมฺปิทํ ทิฏฺํ สุตํ มุตํ วิฺาตํ ปตฺตํ ปริเยสิตํ อนุวิจริตํ มนสา ตมฺปิ นิจฺจํ วา อนิจฺจํ วา’’ติ? ‘‘อนิจฺจํ, ภนฺเต’’. ‘‘ยํ ปนานิจฺจํ ทุกฺขํ วา ตํ สุขํ วา’’ติ? ‘‘ทุกฺขํ, ภนฺเต’’. ‘‘ยํ ปนานิจฺจํ ทุกฺขํ ¶ วิปริณามธมฺมํ, อปิ นุ ตํ อนุปาทาย เอวํ ทิฏฺิ อุปฺปชฺเชยฺย – ‘สสฺสโต โลโก’’’ติ? ‘‘โน เหตํ, ภนฺเต’’.
‘‘ยโต โข, ภิกฺขเว, อริยสาวกสฺส อิเมสุ จ าเนสุ กงฺขา ปหีนา โหติ, ทุกฺเขปิสฺส กงฺขา ปหีนา โหติ…เป… ทุกฺขนิโรธคามินิยา ปฏิปทายปิสฺส กงฺขา ปหีนา โหติ – อยํ วุจฺจติ, ภิกฺขเว, อริยสาวโก โสตาปนฺโน อวินิปาตธมฺโม นิยโต สมฺโพธิปรายโน’’ติ. นวมํ.
๑๐. อสสฺสตทิฏฺิสุตฺตํ
๒๑๕. สาวตฺถินิทานํ ¶ . ‘‘กิสฺมึ นุ โข, ภิกฺขเว, สติ, กึ อุปาทาย, กึ อภินิวิสฺส เอวํ ทิฏฺิ อุปฺปชฺชติ – ‘อสสฺสโต โลโก’’’ติ? ภควํมูลกา โน, ภนฺเต, ธมฺมา…เป… ‘‘รูเป โข, ภิกฺขเว, สติ…เป… วิฺาณํ นิจฺจํ วา อนิจฺจํ วา’’ติ? ‘‘อนิจฺจํ, ภนฺเต’’…เป… อปิ นุ ตํ อนุปาทาย เอวํ ทิฏฺิ อุปฺปชฺเชยฺย – อสสฺสโต โลโกติ? ‘‘โน เหตํ, ภนฺเต’’. ‘‘ยมฺปิทํ ทิฏฺํ สุตํ มุตํ วิฺาตํ ปตฺตํ ปริเยสิตํ อนุวิจริตํ มนสา ตมฺปิ นิจฺจํ วา อนิจฺจํ วา’’ติ? ‘‘อนิจฺจํ, ภนฺเต…เป… อปิ นุ ตํ อนุปาทาย เอวํ ทิฏฺิ อุปฺปชฺเชยฺย – ‘อสสฺสโต โลโก’’’ติ? ‘‘โน เหตํ, ภนฺเต’’.
‘‘ยโต ¶ โข, ภิกฺขเว, อริยสาวกสฺส อิเมสุ จ าเนสุ กงฺขา ปหีนา โหติ, ทุกฺเขปิสฺส กงฺขา ปหีนา โหติ…เป… ทุกฺขนิโรธคามินิยา ปฏิปทายปิสฺส กงฺขา ปหีนา โหติ – อยํ วุจฺจติ, ภิกฺขเว, อริยสาวโก โสตาปนฺโน อวินิปาตธมฺโม นิยโต สมฺโพธิปรายโน’’ติ. ทสมํ.
๑๑. อนฺตวาสุตฺตํ
๒๑๖. สาวตฺถินิทานํ ¶ . ‘‘กิสฺมึ นุ โข, ภิกฺขเว, สติ, กึ อุปาทาย, กึ อภินิวิสฺส เอวํ ทิฏฺิ อุปฺปชฺชติ – ‘อนฺตวา โลโก’’’ติ? ภควํมูลกา โน, ภนฺเต, ธมฺมา…เป… นิยโต สมฺโพธิปรายโน’’ติ. เอกาทสมํ.
๑๒. อนนฺตวาสุตฺตํ
๒๑๗. สาวตฺถินิทานํ ¶ ¶ . ‘‘กิสฺมึ นุ โข, ภิกฺขเว, สติ, กึ อุปาทาย, กึ อภินิวิสฺส เอวํ ทิฏฺิ อุปฺปชฺชติ – ‘อนนฺตวา โลโก’’’ติ? ภควํมูลกา โน, ภนฺเต, ธมฺมา…เป… ¶ นิยโต สมฺโพธิปรายโน’’ติ. ทฺวาทสมํ.
๑๓. ตํชีวํตํสรีรํสุตฺตํ
๒๑๘. สาวตฺถินิทานํ. ‘‘กิสฺมึ นุ โข, ภิกฺขเว, สติ, กึ อุปาทาย, กึ อภินิวิสฺส เอวํ ทิฏฺิ อุปฺปชฺชติ – ‘ตํ ชีวํ ตํ สรีร’’’นฺติ? ภควํมูลกา โน, ภนฺเต, ธมฺมา…เป… นิยโต สมฺโพธิปรายโน’’ติ. เตรสมํ.
