📜
๗. จิตฺตสํยุตฺตํ
๑. สํโยชนสุตฺตวณฺณนา
๓๔๓. จิตฺตสํยุตฺตสฺส ¶ ¶ ¶ ปเม มจฺฉิกาสณฺเฑติ เอวํนามเก วนสณฺเฑ. อยมนฺตรากถา อุทปาทีติ โปราณกตฺเถรา อติรจฺฉานกถา โหนฺติ, นิสินฺนนิสินฺนฏฺาเน ปฺหํ สมุฏฺาเปตฺวา อชานนฺตา ปุจฺฉนฺติ, ชานนฺตา วิสฺสชฺเชนฺติ, เตน เนสํ อยํ กถา อุทปาทิ. มิคปถกนฺติ เอวํนามกํ อตฺตโน โภคคามํ. โส กิร อมฺพาฏการามสฺส ปิฏฺิภาเค โหติ. เตนุปสงฺกมีติ ‘‘เถรานํ ปฺหํ วิสฺสชฺเชตฺวา ผาสุวิหารํ กตฺวา ทสฺสามี’’ติ จินฺเตตฺวา อุปสงฺกมิ. คมฺภีเร พุทฺธวจเนติ อตฺถคมฺภีเร เจว ธมฺมคมฺภีเร จ พุทฺธวจเน. ปฺาจกฺขุ กมตีติ าณจกฺขุ วหติ ปวตฺตติ.
๒. ปมอิสิทตฺตสุตฺตวณฺณนา
๓๔๔. ทุติเย อายสฺมนฺตํ เถรนฺติ เตสุ เถเรสุ เชฏฺกํ มหาเถรํ. ตุณฺหี อโหสีติ ชานนฺโตปิ อวิสารทตฺตา น กิฺจิ พฺยาหริ. พฺยากโรมหํ ภนฺเตติ ‘‘อยํ เถโร เนว อตฺตนา พฺยากโรติ, น อฺเ อชฺเฌสติ, อุปาสโกปิ ภิกฺขุสงฺฆํ วิเหเสติ, อหเมตํ พฺยากริตฺวา ผาสุวิหารํ กตฺวา ทสฺสามี’’ติ จินฺเตตฺวา อาสนโต วุฏฺาย เถรสฺส สนฺติกํ คนฺตฺวา เอวํ โอกาสมกาสิ, กตาวกาโส ปน อตฺตโน อาสเน นิสีทิตฺวา พฺยากาสิ.
สหตฺถาติ สหตฺเถน. สนฺตปฺเปสีติ ยาวทิจฺฉกํ เทนฺโต สุฏฺุ ตปฺเปสิ. สมฺปวาเรสีติ ‘‘อลํ อล’’นฺติ หตฺถสฺาย เจว วาจาย จ ปฏิกฺขิปาเปสิ. โอนีตปตฺตปาณิโนติ ¶ ปาณิโต อปนีตปตฺตา โธวิตฺวา ถวิกาย โอสาเปตฺวา อํเส ลคฺคิตปตฺตาติ อตฺโถ.
๓. ทุติยอิสิทตฺตสุตฺตวณฺณนา
๓๔๕. ตติเย ¶ อวนฺติยาติ ทกฺขิณาปเถ อวนฺติรฏฺเ. กลฺยาณํ วุจฺจตีติ ‘‘จตูหิ ปจฺจเยหิ ปฏิชคฺคิสฺสามี’’ติ วจนํ นิทฺโทสํ อนวชฺชํ วุจฺจติ ตยา อุปาสกาติ อธิปฺปาเยน วทติ.
๔. มหกปาฏิหาริยสุตฺตวณฺณนา
๓๔๖. จตุตฺเถ ¶ เสสกํ วิสฺสชฺเชถาติ ตสฺส กิร เถเรหิ สทฺธึเยว กํสถาลํ ปมชฺชิตฺวา ปายาสํ วฑฺเฒตฺวา อทํสุ. โส ภุตฺตปายาโส เถเรหิเยว สทฺธึ คนฺตุกาโม จินฺเตสิ ‘‘ฆเร ตาว อุปาสิกา เสสกํ วิจาเรติ, อิธ ปนิเม ทาสกมฺมการา มยา อวุตฺตา น วิจาเรสฺสนฺติ, เอวายํ ปณีตปายาโส นสฺสิสฺสตี’’ติ เตสํ อนุชานนฺโต เอวมาห. กุถิตนฺติ กุธิตํ, เหฏฺา สนฺตตฺตาย วาลิกาย อุปริ อาตเปน จ อติติขิณนฺติ อตฺโถ. อิทํ ปน เตปิฏเก พุทฺธวจเน อสมฺภินฺนปทํ. ปเวลิยมาเนนาติ ปฏิลิยมาเนน สาธุ ขฺวสฺส ภนฺเตติ ‘‘ผาสุวิหารํ กริสฺสามิ เนส’’นฺติ จินฺเตตฺวา เอวมาห.
อิทฺธาภิสงฺขารํ อภิสงฺขรีติ อธิฏฺานิทฺธึ อกาสิ. เอตฺถ จ ‘‘มนฺทมนฺโท สีตกวาโต วายตุ, อพฺภมณฺฑปํ กตฺวา เทโว เอกเมกํ ผุสายตู’’ติ เอวํ นานาปริกมฺมํ – ‘‘สวาโต เทโว วสฺสตู’’ติ เอวํ อธิฏฺานํ เอกโตปิ โหติ. ‘‘สวาโต เทโว วสฺสตูติ เอกโตปริกมฺมํ, มนฺทมนฺโท สีตกวาโต วายตุ, อพฺภมณฺฑปํ กตฺวา เทโว ¶ เอกเมกํ ผุสายตู’’ติ เอวํ นานาอธิฏฺานํ โหติ. วุตฺตนเยเนว นานาปริกมฺมํ นานาธิฏฺานํ, เอกโต ปริกมฺมํ เอกโต อธิฏฺานมฺปิ โหติเยว. ยถา ตถา กโรนฺตสฺส ปน ปาทกชฺฌานโต วุฏฺาย กตปริกมฺมสฺส ปริกมฺมานนฺตเรน มหคฺคตอธิฏฺานจิตฺเตเนว ตํ อิชฺฌติ. โอกาเสสีติ วิปฺปกิริ.
๕. ปมกามภูสุตฺตวณฺณนา
๓๔๗. ปฺจเม เนลงฺโคติ นิทฺโทโส. เสตปจฺฉาโทติ เสตปฏิจฺฉาทโน. อนีฆนฺติ นิทฺทุกฺขํ. มุหุตฺตํ ตุณฺหี หุตฺวาติ ตสฺส อตฺถเปกฺขนตฺถํ ตีณิ ปิฏกานิ กณฺเณ กุณฺฑลํ วิย สฺจาเลนฺโต ¶ ‘‘อยํ อิมสฺส อตฺโถ, อยํ อิมสฺส อตฺโถ’’ติ อุปปริกฺขณตฺถํ มุหุตฺตํ ตุณฺหี หุตฺวา. วิมุตฺติยาติ อรหตฺตผลวิมุตฺติยา. อิมํ ปน ปฺหํ กเถนฺโต อุปาสโก ทุกฺกรํ อกาสิ. สมฺมาสมฺพุทฺโธ หิ ‘‘ปสฺสถ โน ตุมฺเห, ภิกฺขเว, เอตํ ภิกฺขุํ ¶ อาคจฺฉนฺตํ โอทาตกํ ตนุกํ ตุงฺคนาสิก’’นฺติ (สํ. นิ. ๒.๒๔๕) อตฺตโน ทิฏฺเน กเถสิ. อยํ ปน นยคฺคาเหน ‘‘อรหโต เอตํ อธิวจน’’นฺติ อาห.
๖. ทุติยกามภูสุตฺตวณฺณนา
๓๔๘. ฉฏฺเ กติ นุ โข ภนฺเต สงฺขาราติ อยํ กิร, คหปติ, นิโรธํ วลฺเชติ, ตสฺมา ‘‘นิโรธปาทเก สงฺขาเร ปุจฺฉิสฺสามี’’ติ จินฺเตตฺวา เอวมาห. เถโรปิสฺส อธิปฺปายํ ตฺวา ปฺุาภิสงฺขาราทีสุ อเนเกสุ สงฺขาเรสุ วิชฺชมาเนสุปิ กายสงฺขาราทโยว อาจิกฺขนฺโต ตโย โข คหปตีติอาทิมาห. ตตฺถ กายปฺปฏิพทฺธตฺตา กาเยน สงฺขรียติ นิพฺพตฺตียตีติ กายสงฺขาโร. วาจาย สงฺขโรติ นิพฺพตฺเตตีติ วจีสงฺขาโร. จิตฺตปฺปฏิพทฺธตฺตา จิตฺเตน สงฺขรียติ นิพฺพตฺตียตีติ จิตฺตสงฺขาโร.
กตโม ¶ ปน ภนฺเตติ อิธ กึ ปุจฺฉติ? ‘‘อิเม สงฺขารา อฺมฺํ มิสฺสา อาลุฬิตา อวิภูตา ทุทฺทีปนา. ตถา หิ กายทฺวาเร อาทานคฺคหณมฺุจนโจปนานิ ปาเปตฺวา อุปฺปนฺนา อฏฺ กามาวจรกุสลเจตนา ทฺวาทส อกุสลเจตนาติ เอวํ กุสลากุสลา วีสติ เจตนาปิ, อสฺสาสปสฺสาสาปิ กายสงฺขาโรตฺเวว วุจฺจนฺติ. วจีทฺวาเร หนุสฺโจปนํ วจีเภทํ ปาเปตฺวา อุปฺปนฺนา วุตฺตปฺปการาว วีสติ เจตนาปิ วิตกฺกวิจาราปิ วจีสงฺขาโรตฺเวว วุจฺจนฺติ. กายวจีทฺวาเรสุ โจปนํ อปตฺวา รโห นิสินฺนสฺส จินฺตยโต อุปฺปนฺนา กุสลากุสลา เอกูนตึสเจตนาปิ, สฺา จ เวทนา จาติ อิเม ทฺเว ธมฺมาปิ จิตฺตสงฺขาโรตฺเวว วุจฺจนฺติ. เอวํ อิเม สงฺขารา อฺมฺํ มิสฺสา อาลุฬิตา อวิภูตา ทุทฺทีปนา, เต ปากเฏ วิภูเต กตฺวา กถาเปสฺสามี’’ติ ปุจฺฉิ.
กสฺมา ปน ภนฺเตติ อิธ กายสงฺขาราทินามสฺส ปทตฺถํ ปุจฺฉติ. ตสฺส วิสฺสชฺชเน กายปฺปฏิพทฺธาติ กายนิสฺสิตา. กาเย สติ โหนฺติ, อสติ น โหนฺติ. จิตฺตปฺปฏิพทฺธาติ จิตฺตนิสฺสิตา. จิตฺเต สติ โหนฺติ, อสติ น โหนฺติ.
อิทานิ ¶ ¶ ‘‘กึ นุ โข เอส สฺาเวทยิตนิโรธํ วลฺเชติ, โน วลฺเชติ, จิณฺณวสี วา ตตฺถ โน จิณฺณวสี’’ติ ชานนตฺถํ ปุจฺฉนฺโต กถํ ปน ภนฺเต สฺาเวทยิตนิโรธสมาปตฺติ โหตีติ อาห. ตสฺส วิสฺสชฺชเน สมาปชฺชิสฺสนฺติ วา สมาปชฺชามีติ วา ปททฺวเยน เนวสฺานาสฺายตนสมาปตฺติกาโล กถิโต. สมาปนฺโนติ ปเทน อนฺโตนิโรโธ. ตถา ปุริเมหิ ทฺวีหิ ปเทหิ สจิตฺตกกาโล กถิโต, ปจฺฉิเมน อจิตฺตกกาโล.
ปุพฺเพว ตถา จิตฺตํ ภาวิตํ โหตีติ นิโรธสมาปตฺติโต ปุพฺเพ อทฺธานปริจฺเฉทกาเลเยว ‘‘เอตฺตกํ กาลํ อจิตฺตโก ภวิสฺสามี’’ติ อทฺธานปริจฺเฉทํ จิตฺตํ ภาวิตํ โหติ. ยํ ตํ ตถตฺตาย อุปเนตีติ ยํ ปน เอวํ ภาวิตํ จิตฺตํ, ตํ ปุคฺคลํ ตถตฺตาย อจิตฺตกภาวาย อุปเนติ. วจีสงฺขาโร ปมํ นิรุชฺฌตีติ เสสสงฺขาเรหิ ปมํ ทุติยชฺฌาเนเยว นิรุชฺฌติ. ตโต กายสงฺขาโรติ ¶ ตโต ปรํ กายสงฺขาโร จตุตฺถชฺฌาเน นิรุชฺฌติ. ตโต จิตฺตสงฺขาโรติ ตโต ปรํ จิตฺตสงฺขาโร อนฺโตนิโรเธ นิรุชฺฌติ. อายูติ รูปชีวิตินฺทฺริยํ. วิปริภินฺนานีติ อุปหตานิ วินฏฺานิ.
ตตฺถ เกจิ ‘‘นิโรธสมาปนฺนสฺส ‘จิตฺตสงฺขาโร จ นิรุทฺโธ’ติ วจนโต จิตฺตํ อนิรุทฺธํ โหติ, ตสฺมา สจิตฺตกาปิ อยํ สมาปตฺตี’’ติ วทนฺติ. เต วตฺตพฺพา – ‘‘วจีสงฺขาโรปิสฺส นิรุทฺโธ’’ติ วจนโต วาจา อนิรุทฺธา โหติ, ตสฺมา นิโรธสมาปนฺเนน ธมฺมมฺปิ กเถนฺเตน สชฺฌายมฺปิ กโรนฺเตน นิสีทิตพฺพํ สิยา. โย จายํ มโต กาลงฺกโต, ตสฺสาปิ จิตฺตสงฺขาโร นิรุทฺโธติ วจนโต จิตฺตํ อนิรุทฺธํ ภเวยฺย, ตสฺมา กาลงฺกเต มาตาปิตโร วา อรหนฺเต วา ฌาเปนฺเตน อานนฺตริยกมฺมํ กตํ ภเวยฺย. อิติ พฺยฺชเน อภินิเวสํ อกตฺวา อาจริยานํ นเย ตฺวา อตฺโถ อุปปริกฺขิตพฺโพ. อตฺโถ หิ ปฏิสรณํ, น พฺยฺชนํ.
อินฺทฺริยานิ วิปฺปสนฺนานีติ กิริยมยปวตฺตสฺมิฺหิ วตฺตมาเน พหิทฺธารมฺมเณสุ ปสาเท ฆฏฺเฏนฺเตสุ อินฺทฺริยานิ กิลมนฺติ, อุปหตานิ มกฺขิตฺตานิ วิย โหนฺติ วาตาทีหิ อุฏฺิตรเชน จตุมหาปเถ ปิตอาทาโส วิย. ยถา ปน ถวิกาย ปกฺขิปิตฺวา มฺชูสาทีสุ ปิโต อาทาโส อนฺโตเยว ¶ วิโรจติ, เอวํ นิโรธสมาปนฺนสฺส ภิกฺขุโน อนฺโตนิโรเธ ปฺจ ปสาทา อติวิย วิโรจนฺติ. เตน วุตฺตํ ‘‘อินฺทฺริยานิ วิปฺปสนฺนานี’’ติ.
วุฏฺหิสฺสนฺติ ¶ วา วุฏฺหามีติ วา ปททฺวเยน อนฺโตนิโรธกาโล กถิโต, วุฏฺิโตติ ปเทน ผลสมาปตฺติกาโล. ตถา ปุริเมหิ ทฺวีหิ ปเทหิ อจิตฺตกกาโล กถิโต, ปจฺฉิเมน สจิตฺตกกาโล. ปุพฺเพว ตถา จิตฺตํ ภาวิตํ โหตีติ นิโรธสมาปตฺติโต ปุพฺเพ อทฺธานปริจฺเฉทกาเลเยว ‘‘เอตฺตกํ กาลํ อจิตฺตโก หุตฺวา ตโต ปรํ สจิตฺตโก ภวิสฺสามี’’ติ อทฺธานปริจฺเฉทํ จิตฺตํ ภาวิตํ โหติ. ยํ ตํ ตถตฺตาย อุปเนตีติ ยํ เอวํ ภาวิตํ จิตฺตํ, ตํ ปุคฺคลํ ตถตฺตาย สจิตฺตกภาวาย อุปเนติ. อิติ เหฏฺา นิโรธสมาปชฺชนฺนกาโล ¶ คหิโต, อิธ นิโรธโต วุฏฺานกาโล.
อิทานิ นิโรธกถํ กเถตุํ กาโลติ นิโรธกถา กเถตพฺพา สิยา. สา ปเนสา ‘‘ทฺวีหิ พเลหิ สมนฺนาคตตฺตา ตโย จ สงฺขารานํ ปฏิปสฺสทฺธิยา โสฬสหิ าณจริยาหิ นวหิ สมาธิจริยาหิ วสีภาวตาปฺา นิโรธสมาปตฺติยํ าณ’’นฺติ มาติกํ เปตฺวา สพฺพากาเรน วิสุทฺธิมคฺเค กถิตา, ตสฺมา ตตฺถ กถิตนเยเนว คเหตพฺพา. โก ปนายํ นิโรโธ นาม? จตุนฺนํ ขนฺธานํ ปฏิสงฺขา อปฺปวตฺติ. อถ กิมตฺถเมตํ สมาปชฺชนฺตีติ? สงฺขารานํ ปวตฺเต อุกฺกณฺิตา สตฺตาหํ อจิตฺตกา หุตฺวา สุขํ วิหริสฺสาม, ทิฏฺธมฺมนิพฺพานํ นาเมตํ ยทิทํ นิโรโธติ เอตทตฺถํ สมาปชฺชนฺติ.
จิตฺตสงฺขาโร ปมํ อุปฺปชฺชตีติ นิโรธา วุฏฺหนฺตสฺส หิ ผลสมาปตฺติจิตฺตํ ปมํ อุปฺปชฺชติ. ตํสมฺปยุตฺตํ สฺฺจ เวทนฺจ สนฺธาย ‘‘จิตฺตสงฺขาโร ปมํ อุปฺปชฺชตี’’ติ อาห. ตโต กายสงฺขาโรติ ตโต ปรํ ภวงฺคสมเย กายสงฺขาโร อุปฺปชฺชติ.
กึ ปน ผลสมาปตฺติ อสฺสาสปสฺสาเส น สมุฏฺาเปตีติ? สมุฏฺาเปติ. อิมสฺส ปน จตุตฺถชฺฌานิกา ผลสมาปตฺติ, สา น สมุฏฺาเปติ. กึ วา เอเตน? ผลสมาปตฺติ ปมชฺฌานิกา วา โหตุ ทุติยตติยจตุตฺถชฺฌานิกา วา, สนฺตสมาปตฺติโต วุฏฺิตสฺส ภิกฺขุโน อสฺสาสปสฺสาสา ¶ อพฺโพหาริกา โหนฺติ, เตสํ อพฺโพหาริกภาโว สฺชีวตฺเถรวตฺถุนา เวทิตพฺโพ. สฺชีวตฺเถรสฺส หิ สมาปตฺติโต วุฏฺาย กึสุกปุปฺผสทิเส วีตจฺจิตงฺคาเร มทฺทมานสฺส คจฺฉโต จีวเร อํสุมตฺตมฺปิ น ฌายิ, อุสฺมาการมตฺตมฺปิ นาโหสิ. สมาปตฺติพลํ ¶ นาเมตนฺติ วทนฺติ. เอวเมว สนฺตาย ผลสมาปตฺติยา วุฏฺิตสฺส ภิกฺขุโน อสฺสาสปสฺสาสา อพฺโพหาริกา โหนฺตีติ ภวงฺคสมเยเนเวตํ กถิตนฺติ เวทิตพฺพํ.
ตโต ¶ วจีสงฺขาโรติ ตโต ปรํ กิริยมยปวตฺตวลฺชนกาเล วจีสงฺขาโร อุปฺปชฺชติ. กึ ภวงฺคํ วิตกฺกวิจาเร น สมุฏฺาเปตีติ? สมุฏฺาเปติ. ตํสมุฏฺานา ปน วิตกฺกวิจารา วาจํ อภิสงฺขาตุํ น สกฺโกนฺตีติ กิริยมยปวตฺตวลฺชนกาเลเนเวตํ กถิตํ.
สฺุโต ผสฺโสติอาทโย สคุเณนาปิ อารมฺมเณนาปิ กเถตพฺพา. สคุเณน ตาว สฺุตา นาม ผลสมาปตฺติ, ตาย สหชาตผสฺสํ สนฺธาย ‘‘สฺุโต ผสฺโส’’ติ วุตฺตํ. อนิมิตฺตปฺปณิหิเตสุปิ เอเสว นโย. อารมฺมเณน ปน นิพฺพานํ ราคาทีหิ สฺุตฺตา สฺุตา นาม, ราคนิมิตฺตาทีนํ อภาวา อนิมิตฺตํ, ราคโทสโมหปฺปณิธีนํ อภาวา อปฺปณิหิตํ, สฺุตํ นิพฺพานํ อารมฺมณํ กตฺวา อุปฺปนฺนผลสมาปตฺติสมฺผสฺโส สฺุโต นาม. อนิมิตฺตปฺปณิหิเตสุปิ เอเสว นโย.
อปรา อาคมนิยกถา นาม โหติ. สฺุตอนิมิตฺตอปฺปณิหิตาติ หิ วิปสฺสนาปิ วุจฺจติ. ตตฺถ โย ภิกฺขุ สงฺขาเร อนิจฺจโต ปริคฺคเหตฺวา อนิจฺจโต ทิสฺวา อนิจฺจโต วุฏฺาติ, ตสฺส วุฏฺานคามินิวิปสฺสนา อนิมิตฺตา นาม โหติ. โย ทุกฺขโต ปริคฺคเหตฺวา ทุกฺขโต ทิสฺวา ทุกฺขโต วุฏฺาติ, ตสฺส อปฺปณิหิตา นาม. โย อนตฺตโต ปริคฺคเหตฺวา อนตฺตโต ทิสฺวา อนตฺตโต วุฏฺาติ, ตสฺส สฺุตา นาม. ตตฺถ อนิมิตฺตวิปสฺสนาย มคฺโค อนิมิตฺโต นาม, อนิมิตฺตมคฺคสฺส ผลํ อนิมิตฺตํ นาม, อนิมิตฺตผลสมาปตฺติสหชาเต ผสฺเส ผุสนฺเต ‘‘อนิมิตฺโต ผสฺโส ผุสตี’’ติ วุจฺจติ. อปฺปณิหิตสฺุเตสุปิ เอเสว นโย. อาคมนิเยน กถิเต ปน สฺุโต วา ผสฺโส อนิมิตฺโต วา ผสฺโส อปฺปณิหิโต วา ผสฺโสติ วิกปฺโป อาปชฺเชยฺย, ตสฺมา สคุเณน ¶ เจว อารมฺมเณน จ กเถตพฺพํ. เอวฺหิ ตโย ผสฺสา ผุสนฺตีติ สเมติ.
วิเวกนินฺนนฺติอาทีสุ นิพฺพานํ วิเวโก นาม. ตสฺมึ วิเวเก นินฺนํ โอนตนฺติ วิเวกนินฺนํ. วิเวกโปณนฺติ อฺโต ¶ อคนฺตฺวา เยน วิเวโก, เตน วงฺกํ วิย หุตฺวา ิตนฺติ วิเวกโปณํ. เยน วิเวโก, เตน ปตมานํ วิย ิตนฺติ วิเวกปพฺภารํ.
๗. โคทตฺตสุตฺตวณฺณนา
๓๔๙. สตฺตเม ¶ นานตฺถา เจว นานาพฺยฺชนา จาติ พฺยฺชนมฺปิ เนสํ นานํ, อตฺโถปิ. ตตฺถ พฺยฺชนสฺส นานตา ปากฏา. อตฺโถ ปน อปฺปมาณา เจโตวิมุตฺติ ภูมนฺตรโต มหคฺคตา โหติ รูปาวจรา, อารมฺมณโต สตฺตปณฺณตฺติอารมฺมณา. อากิฺจฺา ภูมนฺตรโต มหคฺคตา อรูปาวจรา, อารมฺมณโต นวตฺตพฺพารมฺมณา. สฺุตา ภูมนฺตรโต กามาวจรา, อารมฺมณโต สงฺขารารมฺมณา. วิปสฺสนา หิ เอตฺถ สฺุตาติ อธิปฺเปตา. อนิมิตฺตา ภูมนฺตรโต โลกุตฺตรา, อารมฺมณโต นิพฺพานารมฺมณา.
ราโค โข ภนฺเต ปมาณกรโณติอาทีสุ ยถา ปพฺพตปาเท ปูติปณฺณกสฏอุทกํ นาม โหติ กาฬวณฺณํ, โอโลเกนฺตานํ พฺยามสตคมฺภีรํ วิย ขายติ, ยฏฺึ วา รชฺชุํ วา คเหตฺวา มินนฺตสฺส ปิฏฺิปาโทตฺถรณมตฺตมฺปิ น โหติ; เอวเมว ยาว ราคาทโย นุปฺปชฺชนฺติ, ตาว ปุคฺคลํ สฺชานิตุํ น สกฺกา โหติ, โสตาปนฺโน วิย สกทาคามี วิย อนาคามี วิย จ ขายติ. ยทา ปนสฺส ราคาทโย อุปฺปชฺชนฺติ, ตทา รตฺโต ทุฏฺโ มูฬฺโหติ ปฺายติ. อิติ เต ‘‘เอตฺตโก อย’’นฺติ ปุคฺคลสฺส ปมาณํ ทสฺเสนฺตาว อุปฺปชฺชนฺตีติ ปมาณกรณา นาม วุตฺตา.
ยาวตา โข ภนฺเต อปฺปมาณา เจโตวิมุตฺติโยติ ยตฺตกา อปฺปมาณา เจโตวิมุตฺติโย. กิตฺตกา ปน ตา? จตฺตาโร พฺรหฺมวิหารา, จตฺตาโร มคฺคา, จตฺตาริ ผลานีติ ทฺวาทส. ตตฺร พฺรหฺมวิหารา ผรณอปฺปมาณตาย อปฺปมาณา, เสสา ปมาณการกานํ กิเลสานํ อภาเวน นิพฺพานมฺปิ อปฺปมาณเมว, เจโตวิมุตฺติ ปน น โหติ, ตสฺมา น คหิตํ. อกุปฺปาติ อรหตฺตผลเจโตวิมุตฺติ. สา หิ ตาสํ สพฺพเชฏฺิกา, ตสฺมา ¶ ‘‘อคฺคมกฺขายตี’’ติ วุตฺตา. ราโค ¶ โข ภนฺเต กิฺจนนฺติ ราโค อุปฺปชฺชิตฺวา ปุคฺคลํ กิฺจติ มทฺทติ ปลิพุนฺธติ, ตสฺมา กิฺจนนฺติ วุตฺโต. มนุสฺสา กิร โคเณหิ ขลํ มทฺทาเปนฺตา ‘‘กิฺเจหิ กปิล กิฺเจหิ กาฬกา’’ติ วทนฺติ. เอวํ มทฺทนฏฺโ กิฺจนฏฺโติ เวทิตพฺโพ. โทสโมเหสุปิเอเสว นโย.
อากิฺจฺา เจโตวิมุตฺติโย นาม นว ธมฺมา อากิฺจฺายตนํ มคฺคผลานิ จ. ตตฺถ อากิฺจฺายตนํ กิฺจนํ อารมฺมณํ อสฺส นตฺถีติ อากิฺจฺํ. มคฺคผลานิ กิฺจนานํ มทฺทนปลิพุนฺธนกิเลสานํ ¶ นตฺถิตาย อากิฺจฺานิ, นิพฺพานมฺปิ อากิฺจฺํ, เจโตวิมุตฺติ ปน น โหติ, ตสฺมา น คหิตํ.
ราโค โข ภนฺเต นิมิตฺตกรโณติอาทีสุ ยถา นาม ทฺวินฺนํ กุลานํ สทิสา ทฺเว วจฺฉกา โหนฺติ. ยาว เตสํ ลกฺขณํ น กตํ โหติ, ตาว ‘‘อยํ อสุกกุลสฺส วจฺฉโก, อยํ อสุกกุลสฺสา’’ติ น สกฺกา โหติ ชานิตุํ. ยทา ปน เตสํ ติสูลาทีสุ อฺตรํ ลกฺขณํ กตํ โหติ, ตทา สกฺกา โหติ ชานิตุํ. เอวเมว ยาว ปุคฺคลสฺส ราโค นุปฺปชฺชติ, ตาว น สกฺกา โหติ ชานิตุํ ‘‘อริโย วา ปุถุชฺชโน วา’’ติ. ราโค ปนสฺส อุปฺปชฺชมาโนว ‘‘สราโค นาม อยํ ปุคฺคโล’’ติ สฺชานนนิมิตฺตํ กโรนฺโต วิย อุปฺปชฺชติ, ตสฺมา นิมิตฺตกรโณติ วุตฺโต. โทสโมเหสุปิ เอเสว นโย.
อนิมิตฺตา เจโตวิมุตฺติโย นาม เตรส ธมฺมา วิปสฺสนา, จตฺตาโร อารุปฺปา, จตฺตาโร มคฺคา, จตฺตาริ ผลานิ. ตตฺถ วิปสฺสนา นิจฺจนิมิตฺตํ สุขนิมิตฺตํ อตฺตนิมิตฺตํ อุคฺฆาเฏตีติ อนิมิตฺตา นาม. จตฺตาโร อารุปฺปา รูปนิมิตฺตสฺส อภาวา อนิมิตฺตา นาม. มคฺคผลานิ นิมิตฺตกรานํ กิเลสานํ อภาเวน อนิมิตฺตานิ, นิพฺพานมฺปิ อนิมิตฺตเมว, ตํ ปน เจโตวิมุตฺติ น โหติ, ตสฺมา น คหิตํ. อถ กสฺมา สฺุตา เจโตวิมุตฺติ น คหิตาติ? สา ‘‘สฺุา ราเคนา’’ติอาทิวจนโต สพฺพตฺถ อนุปวิฏฺาว, ตสฺมา วิสุํ น คหิตาติ.
เอกตฺถาติ ¶ อารมฺมณวเสน เอกตฺถา ‘‘อปฺปมาณํ อากิฺจฺํ สฺุตํ อนิมิตฺต’’นฺติ หิ สพฺพาเนตานิ นิพฺพานสฺเสว นามานิ. อิติ อิมินา ปริยาเยน เอกตฺถา. อฺสฺมึ ปน ¶ าเน อปฺปมาณาปิ โหติ, อฺสฺมึ อากิฺจฺา, อฺสฺมึ สฺุตา, อฺสฺมึ อนิมิตฺตาติ อิมินา ปริยาเยน นานาพฺยฺชนาติ.
๘. นิคณฺนาฏปุตฺตสุตฺตวณฺณนา
๓๕๐. อฏฺเม เตนุปสงฺกมีติ สยํ อาคตาคโม วิฺาตสาสโน อนาคามี อริยสาวโก สมาโน กสฺมา นคฺคโภคฺคํ นิสฺสิริกํ นิคณฺํ อุปสงฺกมีติ? อุปวาทโมจนตฺถฺเจว วาทาโรปนตฺถฺจ. นิคณฺา กิร ‘‘สมณสฺส โคตมสฺส สาวกา ถทฺธขทิรขาณุกสทิสา, เกนจิ ¶ สทฺธึ ปฏิสนฺถารมฺปิ น กโรนฺตี’’ติ อุปวทนฺติ, ตสฺส อุปวาทสฺส โมจนตฺถฺจ, ‘‘วาทฺจสฺส อาโรเปสฺสามี’’ติ อุปสงฺกมิ. น ขฺวาหํ เอตฺถ ภนฺเต ภควโต สทฺธาย คจฺฉามีติ ยสฺส าเณน อสจฺฉิกตํ โหติ. โส ‘‘เอวํ กิเรต’’นฺติ อฺสฺส สทฺธาย คจฺเฉยฺย, มยา ปน าเณเนตํ สจฺฉิกตํ, ตสฺมา นาหํ เอตฺถ ภควโต สทฺธาย คจฺฉามีติ ทีเปนฺโต เอวมาห.
อุลฺโลเกตฺวาติ กายํ อุนฺนาเมตฺวา กุจฺฉึ นีหริตฺวา คีวํ ปคฺคยฺห สพฺพํ ทิสํ เปกฺขมาโน อุลฺโลเกตฺวา. พาเธตพฺพํ มฺเยฺยาติ ยถา วินิวิชฺฌิตฺวา น นิกฺขมติ, เอวํ ปฏิพาหิตพฺพํ มฺเยฺย พนฺธิตพฺพํ วา. สหธมฺมิกาติ สการณา. อถ มํ ปฏิหเรยฺยาสิ สทฺธึ นิคณฺปริสายาติ เอเตสํ อตฺเถ าเต อถ เม นิคณฺปริสาย สทฺธึ อภิคจฺเฉยฺยาสิ, ปตีหารสฺส เม สนฺติกํ อาคนฺตฺวา อตฺตโน อาคตภาวํ ชานาเปยฺยาสีติ อตฺโถ. เอโก ปฺโหติ เอโก ปฺหมคฺโค, เอกํ ปฺหคเวสนนฺติ อตฺโถ. เอโก อุทฺเทโสติ เอกํ นาม กินฺติ? อยํ เอโก อุทฺเทโส. เอกํ เวยฺยากรณนฺติ ‘‘สพฺเพ สตฺตา อาหารฏฺิติกา’’ติ (ขุ. ปา. ๔.๑; อ. นิ. ๑๐.๒๗) อิทํ เอกํ เวยฺยากรณํ. เอวํ สพฺพตฺถ อตฺโถ เวทิตพฺโพ.
๙. อเจลกสฺสปสุตฺตวณฺณนา
๓๕๑. นวเม ¶ ¶ กีวจิรํ ปพฺพชิตสฺสาติ กีวจิโร กาโล ปพฺพชิตสฺสาติ อตฺโถ. อุตฺตริ มนุสฺสธมฺมาติ มนุสฺสธมฺโม นาม ทสกุสลกมฺมปถา, ตโต มนุสฺสธมฺมโต อุตฺตริ. อลมริยาณทสฺสนวิเสโสติ อริยภาวํ กาตุํ สมตฺถตาย อลมริโยติ สงฺขาโต าณทสฺสนวิเสโส. นคฺเคยฺยาติ นคฺคภาวโต. มุณฺเฑยฺยาติ มุณฺฑภาวโต. ปวาฬนิปฺโผฏนายาติ ปาวฬนิปฺโผฏนโต, ภูมิยํ นิสีทนฺตสฺส อานิสทฏฺาเน ลคฺคานํ ปํสุรชวาลิกานํ โผฏนตฺถํ คหิตโมรปิฺฉมตฺตโตติ อตฺโถ.
๑๐. คิลานทสฺสนสุตฺตวณฺณนา
๓๕๒. ทสเม อารามเทวตาติ ปุปฺผารามผลาราเมสุ อธิวตฺถา เทวตา. วนเทวตาติ วนสณฺเฑสุ อธิวตฺถา เทวตา. รุกฺขเทวตาติ มตฺตราชกาเล เวสฺสวโณ จ เทวตาติ เอวํ เตสุ เตสุ รุกฺเขสุ อธิวตฺถา เทวตา. โอสธิติณวนปฺปตีสูติ หรีตกามลกีอาทีสุ มฺุชปพฺพชาทีสุ ¶ วนเชฏฺรุกฺเขสุ จ อธิวตฺถา เทวตา. สํคมฺมาติ สนฺนิปติตฺวา. สมาคมฺมาติ ตโต ตโต สมาคนฺตฺวา. ปณิเธหีติ ปตฺถนาวเสน เปหิ. อิชฺฌิสฺสติ สีลวโต เจโตปณิธีติ สมิชฺฌิสฺสติ สีลวนฺตสฺส จิตฺตปตฺถนา. ธมฺมิโกติ ทสกุสลธมฺมสมนฺนาคโต อคติคมนรหิโต. ธมฺมราชาติ ตสฺเสว เววจนํ, ธมฺเมน วา ลทฺธรชฺชตฺตา ธมฺมราชา. ตสฺมาติ ‘‘ยสฺมา เตน หิ, อยฺยปุตฺต, อมฺเหปิ โอวทาหี’’ติ วทถ, ตสฺมา. อปฺปฏิวิภตฺตนฺติ ‘‘อิทํ ภิกฺขูนํ ทสฺสาม, อิทํ อตฺตนา ภฺุชิสฺสามา’’ติ เอวํ อวิภตฺตํ ภิกฺขูหิ สทฺธึ สาธารณเมว ภวิสฺสตีติ.
จิตฺตสํยุตฺตวณฺณนา นิฏฺิตา.