📜
๒. เวทนาสํยุตฺตํ
๑. สคาถาวคฺโค
๑. สมาธิสุตฺตวณฺณนา
๒๔๙. เวทนาสํยุตฺเต ¶ ¶ ¶ สคาถาวคฺคสฺส ปเม สมาหิโตติ อุปจาเรน วา อปฺปนาย วา สมาหิโต. เวทนา จ ปชานาตีติ เวทนา ทุกฺขสจฺจวเสน ปชานาติ. เวทนานฺจ สมฺภวนฺติ ตาสํเยว สมฺภวํ สมุทยสจฺจวเสน ปชานาติ. ยตฺถ เจตาติ ยตฺเถตา เวทนา นิรุชฺฌนฺติ, ตํ นิพฺพานํ นิโรธสจฺจวเสน ปชานาติ. ขยคามินนฺติ ตาสํเยว เวทนานํ ขยคามินํ มคฺคํ มคฺคสจฺจวเสน ปชานาติ. นิจฺฉาโต ปรินิพฺพุโตติ นิตฺตณฺโห หุตฺวา กิเลสปรินิพฺพาเนน ปรินิพฺพุโต. เอวเมตฺถ สุตฺเต สมฺมสนจารเวทนา กถิตา. คาถาสุ ทฺวีหิ ปเทหิ สมถวิปสฺสนา กถิตา, เสเสหิ จตุสจฺจํ กถิตํ. เอวเมตฺถ สพฺพสงฺคาหิโก จตุภูมกธมฺมปริจฺเฉโท วุตฺโต.
๒. สุขสุตฺตวณฺณนา
๒๕๐. ทุติเย อทุกฺขมสุขํ สหาติ อทุกฺขมสุขฺจ สุขทุกฺเขหิ สห. อชฺฌตฺตฺจ พหิทฺธา จาติ อตฺตโน จ ปรสฺส จ. โมสธมฺมนฺติ นสฺสนสภาวํ. ปโลกินนฺติ ปลุชฺชนกํ ภิชฺชนสภาวํ. ผุสฺส ผุสฺส วยํ ปสฺสนฺติ าเณน ผุสิตฺวา ผุสิตฺวา วยํ ปสฺสนฺโต. เอวํ ตตฺถ วิรชฺชตีติ เอวํ ตาสุ เวทนาสุ วิรชฺชติ. อิธาปิ สุตฺเต สมฺมสนจารเวทนา กถิตา, คาถาสุ าณผุสนํ.
๓. ปหานสุตฺตวณฺณนา
๒๕๑. ตติเย ¶ ¶ อจฺเฉจฺฉิ ตณฺหนฺติ สพฺพมฺปิ ตณฺหํ ฉินฺทิ สมุจฺฉินฺทิ. วิวตฺตยิ สํโยชนนฺติ ทสวิธมฺปิ สํโยชนํ ปริวตฺตยิ นิมฺมูลกมกาสิ. สมฺมาติ เหตุนา การเณน. มานาภิสมยาติ มานสฺส ทสฺสนาภิสมยา, ปหานาภิสมยา จ. อรหตฺตมคฺโค หิ กิจฺจวเสน มานํ สมฺปสฺสติ, อยมสฺส ¶ ทสฺสนาภิสมโย. เตน ทิฏฺโ ปน โส ตาวเทว ปหียติ, ทิฏฺวิเสน ทิฏฺสตฺตานํ ชีวิตํ วิย. อยมสฺส ปหานาภิสมโย.
อนฺตมกาสิ ทุกฺขสฺสาติ เอวํ อรหตฺตมคฺเคน มานสฺส ทิฏฺตฺตา จ ปหีนตฺตา จ เย อิเม ‘‘กายพนฺธนสฺส อนฺโต ชีรติ (จูฬว. ๒๗๘) หริตนฺตํ วา’’ติ (ม. นิ. ๑.๓๐๔) เอวํ วุตฺตอนฺติมมริยาทนฺโต จ, ‘‘อนฺตมิทํ, ภิกฺขเว, ชีวิกาน’’นฺติ (อิติวุ. ๙๑; สํ. นิ. ๓.๘๐) เอวํ วุตฺตลามกนฺโต จ, ‘‘สกฺกาโย เอโก อนฺโต’’ติ (อ. นิ. ๖.๖๑; จูฬนิ. ติสฺสเมตฺเตยฺยมาณวปุจฺฉานิทฺเทส ๑๑) เอวํ วุตฺตโกฏฺาสนฺโต จ, ‘‘เอเสวนฺโต ทุกฺขสฺส สพฺพปจฺจยสงฺขยา’’ติ (สํ นิ. ๒.๕๑; ๒.๔.๗๑; อุทา. ๗๑) เอวํ วุตฺตโกฏนฺโต จาติ จตฺตาโร อนฺตา, เตสุ สพฺพสฺเสว วฏฺฏทุกฺขสฺส อทุํ จตุตฺถโกฏิสงฺขาตํ อนฺตมกาสิ, ปริจฺเฉทํ ปริวฏุมํ อกาสิ, อนฺติมสมุสฺสยมตฺตาวเสสํ ทุกฺขมกาสีติ วุตฺตํ โหติ.