๑๔. อฺํชีวํอฺํสรีรํสุตฺตํ
๒๑๙. สาวตฺถินิทานํ. ‘‘กิสฺมึ นุ โข, ภิกฺขเว, สติ, กึ อุปาทาย, กึ อภินิวิสฺส เอวํ ทิฏฺิ อุปฺปชฺชติ – ‘อฺํ ชีวํ อฺํ สรีร’’’นฺติ? ภควํมูลกา โน, ภนฺเต, ธมฺมา…เป… ¶ นิยโต สมฺโพธิปรายโน’’ติ. จุทฺทสมํ.
๑๕. โหติตถาคโตสุตฺตํ
๒๒๐. สาวตฺถินิทานํ. ‘‘กิสฺมึ นุ โข ภิกฺขเว, สติ, กึ อุปาทาย, กึ อภินิวิสฺส เอวํ ทิฏฺิ อุปฺปชฺชติ – ‘โหติ ตถาคโต ปรํ มรณา’’’ติ? ภควํมูลกา โน, ภนฺเต, ธมฺมา…เป… นิยโต สมฺโพธิปรายโน’’ติ. ปนฺนรสมํ.
๑๖. นโหติตถาคโตสุตฺตํ
๒๒๑. สาวตฺถินิทานํ. ‘‘กิสฺมึ นุ โข, ภิกฺขเว, สติ, กึ อุปาทาย, กึ อภินิวิสฺส ¶ เอวํ ทิฏฺิ อุปฺปชฺชติ – ‘น โหติ ตถาคโต ปรํ มรณา’’’ติ? ภควํมูลกา โน, ภนฺเต, ธมฺมา…เป… นิยโต สมฺโพธิปรายโน’’ติ. โสฬสมํ.
๑๗. โหติจนจโหติตถาคโตสุตฺตํ
๒๒๒. สาวตฺถินิทานํ ¶ . ‘‘กิสฺมึ นุ โข, ภิกฺขเว, สติ, กึ อุปาทาย ¶ , กึ อภินิวิสฺส เอวํ ทิฏฺิ อุปฺปชฺชติ – ‘โหติ จ น จ โหติ ตถาคโต ปรํ มรณา’’’ติ? ภควํมูลกา โน, ภนฺเต, ธมฺมา…เป… นิยโต สมฺโพธิปรายโน’’ติ. สตฺตรสมํ.
๑๘. เนวโหตินนโหติตถาคโตสุตฺตํ
๒๒๓. สาวตฺถินิทานํ ¶ . ‘‘กิสฺมึ นุ โข, ภิกฺขเว, สติ, กึ อุปาทาย, กึ อภินิวิสฺส เอวํ ทิฏฺิ อุปฺปชฺชติ – ‘เนว โหติ, น น โหติ ตถาคโต ปรํ มรณา’’’ติ? ภควํมูลกา โน, ภนฺเต, ธมฺมา…เป… ‘‘รูเป ¶ โข, ภิกฺขเว, สติ, รูปํ อุปาทาย, รูปํ อภินิวิสฺส เอวํ ทิฏฺิ อุปฺปชฺชติ – ‘เนว โหติ, น น โหติ ตถาคโต ปรํ มรณา’ติ…เป….
‘‘ตํ กึ มฺถ, ภิกฺขเว, รูปํ นิจฺจํ วา อนิจฺจํ วา’’ติ? ‘‘อนิจฺจํ, ภนฺเต’’…เป… วิปริณามธมฺมํ, อปิ นุ ตํ อนุปาทาย เอวํ ทิฏฺิ อุปฺปชฺเชยฺย – ‘เนว โหติ, น น โหติ ตถาคโต ปรํ มรณา’’ติ? ‘‘โน เหตํ, ภนฺเต’’. ‘‘ยมฺปิทํ ทิฏฺํ สุตํ มุตํ วิฺาตํ ปตฺตํ ปริเยสิตํ อนุวิจริตํ มนสา ตมฺปิ นิจฺจํ วา อนิจฺจํ วา’’ติ? ‘‘อนิจฺจํ, ภนฺเต’’. ‘‘ยํ ปนานิจฺจํ ทุกฺขํ วา ตํ สุขํ วา’’ติ? ‘‘ทุกฺขํ, ภนฺเต’’. ‘‘ยํ ปนานิจฺจํ ทุกฺขํ วิปริณามธมฺมํ, อปิ นุ ตํ อนุปาทาย เอวํ ทิฏฺิ อุปฺปชฺเชยฺย – ‘เนว โหติ, น น โหติ ตถาคโต ปรํ มรณา’’’ติ? ‘‘โน เหตํ, ภนฺเต’’.
‘‘ยโต โข, ภิกฺขเว, อริยสาวกสฺส อิเมสุ จ าเนสุ กงฺขา ปหีนา โหติ, ทุกฺเขปิสฺส กงฺขา ปหีนา โหติ, ทุกฺขสมุทเยปิสฺส กงฺขา ปหีนา โหติ, ทุกฺขนิโรเธปิสฺส กงฺขา ปหีนา โหติ, ทุกฺขนิโรธคามินิยา ปฏิปทายปิสฺส กงฺขา ปหีนา โหติ – อยํ วุจฺจติ, ภิกฺขเว, อริยสาวโก โสตาปนฺโน อวินิปาตธมฺโม นิยโต สมฺโพธิปรายโน’’ติ. อฏฺารสมํ ¶ .
โสตาปตฺติวคฺโค.
อฏฺารสเวยฺยากรณํ นิฏฺิตํ.
