📜
๒. เวทนาสํยุตฺตํ
๑. สคาถาวคฺโค
๑. สมาธิสุตฺตวณฺณนา
๒๔๙. เวทนา ¶ ¶ จ ปชานาตีติ สจฺจาภิสมฺโพธวเสน วุจฺจมานเวทนานํ ปชานนํ สาติสยสมาธานปุพฺพกนฺติ ภควตา ‘‘สมาหิโต’’ติ วุตฺตนฺติ อาห ‘‘อุปจาเรน วา อปฺปนาย วา สมาหิโต’’ติ. เวทนาติ ติสฺโสปิ เวทนา. ทุกฺขสจฺจวเสนาติ ทุกฺขสจฺจภาเวน, ปริชานนวเสนาติ อตฺโถ. สมฺภวนฺติ สมุทยํ ตณฺหาวิชฺชากมฺมผสฺสาทิปฺปเภทํ อุปฺปตฺติการณํ. เตนาห ‘‘สมุทยสจฺจวเสน ปชานาตี’’ติ. ยตฺถาติ ยํนิมิตฺตํ, ยํ อาคมฺม กามตณฺหาวิชฺชาทินิโรธา เวทนานิโรโธ, เตสํ อยํ นิโรโธ. นิพฺพานํ อารพฺภ อริยมคฺคปฺปวตฺติยา หิ นิพฺพานํ เวทนานิโรโธติ วุตฺโต. ขยํ คเมตีติ ขยคามี, ตํ ขยคามินํ. ฉาตํ วุจฺจติ ตณฺหา กามานํ ปาตุกามตาวเสน ปวตฺตนโต, อจฺจนฺตเมว สมุจฺฉินฺนตฺตา นตฺถิ เอตสฺมึ ฉาตนฺติ นิจฺฉาโต. เตนาห ‘‘นิตฺตณฺโห’’ติ. สมฺมสนจารเวทนาติ สมฺมสนูปจารเวทนา. ทฺวีหิ ปเทหีติ ‘‘สมาหิโต สมฺปชาโน’’ติ อิเมหิ ทฺวีหิ. ‘‘สโต’’ติ ปน อิทํ สมฺปชานปทสฺเสว อุปพฺรูหนนฺติ อธิปฺปาโย. เสเสหิ จตูหิ จตุสจฺจํ กถิตํ, อิตเรหิ ปน ทฺวีหิ จตุสจฺจพุชฺฌนเมว กถิตํ. สพฺพสงฺคาหิโกติ สพฺพสภาวธมฺมานํ สงฺคณฺหนโก. เตนาห ‘‘จตุภูมกธมฺมปริจฺเฉโท วุตฺโต’’ติ.
สมาธิสุตฺตวณฺณนา นิฏฺิตา.
๒. สุขสุตฺตวณฺณนา
๒๕๐. ทุกฺขํ น โหตีติ อทุกฺขํ, สุขํ น โหตีติ อสุขํ, ม-กาโร ปทสนฺธิกโร. อทุกฺขมสุขนฺติ เวทยิตสทฺทาเปกฺขาย นปุํสกนิทฺเทโส. สปรสนฺตานคเต สนฺธาย อชฺฌตฺตพหิทฺธาคหณนฺติ อาห ‘‘อตฺตโน จ ปรสฺส จา’’ติ. เตน สพฺพมฺปิ เวทยิตํ คหิตนฺติ ทฏฺพฺพํ ¶ . นสฺสนสภาวนฺติ อิตฺตรขณตาย ¶ ภงฺคโต อุทฺธํ อปสฺสิตพฺพสภาวํ. ปโลโก เภโท เอตสฺส อตฺถีติ ปโลกินํ. เตนาห ‘‘ภิชฺชนสภาว’’นฺติ. าเณน ผุสิตฺวา ผุสิตฺวาติ ปุพฺพภาเค วิปสฺสนาาเณน อนิจฺจา ปภงฺคุโนติ อารมฺมณโต, อุตฺตรกาลํ อสมฺโมหโต มคฺคปรมฺปราย ผุสิตฺวา ผุสิตฺวา วยํ ปสฺสนฺโต. วิรชฺชตีติ มคฺควิราเคน วิรชฺชติ. สมฺมสนจารเวทนา กถิตา อารทฺธวิปสฺสกานํ วเสน เทสนาติ. โลกิยโลกุตฺตเรหิ าเณหิ ยาถาวโต ปริชานนํ ปฏิวิชฺฌนํ าณผุสนํ.
สุขสุตฺตวณฺณนา นิฏฺิตา.