สมฺปชฺํ น ริฺจตีติ สมฺปชฺํ น ชหติ. สงฺขฺยํ โนเปตีติ รตฺโต ทุฏฺโ มูฬฺโหติ ปฺตฺตึ น อุเปติ, ตํ ปฺตฺตึ ปหาย ขีณาสโว นาม โหตีติ อตฺโถ. อิมสฺมึ สุตฺเต อารมฺมณานุสโย กถิโต.
๔. ปาตาลสุตฺตวณฺณนา
๒๕๒. จตุตฺเถ ปาตาโลติ ปาตสฺส อลํ ปริยตฺโต, นตฺถิ เอตฺถ ปติฏฺาติ ปาตาโล. อสนฺตํ อวิชฺชมานนฺติ อสมฺภูตตฺตํ อปฺายมานตฺตํ. เอวํ วาจํ ภาสตีติ อตฺถิ มหาสมุทฺเท ปาตาโลติ เอวํ วาจํ. โส หิ ยํ ตํ พลวามุขํ มหาสมุทฺทสฺส อุทกํ เวเคน ปกฺขนฺทิตฺวา ¶ จกฺกวาฬํ วา สิเนรุํ วา อาหจฺจ โยชนทฺวิโยชนทสโยชนปฺปมาณมฺปิ อุคฺคนฺตฺวา ปุน มหาสมุทฺเท ¶ ปตติ, ยสฺส ปติตฏฺาเน มหานรกปปาโต วิย โหติ, ยํ โลเก พลวามุขนฺติ วุจฺจติ. ตํ สนฺธาย เอวํ วทติ.
ยสฺมา ปน ตตฺถ ตถารูปานํ มจฺฉกจฺฉปเทวทานวานํ ปติฏฺาปิ โหติ สุขนิวาโสปิ, ตสฺมา อสนฺตํ อสํวิชฺชมานํ ตํ ตํ วาจํ ภาสติ นาม. ยสฺมา ปน สพฺพปุถุชฺชนา สารีริกาย ทุกฺขเวทนาย ปติฏฺาตุํ น สกฺโกนฺติ, ตสฺมา ปาตสฺส อลนฺติ อตฺเถน อยเมว ปาตาโลติ ทสฺเสนฺโต สารีริกานํ โข เอตํ ภิกฺขเวติอาทิมาห.
ปาตาเล ¶ น ปจฺจุฏฺาสีติ ปาตาลสฺมึ น ปติฏฺาสิ. คาธนฺติ ปติฏฺํ. อกฺกนฺทตีติ อนิพทฺธํ วิปฺปลาปํ วิลปนฺโต กนฺทติ. ทุพฺพโลติ ทุพฺพลาโณ. อปฺปถามโกติ าณถามสฺส ปริตฺตตาย ปริตฺตถามโก. อิมสฺมึ สุตฺเต อริยสาวโกติ โสตาปนฺโน. โสตาปนฺโน หิ เอตฺถ ธุรํ, พลววิปสฺสโก น ติกฺขพุทฺธิ อุปฺปนฺนํ เวทนํ อนนุวตฺติตฺวา ปติฏฺาตุํ สมตฺโถ โยคาวจโรปิ วฏฺฏติ.
๕. ทฏฺพฺพสุตฺตวณฺณนา
๒๕๓. ปฺจเม ทุกฺขโต ทฏฺพฺพาติ วิปริณามนวเสน ทุกฺขโต ทฏฺพฺพา. สลฺลโตติ ทุกฺขาปนวินิวิชฺฌนฏฺเน สลฺลาติ ทฏฺพฺพา. อนิจฺจโตติ อทุกฺขมสุขา หุตฺวา อภาวากาเรน อนิจฺจโต ทฏฺพฺพา. อทฺทาติ อทฺทส. สนฺตนฺติ สนฺตสภาวํ.
๖. สลฺลสุตฺตวณฺณนา
๒๕๔. ฉฏฺเ ตตฺราติ เตสุ ทฺวีสุ ชเนสุ. อนุเวธํ วิชฺเฌยฺยาติ ตสฺเสว วณมุขสฺส องฺคุลนฺตเร วา ทฺวงฺคุลนฺตเร วา อาสนฺนปเทเส อนุคตเวธํ. เอวํ วิทฺธสฺส หิ สา อนุเวธา เวทนา ¶ ปมเวทนาย พลวตรา โหติ, ปจฺฉา อุปฺปชฺชมานา โทมนสฺสเวทนาปิ เอวเมว ปุริมเวทนาย พลวตรา โหติ. ทุกฺขาย เวทนาย นิสฺสรณนฺติ ทุกฺขาย เวทนาย หิ สมาธิมคฺคผลานิ นิสฺสรณํ, ตํ โส น ชานาติ, กามสุขเมว นิสฺสรณนฺติ ชานาติ. ตาสํ เวทนานนฺติ ตาสํ สุขทุกฺขเวทนานํ. สฺุตฺโต นํ เวทยตีติ กิเลเสหิ สมฺปยุตฺโตว หุตฺวา ตํ เวทนํ ¶ เวทยติ, น วิปฺปยุตฺโต. สฺุตฺโต ทุกฺขสฺมาติ กรณตฺเถ นิสฺสกฺกํ, ทุกฺเขน สมฺปยุตฺโตติ อตฺโถ. สงฺขาตธมฺมสฺสาติ วิทิตธมฺมสฺส ตุลิตธมฺมสฺส. พหุสฺสุตสฺสาติ ปริยตฺติพหุสฺสุตสฺส ปฏิเวธพหุสฺสุตสฺส จ. สมฺมา ปชานาติ ภวสฺส ปารคูติ ภวสฺส ปารํ นิพฺพานํ คโต, ตเทว นิพฺพานํ สมฺมา ปชานาติ. อิมสฺมิมฺปิ สุตฺเต อารมฺมณานุสโยว กถิโต. อริยสาวเกสุ จ ขีณาสโว เอตฺถ ธุรํ, อนาคามีปิ วฏฺฏตีติ วทนฺติ.
๗. ปมเคลฺสุตฺตวณฺณนา
๒๕๕. สตฺตเม ¶ เยน คิลานสาลา เตนุปสงฺกมีติ ‘‘สเทวเก โลเก อคฺคปุคฺคโล ตถาคโตปิ คิลานุปฏฺานํ คจฺฉติ, อุปฏฺาตพฺพยุตฺตกา นาม คิลานาติ ภิกฺขู สทฺทหิตฺวา โอกปฺเปตฺวา คิลาเน อุปฏฺาตพฺเพ มฺิสฺสนฺตี’’ติ จ ‘‘เย ตตฺถ กมฺมฏฺานสปฺปายา, เตสํ กมฺมฏฺานํ กเถสฺสามี’’ติ จ จินฺเตตฺวา อุปสงฺกมิ. กาเย กายานุปสฺสีติอาทีสุ ยํ วตฺตพฺพํ, ตํ ปรโต วกฺขาม. อนิจฺจานุปสฺสีติ อนิจฺจตํ อนุปสฺสนฺโต. วยานุปสฺสีติ วยํ อนุปสฺสนฺโต. วิราคานุปสฺสีติ วิราคํ อนุปสฺสนฺโต. นิโรธานุปสฺสีติ นิโรธํ อนุปสฺสนฺโต. ปฏินิสฺสคฺคานุปสฺสีติ ปฏินิสฺสคฺคํ อนุปสฺสนฺโต.
เอตฺตาวตา กึ ทสฺสิตํ โหติ? อิมสฺส ภิกฺขุโน อาคมนียปฏิปทา, สติปฏฺานาปิ หิ ปุพฺพภาคาเยว, สมฺปชฺเปิ อนิจฺจานุปสฺสนา วยานุปสฺสนา วิราคานุปสฺสนาติ จ อิมาปิ ติสฺโส อนุปสฺสนา ปุพฺพภาคาเยว, นิโรธานุปสฺสนาปิ ปฏินิสฺสคฺคานุปสฺสนาปิ อิมา ทฺเว มิสฺสกา. เอตฺตาวตา ¶ อิมสฺส ภิกฺขุโน ภาวนากาโล ทสฺสิโตติ. เสสํ วุตฺตนยเมว.
๘-๙. ทุติยเคลฺสุตฺตาทิวณฺณนา
๒๕๖-๒๕๗. อฏฺเม อิมเมว ผสฺสํ ปฏิจฺจาติ วุตฺเต พุชฺฌนกานํ อชฺฌาสเยน วุตฺตํ, อตฺถโต ปเนตํ นินฺนานากรณํ. กาโยว หิ เอตฺถ ผสฺโสติ วุตฺโต. นวมํ อุตฺตานเมว.
๑๐. ผสฺสมูลกสุตฺตวณฺณนา
๒๕๘. ทสเม ¶ สุขเวทนิยนฺติ สุขเวทนาย ปจฺจยภูตํ. เสเสสุปิ เอเสว นโย. อนุปทวณฺณนา ปเนตฺถ เหฏฺา วิตฺถาริตาว. อิมสฺมึ สุตฺตทฺวเย สมฺมสนจารเวทนา กถิตา.
สคาถาวคฺโค ปโม.
๒. รโหคตวคฺโค
๑. รโหคตสุตฺตวณฺณนา
๒๕๙. รโหคตวคฺคสฺส ¶ ปเม ยํ กิฺจิ เวทยิตํ, ตํ ทุกฺขสฺมินฺติ ยํ กิฺจิ เวทยิตํ, ตํ สพฺพํ ทุกฺขนฺติ อตฺโถ. สงฺขารานํเยว อนิจฺจตนฺติอาทีสุ ยา เอสา สงฺขารานํ อนิจฺจตา ขยธมฺมตา วยธมฺมตา วิปริณามธมฺมตา, เอตํ สนฺธาย ยํ กิฺจิ เวทยิตํ, ตํ ทุกฺขนฺติ มยา ภาสิตนฺติ ทีเปติ. ยา หิ สงฺขารานํ อนิจฺจตา, เวทนานมฺปิ สา อนิจฺจตา เอว. อนิจฺจตา จ นาเมสา มรณํ, มรณโต อุตฺตริ ทุกฺขํ นาม นตฺถีติ อิมินา อธิปฺปาเยน สพฺพา เวทนา ทุกฺขาติ วุตฺตา. อถ โข ปน ภิกฺขุ มยาติ อิทํ น เกวลํ อหํ เวทนานํเยว นิโรธํ ปฺาเปมิ, อิเมสมฺปิ ธมฺมานํ นิโรธํ ปฺาเปมีติ ทสฺสนตฺถํ อารทฺธํ. วูปสโม จ ปสฺสทฺธิโย จ เอวรูปาย เทสนาย พุชฺฌนกานํ อชฺฌาสเยน ¶ วุตฺตา. สฺาเวทยิตนิโรธคฺคหเณน เจตฺถ จตฺตาโร อารุปฺปา คหิตาว โหนฺตีติ เวทิตพฺพา.
๒-๓. ปมอากาสสุตฺตาทิวณฺณนา
๒๖๐-๒๖๑. ทุติเย ปุถู วายนฺติ มาลุตาติ พหู วาตา วายนฺติ. เสสํ อุตฺตานตฺถเมวาติ. ตติยํ วินา คาถาหิ พุชฺฌนฺตานํ อชฺฌาสเยน วุตฺตํ.
๔. อคารสุตฺตวณฺณนา
๒๖๒. จตุตฺเถ ¶ ปุรตฺถิมาติ ปุรตฺถิมาย. เอวํ สพฺพตฺถ. สามิสาปิ สุขา เวทนาติอาทีสุ สามิสา สุขา นาม กามามิสปฏิสํยุตฺตา เวทนา. นิรามิสา สุขา นาม ปมชฺฌานาทิวเสน วิปสฺสนาวเสน อนุสฺสติวเสน จ อุปฺปนฺนา เวทนา. สามิสา ทุกฺขา นาม กามามิเสเนว สามิสา เวทนา, นิรามิสา ทุกฺขา นาม อนุตฺตเรสุ วิโมกฺเขสุ ปิหํ อุปฏฺาปยโต ปิหปจฺจยา อุปฺปนฺนโทมนสฺสเวทนา. สามิสา อทุกฺขมสุขา นาม กามามิเสเนว สามิสา เวทนา. นิรามิสา อทุกฺขมสุขา นาม จตุตฺถชฺฌานวเสน อุปฺปนฺนา อทุกฺขมสุขา เวทนา.
๕-๘. ปมอานนฺทสุตฺตาทิวณฺณนา
๒๖๓-๒๖๖. ปฺจมาทีนิ ¶ จตฺตาริ เหฏฺา กถิตนยาเนว. ปุริมานิ ปเนตฺถ ทฺเว ปริปุณฺณปสฺสทฺธิกานิ, ปจฺฉิมานิ อุปฑฺฒปสฺสทฺธิกานิ. เทสนาย พุชฺฌนกานํ อชฺฌาสเยน วุตฺตานิ.
๙-๑๐. ปฺจกงฺคสุตฺตาทิวณฺณนา
๒๖๗-๒๖๘. นวเม ปฺจกงฺโค ถปตีติ ปฺจกงฺโคติ ตสฺส นามํ, วาสิผรสุนิขาทนทณฺฑมุคฺครกาฬสุตฺตนาฬิสงฺขาเตหิ วา ปฺจหิ องฺเคหิ สมนฺนาคตตฺตา โส ปฺจกงฺโคติ ปฺาโต. ถปตีติ วฑฺฒกีเชฏฺโก. อุทายีติ ปณฺฑิตอุทายิตฺเถโร. ปริยายนฺติ การณํ. ทฺเวปานนฺทาติ ทฺเวปิ, อานนฺท, ปริยาเยนาติ ¶ การเณน. เอตฺถ จ กายิกเจตสิกวเสน ทฺเว เวทิตพฺพา, สุขาทิวเสน ติสฺโสปิ, อินฺทฺริยวเสน สุขินฺทฺริยาทิกา ปฺจ, ทฺวารวเสน จกฺขุสมฺผสฺสชาทิกา ฉ, อุปวิจารวเสน ‘‘จกฺขุนา รูปํ ทิสฺวา โสมนสฺสานิยํ รูปํ อุปวิจรตี’’ติอาทิกา อฏฺารส, ฉ เคหสิตานิ โสมนสฺสานิ, ฉ เนกฺขมฺมสิตานิ, ฉ เคหสิตานิ โทมนสฺสานิ, ฉ เนกฺขมฺมสิตานิ, ฉ เคหสิตา อุเปกฺขา, ฉ เนกฺขมฺมสิตาติ เอวํ ฉตฺตึส. ตา อตีเต ฉตฺตึส, อนาคเต ฉตฺตึส, ปจฺจุปฺปนฺเน ฉตฺตึสาติ เอวํ อฏฺสตํ เวทนา เวทิตพฺพา.
ปฺจิเม ¶ อานนฺท กามคุณาติ อยํ ปาฏิเยกฺโก อนุสนฺธิ. น เกวลฺหิ ทฺเว อาทึ กตฺวา เวทนา ภควตา ปฺตฺตา, ปริยาเยน เอกาปิ เวทนา กถิตา, ตํ ทสฺเสนฺโต ปฺจกงฺคสฺส ถปติโน วาทํ อุปตฺถมฺเภตุํ อิมํ เทสนํ อารภิ. อภิกฺกนฺตตรนฺติ สุนฺทรตรํ. ปณีตตรนฺติ อตปฺปกตรํ. เอตฺถ จ จตุตฺถชฺฌานโต ปฏฺาย อทุกฺขมสุขา เวทนา, สาปิ สนฺตฏฺเน ปณีตฏฺเน จ สุขนฺติ วุตฺตา. นิโรโธ อเวทยิตสุขวเสน สุขํ นาม ชาโต. ปฺจกามคุณวเสน หิ อฏฺสมาปตฺติวเสน จ อุปฺปนฺนํ เวทยิตํ สุขํ นาม, นิโรโธ อเวทยิตสุขํ นาม. อิติ เวทยิตสุขํ วา โหตุ อเวทยิตสุขํ วา, นิทฺทุกฺขภาวสงฺขาเตน สุขฏฺเน เอกนฺตสุขเมว ชาตํ.
ยตฺถ ยตฺถาติ ยสฺมึ ยสฺมึ าเน. สุขํ อุปลพฺภตีติ เวทยิตํ สุขํ วา อเวทยิตํ สุขํ วา อุปลพฺภติ. ตํ ตํ ตถาคโต สุขสฺมึ ปฺเปติ, ตํ สพฺพํ ตถาคโต นิทฺทุกฺขภาวํ สุขสฺมึเยว ปฺเปตีติ อิธ ¶ ภควา นิโรธสมาปตฺตึ สีสํ กตฺวา เนยฺยปุคฺคลสฺส วเสน อรหตฺตนิกูเฏเนว เทสนํ นิฏฺาเปสิ. ทสมํ อุตฺตานตฺถเมวาติ.
รโหคตวคฺโค ทุติโย.
๓. อฏฺสตปริยายวคฺโค
๑. สีวกสุตฺตวณฺณนา
๒๖๙. ตติยวคฺคสฺส ¶ ปเม โมฬิยสีวโกติ สีวโกติ ตสฺส นามํ. จูฬา ปนสฺส อตฺถิ, ตสฺมา โมฬิยสีวโกติ วุจฺจติ. ปริพฺพาชโกติ ฉนฺนปริพฺพาชโก. ปิตฺตสมุฏฺานานีติ ปิตฺตปจฺจยานิ. เวทยิตานีติ เวทนา. ตตฺถ ปิตฺตปจฺจยา ติสฺโส เวทนา อุปฺปชฺชนฺติ. กถํ? เอกจฺโจ หิ ‘‘ปิตฺตํ เม กุปิตํ ทุชฺชานํ โข ปน ชีวิต’’นฺติ ทานํ เทติ, สีลํ สมาทิยติ อุโปสถกมฺมํ กโรติ, เอวมสฺส กุสลเวทนา อุปฺปชฺชติ. เอกจฺโจ ‘‘ปิตฺตเภสชฺชํ กริสฺสามี’’ติ ปาณํ หนติ, อทินฺนํ อาทิยติ, มุสา ภณติ, ทส ทุสฺสีลฺยกมฺมานิ กโรติ, เอวมสฺส อกุสลเวทนา อุปฺปชฺชติ. เอกจฺโจ ‘‘เอตฺตเกนปิ เม เภสชฺชกรเณน ปิตฺตํ น ¶ วูปสมฺมติ, อลํ ยํ โหติ. ตํ โหตู’’ติ มชฺฌตฺโต กายิกเวทนํ อธิวาเสนฺโต นิปชฺชติ, เอวํ อสฺส อพฺยากตเวทนา อุปฺปชฺชติ.
สามมฺปิ โข เอตนฺติ ตํ ตํ ปิตฺตวิการํ ทิสฺวา อตฺตนาปิ เอตํ เวทิตพฺพํ. สจฺจสมฺมตนฺติ ภูตสมฺมตํ. โลโกปิ หิสฺส สรีเร สพลวณฺณตาทิปิตฺตวิการํ ทิสฺวา ‘‘ปิตฺตมสฺส กุปิต’’นฺติ ชานาติ. ตสฺมาติ ยสฺมา สามฺจ วิทิตํ โลกสฺส จ สจฺจสมฺมตํ อติธาวนฺติ, ตสฺมา. เสมฺหสมุฏฺานาทีสุปิ เอเสว นโย. เอตฺถ ปน สนฺนิปาติกานีติ ติณฺณมฺปิ ปิตฺตาทีนํ โกเปน สมุฏฺิตานิ. อุตุปริณามชานีติ วิสภาคอุตุโต ชาตานิ. ชงฺคลเทสวาสีนฺหิ อนุปเทเส วสนฺตานํ วิสภาโค อุตุ อุปฺปชฺชติ, อนุปเทสวาสีนฺจ ชงฺคลเทเสติ เอวํ มลยสมุทฺทตีราทิวเสนาปิ อุตุวิสภาคตา อุปฺปชฺชติเยว. ตโต ชาตาติ อุตุปริณามชาตานิ นาม.
วิสมปริหารชานีติ ¶ มหาภารวหนสุธาโกฏฺฏนาทิโต วา ¶ อเวลาย จรนฺตสฺส สปฺปฑํสกูปปาตาทิโต วา วิสมปริหารโต ชาตานิ. โอปกฺกมิกานีติ ‘‘อยํ โจโร วา ปารทาริโก วา’’ติ คเหตฺวา ชณฺณุกกปฺปรมุคฺคราทีหิ นิปฺโปถนอุปกฺกมํ ปจฺจยํ กตฺวา อุปฺปนฺนานิ. เอตํ พหิ อุปกฺกมํ ลภิตฺวา โกจิ วุตฺตนเยเนว กุสลํ กโรติ, โกจิ อกุสลํ, โกจิ อธิวาเสนฺโต นิปชฺชติ. กมฺมวิปากชานีติ เกวลํ กมฺมวิปากโต, ชาตานิ. เตสุปิ หิ อุปฺปนฺเนสุ วุตฺตนเยเนว โกจิ กุสลํ กโรติ, โกจิ อกุสลํ, โกจิ อธิวาเสนฺโต นิปชฺชติ. เอวํ สพฺพวาเรสุ ติวิธาว เวทนา โหนฺติ.
ตตฺถ ปุริเมหิ สตฺตหิ การเณหิ อุปฺปนฺนา สารีริกา เวทนา สกฺกา ปฏิพาหิตุํ, กมฺมวิปากชานํ ปน สพฺพเภสชฺชานิปิ สพฺพปริตฺตานิปิ นาลํ ปฏิฆาตาย. อิมสฺมึ สุตฺเต โลกโวหาโร นาม กถิโตติ.
๒-๑๐. อฏฺสตสุตฺตาทิวณฺณนา
๒๗๐-๒๗๘. ทุติเย อฏฺสตปริยายนฺติ อฏฺสตสฺส การณภูตํ. ธมฺมปริยายนฺติ ธมฺมการณํ. กายิกา จ เจตสิกา จาติ เอตฺถ กายิกา กามาวจเรเยว ลพฺภนฺติ, เจตสิกา จตุภูมิกาปิ ¶ . สุขาติอาทีสุ สุขา เวทนา อรูปาวจเร นตฺถิ, เสสาสุ ตีสุ ภูมีสุ ลพฺภนฺติ, ทุกฺขา กามาวจราว, อิตรา จตุภูมิกา. ปฺจเก สุขินฺทฺริยทุกฺขินฺทฺริยโทมนสฺสินฺทฺริยานิ กามาวจราเนว, โสมนสฺสินฺทฺริยํ เตภูมกํ, อุเปกฺขินฺทฺริยํ จตุภูมกํ. ฉกฺเก ปฺจสุ ทฺวาเรสุ เวทนา กามาวจราว, มโนทฺวาเร จตุภูมิกา, อฏฺารสเก ฉสุ อิฏฺารมฺมเณสุ โสมนสฺเสน สห อุปวิจรนฺตีติ โสมนสฺสูปวิจารา. เสสทฺวเยปิ เอเสว นโย. อิติ อยํ เทสนา วิจารวเสน อาคตา, ตํสมฺปยุตฺตานํ ปน โสมนสฺสาทีนํ วเสน อิธ อฏฺารส เวทนา เวทิตพฺพา.
ฉ เคหสิตานิ โสมนสฺสานีติอาทีสุ ‘‘จกฺขุวิฺเยฺยานํ รูปานํ อิฏฺานํ กนฺตานํ มนาปานํ มโนรมานํ โลกามิสปฏิสํยุตฺตานํ ปฏิลาภํ วา ปฏิลาภโต สมนุปสฺสโต ปุพฺเพ วา ปฏิลทฺธปุพฺพํ อตีตํ นิรุทฺธํ วิปริณตํ สมนุสฺสรโต อุปฺปชฺชติ โสมนสฺสํ. ยํ เอวรูปํ ¶ โสมนสฺสํ, อิทํ ¶ วุจฺจติ เคหสิตํ โสมนสฺส’’นฺติ (ม. นิ. ๓.๓๐๖). เอวํ ฉสุ ทฺวาเรสุ วุตฺตกามคุณนิสฺสิตานิ โสมนสฺสานิ ฉ เคหสิตโสมนสฺสานิ นาม.
‘‘รูปานํ ตฺเวว อนิจฺจตํ วิทิตฺวา วิปริณามวิราคนิโรธํ ‘ปุพฺเพ เจว รูปา เอตรหิ จ, สพฺเพ เต รูปา อนิจฺจา ทุกฺขา วิปริณามธมฺมา’ติ เอวเมตํ ยถาภูตํ สมฺมปฺปฺาย ปสฺสโต อุปฺปชฺชติ โสมนสฺสํ. ยํ เอวรูปํ โสมนสฺสํ, อิทํ วุจฺจติ เนกฺขมฺมสิตํ โสมนสฺส’’นฺติ (ม. นิ. ๓.๓๐๖) เอวํ ฉสุ ทฺวาเรสุ อิฏฺารมฺมเณ อาปาถคเต อนิจฺจตาทิวเสน วิปสฺสนํ ปฏฺเปตฺวา อุสฺสุกฺกาเปตุํ สกฺโกนฺตสฺส ‘‘อุสฺสุกฺกิตา เม วิปสฺสนา’’ติ โสมนสฺสชาตสฺส อุปฺปนฺนโสมนสฺสานิ ฉ เนกฺขมฺมสิตโสมนสฺสานิ นาม.
‘‘จกฺขุวิฺเยฺยานํ รูปานํ อิฏฺานํ กนฺตานํ มนาปานํ มโนรมานํ โลกามิสปฏิสํยุตฺตานํ อปฺปฏิลาภํ วา อปฺปฏิลาภโต สมนุปสฺสโต ปุพฺเพ วา ปฏิลทฺธปุพฺพํ อตีตํ นิรุทฺธํ วิปริณตํ สมนุสฺสรโต อุปฺปชฺชติ โทมนสฺสํ. ยํ เอวรูปํ โทมนสฺสํ, อิทํ วุจฺจติ เคหสิตํ โทมนสฺส’’นฺติ. เอวํ ฉสุ ทฺวาเรสุ ‘‘อิฏฺารมฺมณํ นานุภวิสฺสามิ นานุภวามี’’ติ วิตกฺกยโต อุปฺปนฺนานิ กามคุณนิสฺสิตโทมนสฺสานิ ฉ เคหสิตโทมนสฺสานิ นาม.
‘‘รูปานํ ตฺเวว อนิจฺจตํ วิทิตฺวา วิปริณามวิราคนิโรธํ ‘ปุพฺเพ เจว รูปา เอตรหิ จ ¶ , สพฺเพ เต รูปา อนิจฺจา ทุกฺขา วิปริณามธมฺมา’ติ เอวเมตํ ยถาภูตํ สมฺมปฺปฺาย ทิสฺวา อนุตฺตเรสุ วิโมกฺเขสุ ปิหํ อุปฏฺาเปติ ‘กุทาสฺสุ นามาหํ ตทายตนํ อุปสมฺปชฺช วิหริสฺสามิ, ยทริยา เอตรหิ อายตนํ อุปสมฺปชฺช วิหรนฺตี’’ติ. อิติ อนุตฺตเรสุ วิโมกฺเขสุ ปิหํ อุปฏฺาปยโต อุปฺปชฺชติ ปิหปจฺจยา โทมนสฺสํ. ยํ เอวรูปํ โทมนสฺสํ, อิทํ วุจฺจติ เนกฺขมฺมสิตํ โทมนสฺสนฺติ; เอวํ ฉสุ ทฺวาเรสุ อิฏฺารมฺมเณ อาปาถคเต อนุตฺตรวิโมกฺขสงฺขาตอริยผลธมฺเมสุ ปิหํ อุปฏฺาเปตฺวา ตทธิคมาย อนิจฺจตาทิวเสน วิปสฺสนํ ปฏฺเปตฺวา อุสฺสุกฺกาเปตุํ อสกฺโกนฺตสฺส ‘‘อิมมฺปิ ปกฺขํ อิมมฺปิ มาสํ อิมมฺปิ สํวจฺฉรํ วิปสฺสนํ อุสฺสุกฺกาเปตฺวา อริยภูมึ ¶ ปาปุณิตุํ นาสกฺขิ’’นฺติ อนุโสจโต อุปฺปนฺนานิ โทมนสฺสานิ ฉ เนกฺขมฺมสิตโทมนสฺสานิ นาม.
‘‘จกฺขุนา รูปํ ทิสฺวา อุปฺปชฺชติ อุเปกฺขา พาลสฺส มูฬฺหสฺส ปุถุชฺชนสฺส อโนธิชินสฺส อวิปากชินสฺส อนาทีนวทสฺสาวิโน อสฺสุตวโต ปุถุชฺชนสฺส ¶ . ยา เอวรูปา อุเปกฺขา, รูปํ สา นาติวตฺตติ, ตสฺมา สา อุเปกฺขา เคหสิตาติ วุจฺจตี’’ติ; เอวํ ฉสุ ทฺวาเรสุ อิฏฺารมฺมเณ อาปาถคเต คุฬปิณฺฑเก นิลีนมกฺขิกา วิย รูปาทีนิ อนติวตฺตมานา ตตฺเถว ลคฺคา ลคฺคิตา หุตฺวา อุปฺปนฺนกามคุณนิสฺสิตา อุเปกฺขา ฉ เคหสิตอุเปกฺขา นาม.
‘‘รูปานํ ตฺเวว อนิจฺจตํ วิทิตฺวา วิปริณามวิราคนิโรธํ ปุพฺเพ เจว รูปา เอตรหิ จ, ‘สพฺเพ เต รูปา อนิจฺจา ทุกฺขา วิปริณามธมฺมา’ติ เอวเมตํ ยถาภูตํ สมฺมปฺปฺาย ปสฺสโต อุปฺปชฺชติ อุเปกฺขา. ยา เอวรูปา อุเปกฺขา, รูปํ สา อติวตฺตติ, ตสฺมา สา อุเปกฺขา เนกฺขมฺมสิตาติ วุจฺจตี’’ติ; เอวํ ฉสุ ทฺวาเรสุ อิฏฺาทิอารมฺมเณ อาปาถคเต อิฏฺเ อรชฺชนฺตสฺส อนิฏฺเ อทุสฺสนฺตสฺส อสมเปกฺขเน อมุยฺหนฺตสฺส อุปฺปนฺนา วิปสฺสนาาณสมฺปยุตฺตา อุเปกฺขา เนกฺขมฺมสิตอุเปกฺขา นาม. อิมสฺมึ สุตฺเต สพฺพสงฺคาหโก จตุภูมกธมฺมปริจฺเฉโท กถิโต. ตติยาทีนิ อุตฺตานตฺถาเนว.
๑๑. นิรามิสสุตฺตวณฺณนา
๒๗๙. เอกาทสเม สามิสาติ กิเลสามิเสน สามิสา. นิรามิสตราติ นิรามิสายปิ ฌานปีติยา นิรามิสตราว. นนุ จ ทฺวีสุ ฌาเนสุ ปีติ มหคฺคตาปิ โหติ โลกุตฺตราปิ, ปจฺจเวกฺขณปีติ ¶ โลกิยาว, สา กสฺมา นิรามิสตรา ชาตาติ? สนฺตปณีตธมฺมปจฺจเวกฺขณวเสน อุปฺปนฺนตฺตา. ยถา หิ ราชวลฺลโภ จูฬุปฏฺาโก อปฺปฏิหาริกํ ยถาสุขํ ราชกุลํ ปวิสนฺโต เสฏฺิเสนาปติอาทโย ปาเทน ปหรนฺโตปิ น คเณติ. กสฺมา? รฺโ อาสนฺนปริจารกตฺตา. อิติ โส เตหิ อุตฺตริตโร โหติ, เอวมยมฺปิ สนฺตปณีตธมฺมปจฺจเวกฺขณวเสน ¶ อุปฺปนฺนตฺตา โลกุตฺตรปีติโตปิ อุตฺตริตราติ เวทิตพฺพา. เสสวาเรสุปิ เอเสว นโย.
วิโมกฺขวาเร ปน รูปปฏิสํยุตฺโต วิโมกฺโข อตฺตโน อารมฺมณภูเตน รูปามิสวเสเนว สามิโส นาม, อรูปปฏิสํยุตฺโต รูปามิสาภาเวน นิรามิโส นามาติ.
เวทนาสํยุตฺตวณฺณนา นิฏฺิตา.