ตสฺสุทฺทานํ –
วาตํ ¶ ¶ เอตํ มม, โส อตฺตา โน จ เม สิยา;
นตฺถิ กโรโต เหตุ จ, มหาทิฏฺเน อฏฺมํ.
สสฺสโต โลโก จ, อสสฺสโต จ อนฺตวา จ;
อนนฺตวา จ ตํ ชีวํ ตํ สรีรนฺติ;
อฺํ ชีวํ อฺํ สรีรนฺติ จ.
โหติ ตถาคโต ปรํ มรณาติ;
น โหติ ตถาคโต ปรํ มรณาติ;
เนว โหติ น น โหติ ตถาคโต ปรํ มรณาติ.
๒. ทุติยคมนวคฺโค
๑. วาตสุตฺตํ
๒๒๔. สาวตฺถินิทานํ ¶ . ‘‘กิสฺมึ นุ โข, ภิกฺขเว, สติ, กึ อุปาทาย, กึ อภินิวิสฺส เอวํ ทิฏฺิ อุปฺปชฺชติ – ‘น วาตา วายนฺติ, น นชฺโช สนฺทนฺติ, น คพฺภินิโย วิชายนฺติ, น จนฺทิมสูริยา อุเทนฺติ วา อเปนฺติ วา, เอสิกฏฺายิฏฺิตา’’’ติ? ภควํมูลกา โน, ภนฺเต, ธมฺมา…เป… ‘‘รูเป โข, ภิกฺขเว, สติ, รูปํ อุปาทาย, รูปํ อภินิวิสฺส เอวํ ทิฏฺิ อุปฺปชฺชติ – ‘น วาตา วายนฺติ…เป… เอสิกฏฺายิฏฺิตา’ติ. เวทนาย สติ…เป… สฺาย สติ…เป… สงฺขาเรสุ สติ… วิฺาเณ สติ, วิฺาณํ อุปาทาย, วิฺาณํ อภินิวิสฺส เอวํ ทิฏฺิ อุปฺปชฺชติ – ‘น วาตา วายนฺติ…เป… เอสิกฏฺายิฏฺิตา’’’ติ.
‘‘ตํ ¶ กึ มฺถ, ภิกฺขเว, รูปํ นิจฺจํ วา อนิจฺจํ วา’’ติ? ‘‘อนิจฺจํ ¶ , ภนฺเต’’…เป… วิปริณามธมฺมํ, อปิ นุ ตํ อนุปาทาย เอวํ ทิฏฺิ อุปฺปชฺเชยฺย – น วาตา วายนฺติ…เป… เอสิกฏฺายิฏฺิตา’’ติ? ‘‘โน เหตํ, ภนฺเต’’. ‘‘อิติ โข, ภิกฺขเว, ทุกฺเข สติ, ทุกฺขํ อุปาทาย, ทุกฺขํ อภินิวิสฺส เอวํ ทิฏฺิ อุปฺปชฺชติ – ‘น วาตา วายนฺติ…เป… เอสิกฏฺายิฏฺิตา’’’ติ. ‘‘เวทนา… สฺา… สงฺขารา… วิฺาณํ นิจฺจํ วา อนิจฺจํ วา’’ติ? ‘‘อนิจฺจํ, ภนฺเต’’…เป… วิปริณามธมฺมํ, อปิ นุ ตํ อนุปาทาย เอวํ ทิฏฺิ อุปฺปชฺเชยฺย ‘น วาตา วายนฺติ…เป… เอสิกฏฺายิฏฺิตา’’’ติ? ‘‘โน ¶ เหตํ, ภนฺเต’’. ‘‘อิติ โข, ภิกฺขเว, ทุกฺเข สติ, ทุกฺขํ อุปาทาย, ทุกฺขํ อภินิวิสฺส เอวํ ทิฏฺิ อุปฺปชฺเชยฺย – ‘น วาตา วายนฺติ, น นชฺโช สนฺทนฺติ, น คพฺภินิโย วิชายนฺติ, น จนฺทิมสูริยา อุเทนฺติ วา อเปนฺติ วา, เอสิกฏฺายิฏฺิตา’’’ติ. ปมํ.
๒๒๕-๒๔๐. (ปุริมวคฺเค วิย อฏฺารส เวยฺยากรณานิ วิตฺถาเรตพฺพานีติ ¶ .) สตฺตรสมํ.
๑๘. เนวโหตินนโหติสุตฺตํ
๒๔๑. สาวตฺถินิทานํ. ‘‘กิสฺมึ นุ โข, ภิกฺขเว, สติ, กึ อุปาทาย, กึ อภินิวิสฺส เอวํ ทิฏฺิ อุปฺปชฺชติ – ‘เนว โหติ น น โหติ ตถาคโต ปรํ มรณา’’’ติ? ภควํมูลกา โน, ภนฺเต, ธมฺมา…เป… ‘‘รูเป โข, ภิกฺขเว, สติ, รูปํ อุปาทาย, รูปํ อภินิวิสฺส เอวํ ทิฏฺิ อุปฺปชฺชติ – ‘เนว โหติ, น น โหติ ตถาคโต ปรํ มรณา’ติ. เวทนาย สติ… สฺาย สติ… สงฺขาเรสุ สติ… วิฺาเณ สติ, วิฺาณํ อุปาทาย, วิฺาณํ อภินิวิสฺส เอวํ ทิฏฺิ อุปฺปชฺชติ – ‘เนว โหติ, น น โหติ ตถาคโต ปรํ มรณา’’’ติ.
‘‘ตํ ¶ กึ มฺถ, ภิกฺขเว, รูปํ นิจฺจํ วา อนิจฺจํ วา’’ติ? ‘‘อนิจฺจํ, ภนฺเต’’…เป… วิปริณามธมฺมํ, อปิ นุ ตํ อนุปาทาย เอวํ ทิฏฺิ อุปฺปชฺเชยฺย – ‘เนว โหติ, น น โหติ ตถาคโต ปรํ มรณา’’’ติ? ‘‘โน เหตํ, ภนฺเต’’. ‘‘อิติ โข, ภิกฺขเว, ทุกฺเข สติ, ทุกฺขํ อุปาทาย, ทุกฺขํ อภินิวิสฺส เอวํ ทิฏฺิ อุปฺปชฺชติ – ‘เนว โหติ, น น โหติ ตถาคโต ปรํ มรณา’’’ติ. ‘‘เวทนา… สฺา ¶ … สงฺขารา… วิฺาณํ นิจฺจํ วา อนิจฺจํ วา’’ติ? ‘‘อนิจฺจํ, ภนฺเต’’…เป… วิปริณามธมฺมํ, อปิ นุ ตํ อนุปาทาย เอวํ ทิฏฺิ อุปฺปชฺเชยฺย – ‘เนว โหติ, น น โหติ ตถาคโต ปรํ มรณา’’’ติ? ‘‘โน เหตํ, ภนฺเต’’. ‘‘อิติ โข, ภิกฺขเว, ทุกฺเข สติ, ทุกฺขํ อุปาทาย ทุกฺขํ อภินิวิสฺส เอวํ ทิฏฺิ อุปฺปชฺชติ – ‘เนว โหติ, น น โหติ ตถาคโต ปรํ มรณา’’’ติ. อฏฺารสมํ.
๑๙. รูปีอตฺตาสุตฺตํ
๒๔๒. สาวตฺถินิทานํ. ‘‘กิสฺมึ นุ โข, ภิกฺขเว, สติ, กึ อุปาทาย ¶ , กึ อภินิวิสฺส เอวํ ทิฏฺิ อุปฺปชฺชติ – ‘รูปี อตฺตา โหติ, อโรโค ปรํ มรณา’’’ติ? ภควํมูลกา โน, ภนฺเต, ธมฺมา…เป… ‘‘รูเป โข, ภิกฺขเว, สติ, รูปํ อุปาทาย, รูปํ อภินิวิสฺส เอวํ ทิฏฺิ อุปฺปชฺชติ – ‘รูปี อตฺตา โหติ, อโรโค ปรํ มรณา’ติ. เวทนาย สติ…เป… สฺาย สติ… สงฺขาเรสุ สติ… วิฺาเณ สติ, วิฺาณํ อุปาทาย, วิฺาณํ อภินิวิสฺส เอวํ ทิฏฺิ อุปฺปชฺชติ – ‘รูปี อตฺตา โหติ, อโรโค ปรํ มรณา’’’ติ.
‘‘ตํ ¶ กึ มฺถ, ภิกฺขเว, รูปํ นิจฺจํ วา อนิจฺจํ วา’’ติ? ‘‘อนิจฺจํ, ภนฺเต’’…เป… วิปริณามธมฺมํ, อปิ นุ ตํ อนุปาทาย เอวํ ทิฏฺิ อุปฺปชฺเชยฺย – ‘รูปี อตฺตา โหติ, อโรโค ปรํ มรณา’’’ติ? ‘‘โน เหตํ, ภนฺเต’’. ‘‘อิติ โข, ภิกฺขเว, ทุกฺเข สติ, ทุกฺขํ อุปาทาย, ทุกฺขํ อภินิวิสฺส เอวํ ทิฏฺิ อุปฺปชฺชติ – ‘รูปี ¶ อตฺตา โหติ, อโรโค ปรํ มรณา’’’ติ? ‘‘เวทนา…เป… ¶ ‘‘โน เหตํ, ภนฺเต’’. ‘‘อิติ โข, ภิกฺขเว, ทุกฺเข สติ, ทุกฺขํ อุปาทาย, ทุกฺขํ อภินิวิสฺส เอวํ ทิฏฺิ อุปฺปชฺชติ – ‘รูปี อตฺตา โหติ, อโรโค ปรํ มรณา’’’ติ. เอกูนวีสติมํ.
๒๐. อรูปีอตฺตาสุตฺตํ
๒๔๓. สาวตฺถินิทานํ. ‘‘กิสฺมึ นุ โข, ภิกฺขเว, สติ, กึ อุปาทาย, กึ อภินิวิสฺส เอวํ ทิฏฺิ อุปฺปชฺชติ – ‘อรูปี อตฺตา โหติ อโรโค ปรํ มรณา’’’ติ? (เปยฺยาโล) วีสติมํ.
๒๑. รูปีจอรูปีจอตฺตาสุตฺตํ
๒๔๔. สาวตฺถินิทานํ. ‘‘รูปี จ อรูปี จ อตฺตา โหติ อโรโค ปรํ มรณา’’ติ…เป…. เอกวีสติมํ.
๒๒. เนวรูปีนารูปีอตฺตาสุตฺตํ
๒๔๕. ‘‘เนว รูปี นารูปี อตฺตา โหติ อโรโค ปรํ มรณา’’ติ…เป…. พาวีสติมํ.
๒๓. เอกนฺตสุขีสุตฺตํ
๒๔๖. ‘‘เอกนฺตสุขี อตฺตา โหติ อโรโค ปรํ มรณา’’ติ…เป…. เตวีสติมํ.
๒๔. เอกนฺตทุกฺขีสุตฺตํ
๒๔๗. ‘‘เอกนฺตทุกฺขี ¶ ¶ อตฺตา โหติ อโรโค ปรํ มรณา’’ติ…เป…. จตุวีสติมํ.
๒๕. สุขทุกฺขีสุตฺตํ
๒๔๘. ‘‘สุขทุกฺขี อตฺตา โหติ อโรโค ปรํ มรณา’’ติ…เป…. ปฺจวีสติมํ.
๒๖. อทุกฺขมสุขีสุตฺตํ
๒๔๙. ‘‘อทุกฺขมสุขี ¶ อตฺตา โหติ อโรโค ปรํ มรณา’’ติ? ภควํมูลกา โน, ภนฺเต, ธมฺมา…เป… ‘‘รูเป โข, ภิกฺขเว, สติ, รูปํ อุปาทาย, รูปํ อภินิวิสฺส เอวํ ทิฏฺิ อุปฺปชฺชติ – ‘อทุกฺขมสุขี อตฺตา โหติ อโรโค ปรํ มรณา’ติ. เวทนาย สติ… สฺาย สติ… สงฺขาเรสุ สติ… วิฺาเณ สติ, วิฺาณํ อุปาทาย, วิฺาณํ อภินิวิสฺส เอวํ ทิฏฺิ อุปฺปชฺชติ – ‘อทุกฺขมสุขี อตฺตา ¶ โหติ อโรโค ปรํ มรณา’’’ติ.
‘‘ตํ กึ มฺถ, ภิกฺขเว, รูปํ นิจฺจํ วา อนิจฺจํ วา’’ติ? ‘‘อนิจฺจํ, ภนฺเต’’…เป… วิปริณามธมฺมํ, อปิ นุ ตํ อนุปาทาย เอวํ ทิฏฺิ อุปฺปชฺเชยฺย – ‘อทุกฺขมสุขี อตฺตา โหติ อโรโค ปรํ มรณา’’’ติ? ‘‘โน เหตํ, ภนฺเต’’. ‘‘อิติ โข, ภิกฺขเว, ทุกฺเข สติ, ทุกฺขํ อุปาทาย, ทุกฺขํ อภินิวิสฺส เอวํ ทิฏฺิ อุปฺปชฺชติ – ‘อทุกฺขมสุขี อตฺตา โหติ อโรโค ปรํ มรณา’’’ติ. ‘‘เวทนา… สฺา… สงฺขารา… วิฺาณํ นิจฺจํ วา อนิจฺจํ วา’’ติ? ‘‘อนิจฺจํ, ภนฺเต’’…เป… วิปริณามธมฺมํ, อปิ นุ ตํ อนุปาทาย เอวํ ทิฏฺิ อุปฺปชฺเชยฺย – ‘อทุกฺขมสุขี อตฺตา โหติ อโรโค ปรํ มรณา’’’ติ? ‘‘โน เหตํ, ภนฺเต’’. ‘‘อิติ โข, ภิกฺขเว ¶ , ทุกฺเข สติ, ทุกฺขํ อุปาทาย, ทุกฺขํ อภินิวิสฺส เอวํ ทิฏฺิ อุปฺปชฺชติ – ‘อทุกฺขมสุขี อตฺตา โหติ อโรโค ปรํ มรณา’’’ติ. ฉพฺพีสติมํ.
ทุติยเปยฺยาโล.
ตสฺสุทฺทานํ –
วาตํ เอตํ มม โส, อตฺตา โน จ เม สิยา;
นตฺถิ กโรโต เหตุ จ, มหาทิฏฺเน อฏฺมํ.
สสฺสโต อสสฺสโต ¶ เจว, อนฺตานนฺตวา จ วุจฺจติ;
ตํ ชีวํ อฺํ ชีวฺจ, ตถาคเตน จตฺตาโร.
รูปี อตฺตา โหติ, อรูปี จ อตฺตา โหติ;
รูปี จ อรูปี จ อตฺตา โหติ;
เนว รูปี นารูปี อตฺตา โหติ, เอกนฺตสุขี อตฺตา โหติ.
เอกนฺตทุกฺขี อตฺตา โหติ, สุขทุกฺขี อตฺตา โหติ;
อทุกฺขมสุขี อตฺตา โหติ, อโรโค ปรํ มรณาติ;
อิเม ฉพฺพีสติ สุตฺตา, ทุติยวาเรน เทสิตา.
๓. ตติยคมนวคฺโค
๑. นวาตสุตฺตํ
๒๕๐. สาวตฺถินิทานํ ¶ ¶ . ‘‘กิสฺมึ นุ โข, ภิกฺขเว, สติ, กึ อุปาทาย, กึ อภินิวิสฺส เอวํ ทิฏฺิ อุปฺปชฺชติ – ‘น วาตา วายนฺติ, น นชฺโช สนฺทนฺติ, น คพฺภินิโย ¶ วิชายนฺติ, น จนฺทิมสูริยา อุเทนฺติ วา อเปนฺติ วา เอสิกฏฺายิฏฺิตา’’’ติ? ภควํมูลกา โน, ภนฺเต, ธมฺมา…เป….
‘‘รูเป โข, ภิกฺขเว, สติ, รูปํ อุปาทาย, รูปํ อภินิวิสฺส เอวํ ทิฏฺิ อุปฺปชฺชติ – น วาตา วายนฺติ…เป… เวทนาย สติ… สฺาย สติ… สงฺขาเรสุ สติ… วิฺาเณ สติ, วิฺาณํ อุปาทาย, วิฺาณํ อภินิวิสฺส เอวํ ทิฏฺิ อุปฺปชฺชติ – ‘น วาตา วายนฺติ…เป… เอสิกฏฺายิฏฺิตา’’’ติ.
‘‘ตํ กึ มฺถ, ภิกฺขเว, รูปํ นิจฺจํ วา อนิจฺจํ วา’’ติ? ‘‘อนิจฺจํ, ภนฺเต’’…เป… วิปริณามธมฺมํ, อปิ นุ ตํ อนุปาทาย เอวํ ทิฏฺิ อุปฺปชฺเชยฺย – ‘น วาตา วายนฺติ…เป… เอสิกฏฺายิฏฺิตา’’’ติ? ‘‘โน เหตํ, ภนฺเต’’. ‘‘อิติ โข, ภิกฺขเว, ยทนิจฺจํ ตํ ทุกฺขํ. ตสฺมึ สติ, ตทุปาทาย, เอวํ ทิฏฺิ อุปฺปชฺชติ – ‘น วาตา วายนฺติ, น นชฺโช สนฺทนฺติ, น คพฺภินิโย วิชายนฺติ, น จนฺทิมสูริยา อุเทนฺติ วา อเปนฺติ วา เอสิกฏฺายิฏฺิตา’’’ติ. ‘‘เวทนา… สฺา… สงฺขารา… วิฺาณํ นิจฺจํ วา อนิจฺจํ วา’’ติ? ‘‘อนิจฺจํ ¶ , ภนฺเต’’…เป… วิปริณามธมฺมํ, อปิ นุ ตํ อนุปาทาย เอวํ ทิฏฺิ อุปฺปชฺเชยฺย – ‘น วาตา วายนฺติ…เป… เอสิกฏฺายิฏฺิตา’’’ติ? ‘‘โน เหตํ, ภนฺเต’’. ‘‘อิติ โข, ภิกฺขเว, ยทนิจฺจํ ตํ ทุกฺขํ. ตสฺมึ สติ, ตทุปาทาย เอวํ ทิฏฺิ อุปฺปชฺชติ – ‘น วาตา วายนฺติ…เป… เอสิกฏฺายิฏฺิตา’’’ติ. ปมํ.
๒๕๑-๒๗๔. (ทุติยวคฺเค วิย จตุวีสติ สุตฺตานิ ปูเรตพฺพานิ.) ปฺจวีสติมํ.
๒๖. อทุกฺขมสุขีสุตฺตํ
๒๗๕. สาวตฺถินิทานํ ¶ ¶ . ‘‘กิสฺมึ นุ โข, ภิกฺขเว, สติ, กึ อุปาทาย, กึ อภินิวิสฺส เอวํ ทิฏฺิ อุปฺปชฺชติ – ‘อทุกฺขมสุขี อตฺตา โหติ อโรโค ปรํ มรณา’’’ติ? ภควํมูลกา โน, ภนฺเต, ธมฺมา…เป….
‘‘รูเป โข, ภิกฺขเว, สติ, รูปํ อุปาทาย, รูปํ อภินิวิสฺส เอวํ ทิฏฺิ อุปฺปชฺชติ – ‘อทุกฺขมสุขี อตฺตา โหติ อโรโค ปรํ มรณา’ติ. เวทนาย สติ ¶ …เป… สฺาย สติ… สงฺขาเรสุ สติ… วิฺาเณ สติ, วิฺาณํ อุปาทาย, วิฺาณํ อภินิวิสฺส เอวํ ทิฏฺิ อุปฺปชฺชติ – ‘อทุกฺขมสุขี อตฺตา โหติ, อโรโค ปรํ มรณา’’’ติ.
‘‘ตํ กึ มฺถ, ภิกฺขเว, รูปํ นิจฺจํ วา อนิจฺจํ วา’’ติ? ‘‘อนิจฺจํ, ภนฺเต’’…เป… วิปริณามธมฺมํ, อปิ นุ ตํ อนุปาทาย เอวํ ทิฏฺิ อุปฺปชฺเชยฺย – ‘อทุกฺขมสุขี อตฺตา โหติ อโรโค ปรํ มรณา’’’ติ? ‘‘โน เหตํ, ภนฺเต’’. ‘‘อิติ โข, ภิกฺขเว, ยทนิจฺจํ ตํ ทุกฺขํ. ตสฺมึ สติ, ตทุปาทาย เอวํ ทิฏฺิ อุปฺปชฺชติ – ‘อทุกฺขมสุขี อตฺตา โหติ อโรโค ปรํ มรณา’’’ติ. ‘‘เวทนา…เป… สฺา… สงฺขารา… วิฺาณํ นิจฺจํ วา อนิจฺจํ วา’’ติ? ‘‘อนิจฺจํ, ภนฺเต’’…เป… วิปริณามธมฺมํ ¶ , อปิ นุ ตํ อนุปาทาย เอวํ ทิฏฺิ อุปฺปชฺเชยฺย – ‘อทุกฺขมสุขี อตฺตา โหติ, อโรโค ปรํ มรณา’’’ติ? ‘‘โน เหตํ, ภนฺเต’’. ‘‘อิติ โข, ภิกฺขเว, ยทนิจฺจํ ตํ ทุกฺขํ. ตสฺมึ สติ, ตทุปาทาย เอวํ ทิฏฺิ อุปฺปชฺชติ – ‘อทุกฺขมสุขี อตฺตา โหติ อโรโค ปรํ มรณา’’’ติ. ฉพฺพีสติมํ.
ตติยเปยฺยาโล.
๔. จตุตฺถคมนวคฺโค
๑. นวาตสุตฺตํ
๒๗๖. สาวตฺถินิทานํ ¶ ¶ . ‘‘กิสฺมึ นุ โข, ภิกฺขเว, สติ กึ อุปาทาย, กึ อภินิวิสฺส เอวํ ทิฏฺิ อุปฺปชฺชติ – ‘น วาตา วายนฺติ, น นชฺโช สนฺทนฺติ ¶ , น คพฺภินิโย วิชายนฺติ, น จนฺทิมสูริยา อุเทนฺติ วา อเปนฺติ วา เอสิกฏฺายิฏฺิตา’’’ติ? ภควํมูลกา โน, ภนฺเต, ธมฺมา…เป….
‘‘รูเป โข, ภิกฺขเว, สติ, รูปํ อุปาทาย, รูปํ อภินิวิสฺส เอวํ ทิฏฺิ อุปฺปชฺชติ – ‘น วาตา วายนฺติ…เป… เอสิกฏฺายิฏฺิตา’ติ. เวทนาย สติ…เป… สฺาย สติ… สงฺขาเรสุ สติ… วิฺาเณ สติ, วิฺาณํ อุปาทาย, วิฺาณํ อภินิวิสฺส เอวํ ทิฏฺิ อุปฺปชฺชติ – ‘น วาตา วายนฺติ…เป… เอสิกฏฺายิฏฺิตา’’’ติ. ‘‘ตํ กึ มฺถ, ภิกฺขเว, รูปํ นิจฺจํ วา อนิจฺจํ วา’’ติ? ‘‘อนิจฺจํ, ภนฺเต’’. ‘‘ยํ ปนานิจฺจํ, ทุกฺขํ วา ตํ สุขํ วา’’ติ? ‘‘ทุกฺขํ, ภนฺเต’’. ‘‘ยํ ปนานิจฺจํ ทุกฺขํ วิปริณามธมฺมํ, กลฺลํ นุ ตํ สมนุปสฺสิตุํ – ‘เอตํ มม, เอโสหมสฺมิ, เอโส เม อตฺตา’’’ติ? ‘‘โน เหตํ, ภนฺเต’’. ‘‘เวทนา ¶ … สฺา… สงฺขารา… วิฺาณํ นิจฺจํ วา อนิจฺจํ วา’’ติ? ‘‘อนิจฺจํ, ภนฺเต’’. ‘‘ยํ ปนานิจฺจํ, ทุกฺขํ วา ตํ สุขํ วา’’ติ? ‘‘ทุกฺขํ, ภนฺเต’’. ‘‘ยํ ปนานิจฺจํ ทุกฺขํ วิปริณามธมฺมํ, กลฺลํ นุ ตํ สมนุปสฺสิตุํ – ‘เอตํ มม, เอโสหมสฺมิ, เอโส เม อตฺตา’’’ติ? ‘‘โน เหตํ, ภนฺเต’’.
‘‘ตสฺมาติห ¶ , ภิกฺขเว, ยํ กิฺจิ รูปํ อตีตานาคตปจฺจุปฺปนฺนํ อชฺฌตฺตํ วา พหิทฺธา วา, โอฬาริกํ วา สุขุมํ วา หีนํ วา ปณีตํ วา ยํ ทูเร สนฺติเก วา, สพฺพํ รูปํ – ‘เนตํ มม ¶ , เนโสหมสฺมิ, น เมโส อตฺตา’ติ เอวเมตํ ยถาภูตํ สมฺมปฺปฺาย ทฏฺพฺพํ. ยา กาจิ เวทนา… ยา กาจิ สฺา… เย เกจิ สงฺขารา… ยํ กิฺจิ วิฺาณํ อตีตานาคตปจฺจุปฺปนฺนํ อชฺฌตฺตํ วา พหิทฺธา วา โอฬาริกํ วา สุขุมํ วา หีนํ วา ปณีตํ วา ยํ ทูเร สนฺติเก วา, สพฺพํ วิฺาณํ – ‘เนตํ มม, เนโสหมสฺมิ, น เมโส อตฺตา’ติ เอวเมตํ ยถาภูตํ สมฺมปฺปฺาย ทฏฺพฺพํ.
‘‘เอวํ ปสฺสํ…เป… นาปรํ อิตฺถตฺตายาติ ปชานาตี’’ติ. ปมํ.
๒๗๗-๓๐๐. (ทุติยวคฺเค วิย จตุวีสติ สุตฺตานิ ปูเรตพฺพานิ.) ปฺจวีสติมํ.
๒๖. อทุกฺขมสุขีสุตฺตํ
๓๐๑. สาวตฺถินิทานํ. ‘‘กิสฺมึ นุ โข, ภิกฺขเว, สติ, กึ อุปาทาย, กึ อภินิวิสฺส เอวํ ทิฏฺิ อุปฺปชฺชติ – ‘อทุกฺขมสุขี อตฺตา โหติ, อโรโค ปรํ มรณา’’’ติ? ภควํมูลกา โน, ภนฺเต, ธมฺมา…เป….
‘‘รูเป โข, ภิกฺขเว, สติ, รูปํ อุปาทาย, รูปํ อภินิวิสฺส เอวํ ทิฏฺิ อุปฺปชฺชติ – ‘อทุกฺขมสุขี อตฺตา โหติ, อโรโค ปรํ มรณา’ติ. เวทนาย สติ… สฺาย สติ… สงฺขาเรสุ สติ… วิฺาเณ สติ, วิฺาณํ อุปาทาย, วิฺาณํ อภินิวิสฺส เอวํ ทิฏฺิ อุปฺปชฺชติ – ‘อทุกฺขมสุขี อตฺตา โหติ, อโรโค ปรํ มรณา’’’ติ.
‘‘ตํ ¶ กึ มฺถ, ภิกฺขเว, รูปํ นิจฺจํ วา อนิจฺจํ วา’’ติ? ‘‘อนิจฺจํ, ภนฺเต’’ ¶ . ‘‘ยํ ปนานิจฺจํ, ทุกฺขํ วา ตํ สุขํ วา’’ติ? ‘‘ทุกฺขํ, ภนฺเต ¶ ’’. ‘‘ยํ ปนานิจฺจํ ทุกฺขํ วิปริณามธมฺมํ, กลฺลํ นุ ตํ สมนุปสฺสิตุํ – ‘เอตํ มม, เอโสหมสฺมิ, เอโส เม อตฺตา’’’ติ? ‘‘โน เหตํ, ภนฺเต’’. ‘‘เวทนา… สฺา… สงฺขารา… วิฺาณํ นิจฺจํ วา อนิจฺจํ วา’’ติ? ‘‘อนิจฺจํ, ภนฺเต’’. ‘‘ยํ ปนานิจฺจํ ทุกฺขํ วา ตํ สุขํ วา’’ติ? ‘‘ทุกฺขํ, ภนฺเต’’. ‘‘ยํ ปนานิจฺจํ ทุกฺขํ ¶ วิปริณามธมฺมํ, กลฺลํ นุ ตํ สมนุปสฺสิตุํ – ‘เอตํ มม, เอโสหมสฺมิ, เอโส เม อตฺตา’’’ติ? ‘‘โน เหตํ, ภนฺเต’’.
‘‘ตสฺมาติห, ภิกฺขเว, ยํ กิฺจิ รูปํ อตีตานาคตปจฺจุปฺปนฺนํ อชฺฌตฺตํ วา พหิทฺธา วา โอฬาริกํ วา สุขุมํ วา หีนํ วา ปณีตํ วา ยํ ทูเร สนฺติเก วา, สพฺพํ รูปํ – ‘เนตํ มม, เนโสหมสฺมิ, น เมโส อตฺตา’ติ เอวเมตํ ยถาภูตํ สมฺมปฺปฺาย ทฏฺพฺพํ. ยา กาจิ เวทนา… ยา กาจิ สฺา… เย เกจิ สงฺขารา… ยํ กิฺจิ วิฺาณํ อตีตานาคตปจฺจุปฺปนฺนํ อชฺฌตฺตํ วา พหิทฺธา วา, โอฬาริกํ วา สุขุมํ วา หีนํ วา ปณีตํ วา ยํ ทูเร สนฺติเก วา, สพฺพํ วิฺาณํ – ‘เนตํ มม, เนโสหมสฺมิ, น เมโส อตฺตา’’’ติ เอวเมตํ ยถาภูตํ สมฺมปฺปฺาย ทฏฺพฺพํ.
‘‘เอวํ ปสฺสํ, ภิกฺขเว, สุตวา อริยสาวโก รูปสฺมิมฺปิ นิพฺพินฺทติ, เวทนายปิ นิพฺพินฺทติ, สฺายปิ นิพฺพินฺทติ, สงฺขาเรสุปิ นิพฺพินฺทติ, วิฺาณสฺมิมฺปิ นิพฺพินฺทติ. นิพฺพินฺทํ วิรชฺชติ; วิราคา วิมุจฺจติ. วิมุตฺตสฺมึ วิมุตฺตมิติ าณํ โหติ. ‘ขีณา ชาติ, วุสิตํ พฺรหฺมจริยํ, กตํ กรณียํ ¶ , นาปรํ อิตฺถตฺตายา’ติ ปชานาตี’’ติ. ฉพฺพีสติมํ.
ตสฺสุทฺทานํ –
ปุริมคมเน อฏฺารส เวยฺยากรณา;
ทุติยคมเน ฉพฺพีสํ วิตฺถาเรตพฺพานิ.
ตติยคมเน ¶ ฉพฺพีสํ วิตฺถาเรตพฺพานิ;
จตุตฺถคมเน ฉพฺพีสํ วิตฺถาเรตพฺพานิ.
ทิฏฺิสํยุตฺตํ สมตฺตํ.