๓. ปหานสุตฺตวณฺณนา
๒๕๑. สพฺพมฺปิ อฏฺสตปเภทํ ตณฺหํ ฉินฺทิ สมุจฺเฉทปหานวเสน ปชหิ. เตนาห ‘‘สมุจฺฉินฺที’’ติ. ยทคฺเคน ตณฺหา สพฺพโส สมุจฺฉินฺนา, ตทคฺเคน สพฺพานิปิ สฺโชนานีติ อาห ‘‘ทสวิธมฺปี’’ติอาทิ. สมฺมาติ สุฏฺุ. ปหานฺจ นาม อุปาเยน าเยน ปหานนฺติ อาห ‘‘เหตุนา การเณนา’’ติ. ทสฺสนาภิสมยาติ อสมฺโมหปฏิเวธา. อรหตฺตมคฺโค หิ อุปฺปชฺชมาโนว สภาวปฏิจฺฉาทกํ โมหํ วิทฺธํเสนฺโต เอว ปวตฺตติ, เตน มาโน ยาถาวโต ทิฏฺโ นาม โหติ, อยมสฺส ทสฺสนาภิสมโย. ยถา หิ สูริเย อุฏฺิเต อนฺธกาโร วิทฺธํสิยมาโน วิหโต, เอวํ อรหตฺตมคฺเค อุปฺปชฺชมาเน โส สพฺพโส ปหีโน เอว โหติ, น ตสฺมึ สนฺตาเน ปติฏฺํ ลภติ, อยมสฺส ปหานาภิสมโย. เตน วุตฺตํ ‘‘อรหตฺตมคฺโค หี’’ติอาทิ. กิจฺจวเสนาติ อสมฺโมหปฏิเวธสงฺขาตสฺส ทสฺสนกิจฺจสฺส อนิปฺผาทนวเสน.
เย อิเม จตฺตาโร อนฺตาติ สมฺพนฺโธ. มริยาทนฺโตติ มริยาทสงฺขาโต อนฺโต. เอส นโย เสสตฺตเยปิ. เตสูติ จตูสุ อนฺเตสุ. อทุํ จตุตฺถโกฏิสงฺขาตํ สพฺพสฺเสว วฏฺฏทุกฺขสฺส อนฺตํ ปริจฺเฉทํ อรหตฺตมคฺเคน มานสฺส ทิฏฺตฺตา ปหีนตฺตา จ อกาสีติ โยชนา. สมุสฺสโย อตฺตภาโว.
น ริฺจตีติ น วิเวเจติ น วิสฺสชฺเชติ. เตนาห ‘‘สมฺปชฺํ น ชหตี’’ติ, สมฺปชฺํ น ปริจฺจชตีติ อตฺโถ. สงฺขฺยํ โนเปตีติ อิมสฺส ‘‘ทิฏฺธมฺเม อนาสโว’’ติ ¶ อิมสฺส วเสน อตฺถํ วทนฺโต ‘‘รตฺโต ทุฏฺโ’’ติ อโวจ สอุปาทิเสสนิพฺพานวเสน. สงฺขฺยํ โนเปตีติ วา ทิฏฺเ-ธมฺเม อนาสโว ธมฺมฏฺโ เวทคู กายสฺส เภทา มนุสฺโส เทโวติ วา ปฺตฺตึ น อุเปตีติ อนุปาทิเสสนิพฺพานวเสนปิ อตฺโถ วตฺตพฺโพ. เอตฺถ จ สุขาทีสุ เวทนาสุ ยถากฺกมํ ¶ ราคานุสยาทโย กถิตาติ อาห – ‘‘อิมสฺมึ สุตฺเต อารมฺมณานุสโย กถิโต’’ติ. โย หิ ราคาทิ ปจฺจยสมวาเย อติอิฏฺาทีสุ อุปฺปชฺชนารโห มคฺเคน อปฺปหีโน, โส ‘‘ราคานุสโย’’ติอาทินา วุตฺโต, อปฺปหีนตฺโถ โส มคฺเคน ปหาตพฺโพ, น ปริยุฏฺานาภิภวตฺโถติ.
ปหานสุตฺตวณฺณนา นิฏฺิตา.
๔. ปาตาลสุตฺตวณฺณนา
๒๕๒. ยตฺถ ปติฏฺา นตฺถิ เอกนฺติกาติ เอกนฺติกสฺส มหโต ปาตสฺส อลนฺติ อยเมตฺถ อตฺโถ อธิปฺเปโตติ อาห ‘‘นตฺถิ เอตฺถ ปติฏฺา’’ติ. อสมฺภูตตฺถนฺติ น สมฺภูตตฺถํ, มุสาติ อตฺโถ. โสติ อสฺสุตวา ปุถุชฺชโน. ยํ ตํ อุทกํ ปตตีติ โยชนา. ยสฺมา สมุทฺทปิฏฺเ อนฺตรนฺตรา เวรมฺภวาตสทิโส มหาวาโต อุฏฺหิตฺวา มหาสมุทฺเท อุทกํ อุคฺคจฺฉาเปติ, ตํ กทาจิ จกฺกวาฬาภิมุขํ, กทาจิ สิเนรุปาทาภิมุขํ คนฺตฺวา ตํ ปติหนติ, ตสฺมา วุตฺตํ ‘‘พลวามุขํ มหาสมุทฺทสฺสา’’ติอาทิ. เวเคน ปกฺขนฺทิตฺวาติ มหตา วาตเวเคน สมุทฺธตํ เตเนว เวเคน ปกฺขนฺทนฺตฺจ หุตฺวา. มหานรกปปาโต วิยาติ โยชนายามวิตฺถารคมฺภีรโสพฺภปปาโต วิย โหติ. ตถารูปานนฺติ ตตฺถ วสิตุํ สมตฺถานํ. อสนฺตนฺติ อภูตํ. อตฺถวเสน หิ วาจา อภูตํ นาม.
น ปติฏฺาสีติ ปติฏฺํ น ลภิ. อนิพทฺธนฺติ อนิพนฺธนตฺถํ ยํกิฺจิ. ทุพฺพลาโณติ าณพลรหิโต. ‘‘อสฺสุตวา ปุถุชฺชโน’’ติ วตฺวา ‘‘สุตวา อริยสาวโก’’ติ วุตฺตตฺตา ‘‘โสตาปนฺโน ธุร’’นฺติ วุตฺตํ. อิตเรสุ อริยสาวเกสุ วตฺตพฺพเมว นตฺถิ. เตสฺหิ เวทนา สุปริฺาตา. พลววิปสฺสโก…เป… โยคาวจโรปิ วฏฺฏติ มตฺตโส เวทนานํ ปริฺาตตฺตา.
ปาตาลสุตฺตวณฺณนา นิฏฺิตา.
๕. ทฏฺพฺพสุตฺตวณฺณนา
๒๕๓. วิปริณามนวเสน ¶ ทุกฺขโต ทฏฺพฺพาติ กิฺจาปิ สุขา, ปริณามทุกฺขตา ปน สุขเวทนาย เอกนฺติกาติ. วินิวิชฺฌนฏฺเนาติ ปีฬนวเสน อตฺตภาวสฺส วิชฺฌนฏฺเน. หุตฺวาติ ปจฺจยสมาคเมน อุปฺปชฺชิตฺวา. เตน ปากภาวปุพฺพโก อตฺตลาโภ วุตฺโต. อภาวากาเรนาติ ภงฺคุปคมนากาเรน. เตน วิทฺธํสภาโว วุตฺโต. อุภเยน อุทยพฺพยปริจฺฉินฺนตาย สิขปฺปตฺตํ อนิจฺจตํ ¶ ทสฺเสติ. สฺวายํ หุตฺวา อภาวากาโร อิตราสุปิ เวทนาสุ ลพฺภเตว, อธิโก จ ปน ทฺวินฺนํ ทุกฺขสภาโว. ทุกฺขตาวเสน ปุริมานํ เวทนานํ ทฏฺพฺพตาย ทสฺสิตตฺตา ปจฺฉิมาย เวทนาย เอวํ ทฏฺพฺพตา ทสฺสิตา. อทฺทาติ าณคติยา สจฺฉิกตฺวา อทกฺขิ. าณคมนฺเหตํ, ยทิทํ ทุกฺขโต ทสฺสนํ. สนฺตสภาวํ สุขทุกฺขโต อุปสนฺตรูปตฺตา.
ทฏฺพฺพสุตฺตวณฺณนา นิฏฺิตา.
๖. สลฺลสุตฺตวณฺณนา
๒๕๔. ทฺวีสุ ชเนสูติ สุตวนฺตอสฺสุตวนฺเตสุ ทฺวีสุ ชเนสุ. อนุคตเวธนฺติ ปุพฺเพ ปวตฺตเวธสฺส อนุคตเวธํ. พลวตรา ทิคุณา วิย หุตฺวา ทฬฺหตรปวตฺติยา. เอวเมวาติ ยถา วิทฺธสฺส ปุริสสฺส อนุเวธนา พลวตรา, เอวเมว. สมาธิมคฺคผลานิ นิสฺสรณํ วิกฺขมฺภนสมุจฺเฉทปฏิปฺปสฺสทฺธิวเสน. สมาธิสีเสน เหตฺถ ฌานฺจ คหิตํ. โส น ชานาติ อนธิคตตฺตา. นิสฺสรณนฺติ ชานาติ อนิสฺสรณเมว. ตาสํ สมธิคตานํ สุขทุกฺขเวทนานํ. น วิปฺปยุตฺโต อปฺปหีนกิเลสตฺตา. สงฺขาตธมฺมสฺสาติ สงฺขาย ปฺาย ปริฺาตจตุกฺขนฺธสฺส. เตนาห ‘‘ตุลิตธมฺมสฺสา’’ติ. อิมสฺมิมฺปิ สุตฺเต ปุริมสุตฺเต วิย อารมฺมณานุสโยว กถิโต, โส ปน ตตฺถ วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺโพ. อนุโรธวิโรธปหานสฺส วุตฺตตฺตา ขีณาสโว ธุรํ. อนาคามีปิ วฏฺฏติ, ตสฺส วิโรธปฺปหานํ ลพฺภติ.
สลฺลสุตฺตวณฺณนา นิฏฺิตา.
๗. ปมเคลฺสุตฺตวณฺณนา
๒๕๕. สทฺทหิตฺวา ¶ คิลาเน อุปฏฺาตพฺเพ มฺิสฺสนฺตีติ โยชนา. ตตฺถาติ ตสฺมึ าเน. กมฺมฏฺานานุโยโค สปฺปาโย เยสํ เต กมฺมฏฺานสปฺปายา, สติปฏฺานรตาติ อตฺโถ. อนิจฺจตํ อนุปสฺสนฺโตติ กายํ ปฏิจฺจ อุปฺปนฺนาย เวทนาย จ อนิจฺจตํ อนุปสฺสนฺโต. วยํ อนุปสฺสนฺโตติอาทีสุปิ เอเสว นโย. วยนฺติ ปน ตาย เอว ขยสงฺขาตํ. วิราคนฺติ วิรชฺชนํ. ปฏินิสฺสคฺคนฺติ ปริจฺจาคปฏินิสฺสคฺคํ, ปกฺขนฺทนปฏินิสฺสคฺคมฺปิ วา.
อาคมนียปฏิปทาติ อริยมคฺคสฺส อาคมนฏฺานิยา ปุพฺพภาคปฏิปทา. ปุพฺพภาคาเยว น โลกุตฺตรา. สมฺปชฺํ ปุพฺพภาคิยเมว. ติสฺโส อนุปสฺสนา ปุพฺพภาคาเยว วิปสฺสนาปริยาปนฺนตฺตา ¶ . มิสฺสกาติ โลกิยโลกุตฺตรมิสฺสกา. ภาวนากาโล ทสฺสิโต ‘‘นิโรธานุปสฺสิโน วิหรโต, ปฏินิสฺสคฺคานุปสฺสิโน วิหรโต ราคานุสโย ปหียตี’’ติ วุตฺตตฺตา.
ปมเคลฺสุตฺตวณฺณนา นิฏฺิตา.
๘-๙. ทุติยเคลฺสุตฺตาทิวณฺณนา
๒๕๖-๒๕๗. ผสฺสํ ปฏิจฺจาติ เอตฺถ ผสฺสสีเสน ผสฺสายตนานํ คหณํ. น หิ ผสฺสายตเนหิ วินา ผสฺสสฺส สมฺภโว. เตนาห ‘‘กาโยว หิ เอตฺถ ผสฺโสติ วุตฺโต’’ติ, ผสฺสสีเสน วุตฺโตติ อธิปฺปาโย. นวมํ อุตฺตานเมว เหฏฺา วุตฺตนยตฺตา.
ทุติยเคลฺสุตฺตาทิวณฺณนา นิฏฺิตา.
๑๐. ผสฺสมูลกสุตฺตวณฺณนา
๒๕๘. สุขเวทนาย หิตํ สุขเวทนิยํ. โส ปเนส หิตภาโว ปจฺจยภาเวนาติ อาห ‘‘สุขเวทนาย ปจฺจยภูต’’นฺติ. อิมสฺมิมฺปิ สุตฺตทฺวเยติ ¶ อิมสฺมึ นวเม ทสเม จ สุตฺเตปิ. สมฺมสนจารเวทนาติ สมฺมสนียเวทนา เอว กถิตา, น โลกุตฺตราติ อธิปฺปาโย.
ผสฺสมูลกสุตฺตวณฺณนา นิฏฺิตา.
สคาถาวคฺควณฺณนา นิฏฺิตา.
๒. รโหคตวคฺโค
๑. รโหคตสุตฺตวณฺณนา
๒๕๙. ยํกิฺจิ เวทยิตนฺติ ‘‘สุขํ ทุกฺขํ อทุกฺขมสุข’’นฺติ วุตฺตํ เวทยิตํ ทุกฺขสฺมึ อนฺโตคธํ, ทุกฺขนฺติ วตฺตพฺพตํ ลภติ ปริยาเยนาติ อตฺโถ. เตนาห ‘‘ตํ สพฺพํ ทุกฺขนฺติ อตฺโถ’’ติ. ยา เอสาติอาทีสุ โย สงฺขารานํ อนิจฺจตาสงฺขาโต หุตฺวา อภาวากาโร, ยา ขยสภาวตา วินสฺสนสภาวตา ชราย มรเณน จาติ ทฺวิธา วิปริณามนสภาวตา, เอตํ สนฺธาย อุทฺทิสฺส สพฺพํ เวทยิตํ ทุกฺขนฺติ มยา วุตฺตนฺติ อยํ สงฺเขปตฺโถ. สาติ สงฺขารานํ อนิจฺจตา ¶ . เวทนานมฺปิ อนิจฺจตา เอว สงฺขารสภาวตฺตา. ตาสํ อนิจฺจตา จ นาม มรณํ ภงฺโคติ กตฺวา ตโต อุตฺตริ ทุกฺขํ นาม นตฺถีติ สพฺพา เวทนา ‘‘ทุกฺขา’’ติ วุตฺตา, ยถา ‘‘ยทนิจฺจํ ตํ ทุกฺข’’นฺติ จ, ‘‘ปฺจุปาทานกฺขนฺธา ทุกฺขา’’ติ จ วุตฺตํ. อิทํ สุตฺตปทํ. จตฺตาโร อารุปฺปาติ จตสฺโส อรูปสมาปตฺติโย. เอตฺถาติ จ เอตสฺมึ ปฏิปฺปสฺสทฺธิวาเร.
รโหคตสุตฺตวณฺณนา นิฏฺิตา.
๔. อคารสุตฺตวณฺณนา
๒๖๒. ปุรตฺถิมาติ วิภตฺติโลเปน นิทฺเทโส, นิสฺสกฺเก วา เอตํ ปจฺจตฺตวจนํ. ปมชฺฌานาทิวเสนาติ ปมทุติยชฺฌานวเสน. อนุสฺสติวเสนาติ นิทสฺสนมตฺตํ อฺสฺสปิ อุปจารชฺฌานคฺคหิตสฺส สวิตกฺกจารสฺส นิรามิสสฺส สุขสฺส ลพฺภนโต. ตสฺสปิ วา ปมชฺฌานาทีติ เอตฺถ อาทิ-สทฺเทน สงฺคโห ทฏฺพฺโพ. กามเหตุ ทุกฺขปฺปตฺตานํ ทุกฺขเวทนา กามามิเสน ¶ สามิสา เวทนา. อนุตฺตรวิโมกฺขา นาม อรหตฺตผลํ. ‘‘กุทาสฺสุ นามาหํ ตทายตนํ อุปสมฺปชฺช วิหริสฺสามี’’ติ เอวํ ปิหํ อุปฏฺาปยโต ตสฺมึ อนิชฺฌมาเน ปิหปฺปจฺจยา อุปฺปนฺนโทมนสฺสเวทนา. เนกฺขมฺมนิสฺสิตา อุเปกฺขาเวทนา นิรามิสา อทุกฺขมสุขา นาม. สวิเสสํ ปน ทสฺเสตุํ ‘‘จตุตฺถชฺฌานวเสน อุปฺปนฺนา อทุกฺขมสุขเวทนา’’ติ วุตฺตํ.
อคารสุตฺตวณฺณนา นิฏฺิตา.
๕-๘. ปมอานนฺทสุตฺตาทิวณฺณนา
๒๖๓-๒๖๖. เหฏฺา กถิตนยาเนว, เวเนยฺยชฺฌาสยโต ปน เตสํ เทสนาติ ทฏฺพฺพํ. เอตฺถาติ เอเตสุ จตูสุ สุตฺเตสุ. ปุริมานิ ทฺเว ‘‘ปมํ ฌานํ สมาปนฺนสฺส วาจา ปฏิปฺปสฺสทