📜
๑๐. อพฺยากตสํยุตฺตํ
๑. เขมาสุตฺตํ
๔๑๐. เอกํ ¶ ¶ ¶ ¶ สมยํ ภควา สาวตฺถิยํ วิหรติ เชตวเน อนาถปิณฺฑิกสฺส อาราเม. เตน โข ปน สมเยน เขมา ภิกฺขุนี โกสเลสุ จาริกํ จรมานา อนฺตรา จ สาวตฺถึ อนฺตรา จ สาเกตํ โตรณวตฺถุสฺมึ วาสํ อุปคตา โหติ. อถ โข ราชา ปเสนทิ โกสโล สาเกตา สาวตฺถึ คจฺฉนฺโต, อนฺตรา จ สาเกตํ อนฺตรา จ สาวตฺถึ โตรณวตฺถุสฺมึ เอกรตฺติวาสํ อุปคจฺฉิ. อถ โข ราชา ปเสนทิ โกสโล อฺตรํ ปุริสํ อามนฺเตสิ – ‘‘เอหิ ตฺวํ, อมฺโภ ปุริส, โตรณวตฺถุสฺมึ ตถารูปํ สมณํ วา พฺราหฺมณํ วา ชาน ยมหํ อชฺช ปยิรุปาเสยฺย’’นฺติ.
‘‘เอวํ, เทวา’’ติ โข โส ปุริโส รฺโ ปเสนทิสฺส โกสลสฺส ปฏิสฺสุตฺวา เกวลกปฺปํ โตรณวตฺถุํ อาหิณฺฑนฺโต [อนฺวาหิณฺฑนฺโต (สี.)] นาทฺทส ตถารูปํ สมณํ วา พฺราหฺมณํ วา ยํ ราชา ปเสนทิ โกสโล ปยิรุปาเสยฺย. อทฺทสา โข โส ปุริโส เขมํ ภิกฺขุนึ โตรณวตฺถุสฺมึ วาสํ อุปคตํ. ทิสฺวาน เยน ราชา ปเสนทิ โกสโล เตนุปสงฺกมิ; อุปสงฺกมิตฺวา ราชานํ ปเสนทึ โกสลํ เอตทโวจ –
‘‘นตฺถิ โข, เทว, โตรณวตฺถุสฺมึ ตถารูโป สมโณ วา พฺราหฺมโณ วา ยํ เทโว ปยิรุปาเสยฺย. อตฺถิ จ โข, เทว, เขมา นาม ภิกฺขุนี, ตสฺส ภควโต สาวิกา อรหโต สมฺมาสมฺพุทฺธสฺส. ตสฺสา โข ปน อยฺยาย ¶ เอวํ กลฺยาโณ กิตฺติสทฺโท อพฺภุคฺคโต ¶ – ‘ปณฺฑิตา, วิยตฺตา เมธาวินี พหุสฺสุตา จิตฺตกถา กลฺยาณปฏิภานา’ติ. ตํ เทโว ปยิรุปาสตู’’ติ.
อถ ¶ โข ราชา ปเสนทิ โกสโล เยน เขมา ภิกฺขุนี เตนุปสงฺกมิ; อุปสงฺกมิตฺวา เขมํ ภิกฺขุนึ อภิวาเทตฺวา เอกมนฺตํ ¶ นิสีทิ. เอกมนฺตํ นิสินฺโน โข ราชา ปเสนทิ โกสโล เขมํ ภิกฺขุนึ เอตทโวจ – ‘‘กึ นุ โข, อยฺเย, โหติ ตถาคโต ปรํ มรณา’’ติ? ‘‘อพฺยากตํ โข เอตํ, มหาราช, ภควตา – ‘โหติ ตถาคโต ปรํ มรณา’’’ติ. ‘‘กึ ปนยฺเย, น โหติ ตถาคโต ปรํ มรณา’’ติ? ‘‘เอตมฺปิ โข, มหาราช, อพฺยากตํ ภควตา – ‘น โหติ ตถาคโต ปรํ มรณา’’’ติ. ‘‘กึ นุ โข, อยฺเย, โหติ จ น จ โหติ ตถาคโต ปรํ มรณา’’ติ? ‘‘อพฺยากตํ โข เอตํ, มหาราช, ภควตา – ‘โหติ จ น จ โหติ ตถาคโต ปรํ มรณา’’’ติ. ‘‘กึ ปนยฺเย, เนว โหติ น น โหติ ตถาคโต ปรํ มรณา’’ติ. ‘‘เอตมฺปิ โข, มหาราช, อพฺยากตํ ภควตา – ‘เนว โหติ น น โหติ ตถาคโต ปรํ มรณา’’’ติ.
‘‘‘กึ นุ โข, อยฺเย, โหติ ตถาคโต ปรํ มรณา’ติ, อิติ ปุฏฺา สมานา – ‘อพฺยากตํ โข เอตํ, มหาราช, ภควตา – โหติ ตถาคโต ปรํ มรณา’ติ วเทสิ. ‘กึ ปนยฺเย, น โหติ ตถาคโต ปรํ มรณา’ติ อิติ ปุฏฺา สมานา – ‘เอตมฺปิ โข, มหาราช, อพฺยากตํ ภควตา – น โหติ ตถาคโต ปรํ มรณา’ติ วเทสิ. ‘กึ นุ โข, อยฺเย, โหติ จ ¶ น จ โหติ ตถาคโต ปรํ มรณา’ติ อิติ ปุฏฺา สมานา – ‘อพฺยากตํ โข เอตํ, มหาราช, ภควตา – โหติ จ น จ โหติ ตถาคโต ปรํ มรณา’ติ วเทสิ. ‘กึ ปนยฺเย, เนว โหติ น น โหติ ตถาคโต ปรํ มรณา’ติ อิติ ปุฏฺา สมานา – ‘เอตมฺปิ โข, มหาราช, อพฺยากตํ ภควตา – เนว โหติ น น โหติ ตถาคโต ปรํ มรณา’ติ วเทสิ. ‘โก นุ โข ¶ , อยฺเย, เหตุ, โก ปจฺจโย เยเนตํ อพฺยากตํ ภควตา’’’ติ?
‘‘เตน หิ, มหาราช, ตฺเเวตฺถ ปฏิปุจฺฉิสฺสามิ. ยถา เต ขเมยฺย ตถา นํ พฺยากเรยฺยาสิ. ตํ กึ มฺสิ, มหาราช, อตฺถิ เต โกจิ คณโก วา มุทฺทิโก วา สงฺขายโก วา โย ปโหติ คงฺคาย วาลุกํ [วาลิกํ (สี. สฺยา. กํ.)] คเณตุํ – เอตฺตกา [เอตฺติกา (สี.)] วาลุกา อิติ วา, เอตฺตกานิ วาลุกสตานิ อิติ วา, เอตฺตกานิ วาลุกสหสฺสานิ อิติ วา, เอตฺตกานิ วาลุกสตสหสฺสานิ อิติ วา’’ติ? ‘‘โน เหตํ, อยฺเย’’. ‘‘อตฺถิ ปน เต โกจิ คณโก วา มุทฺทิโก วา สงฺขายโก วา โย ปโหติ มหาสมุทฺเท ¶ อุทกํ คเณตุํ – เอตฺตกานิ อุทกาฬฺหกานิ อิติ วา, เอตฺตกานิ อุทกาฬฺหกสตานิ ¶ อิติ วา, เอตฺตกานิ อุทกาฬฺหกสหสฺสานิ อิติ วา, เอตฺตกานิ อุทกาฬฺหกสตสหสฺสานิ อิติ วา’’ติ? ‘‘โน เหตํ, อยฺเย’’. ‘‘ตํ กิสฺส เหตุ’’? ‘‘มหายฺเย, สมุทฺโท คมฺภีโร อปฺปเมยฺโย ทุปฺปริโยคาโห’’ติ. ‘‘เอวเมว โข, มหาราช, เยน รูเป ตถาคตํ ปฺาปยมาโน ¶ ปฺาเปยฺย ตํ รูปํ ตถาคตสฺส ปหีนํ อุจฺฉินฺนมูลํ ตาลาวตฺถุกตํ อนภาวงฺกตํ อายตึ อนุปฺปาทธมฺมํ. รูปสงฺขายวิมุตฺโต โข, มหาราช, ตถาคโต คมฺภีโร อปฺปเมยฺโย ทุปฺปริโยคาโห – เสยฺยถาปิ มหาสมุทฺโท. ‘โหติ ตถาคโต ปรํ มรณา’ติปิ น อุเปติ, ‘น โหติ ตถาคโต ปรํ มรณา’ติปิ น อุเปติ, ‘โหติ จ น จ โหติ ตถาคโต ปรํ มรณา’ติปิ น อุเปติ, ‘เนว โหติ น น โหติ ตถาคโต ปรํ มรณา’ติปิ น อุเปติ.
‘‘ยาย เวทนาย ตถาคตํ ปฺาปยมาโน ปฺาเปยฺย, ¶ สา เวทนา ตถาคตสฺส ปหีนา อุจฺฉินฺนมูลา ตาลาวตฺถุกตา อนภาวงฺกตา อายตึ อนุปฺปาทธมฺมา. เวทนาสงฺขายวิมุตฺโต, มหาราช, ตถาคโต คมฺภีโร อปฺปเมยฺโย ทุปฺปริโยคาโห – เสยฺยถาปิ มหาสมุทฺโท. ‘โหติ ตถาคโต ปรํ มรณา’ติปิ น อุเปติ, ‘น โหติ ตถาคโต ปรํ มรณา’ติปิ น อุเปติ, ‘โหติ จ น จ โหติ ตถาคโต ปรํ มรณา’ติปิ น อุเปติ, ‘เนว โหติ น น โหติ ตถาคโต ปรํ มรณา’ติปิ น อุเปติ.
‘‘ยาย สฺา ตถาคตํ…เป… เยหิ สงฺขาเรหิ ตถาคตํ ปฺาปยมาโน ปฺาเปยฺย, เต สงฺขารา ตถาคตสฺส ปหีนา อุจฺฉินฺนมูลา ตาลาวตฺถุกตา อนภาวงฺกตา อายตึ อนุปฺปาทธมฺมา. สงฺขารสงฺขายวิมุตฺโต โข, มหาราช, ตถาคโต คมฺภีโร อปฺปเมยฺโย ทุปฺปริโยคาโห – เสยฺยถาปิ มหาสมุทฺโท. ‘โหติ ตถาคโต ปรํ มรณา’ติปิ น อุเปติ, ‘น โหติ ตถาคโต ปรํ มรณา’ติปิ น อุเปติ ¶ , ‘โหติ จ น จ โหติ ตถาคโต ปรํ มรณา’ติปิ น อุเปติ, ‘เนว โหติ น น โหติ ตถาคโต ปรํ มรณา’ติปิ น อุเปติ.
‘‘เยน วิฺาเณ ตถาคตํ ปฺาปยมาโน ปฺาเปยฺย ตํ วิฺาณํ ตถาคตสฺส ปหีนํ อุจฺฉินฺนมูลํ ตาลาวตฺถุกตํ อนภาวงฺกตํ อายตึ ¶ อนุปฺปาทธมฺมํ. วิฺาณสงฺขายวิมุตฺโต โข, มหาราช, ตถาคโต คมฺภีโร อปฺปเมยฺโย ทุปฺปริโยคาโห – เสยฺยถาปิ มหาสมุทฺโท. ‘โหติ ตถาคโต ปรํ มรณา’ติปิ น อุเปติ, ‘น โหติ ตถาคโต ปรํ มรณา’ติปิ น อุเปติ, ‘โหติ จ น จ โหติ ตถาคโต ปรํ มรณา’ติปิ น อุเปติ, ‘เนว โหติ น น โหติ ตถาคโต ปรํ มรณา’ติปิ น อุเปตี’’ติ. อถ โข ราชา ปเสนทิ โกสโล เขมาย ภิกฺขุนิยา ¶ ภาสิตํ อภินนฺทิตฺวา อนุโมทิตฺวา อุฏฺายาสนา เขมํ ภิกฺขุนึ อภิวาเทตฺวา ปทกฺขิณํ กตฺวา ปกฺกามิ.
อถ โข ราชา ปเสนทิ โกสโล อปเรน สมเยน เยน ภควา เตนุปสงฺกมิ; อุปสงฺกมิตฺวา ภควนฺตํ อภิวาเทตฺวา เอกมนฺตํ นิสีทิ. เอกมนฺตํ นิสินฺโน โข ราชา ปเสนทิ โกสโล ภควนฺตํ เอตทโวจ – ‘‘กึ นุ โข, ภนฺเต, โหติ ตถาคโต ปรํ มรณา’’ติ? ‘‘อพฺยากตํ ¶ โข เอตํ, มหาราช, มยา – ‘โหติ ตถาคโต ปรํ มรณา’’’ติ. ‘‘กึ ปน, ภนฺเต, น โหติ ตถาคโต ปรํ มรณา’’ติ? ‘‘เอตมฺปิ โข, มหาราช, อพฺยากตํ มยา – ‘น โหติ ตถาคโต ปรํ มรณา’’’ติ. ‘‘กึ นุ โข, ภนฺเต, โหติ จ น จ โหติ ตถาคโต ปรํ มรณา’’ติ ¶ ? ‘‘อพฺยากตํ โข เอตํ, มหาราช, มยา – ‘โหติ จ น จ โหติ ตถาคโต ปรํ มรณา’’’ติ. ‘‘กึ ปน, ภนฺเต, เนว โหติ น น โหติ ตถาคโต ปรํ มรณา’’ติ? ‘‘เอตมฺปิ โข, มหาราช, อพฺยากตํ มยา – ‘เนว โหติ น น โหติ ตถาคโต ปรํ มรณา’’’ติ. ‘‘กึ นุ โข, ภนฺเต, โหติ ตถาคโต ปรํ มรณา’’ติ อิติ ปุฏฺโ สมาโน – ‘อพฺยากตํ โข เอตํ, มหาราช, มยา – โหติ ตถาคโต ปรํ มรณา’ติ วเทสิ…เป…. ‘‘‘กึ ปน, ภนฺเต, เนว โหติ น น โหติ ตถาคโต ปรํ มรณา’ติ อิติ ปุฏฺโ สมาโน – ‘‘‘เอตมฺปิ โข, มหาราช, อพฺยากตํ มยา – เนว โหติ น น โหติ ตถาคโต ปรํ มรณา’ติ วเทสิ. โก นุ โข, ภนฺเต, เหตุ, โก ปจฺจโย, เยเนตํ อพฺยากตํ ภควตา’’ติ?
‘‘เตน หิ, มหาราช, ตฺเเวตฺถ ปฏิปุจฺฉิสฺสามิ. ยถา เต ขเมยฺย ตถา นํ พฺยากเรยฺยาสิ. ตํ กึ มฺสิ, มหาราช, อตฺถิ เต โกจิ คณโก วา มุทฺทิโก วา สงฺขายโก วา โย ปโหติ คงฺคาย วาลุกํ คเณตุํ ¶ – เอตฺตกา วาลุกา อิติ วา…เป… เอตฺตกานิ วาลุกสตสหสฺสานิ อิติ วา’’ติ? ‘‘โน เหตํ, ภนฺเต’’. ‘‘อตฺถิ ปน เต โกจิ คณโก วา มุทฺทิโก วา สงฺขายโก วา โย ปโหติ มหาสมุทฺเท อุทกํ คเณตุํ – เอตฺตกานิ อุทกาฬฺหกานิ อิติ วา…เป… เอตฺตกานิ อุทกาฬฺหกสตสหสฺสานิ อิติ วา’’ติ? ‘‘โน เหตํ, ภนฺเต’’. ‘‘ตํ กิสฺส เหตุ’’? ‘‘มหา, ภนฺเต, สมุทฺโท คมฺภีโร ¶ อปฺปเมยฺโย ทุปฺปริโยคาโห. เอวเมว โข, มหาราช, เยน รูเปน ตถาคตํ ปฺาปยมาโน ปฺาเปยฺย, ตํ รูปํ ตถาคตสฺส ปหีนํ อุจฺฉินฺนมูลํ ตาลาวตฺถุกตํ อนภาวงฺกตํ อายตึ ¶ อนุปฺปาทธมฺมํ. รูปสงฺขายวิมุตฺโต ¶ โข, มหาราช, ตถาคโต คมฺภีโร อปฺปเมยฺโย ทุปฺปริโยคาโห – เสยฺยถาปิ มหาสมุทฺโท. ‘โหติ ตถาคโต ปรํ มรณา’ติปิ น อุเปติ…เป… ‘เนว โหติ น น โหติ ตถาคโต ปรํ มรณา’ติปิ น อุเปติ. ยาย เวทนาย…เป… ยาย สฺาย…เป… เยหิ สงฺขาเรหิ…เป…’’.
‘‘เยน วิฺาเณน ตถาคตํ ปฺาปยมาโน ปฺาเปยฺย, ตํ วิฺาณํ ตถาคตสฺส ปหีนํ อุจฺฉินฺนมูลํ ตาลาวตฺถุกตํ อนภาวงฺกตํ อายตึ อนุปฺปาทธมฺมํ. วิฺาณสงฺขายวิมุตฺโต โข, มหาราช, ตถาคโต คมฺภีโร อปฺปเมยฺโย ทุปฺปริโยคาโห – เสยฺยถาปิ มหาสมุทฺโท. ‘โหติ ตถาคโต ปรํ มรณา’ติปิ น อุเปติ, ‘น โหติ ตถาคโต ปรํ มรณา’ติปิ น อุเปติ, ‘โหติ จ น จ โหติ ตถาคโต ปรํ มรณา’ติปิ น อุเปติ, ‘เนว โหติ น น โหติ ตถาคโต ปรํ มรณา’ติปิ น อุเปตี’’ติ.
‘‘อจฺฉริยํ, ภนฺเต, อพฺภุตํ, ภนฺเต! ยตฺร หิ นาม สตฺถุ เจว [สตฺถุโน เจว (สี.)] สาวิกาย จ อตฺเถน อตฺโถ พฺยฺชเนน พฺยฺชนํ สํสนฺทิสฺสติ ¶ , สเมสฺสติ, น วิโรธยิสฺสติ [วิหายิสฺสติ (สี. สฺยา. กํ.), วิคายิสฺสติ (ก.)] ยทิทํ อคฺคปทสฺมึ. เอกมิทาหํ, ภนฺเต, สมยํ เขมํ ภิกฺขุนึ อุปสงฺกมิตฺวา เอตมตฺถํ อปุจฺฉึ. สาปิ เม อยฺยา เอเตหิ ปเทหิ เอเตหิ พฺยฺชเนหิ เอตมตฺถํ พฺยากาสิ, เสยฺยถาปิ ภควา. อจฺฉริยํ, ภนฺเต, อพฺภุตํ, ภนฺเต! ยตฺร หิ นาม สตฺถุ เจว สาวิกาย จ อตฺเถน อตฺโถ พฺยฺชเนน พฺยฺชนํ สํสนฺทิสฺสติ, สเมสฺสติ, น วิโรธยิสฺสติ ยทิทํ อคฺคปทสฺมึ. หนฺท ทานิ มยํ, ภนฺเต, คจฺฉาม. พหุกิจฺจา มยํ พหุกรณียา’’ติ. ‘‘ยสฺส ทานิ ตฺวํ, มหาราช, กาลํ มฺสี’’ติ. อถ โข ราชา ปเสนทิ โกสโล ภควโต ¶ ภาสิตํ อภินนฺทิตฺวา ¶ อนุโมทิตฺวา อุฏฺายาสนา ภควนฺตํ อภิวาเทตฺวา ปทกฺขิณํ กตฺวา ปกฺกามีติ. ปมํ.
๒. อนุราธสุตฺตํ
๔๑๑. เอกํ สมยํ ภควา เวสาลิยํ วิหรติ มหาวเน กูฏาคารสาลายํ. เตน โข ปน สมเยน อายสฺมา อนุราโธ ภควโต อวิทูเร อรฺกุฏิกายํ วิหรติ. อถ โข สมฺพหุลา อฺติตฺถิยา ปริพฺพาชกา เยนายสฺมา อนุราโธ เตนุปสงฺกมึสุ; อุปสงฺกมิตฺวา อายสฺมตา อนุราเธน สทฺธึ สมฺโมทึสุ. สมฺโมทนียํ กถํ สารณียํ วีติสาเรตฺวา เอกมนฺตํ นิสีทึสุ ¶ . เอกมนฺตํ นิสินฺนา โข เต อฺติตฺถิยา ปริพฺพาชกา อายสฺมนฺตํ อนุราธํ เอตทโวจุํ – ‘‘โย โส, อาวุโส อนุราธ, ตถาคโต อุตฺตมปุริโส ปรมปุริโส ปรมปตฺติปตฺโต, ตํ ตถาคโต อิเมสุ จตูสุ าเนสุ ปฺาปยมาโน ¶ ปฺาเปติ – ‘โหติ ตถาคโต ปรํ มรณา’ติ วา, ‘น โหติ ตถาคโต ปรํ มรณา’ติ วา, ‘โหติ จ น จ โหติ ตถาคโต ปรํ มรณา’ติ วา, ‘เนว โหติ น น โหติ ตถาคโต ปรํ มรณา’ติ วา’’ติ? ‘‘โย โส, อาวุโส, ตถาคโต อุตฺตมปุริโส ปรมปุริโส ปรมปตฺติปตฺโต, ตํ ตถาคโต อฺตฺร อิเมหิ จตูหิ าเนหิ ปฺาปยมาโน ปฺาเปติ – ‘โหติ ตถาคโต ปรํ มรณาติ วา, ‘น โหติ ตถาคโต ปรํ มรณา’ติ วา, ‘โหติ จ น จ โหติ ตถาคโต ปรํ มรณา’ติ วา, เนว โหติ น น โหติ ตถาคโต ปรํ มรณาติ วา’’ติ. เอวํ วุตฺเต, เต อฺติตฺถิยา ปริพฺพาชกา อายสฺมนฺตํ อนุราธํ เอตทโวจุํ – ‘‘โส จายํ [โย จายํ (สี.)] ภิกฺขุ นโว ภวิสฺสติ อจิรปพฺพชิโต, เถโร วา ปน พาโล อพฺยตฺโต’’ติ. อถ โข เต อฺติตฺถิยา ปริพฺพาชกา อายสฺมนฺตํ อนุราธํ นววาเทน จ พาลวาเทน จ อปสาเทตฺวา อุฏฺายาสนา ปกฺกมึสุ.
อถ ¶ โข อายสฺมโต อนุราธสฺส อจิรปกฺกนฺเตสุ อฺติตฺถิเยสุ ปริพฺพาชเกสุ เอตทโหสิ – ‘‘สเจ โข มํ เต อฺติตฺถิยา ปริพฺพาชกา อุตฺตรึ ปุจฺเฉยฺยุํ, กถํ พฺยากรมาโน นุ ขฺวาหํ เตสํ อฺติตฺถิยานํ ปริพฺพาชกานํ วุตฺตวาที เจว ภควโต อสฺสํ, น ¶ จ ภควนฺตํ อภูเตน อพฺภาจิกฺเขยฺยํ, ธมฺมสฺส จานุธมฺมํ พฺยากเรยฺยํ, น จ โกจิ สหธมฺมิโก วาทานุวาโท คารยฺหํ านํ อาคจฺเฉยฺยา’’ติ? อถ ¶ โข อายสฺมา อนุราโธ เยน ภควา เตนุปสงฺกมิ; อุปสงฺกมิตฺวา ภควนฺตํ อภิวาเทตฺวา เอกมนฺตํ นิสีทิ. เอกมนฺตํ นิสินฺโน โข อายสฺมา อนุราโธ ภควนฺตํ เอตทโวจ – ‘‘อิธาหํ, ภนฺเต, ภควโต อวิทูเร อรฺกุฏิกายํ วิหรามิ. อถ โข, ภนฺเต, สมฺพหุลา อฺติตฺถิยา ปริพฺพาชกา เยนาหํ เตนุปสงฺกมึสุ; อุปสงฺกมิตฺวา มยา สทฺธึ สมฺโมทึสุ. สมฺโมทนียํ กถํ สารณียํ วีติสาเรตฺวา เอกมนฺตํ นิสีทึสุ. เอกมนฺตํ นิสินฺนา โข, ภนฺเต, เต อฺติตฺถิยา ปริพฺพาชกา มํ เอตทโวจุํ – ‘‘โย โส, อาวุโส อนุราธ, ตถาคโต อุตฺตมปุริโส ปรมปุริโส ปรมปตฺติปตฺโต, ตํ ตถาคโต อิเมสุ จตูสุ าเนสุ ปฺาปยมาโน ปฺาเปติ – ‘โหติ ตถาคโต ปรํ มรณา’ติ วา…เป… ‘เนว โหติ น น โหติ ตถาคโต ปรํ มรณา’ติ วา’’ติ? เอวํ วุตฺตาหํ, ภนฺเต, เต อฺติตฺถิเย ปริพฺพาชเก เอตทโวจํ – ‘‘โย โส, อาวุโส ¶ , ตถาคโต อุตฺตมปุริโส ปรมปุริโส ปรมปตฺติปตฺโต, ตํ ตถาคโต อฺตฺร อิเมหิ จตูหิ าเนหิ ปฺาปยมาโน ปฺาเปติ – ‘โหติ ตถาคโต ปรํ มรณา’ติ วา…เป… ‘เนว โหติ น น โหติ ตถาคโต ปรํ มรณา’ติ วา’’ติ. เอวํ วุตฺเต, ภนฺเต, เต อฺติตฺถิยา ปริพฺพาชกา มํ เอตทโวจุํ – ‘‘โส จายํ ภิกฺขุ นโว ภวิสฺสติ อจิรปพฺพชิโต เถโร วา ปน พาโล อพฺยตฺโต’’ติ. อถ โข มํ, ภนฺเต, เต อฺติตฺถิยา ปริพฺพาชกา นววาเทน จ พาลวาเทน จ ¶ อปสาเทตฺวา อุฏฺายาสนา ปกฺกมึสุ. ตสฺส มยฺหํ, ภนฺเต, อจิรปกฺกนฺเตสุ เตสุ อฺติตฺถิเยสุ ¶ ปริพฺพาชเกสุ เอตทโหสิ – ‘‘สเจ โข มํ เต อฺติตฺถิยา ปริพฺพาชกา อุตฺตรึ ปุจฺเฉยฺยุํ, กถํ พฺยากรมาโน นุ ขฺวาหํ เตสํ อฺติตฺถิยานํ ปริพฺพาชกานํ วุตฺตวาที เจว ภควโต อสฺสํ, น จ ภควนฺตํ อภูเตน อพฺภาจิกฺเขยฺยํ, ธมฺมสฺส จานุธมฺมํ พฺยากเรยฺยํ, น จ โกจิ สหธมฺมิโก วาทานุวาโท คารยฺหํ านํ อาคจฺเฉยฺยา’’ติ?
‘‘ตํ กึ มฺสิ, อนุราธ, รูปํ นิจฺจํ วา อนิจฺจํ วา’’ติ?
‘‘อนิจฺจํ, ภนฺเต’’.
‘‘ยํ ปนานิจฺจํ ทุกฺขํ วา ตํ สุขํ วา’’ติ?
‘‘ทุกฺขํ, ภนฺเต’’.
‘‘ยํ ปนานิจฺจํ ทุกฺขํ วิปริณามธมฺมํ, กลฺลํ นุ ตํ สมนุปสฺสิตุํ – ‘เอตํ มม, เอโสหมสฺมิ, เอโส เม อตฺตา’’’ติ?
‘‘โน เหตํ, ภนฺเต’’.
‘‘เวทนา นิจฺจา วา อนิจฺจา วา’’ติ?…เป… สฺา ¶ …เป… สงฺขารา…เป… ‘‘วิฺาณํ นิจฺจํ วา อนิจฺจํ วา’’ติ?
‘‘อนิจฺจํ, ภนฺเต’’.
‘‘ยํ ปนานิจฺจํ ทุกฺขํ วา ตํ สุขํ วา’’ติ?
‘‘ทุกฺขํ, ภนฺเต’’.
‘‘ยํ ¶ ปนานิจฺจํ ทุกฺขํ วิปริณามธมฺมํ, กลฺลํ นุ ตํ สมนุปสฺสิตุํ – ‘เอตํ มม, เอโสหมสฺมิ, เอโส เม อตฺตา’’’ติ?
‘‘โน เหตํ, ภนฺเต’’.
‘‘ตสฺมาติห, อนุราธ, ยํ กิฺจิ รูปํ อตีตานาคตปจฺจุปฺปนฺนํ อชฺฌตฺตํ วา พหิทฺธา วา โอฬาริกํ วา สุขุมํ วา หีนํ วา ปณีตํ วา ยํ ทูเร สนฺติเก วา, สพฺพํ รูปํ ‘เนตํ มม, เนโสหมสฺมิ, น ¶ เมโส อตฺตา’ติ เอวเมตํ ยถาภูตํ สมฺมปฺปฺาย ทฏฺพฺพํ. ยา กาจิ เวทนา อตีตานาคตปจฺจุปฺปนฺนา…เป… ยา กาจิ สฺา…เป… เย เกจิ สงฺขารา…เป… ยํ กิฺจิ วิฺาณํ อตีตานาคตปจฺจุปฺปนฺนํ อชฺฌตฺตํ วา พหิทฺธา วา โอฬาริกํ วา สุขุมํ วา หีนํ วา ปณีตํ วา ยํ ทูเร สนฺติเก วา, สพฺพํ วิฺาณํ ‘เนตํ มม, เนโสหมสฺมิ, น ¶ เมโส อตฺตา’ติ เอวเมตํ ยถาภูตํ สมฺมปฺปฺาย ทฏฺพฺพํ. เอวํ ปสฺสํ, อนุราธ, สุตวา อริยสาวโก รูปสฺมิมฺปิ นิพฺพินฺทติ, เวทนายปิ นิพฺพินฺทติ, สฺายปิ นิพฺพินฺทติ, สงฺขาเรสุปิ นิพฺพินฺทติ, วิฺาณสฺมิมฺปิ นิพฺพินฺทติ. นิพฺพินฺทํ วิรชฺชติ; วิราคา วิมุจฺจติ; วิมุตฺตสฺมึ วิมุตฺตมิติ าณํ โหติ. ‘ขีณา ชาติ, วุสิตํ พฺรหฺมจริยํ, กตํ กรณียํ, นาปรํ อิตฺถตฺตายา’ติ ปชานาติ.
‘‘ตํ กึ มฺสิ, อนุราธ, รูปํ ตถาคโตติ สมนุปสฺสสี’’ติ? ‘‘โน เหตํ, ภนฺเต’’. ‘‘เวทนํ ตถาคโตติ สมนุปสฺสสี’’ติ? ‘‘โน เหตํ, ภนฺเต’’. ‘‘สฺํ ตถาคโตติ สมนุปสฺสสี’’ติ? ‘‘โน เหตํ, ภนฺเต’’. ‘‘สงฺขาเร ตถาคโตติ สมนุปสฺสสี’’ติ? ‘‘โน เหตํ, ภนฺเต’’. ‘‘วิฺาณํ ตถาคโตติ สมนุปสฺสสี’’ติ? ‘‘โน เหตํ, ภนฺเต’’. ‘‘ตํ กึ มฺสิ, อนุราธ, รูปสฺมึ ตถาคโตติ สมนุปสฺสสี’’ติ? ‘‘โน เหตํ, ภนฺเต’’. ‘‘อฺตฺร รูปา ตถาคโตติ สมนุปสฺสสี’’ติ? ‘‘โน เหตํ, ภนฺเต’’. ‘‘เวทนาย…เป… อฺตฺร เวทนาย…เป… สฺาย…เป… ¶ อฺตฺร สฺาย…เป… สงฺขาเรสุ…เป… อฺตฺร สงฺขาเรหิ…เป… วิฺาณสฺมึ ตถาคโตติ สมนุปสฺสสี’’ติ? ‘‘โน เหตํ, ภนฺเต’’. ‘‘อฺตฺร วิฺาณา ตถาคโตติ สมนุปสฺสสี’’ติ? ‘‘โน เหตํ, ภนฺเต’’.
‘‘ตํ ¶ กึ มฺสิ, อนุราธ, รูปํ, เวทนํ, สฺํ, สงฺขาเร, วิฺาณํ ตถาคโตติ สมนุปสฺสสี’’ติ? ‘‘โน ¶ เหตํ, ภนฺเต’’. ‘‘ตํ กึ มฺสิ, อนุราธ, อยํ โส อรูปี อเวทโน อสฺี อสงฺขาโร อวิฺาโณ ตถาคโตติ สมนุปสฺสสี’’ติ? ‘‘โน เหตํ, ภนฺเต’’. ‘‘เอตฺถ จ เต, อนุราธ, ทิฏฺเว ¶ ธมฺเม สจฺจโต เถตโต ตถาคเต อนุปลพฺภิยมาเน [ตถาคโต อนุปลพฺภิยมาโน (สฺยา. ก.), ตถาคเต อนุปลพฺภมาเน (?)] กลฺลํ นุ เต ตํ เวยฺยากรณํ [เวยฺยากรณาย (สี.)] – โย โส, อาวุโส, ตถาคโต อุตฺตมปุริโส ปรมปุริโส ปรมปตฺติปตฺโต, ตํ ตถาคโต อฺตฺร อิเมหิ จตูหิ าเนหิ ปฺาปยมาโน ปฺาเปติ – ‘‘‘โหติ ตถาคโต ปรํ มรณา’ติ วา…เป… ‘เนว โหติ น น โหติ ตถาคโต ปรํ มรณา’ติ วา’’ติ? ‘‘โน เหตํ, ภนฺเต’’. ‘‘สาธุ สาธุ, อนุราธ! ปุพฺเพ จาหํ, อนุราธ, เอตรหิ จ ทุกฺขฺเจว ปฺาเปมิ ทุกฺขสฺส จ นิโรธ’’นฺติ. ทุติยํ.
๓. ปมสาริปุตฺตโกฏฺิกสุตฺตํ
๔๑๒. เอกํ สมยํ อายสฺมา จ สาริปุตฺโต, อายสฺมา จ มหาโกฏฺิโก พาราณสิยํ วิหรนฺติ อิสิปตเน มิคทาเย. อถ โข อายสฺมา มหาโกฏฺิโก ¶ สายนฺหสมยํ ปฏิสลฺลานา วุฏฺิโต เยนายสฺมา สาริปุตฺโต เตนุปสงฺกมิ; อุปสงฺกมิตฺวา อายสฺมตา สาริปุตฺเตน สทฺธึ สมฺโมทิ. สมฺโมทนียํ กถํ สารณียํ วีติสาเรตฺวา เอกมนฺตํ นิสีทิ. เอกมนฺตํ นิสินฺโน โข อายสฺมา มหาโกฏฺิโก อายสฺมนฺตํ สาริปุตฺตํ เอตทโวจ –
‘‘กึ นุ โข, อาวุโส สาริปุตฺต, โหติ ตถาคโต ปรํ มรณา’’ติ? ‘‘อพฺยากตํ โข เอตํ, อาวุโส, ภควตา – ‘โหติ ตถาคโต ปรํ มรณา’’’ติ. ‘‘กึ ปนาวุโส, น โหติ ตถาคโต ปรํ มรณา’’ติ? ‘‘เอตมฺปิ ¶ โข, อาวุโส, อพฺยากตํ ภควตา – ‘น โหติ ตถาคโต ปรํ มรณา’’’ติ. ‘‘กึ นุ โข, อาวุโส, โหติ จ น จ โหติ ตถาคโต ปรํ มรณา’’ติ? ‘‘อพฺยากตํ โข เอตํ, อาวุโส, ภควตา – ‘โหติ จ น จ โหติ ตถาคโต ปรํ มรณา’’’ติ. ‘‘กึ ปนาวุโส, เนว โหติ น น โหติ ตถาคโต ปรํ มรณา’’ติ? ‘‘เอตมฺปิ โข, อาวุโส, อพฺยากตํ ภควตา – ‘เนว โหติ น น โหติ ตถาคโต ปรํ มรณา’’’ติ.
‘‘‘กึ นุ โข, อาวุโส, โหติ ตถาคโต ปรํ มรณา’ติ อิติ ปุฏฺโ สมาโน, ‘อพฺยากตํ ¶ โข เอตํ, อาวุโส, ภควตา – โหติ ตถาคโต ¶ ปรํ มรณา’ติ วเทสิ…เป… ‘กึ ปนาวุโส, เนว โหติ น น โหติ ตถาคโต ปรํ มรณา’ติ อิติ ปุฏฺโ สมาโน – ‘เอตมฺปิ โข, อาวุโส, อพฺยากตํ ภควตา – เนว โหติ น น โหติ ตถาคโต ปรํ มรณา’ติ วเทสิ. โก นุ โข, อาวุโส, เหตุ, โก ปจฺจโย เยเนตํ อพฺยากตํ ภควตา’’ติ?
‘‘โหติ ¶ ตถาคโต ปรํ มรณาติ โข, อาวุโส, รูปคตเมตํ. น โหติ ตถาคโต ปรํ มรณาติ, รูปคตเมตํ. โหติ จ น จ โหติ ตถาคโต ปรํ มรณาติ, รูปคตเมตํ. เนว โหติ น น โหติ ตถาคโต ปรํ มรณาติ, รูปคตเมตํ. โหติ ตถาคโต ปรํ มรณาติ โข, อาวุโส, เวทนาคตเมตํ. น โหติ ตถาคโต ปรํ มรณาติ, เวทนาคตเมตํ. โหติ จ น จ โหติ ตถาคโต ปรํ มรณาติ, เวทนาคตเมตํ. เนว โหติ น น โหติ ตถาคโต ปรํ มรณาติ, เวทนาคตเมตํ. โหติ ตถาคโต ปรํ มรณาติ โข, อาวุโส, สฺาคตเมตํ. น โหติ ตถาคโต ปรํ มรณาติ, สฺาคตเมตํ. โหติ จ น จ โหติ ตถาคโต ปรํ มรณาติ, สฺาคตเมตํ. เนว โหติ น น โหติ ตถาคโต ปรํ มรณาติ, สฺาคตเมตํ. โหติ ตถาคโต ปรํ มรณาติ โข, อาวุโส, สงฺขารคตเมตํ ¶ . น โหติ ตถาคโต ปรํ มรณาติ, สงฺขารคตเมตํ. โหติ จ น จ โหติ ตถาคโต ปรํ มรณาติ, สงฺขารคตเมตํ. เนว โหติ น น โหติ ตถาคโต ปรํ มรณาติ, สงฺขารคตเมตํ. โหติ ตถาคโต ปรํ มรณาติ โข, อาวุโส, วิฺาณคตเมตํ. น โหติ ตถาคโต ปรํ มรณาติ, วิฺาณคตเมตํ. โหติ จ น จ โหติ ตถาคโต ปรํ มรณาติ, วิฺาณคตเมตํ. เนว โหติ น น โหติ ตถาคโต ปรํ มรณาติ, วิฺาณคตเมตํ. อยํ โข, อาวุโส, เหตุ อยํ ปจฺจโย, เยเนตํ อพฺยากตํ ภควตา’’ติ. ตติยํ.
๔. ทุติยสาริปุตฺตโกฏฺิกสุตฺตํ
๔๑๓. เอกํ ¶ สมยํ อายสฺมา จ สาริปุตฺโต, อายสฺมา จ มหาโกฏฺิโก พาราณสิยํ วิหรนฺติ อิสิปตเน มิคทาเย…เป… (สาเยว ¶ ปุจฺฉา) ‘‘โก นุ โข, อาวุโส, เหตุ, โก ปจฺจโย, เยเนตํ อพฺยากตํ ภควตา’’ติ? ‘‘รูปํ โข, อาวุโส, อชานโต อปสฺสโต ยถาภูตํ, รูปสมุทยํ อชานโต อปสฺสโต ยถาภูตํ, รูปนิโรธํ อชานโต อปสฺสโต ยถาภูตํ ¶ , รูปนิโรธคามินึ ปฏิปทํ อชานโต อปสฺสโต ยถาภูตํ, ‘โหติ ตถาคโต ปรํ มรณา’ติปิสฺส โหติ; ‘น โหติ ตถาคโต ปรํ มรณา’ติปิสฺส โหติ; ‘โหติ จ น จ โหติ ตถาคโต ปรํ มรณา’ติปิสฺส โหติ; ‘เนว โหติ น น โหติ ตถาคโต ปรํ มรณา’ติปิสฺส โหติ. เวทนํ…เป… สฺํ…เป… สงฺขาเร…เป… วิฺาณํ อชานโต อปสฺสโต ยถาภูตํ, วิฺาณสมุทยํ อชานโต อปสฺสโต ยถาภูตํ, วิฺาณนิโรธํ อชานโต อปสฺสโต ยถาภูตํ, วิฺาณนิโรธคามินึ ปฏิปทํ อชานโต อปสฺสโต ยถาภูตํ, ‘โหติ ตถาคโต ปรํ มรณา’ติปิสฺส โหติ; ‘น โหติ ตถาคโต ปรํ ¶ มรณา’ติปิสฺส โหติ; ‘โหติ จ น จ โหติ ตถาคโต ปรํ มรณา’ติปิสฺส โหติ; ‘เนว โหติ น น โหติ ตถาคโต ปรํ มรณา’’’ติปิสฺส โหติ.
‘‘รูปฺจ โข, อาวุโส, ชานโต ปสฺสโต ยถาภูตํ, รูปสมุทยํ ชานโต ปสฺสโต ยถาภูตํ, รูปนิโรธํ ชานโต ปสฺสโต ยถาภูตํ, รูปนิโรธคามินึ ปฏิปทํ ชานโต ปสฺสโต ยถาภูตํ, ‘โหติ ตถาคโต ปรํ ¶ มรณา’ติปิสฺส น โหติ…เป… ‘เนว โหติ น น โหติ ตถาคโต ปรํ มรณา’ติปิสฺส น โหติ. เวทนํ…เป… สฺํ…เป… สงฺขาเร…เป… วิฺาณํ ชานโต ปสฺสโต ยถาภูตํ, วิฺาณสมุทยํ ชานโต ปสฺสโต ยถาภูตํ, วิฺาณนิโรธํ ชานโต ปสฺสโต ยถาภูตํ, วิฺาณนิโรธคามินึ ปฏิปทํ ชานโต ปสฺสโต ยถาภูตํ, ‘โหติ ตถาคโต ปรํ มรณา’ติปิสฺส น โหติ; ‘น โหติ ตถาคโต ปรํ มรณา’ติปิสฺส น โหติ; ‘โหติ จ น จ โหติ ตถาคโต ปรํ มรณา’ติปิสฺส น โหติ; ‘เนว โหติ น น โหติ ตถาคโต ปรํ มรณา’ติปิสฺส น โหติ. อยํ โข, อาวุโส, เหตุ อยํ ปจฺจโย, เยเนตํ อพฺยากตํ ภควตา’’ติ. จตุตฺถํ.
๕. ตติยสาริปุตฺตโกฏฺิกสุตฺตํ
๔๑๔. เอกํ ¶ สมยํ อายสฺมา จ สาริปุตฺโต, อายสฺมา จ มหาโกฏฺิโก พาราณสิยํ วิหรนฺติ อิสิปตเน มิคทาเย…เป… (สาเยว ปุจฺฉา) ‘‘โก นุ โข, อาวุโส, เหตุ โก ปจฺจโย, เยเนตํ อพฺยากตํ ภควตา’’ติ? ‘‘รูเป โข, อาวุโส, อวิคตราคสฺส อวิคตจฺฉนฺทสฺส ¶ อวิคตเปมสฺส อวิคตปิปาสสฺส อวิคตปริฬาหสฺส อวิคตตณฺหสฺส ‘โหติ ตถาคโต ปรํ มรณา’ติปิสฺส โหติ…เป… ‘เนว โหติ น น โหติ ตถาคโต ปรํ มรณา’ติปิสฺส โหติ. เวทนาย…เป… สฺาย…เป… สงฺขาเรสุ…เป… วิฺาเณ อวิคตราคสฺส อวิคตจฺฉนฺทสฺส อวิคตเปมสฺส อวิคตปิปาสสฺส อวิคตปริฬาหสฺส อวิคตตณฺหสฺส ‘โหติ ตถาคโต ปรํ ¶ มรณา’ติปิสฺส โหติ…เป… ‘เนว ¶ โหติ น น โหติ ตถาคโต ปรํ มรณา’ติปิสฺส โหติ. รูเป จ โข, อาวุโส, วิคตราคสฺส…เป… เวทนาย…เป… สฺาย…เป… สงฺขาเรสุ…เป… วิฺาเณ วิคตราคสฺส วิคตจฺฉนฺทสฺส วิคตเปมสฺส วิคตปิปาสสฺส วิคตปริฬาหสฺส วิคตตณฺหสฺส ‘โหติ ตถาคโต ปรํ มรณา’ติปิสฺส น โหติ…เป… ‘เนว โหติ น น โหติ ตถาคโต ปรํ มรณา’ติปิสฺส น โหติ. อยํ โข, อาวุโส, เหตุ, อยํ ปจฺจโย, เยเนตํ อพฺยากตํ ภควตา’’ติ. ปฺจมํ.
๖. จตุตฺถสาริปุตฺตโกฏฺิกสุตฺตํ
๔๑๕. เอกํ สมยํ อายสฺมา จ สาริปุตฺโต, อายสฺมา จ มหาโกฏฺิโก พาราณสิยํ วิหรนฺติ อิสิปตเน มิคทาเย. อถ โข อายสฺมา สาริปุตฺโต สายนฺหสมยํ ปฏิสลฺลานา วุฏฺิโต เยนายสฺมา มหาโกฏฺิโก เตนุปสงฺกมิ; อุปสงฺกมิตฺวา อายสฺมตา มหาโกฏฺิเกน สทฺธึ สมฺโมทิ. สมฺโมทนียํ กถํ สารณียํ วีติสาเรตฺวา เอกมนฺตํ นิสีทิ. เอกมนฺตํ นิสินฺโน โข อายสฺมา สาริปุตฺโต อายสฺมนฺตํ มหาโกฏฺิกํ เอตทโวจ – ‘‘‘กึ นุ โข, อาวุโส โกฏฺิก, โหติ ตถาคโต ปรํ มรณา’ติ…เป… ‘กึ ปนาวุโส, เนว โหติ น น โหติ ตถาคโต ปรํ มรณา’ติ อิติ ปุฏฺโ สมาโน – ‘เอตมฺปิ โข, อาวุโส, อพฺยากตํ ภควตา – เนว โหติ น น โหติ ตถาคโต ¶ ปรํ มรณา’ติ วเทสิ’’. ‘‘โก นุ โข, อาวุโส, เหตุ, โก ปจฺจโย, เยเนตํ อพฺยากตํ ภควตา’’ติ?
‘‘รูปารามสฺส ¶ โข, อาวุโส, รูปรตสฺส รูปสมฺมุทิตสฺส รูปนิโรธํ อชานโต อปสฺสโต ยถาภูตํ, ‘โหติ ตถาคโต ¶ ปรํ มรณา’ติปิสฺส โหติ; ‘น โหติ ตถาคโต ปรํ มรณา’ติปิสฺส โหติ; ‘โหติ จ น จ โหติ ตถาคโต ปรํ มรณา’ติปิสฺส โหติ; ‘เนว โหติ น น โหติ ตถาคโต ปรํ มรณา’ติปิสฺส โหติ. เวทนารามสฺส โข, อาวุโส, เวทนารตสฺส เวทนาสมฺมุทิตสฺส, เวทนานิโรธํ อชานโต อปสฺสโต ยถาภูตํ, ‘โหติ ตถาคโต ปรํ ¶ มรณา’ติปิสฺส โหติ…เป… สฺารามสฺส โข, อาวุโส…เป… สงฺขารารามสฺส โข อาวุโส…เป… วิฺาณารามสฺส โข, อาวุโส, วิฺาณรตสฺส วิฺาณสมฺมุทิตสฺส วิฺาณนิโรธํ อชานโต อปสฺสโต ยถาภูตํ, ‘โหติ ตถาคโต ปรํ มรณา’ติปิสฺส โหติ…เป… ‘เนว โหติ น น โหติ ตถาคโต ปรํ มรณา’ติปิสฺส โหติ’’.
‘‘น รูปารามสฺส โข, อาวุโส, น รูปรตสฺส น รูปสมฺมุทิตสฺส, รูปนิโรธํ ชานโต ปสฺสโต ยถาภูตํ, ‘โหติ ตถาคโต ปรํ มรณา’ติปิสฺส น โหติ…เป… ‘เนว โหติ น น โหติ ตถาคโต ปรํ มรณา’ติปิสฺส น โหติ. น เวทนารามสฺส โข, อาวุโส…เป… น สฺารามสฺส โข, อาวุโส…เป… น สงฺขารารามสฺส โข, อาวุโส…เป… น วิฺาณารามสฺส โข, อาวุโส, น วิฺาณรตสฺส น วิฺาณสมฺมุทิตสฺส, วิฺาณนิโรธํ ชานโต ปสฺสโต ยถาภูตํ, ‘โหติ ตถาคโต ปรํ มรณา’ติปิสฺส น โหติ…เป… ¶ ‘เนว โหติ น น โหติ ตถาคโต ปรํ มรณา’ติปิสฺส น โหติ. อยํ โข, อาวุโส, เหตุ, อยํ ปจฺจโย, เยเนตํ อพฺยากตํ ภควตา’’ติ.
‘‘สิยา ปนาวุโส, อฺโปิ ปริยาโย, เยเนตํ อพฺยากตํ ภควตา’’ติ? ‘‘สิยา, อาวุโส. ภวารามสฺส โข, อาวุโส, ภวรตสฺส ภวสมฺมุทิตสฺส, ภวนิโรธํ อชานโต อปสฺสโต ยถาภูตํ, ‘โหติ ตถาคโต ปรํ มรณา’ติปิสฺส โหติ…เป… ‘เนว โหติ น น โหติ ตถาคโต ปรํ มรณา’ติปิสฺส โหติ. น ¶ ภวารามสฺส ¶ โข, อาวุโส, น ภวรตสฺส น ภวสมฺมุทิตสฺส, ภวนิโรธํ ชานโต ปสฺสโต ยถาภูตํ, ‘โหติ ตถาคโต ปรํ มรณา’ติปิสฺส น โหติ…เป… ‘เนว โหติ น น โหติ ตถาคโต ปรํ มรณา’ติปิสฺส น โหติ. อยมฺปิ โข, อาวุโส, ปริยาโย, เยเนตํ อพฺยากตํ ภควตา’’ติ.
‘‘สิยา ปนาวุโส, อฺโปิ ปริยาโย, เยเนตํ อพฺยากตํ ภควตา’’ติ? ‘‘สิยา, อาวุโส. อุปาทานารามสฺส โข, อาวุโส, อุปาทานรตสฺส อุปาทานสมฺมุทิตสฺส, อุปาทานนิโรธํ อชานโต อปสฺสโต ยถาภูตํ, ‘โหติ ตถาคโต ปรํ มรณา’ติปิสฺส โหติ…เป… ‘เนว โหติ น น โหติ ตถาคโต ปรํ มรณา’ติปิสฺส โหติ. น อุปาทานารามสฺส โข, อาวุโส, น อุปาทานรตสฺส น อุปาทานสมฺมุทิตสฺส, อุปาทานนิโรธํ ชานโต ปสฺสโต ยถาภูตํ, ‘โหติ ¶ ตถาคโต ¶ ปรํ มรณา’ติปิสฺส น โหติ…เป… ‘เนว, โหติ น น โหติ ตถาคโต ปรํ มรณา’ติปิสฺส น โหติ. อยมฺปิ โข อาวุโส, ปริยาโย, เยเนตํ อพฺยากตํ ภควตา’’ติ.
‘‘สิยา ปนาวุโส, อฺโปิ ปริยาโย, เยเนตํ อพฺยากตํ ภควตา’’ติ? ‘‘สิยา, อาวุโส. ตณฺหารามสฺส โข, อาวุโส, ตณฺหารตสฺส ตณฺหาสมฺมุทิตสฺส, ตณฺหานิโรธํ อชานโต อปสฺสโต ยถาภูตํ, ‘โหติ ตถาคโต ปรํ มรณา’ติปิสฺส โหติ…เป… ‘เนว โหติ น น โหติ ตถาคโต ปรํ มรณา’ติปิสฺส โหติ. น ตณฺหารามสฺส โข, อาวุโส, น ตณฺหารตสฺส น ตณฺหาสมฺมุทิตสฺส, ตณฺหานิโรธํ ชานโต ปสฺสโต ยถาภูตํ, ‘โหติ ตถาคโต ปรํ มรณา’ติปิสฺส น โหติ…เป. ¶ … ‘เนว โหติ น น โหติ ตถาคโต ปรํ มรณา’ติปิสฺส น โหติ. อยมฺปิ โข, อาวุโส, ปริยาโย, เยเนตํ อพฺยากตํ ภควตา’’ติ.
‘‘สิยา ปนาวุโส, อฺโปิ ปริยาโย, เยเนตํ อพฺยากตํ ภควตา’’ติ? ‘‘เอตฺถ ทานิ, อาวุโส สาริปุตฺต, อิโต อุตฺตริ กึ อิจฺฉสิ? ตณฺหาสงฺขยวิมุตฺตสฺส, อาวุโส สาริปุตฺต, ภิกฺขุโน วฏฺฏํ [วตฺตํ (สฺยา. กํ. ก.) วทฺธํ (ปี.)] นตฺถิ ปฺาปนายา’’ติ. ฉฏฺํ.
๗. โมคฺคลฺลานสุตฺตํ
๔๑๖. อถ ¶ โข วจฺฉโคตฺโต ปริพฺพาชโก เยนายสฺมา มหาโมคฺคลฺลาโน เตนุปสงฺกมิ; อุปสงฺกมิตฺวา อายสฺมตา มหาโมคฺคลฺลาเนน สทฺธึ สมฺโมทิ. สมฺโมทนียํ กถํ สารณียํ วีติสาเรตฺวา เอกมนฺตํ นิสีทิ. เอกมนฺตํ นิสินฺโน โข วจฺฉโคตฺโต ปริพฺพาชโก อายสฺมนฺตํ ¶ มหาโมคฺคลฺลานํ เอตทโวจ –
‘‘กึ นุ โข, โภ โมคฺคลฺลาน, สสฺสโต โลโก’’ติ? ‘‘อพฺยากตํ โข เอตํ, วจฺฉ, ภควตา – ‘สสฺสโต โลโก’’’ติ. ‘‘กึ ปน, โภ โมคฺคลฺลาน, อสสฺสโต โลโก’’ติ? ‘‘เอตมฺปิ โข, วจฺฉ, อพฺยากตํ ภควตา – ‘อสสฺสโต โลโก’’’ติ. ‘‘กึ นุ โข, โภ โมคฺคลฺลาน, อนฺตวา โลโก’’ติ? ‘‘อพฺยากตํ โข เอตํ, วจฺฉ, ภควตา – ‘อนฺตวา โลโก’’’ติ. ‘‘กึ ปน, โภ โมคฺคลฺลาน, อนนฺตวา โลโก’’ติ? ‘‘เอตมฺปิ โข, วจฺฉ, อพฺยากตํ ภควตา – ‘อนนฺตวา โลโก’’’ติ. ‘‘กึ ¶ นุ โข, โภ โมคฺคลฺลาน, ตํ ชีวํ ตํ ¶ สรีร’’นฺติ? ‘‘อพฺยากตํ โข เอตํ, วจฺฉ, ภควตา – ‘ตํ ชีวํ ตํ สรีร’’’นฺติ. ‘‘กึ ปน, โภ โมคฺคลฺลาน, อฺํ ชีวํ อฺํ สรีร’’นฺติ? ‘‘เอตมฺปิ โข, วจฺฉ, อพฺยากตํ ภควตา – ‘อฺํ ชีวํ อฺํ สรีร’’’นฺติ. ‘‘กึ นุ โข, โภ โมคฺคลฺลาน, โหติ ตถาคโต ปรํ มรณา’’ติ? ‘‘อพฺยากตํ โข เอตํ, วจฺฉ, ภควตา – ‘โหติ ตถาคโต ปรํ มรณา’’’ติ. ‘‘กึ ปน, โภ โมคฺคลฺลาน, น โหติ ตถาคโต ปรํ มรณา’’ติ? ‘‘เอตมฺปิ โข, วจฺฉ, อพฺยากตํ ภควตา – ‘น โหติ ตถาคโต ปรํ มรณา’’’ติ. ‘‘กึ นุ โข, โภ โมคฺคลฺลาน, โหติ จ น จ โหติ ตถาคโต ปรํ มรณา’’ติ? ‘‘อพฺยากตํ โข เอตํ, วจฺฉ, ภควตา – ‘โหติ จ น จ โหติ ตถาคโต ปรํ มรณา’’’ติ. ‘‘กึ ปน, โภ โมคฺคลฺลาน, เนว โหติ น น โหติ ตถาคโต ปรํ มรณา’’ติ? ‘‘เอตมฺปิ โข, วจฺฉ, อพฺยากตํ ภควตา – ‘เนว โหติ น น โหติ ตถาคโต ปรํ มรณา’’’ติ.
‘‘โก ¶ นุ โข, โภ โมคฺคลฺลาน, เหตุ โก ปจฺจโย, เยน อฺติตฺถิยานํ ปริพฺพาชกานํ เอวํ ปุฏฺานํ เอวํ เวยฺยากรณํ โหติ – สสฺสโต โลโกติ วา, อสสฺสโต โลโกติ วา, อนฺตวา โลโกติ วา, อนนฺตวา โลโกติ วา, ตํ ชีวํ ตํ สรีรนฺติ วา, อฺํ ชีวํ อฺํ สรีรนฺติ วา, โหติ ตถาคโต ปรํ มรณาติ วา, น โหติ ตถาคโต ปรํ ¶ มรณาติ วา, โหติ จ น จ โหติ ตถาคโต ปรํ มรณาติ วา, เนว โหติ น น โหติ ตถาคโต ปรํ มรณาติ วา? โก ¶ ปน, โภ โมคฺคลฺลาน, เหตุ โก ปจฺจโย, เยน สมณสฺส โคตมสฺส เอวํ ปุฏฺสฺส น เอวํ เวยฺยากรณํ โหติ – สสฺสโต โลโกติปิ, อสสฺสโต โลโกติปิ, อนฺตวา โลโกติปิ, อนนฺตวา โลโกติปิ, ตํ ชีวํ ตํ สรีรนฺติปิ, อฺํ ชีวํ อฺํ สรีรนฺติปิ, โหติ ตถาคโต ปรํ มรณาติปิ, น โหติ ตถาคโต ปรํ มรณาติปิ, โหติ จ น จ โหติ ตถาคโต ปรํ มรณาติปิ, เนว โหติ น น โหติ ตถาคโต ปรํ มรณาติปี’’ติ?
‘‘อฺติตฺถิยา โข, วจฺฉ, ปริพฺพาชกา จกฺขุํ ‘เอตํ มม, เอโสหมสฺมิ, เอโส เม อตฺตา’ติ สมนุปสฺสนฺติ…เป… ชิวฺหํ ‘เอตํ มม, เอโสหมสฺมิ, เอโส เม อตฺตา’ติ สมนุปสฺสนฺติ…เป… มนํ ‘เอตํ มม, เอโสหมสฺมิ, เอโส เม อตฺตา’ติ สมนุปสฺสนฺติ. ตสฺมา อฺติตฺถิยานํ ปริพฺพาชกานํ เอวํ ปุฏฺานํ เอวํ เวยฺยากรณํ โหติ – สสฺสโต โลโกติ วา…เป… เนว โหติ น น โหติ ตถาคโต ปรํ มรณาติ วา. ตถาคโต จ โข, วจฺฉ, อรหํ ¶ สมฺมาสมฺพุทฺโธ จกฺขุํ ¶ ‘เนตํ มม, เนโสหมสฺมิ, น เมโส อตฺตา’ติ สมนุปสฺสติ…เป… ชิวฺหํ ‘เนตํ มม, เนโสหมสฺมิ, น เมโส อตฺตา’ติ สมนุปสฺสติ…เป… มนํ ‘เนตํ มม, เนโสหมสฺมิ, น เมโส อตฺตา’ติ สมนุปสฺสติ. ตสฺมา ตถาคตสฺส เอวํ ปุฏฺสฺส น เอวํ เวยฺยากรณํ โหติ – สสฺสโต โลโกติปิ…เป… เนว โหติ น น โหติ ตถาคโต ปรํ มรณาติปี’’ติ.
อถ โข วจฺฉโคตฺโต ปริพฺพาชโก อุฏฺายาสนา เยน ภควา เตนุปสงฺกมิ; อุปสงฺกมิตฺวา ภควตา สทฺธึ สมฺโมทิ. สมฺโมทนียํ กถํ สารณียํ วีติสาเรตฺวา เอกมนฺตํ นิสีทิ. เอกมนฺตํ นิสินฺโน โข วจฺฉโคตฺโต ปริพฺพาชโก ภควนฺตํ เอตทโวจ – ‘‘กึ นุ โข, โภ โคตม, สสฺสโต โลโก’’ติ? อพฺยากตํ โข เอตํ, วจฺฉ, มยา – ‘สสฺสโต โลโก’ติ…เป…. ‘‘กึ ปน, โภ โคตม, เนว โหติ น น โหติ ตถาคโต ปรํ มรณา’’ติ? ‘‘เอตมฺปิ โข, วจฺฉ, อพฺยากตํ มยา – ‘เนว โหติ น น โหติ ตถาคโต ปรํ มรณา’’’ติ.
‘‘โก ¶ ¶ นุ โข, โภ โคตม, เหตุ โก ปจฺจโย, เยน อฺติตฺถิยานํ ปริพฺพาชกานํ เอวํ ปุฏฺานํ เอวํ เวยฺยากรณํ โหติ – ‘สสฺสโต โลโก’ติ วา…เป… ‘เนว โหติ น น โหติ ตถาคโต ปรํ มรณา’ติ วา? โก ปน, โภ โคตม, เหตุ โก ปจฺจโย, เยน โภโต โคตมสฺส เอวํ ปุฏฺสฺส น เอวํ เวยฺยากรณํ โหติ – ‘สสฺสโต โลโก’ติปิ…เป… ‘เนว โหติ น น โหติ ตถาคโต ปรํ มรณา’ติปี’’ติ?
‘‘อฺติตฺถิยา โข, วจฺฉ, ปริพฺพาชกา จกฺขุํ ‘เอตํ มม, เอโสหมสฺมิ ¶ , เอโส เม อตฺตา’ติ สมนุปสฺสนฺติ…เป… ชิวฺหํ ‘เอตํ มม, เอโสหมสฺมิ, เอโส เม อตฺตา’ติ สมนุปสฺสนฺติ…เป… มนํ ‘เอตํ มม, เอโสหมสฺมิ, เอโส เม อตฺตา’ติ สมนุปสฺสนฺติ. ตสฺมา อฺติตฺถิยานํ ปริพฺพาชกานํ เอวํ ปุฏฺานํ เอวํ เวยฺยากรณํ โหติ – ‘สสฺสโต โลโก’ติ วา…เป… ‘เนว โหติ น น โหติ ตถาคโต ปรํ มรณา’ติ วา. ตถาคโต จ โข, วจฺฉ, อรหํ สมฺมาสมฺพุทฺโธ จกฺขุํ ‘เนตํ มม, เนโสหมสฺมิ, น เมโส อตฺตา’ติ สมนุปสฺสติ…เป… ชิวฺหํ ‘เนตํ มม, เนโสหมสฺมิ, น เมโส อตฺตา’ติ สมนุปสฺสติ…เป… มนํ ‘เนตํ มม, เนโสหมสฺมิ, น เมโส อตฺตา’ติ สมนุปสฺสติ. ตสฺมา ¶ ตถาคตสฺส เอวํ ปุฏฺสฺส น เอวํ เวยฺยากรณํ โหติ – ‘สสฺสโต โลโก’ติปิ, ‘อสสฺสโต โลโก’ติปิ, ‘อนฺตวา โลโก’ติปิ, ‘อนนฺตวา โลโก’ติปิ, ‘ตํ ชีวํ ตํ สรีร’นฺติปิ, ‘อฺํ ชีวํ อฺํ สรีร’นฺติปิ, ‘โหติ ตถาคโต ปรํ มรณา’ติปิ, ‘น โหติ ตถาคโต ปรํ มรณา’ติปิ, ‘โหติ จ น จ โหติ ตถาคโต ปรํ มรณา’ติปิ, ‘เนว โหติ น น โหติ ตถาคโต ปรํ มรณา’ติปี’’ติ.
‘‘อจฺฉริยํ, โภ โคตม, อพฺภุตํ, โภ โคตม! ยตฺร หิ นาม สตฺถุ จ [สตฺถุสฺส จ (สี. ปี.), สตฺถุ เจว (เขมาสุตฺเต)] สาวกสฺส จ อตฺเถน อตฺโถ พฺยฺชเนน พฺยฺชนํ สํสนฺทิสฺสติ สเมสฺสติ น วิโรธยิสฺสติ, ยทิทํ อคฺคปทสฺมึ. อิทานาหํ, โภ โคตม, สมณํ มหาโมคฺคลฺลานํ อุปสงฺกมิตฺวา ¶ เอตมตฺถํ อปุจฺฉึ. สมโณปิ เม โมคฺคลฺลาโน เอเตหิ ปเทหิ เอเตหิ พฺยฺชเนหิ ¶ ตมตฺถํ พฺยากาสิ, เสยฺยถาปิ ภวํ โคตโม. อจฺฉริยํ, โภ โคตม, อพฺภุตํ, โภ โคตม ¶ ! ยตฺร หิ นาม สตฺถุ จ สาวกสฺส จ อตฺเถน อตฺโถ พฺยฺชเนน พฺยฺชนํ สํสนฺทิสฺสติ สเมสฺสติ น วิโรธยิสฺสติ, ยทิทํ อคฺคปทสฺมิ’’นฺติ. สตฺตมํ.
๘. วจฺฉโคตฺตสุตฺตํ
๔๑๗. อถ โข วจฺฉโคตฺโต ปริพฺพาชโก เยน ภควา เตนุปสงฺกมิ; อุปสงฺกมิตฺวา ภควตา สทฺธึ สมฺโมทิ. สมฺโมทนียํ กถํ สารณียํ วีติสาเรตฺวา เอกมนฺตํ นิสีทิ. เอกมนฺตํ นิสินฺโน โข วจฺฉโคตฺโต ปริพฺพาชโก ภควนฺตํ เอตทโวจ – ‘‘กึ นุ โข, โภ โคตม, สสฺสโต โลโก’’ติ? อพฺยากตํ โข เอตํ, วจฺฉ, มยา – ‘สสฺสโต โลโก’ติ…เป…. ‘‘กึ ปน, โภ โคตม, ‘เนว โหติ น น โหติ ตถาคโต ปรํ มรณา’’’ติ? ‘‘เอตมฺปิ โข, วจฺฉ, อพฺยากตํ มยา – ‘เนว โหติ น น โหติ ตถาคโต ปรํ มรณา’’’ติ.
‘‘โก นุ โข, โภ โคตม, เหตุ, โก ปจฺจโย, เยน อฺติตฺถิยานํ ปริพฺพาชกานํ เอวํ ปุฏฺานํ เอวํ เวยฺยากรณํ โหติ – ‘สสฺสโต โลโก’ติ วา…เป… ‘เนว โหติ น น โหติ ตถาคโต ปรํ มรณา’ติ วา? โก ปน, โภ โคตม, เหตุ, โก ปจฺจโย, เยน โภโต โคตมสฺส ¶ เอวํ ปุฏฺสฺส น เอวํ เวยฺยากรณํ โหติ – ‘สสฺสโต โลโก’ติปิ…เป… ‘เนว โหติ น น โหติ ตถาคโต ปรํ มรณา’ติปี’’ติ?
‘‘อฺติตฺถิยา โข, วจฺฉ, ปริพฺพาชกา รูปํ อตฺตโต สมนุปสฺสนฺติ, รูปวนฺตํ วา อตฺตานํ, อตฺตนิ วา รูปํ, รูปสฺมึ วา อตฺตานํ ¶ . เวทนํ อตฺตโต สมนุปสฺสนฺติ…เป… สฺํ…เป… สงฺขาเร…เป… วิฺาณํ อตฺตโต สมนุปสฺสนฺติ, วิฺาณวนฺตํ วา อตฺตานํ, อตฺตนิ วา วิฺาณํ, วิฺาณสฺมึ วา อตฺตานํ. ตสฺมา อฺติตฺถิยานํ ปริพฺพาชกานํ ¶ เอวํ ปุฏฺานํ เอวํ เวยฺยากรณํ โหติ – ‘สสฺสโต โลโก’ติ วา…เป… ‘เนว โหติ น น โหติ ตถาคโต ปรํ มรณา’ติ วา. ตถาคโต จ โข, วจฺฉ, อรหํ สมฺมาสมฺพุทฺโธ น รูปํ อตฺตโต สมนุปสฺสติ, น รูปวนฺตํ วา อตฺตานํ, น อตฺตนิ วา รูปํ, น รูปสฺมึ วา อตฺตานํ. น เวทนํ อตฺตโต สมนุปสฺสติ…เป… น สฺํ…เป… น สงฺขาเร…เป… น วิฺาณํ อตฺตโต สมนุปสฺสติ, น ¶ วิฺาณวนฺตํ วา อตฺตานํ, น อตฺตนิ วา วิฺาณํ, น วิฺาณสฺมึ วา อตฺตานํ. ตสฺมา ตถาคตสฺส เอวํ ปุฏฺสฺส น เอวํ เวยฺยากรณํ โหติ – ‘สสฺสโต โลโก’ติปิ…เป… ‘เนว โหติ น น โหติ ตถาคโต ปรํ มรณา’ติปี’’ติ.
อถ โข วจฺฉโคตฺโต ปริพฺพาชโก อุฏฺายาสนา เยนายสฺมา มหาโมคฺคลฺลาโน เตนุปสงฺกมิ; อุปสงฺกมิตฺวา อายสฺมตา มหาโมคฺคลฺลาเนน สทฺธึ สมฺโมทิ. สมฺโมทนียํ กถํ สารณียํ วีติสาเรตฺวา เอกมนฺตํ นิสีทิ. เอกมนฺตํ นิสินฺโน โข วจฺฉโคตฺโต ปริพฺพาชโก อายสฺมนฺตํ มหาโมคฺคลฺลานํ เอตทโวจ – ‘‘กึ นุ โข, โภ โมคฺคลฺลาน, สสฺสโต โลโก’’ติ? อพฺยากตํ โข เอตํ, วจฺฉ, ภควตา – ‘สสฺสโต โลโก’ติ…เป…. ‘‘กึ ปน, โภ โมคฺคลฺลาน, ‘เนว ¶ โหติ น น โหติ ตถาคโต ปรํ มรณา’’’ติ? ‘‘เอตมฺปิ โข, วจฺฉ, อพฺยากตํ ภควตา – ‘เนว โหติ น น โหติ ตถาคโต ปรํ มรณา’’’ติ.
‘‘โก นุ โข, โภ โมคฺคลฺลาน, เหตุ, โก ปจฺจโย, เยน อฺติตฺถิยานํ ปริพฺพาชกานํ เอวํ ปุฏฺานํ เอวํ เวยฺยากรณํ โหติ – ‘สสฺสโต โลโก’ติ วา…เป… ‘เนว โหติ น น โหติ ตถาคโต ปรํ มรณา’ติ วา? โก ปน, โภ โมคฺคลฺลาน, เหตุ, โก ปจฺจโย เยน สมณสฺส โคตมสฺส เอวํ ปุฏฺสฺส น เอวํ เวยฺยากรณํ โหติ – ‘สสฺสโต โลโก’ติปิ…เป… ‘เนว โหติ น น โหติ ตถาคโต ปรํ มรณา’ติปี’’ติ?
‘‘อฺติตฺถิยา ¶ ¶ โข, วจฺฉ, ปริพฺพาชกา รูปํ อตฺตโต สมนุปสฺสนฺติ, รูปวนฺตํ วา อตฺตานํ, อตฺตนิ วา รูปํ, รูปสฺมึ วา อตฺตานํ. เวทนํ อตฺตโต สมนุปสฺสนฺติ…เป… สฺํ…เป… สงฺขาเร…เป… วิฺาณํ อตฺตโต สมนุปสฺสนฺติ, วิฺาณวนฺตํ วา อตฺตานํ, อตฺตนิ วา วิฺาณํ, วิฺาณสฺมึ วา อตฺตานํ. ตสฺมา อฺติตฺถิยานํ ปริพฺพาชกานํ เอวํ ปุฏฺานํ เอวํ เวยฺยากรณํ โหติ – ‘สสฺสโต โลโก’ติ วา…เป… ‘เนว โหติ น น โหติ ตถาคโต ปรํ มรณา’ติ วา. ตถาคโต จ โข, วจฺฉ, อรหํ สมฺมาสมฺพุทฺโธ น รูปํ อตฺตโต สมนุปสฺสติ, น รูปวนฺตํ วา อตฺตานํ, น อตฺตนิ วา รูปํ, น รูปสฺมึ วา อตฺตานํ. น เวทนํ อตฺตโต สมนุปสฺสติ…เป… น ¶ สฺํ…เป… น สงฺขาเร…เป… น วิฺาณํ อตฺตโต สมนุปสฺสติ, น วิฺาณวนฺตํ ¶ วา อตฺตานํ, น อตฺตนิ วา วิฺาณํ, น วิฺาณสฺมึ วา อตฺตานํ. ตสฺมา ตถาคตสฺส เอวํ ปุฏฺสฺส น เอวํ เวยฺยากรณํ โหติ – ‘สสฺสโต โลโก’ติปิ, ‘อสสฺสโต โลโก’ติปิ, ‘อนฺตวา โลโก’ติปิ, ‘อนนฺตวา โลโก’ติปิ, ‘ตํ ชีวํ ตํ สรีร’นฺติปิ, ‘อฺํ ชีวํ อฺํ สรีร’นฺติปิ, ‘โหติ ตถาคโต ปรํ มรณา’ติปิ, ‘น โหติ ตถาคโต ปรํ มรณา’ติปิ, ‘โหติ จ น จ โหติ ตถาคโต ปรํ มรณา’ติปิ, ‘เนว โหติ น น โหติ ตถาคโต ปรํ มรณา’ติปี’’ติ.
‘‘อจฺฉริยํ, โภ โมคฺคลฺลาน, อพฺภุตํ, โภ โมคฺคลฺลาน! ยตฺร หิ นาม สตฺถุ จ สาวกสฺส จ อตฺเถน อตฺโถ พฺยฺชเนน พฺยฺชนํ สํสนฺทิสฺสติ, สเมสฺสติ, น วิโรธยิสฺสติ, ยทิทํ อคฺคปทสฺมึ. อิทานาหํ, โภ โมคฺคลฺลาน, สมณํ โคตมํ อุปสงฺกมิตฺวา เอตมตฺถํ อปุจฺฉึ. สมโณปิ เม โคตโม เอเตหิ ปเทหิ เอเตหิ พฺยฺชเนหิ เอตมตฺถํ พฺยากาสิ, เสยฺยถาปิ ภวํ โมคฺคลฺลาโน. อจฺฉริยํ, โภ โมคฺคลฺลาน, อพฺภุตํ, โภ โมคฺคลฺลาน! ยตฺร หิ นาม สตฺถุ จ สาวกสฺส จ อตฺเถน อตฺโถ พฺยฺชเนน พฺยฺชนํ สํสนฺทิสฺสติ สเมสฺสติ น วิโรธยิสฺสติ, ยทิทํ อคฺคปทสฺมิ’’นฺติ. อฏฺมํ.
๙. กุตูหลสาลาสุตฺตํ
๔๑๘. อถ ¶ โข วจฺฉโคตฺโต ปริพฺพาชโก เยน ภควา เตนุปสงฺกมิ; อุปสงฺกมิตฺวา ภควตา สทฺธึ สมฺโมทิ. สมฺโมทนียํ กถํ สารณียํ วีติสาเรตฺวา เอกมนฺตํ นิสีทิ. เอกมนฺตํ นิสินฺโน โข วจฺฉโคตฺโต ปริพฺพาชโก ภควนฺตํ เอตทโวจ –
‘‘ปุริมานิ ¶ , โภ โคตม ¶ , ทิวสานิ ปุริมตรานิ สมฺพหุลานํ นานาติตฺถิยานํ สมณพฺราหฺมณานํ ปริพฺพาชกานํ กุตูหลสาลายํ สนฺนิสินฺนานํ สนฺนิปติตานํ อยมนฺตรากถา อุทปาทิ – ‘อยํ โข ปูรโณ กสฺสโป สงฺฆี เจว คณี จ คณาจริโย จ าโต ยสสฺสี ติตฺถกโร สาธุสมฺมโต พหุชนสฺส. โสปิ สาวกํ อพฺภตีตํ กาลงฺกตํ อุปปตฺตีสุ พฺยากโรติ – ‘อสุ อมุตฺร อุปปนฺโน, อสุ อมุตฺร อุปปนฺโน’ติ. โยปิสฺส ¶ สาวโก อุตฺตมปุริโส ปรมปุริโส ปรมปตฺติปตฺโต ตมฺปิ สาวกํ อพฺภตีตํ กาลงฺกตํ อุปปตฺตีสุ พฺยากโรติ – ‘อสุ อมุตฺร อุปปนฺโน, อสุ อมุตฺร อุปปนฺโน’’’ติ.
‘‘อยมฺปิ โข มกฺขลิ โคสาโล…เป… อยมฺปิ โข นิคณฺโ นาฏปุตฺโต…เป… อยมฺปิ โข สฺจโย [สฺชโย (สี. สฺยา. กํ. ปี.)] เพลฏฺปุตฺโต…เป… อยมฺปิ โข ปกุโธ [ปกุทฺโธ (ปี.)] กจฺจาโน…เป… อยมฺปิ โข อชิโต เกสกมฺพโล สงฺฆี เจว คณี จ คณาจริโย จ าโต ยสสฺสี ติตฺถกโร สาธุสมฺมโต พหุชนสฺส. โสปิ สาวกํ อพฺภตีตํ กาลงฺกตํ อุปปตฺตีสุ พฺยากโรติ – ‘อสุ อมุตฺร อุปปนฺโน, อสุ อมุตฺร อุปปนฺโน’ติ. โยปิสฺส สาวโก อุตฺตมปุริโส ปรมปุริโส ปรมปตฺติปตฺโต ตมฺปิ สาวกํ อพฺภตีตํ กาลงฺกตํ ¶ อุปปตฺตีสุ พฺยากโรติ – ‘อสุ อมุตฺร อุปปนฺโน, อสุ อมุตฺร อุปปนฺโน’’’ติ.
‘‘อยมฺปิ โข สมโณ โคตโม สงฺฆี เจว คณี จ คณาจริโย จ าโต ยสสฺสี ติตฺถกโร สาธุสมฺมโต พหุชนสฺส. โสปิ สาวกํ อพฺภตีตํ กาลงฺกตํ อุปปตฺตีสุ พฺยากโรติ – ‘อสุ อมุตฺร อุปปนฺโน, อสุ อมุตฺร ¶ อุปปนฺโน’ติ. โยปิสฺส [โย จ ขฺวสฺส (ปี.)] สาวโก อุตฺตมปุริโส ปรมปุริโส ปรมปตฺติปตฺโต ตฺจ สาวกํ อพฺภตีตํ กาลงฺกตํ อุปปตฺตีสุ น พฺยากโรติ – ‘อสุ อมุตฺร อุปปนฺโน, อสุ อมุตฺร อุปปนฺโน’ติ. อปิ จ โข นํ เอวํ พฺยากโรติ – ‘อจฺเฉจฺฉิ ตณฺหํ, วิวตฺตยิ สํโยชนํ, สมฺมา มานาภิสมยา อนฺตมกาสิ ทุกฺขสฺสา’ติ. ตสฺส มยฺหํ, โภ โคตม, อหุ เทว กงฺขา, อหุ วิจิกิจฺฉา – ‘กถํ นาม [กถฺหิ นาม (สฺยา. กํ. ปี. ก.) กถํ กถํ นาม (ฉกฺกงฺคุตฺตเร ปฺจมวคฺเค ทุติยสุตฺเต)] สมณสฺส โคตมสฺส ธมฺโม อภิฺเยฺโย’’’ติ [ธมฺมาภิฺเยฺยาติ (ปี. ก.) ธมฺโม… อฺเยฺโย (ฉกฺกงฺคุตฺตเร)]?
‘‘อลฺหิ เต, วจฺฉ, กงฺขิตุํ, อลํ วิจิกิจฺฉิตุํ. กงฺขนีเย จ ปน เต าเน วิจิกิจฺฉา อุปฺปนฺนา. สอุปาทานสฺส ขฺวาหํ, วจฺฉ, อุปปตฺตึ ปฺาเปมิ โน อนุปาทานสฺส. เสยฺยถาปิ ¶ , วจฺฉ, อคฺคิ สอุปาทาโน ชลติ, โน อนุปาทาโน; เอวเมว ขฺวาหํ, วจฺฉ, สอุปาทานสฺส อุปปตฺตึ ปฺาเปมิ, โน อนุปาทานสฺสา’’ติ.
‘‘ยสฺมึ ¶ , โภ โคตม, สมเย อจฺจิ วาเตน ขิตฺตา ทูรมฺปิ คจฺฉติ, อิมสฺส ปน ภวํ โคตโม กึ อุปาทานสฺมึ ปฺาเปตี’’ติ? ‘‘ยสฺมึ โข, วจฺฉ, สมเย อจฺจิ วาเตน ขิตฺตา ทูรมฺปิ คจฺฉติ, ตมหํ วาตูปาทานํ ปฺาเปมิ. วาโต หิสฺส, วจฺฉ, ตสฺมึ สมเย อุปาทานํ โหตี’’ติ. ‘‘ยสฺมิฺจ ¶ ปน, โภ โคตม, สมเย อิมฺจ กายํ นิกฺขิปติ, สตฺโต จ อฺตรํ กายํ อนุปปนฺโน โหติ, อิมสฺส ปน ภวํ โคตโม กึ อุปาทานสฺมึ ปฺาเปตี’’ติ? ‘‘ยสฺมึ โข, วจฺฉ, สมเย อิมฺจ กายํ นิกฺขิปติ, สตฺโต จ อฺตรํ กายํ อนุปปนฺโน โหติ, ตมหํ ตณฺหูปาทานํ วทามิ. ตณฺหา หิสฺส, วจฺฉ, ตสฺมึ สมเย อุปาทานํ โหตี’’ติ [โหตีติ…เป… (ก.)]. นวมํ.
๑๐. อานนฺทสุตฺตํ
๔๑๙. อถ ¶ โข วจฺฉโคตฺโต ปริพฺพาชโก เยน ภควา เตนุปสงฺกมิ; อุปสงฺกมิตฺวา ภควตา สทฺธึ สมฺโมทิ. สมฺโมทนียํ กถํ สารณียํ วีติสาเรตฺวา เอกมนฺตํ นิสีทิ. เอกมนฺตํ นิสินฺโน โข วจฺฉโคตฺโต ปริพฺพาชโก ภควนฺตํ เอตทโวจ – ‘‘กึ นุ โข, โภ โคตม, อตฺถตฺตา’’ติ? เอวํ วุตฺเต, ภควา ตุณฺหี อโหสิ. ‘‘กึ ปน, โภ โคตม, นตฺถตฺตา’’ติ? ทุติยมฺปิ โข ภควา ตุณฺหี อโหสิ. อถ โข วจฺฉโคตฺโต ปริพฺพาชโก อุฏฺายาสนา ปกฺกามิ.
อถ โข อายสฺมา อานนฺโท อจิรปกฺกนฺเต วจฺฉโคตฺเต ปริพฺพาชเก ภควนฺตํ เอตทโวจ – ‘‘กึ นุ โข, ภนฺเต, ภควา วจฺฉโคตฺตสฺส ปริพฺพาชกสฺส ปฺหํ ปุฏฺโ น พฺยากาสี’’ติ? ‘‘อหฺจานนฺท, วจฺฉโคตฺตสฺส ปริพฺพาชกสฺส ‘อตฺถตฺตา’ติ ปุฏฺโ สมาโน ‘อตฺถตฺตา’ติ พฺยากเรยฺยํ, เย เต, อานนฺท, สมณพฺราหฺมณา สสฺสตวาทา เตสเมตํ สทฺธึ [เตสเมตํ ลทฺธิ (สี.)] อภวิสฺส. อหฺจานนฺท, วจฺฉโคตฺตสฺส ปริพฺพาชกสฺส ‘นตฺถตฺตา’ติ ปุฏฺโ สมาโน ‘นตฺถตฺตา’ติ พฺยากเรยฺยํ, เย เต, อานนฺท, สมณพฺราหฺมณา ¶ อุจฺเฉทวาทา เตสเมตํ สทฺธึ อภวิสฺส. อหฺจานนฺท, วจฺฉโคตฺตสฺส ปริพฺพาชกสฺส ‘อตฺถตฺตา’ติ ปุฏฺโ สมาโน ‘อตฺถตฺตา’ติ พฺยากเรยฺยํ, อปิ ¶ นุ เม ตํ, อานนฺท, อนุโลมํ อภวิสฺส าณสฺส อุปฺปาทาย – ‘สพฺเพ ธมฺมา อนตฺตา’’’ติ? ‘‘โน เหตํ, ภนฺเต’’. ‘‘อหฺจานนฺท, วจฺฉโคตฺตสฺส ปริพฺพาชกสฺส ¶ ‘นตฺถตฺตา’ติ ปุฏฺโ สมาโน ‘นตฺถตฺตา’ติ พฺยากเรยฺยํ ¶ , สมฺมูฬฺหสฺส, อานนฺท, วจฺฉโคตฺตสฺส ปริพฺพาชกสฺส ภิยฺโย สมฺโมหาย อภวิสฺส – ‘อหุวา เม นูน ปุพฺเพ อตฺตา, โส เอตรหิ นตฺถี’’’ติ. ทสมํ.
๑๑. สภิยกจฺจานสุตฺตํ
๔๒๐. เอกํ สมยํ อายสฺมา สภิโย กจฺจาโน าติเก วิหรติ คิฺชกาวสเถ. อถ โข วจฺฉโคตฺโต ปริพฺพาชโก เยนายสฺมา สภิโย กจฺจาโน เตนุปสงฺกมิ; อุปสงฺกมิตฺวา อายสฺมตา สภิเยน กจฺจาเนน สทฺธึ สมฺโมทิ. สมฺโมทนียํ กถํ สารณียํ วีติสาเรตฺวา เอกมนฺตํ นิสีทิ. เอกมนฺตํ นิสินฺโน โข วจฺฉโคตฺโต ปริพฺพาชโก อายสฺมนฺตํ สภิยํ กจฺจานํ เอตทโวจ – ‘‘กึ นุ โข โภ, กจฺจาน, โหติ ตถาคโต ปรํ มรณา’’ติ? ‘‘อพฺยากตํ โข เอตํ, วจฺฉ, ภควตา – ‘โหติ ตถาคโต ปรํ มรณา’’’ติ. ‘‘กึ ปน, โภ กจฺจาน, น โหติ ตถาคโต ปรํ มรณา’’ติ? ‘‘เอตมฺปิ โข, วจฺฉ, อพฺยากตํ ภควตา – ‘น โหติ ตถาคโต ปรํ มรณา’’’ติ.
‘‘กึ นุ โข, โภ กจฺจาน, โหติ จ น จ โหติ ตถาคโต ปรํ มรณา’’ติ? ‘‘อพฺยากตํ โข เอตํ, วจฺฉ, ภควตา – ‘โหติ จ น จ โหติ ตถาคโต ปรํ มรณา’’’ติ. ‘‘กึ ¶ ปน, โภ กจฺจาน, เนว โหติ น น โหติ ตถาคโต ปรํ มรณา’’ติ? ‘‘เอตมฺปิ โข, วจฺฉ, อพฺยากตํ ภควตา – ‘เนว โหติ น น โหติ ตถาคโต ปรํ มรณา’’’ติ.
‘‘‘กึ นุ โข, โภ กจฺจาน, โหติ ตถาคโต ปรํ มรณา’ติ, อิติ ปุฏฺโ สมาโน – ‘อพฺยากตํ โข เอตํ, วจฺฉ, ภควตา – โหติ ตถาคโต ปรํ มรณา’ติ วเทสิ ¶ . ‘กึ ปน, โภ กจฺจาน, น โหติ ตถาคโต ปรํ มรณา’ติ, อิติ ปุฏฺโ สมาโน – ‘อพฺยากตํ โข เอตํ, วจฺฉ, ภควตา – น โหติ ตถาคโต ปรํ มรณา’ติ วเทสิ. ‘กึ นุ โข, โภ กจฺจาน, โหติ จ น จ โหติ ตถาคโต ปรํ มรณา’ติ, อิติ ปุฏฺโ สมาโน – ‘อพฺยากตํ โข เอตํ, วจฺฉ ¶ , ภควตา – โหติ จ น จ โหติ ตถาคโต ปรํ มรณา’ติ วเทสิ. ‘กึ ปน, โภ กจฺจาน, เนว โหติ น น โหติ ตถาคโต ปรํ มรณา’ติ, อิติ ปุฏฺโ สมาโน – ‘เอตมฺปิ โข, วจฺฉ, อพฺยากตํ ภควตา – เนว โหติ น ¶ น โหติ ตถาคโต ปรํ มรณา’ติ วเทสิ. โก นุ โข, โภ กจฺจาน, เหตุ, โก ปจฺจโย, เยเนตํ อพฺยากตํ สมเณน โคตเมนา’’ติ? ‘‘โย จ, วจฺฉ, เหตุ, โย จ ปจฺจโย ปฺาปนาย รูปีติ วา อรูปีติ วา สฺีติ วา อสฺีติ วา เนวสฺีนาสฺีติ วา, โส จ เหตุ, โส จ ปจฺจโย สพฺเพน สพฺพํ สพฺพถา สพฺพํ อปริเสสํ นิรุชฺเฌยฺย. เกน นํ ปฺาปยมาโน ปฺาเปยฺย รูปีติ วา อรูปีติ วา สฺีติ วา อสฺีติ วา เนวสฺีนาสฺีติ วา’’ติ. ‘‘กีวจิรํ ปพฺพชิโตสิ, โภ กจฺจานา’’ติ? ‘‘นจิรํ, อาวุโส, ตีณิ วสฺสานี’’ติ. ‘‘ยสฺสป’สฺส, อาวุโส, เอตเมตฺตเกน เอตฺตกเมว ตํป’สฺส พหุ, โก ปน วาโท เอวํ [โก ปน วาโท เอว (สี. ปี.)] อภิกฺกนฺเต’’ติ! เอกาทสมํ.
อพฺยากตสํยุตฺตํ ¶ สมตฺตํ.
ตสฺสุทฺทานํ –
เขมาเถรี ¶ อนุราโธ, สาริปุตฺโตติ โกฏฺิโก;
โมคฺคลฺลาโน จ วจฺโฉ จ, กุตูหลสาลานนฺโท;
สภิโย เอกาทสมนฺติ;
สฬายตนวคฺโค จตุตฺโถ.
ตสฺสุทฺทานํ –
สฬายตนเวทนา, มาตุคาโม ชมฺพุขาทโก;
สามณฺฑโก โมคฺคลฺลาโน, จิตฺโต คามณิ สงฺขตํ;
อพฺยากตนฺติ ทสธาติ.
สฬายตนวคฺคสํยุตฺตปาฬิ นิฏฺิตา.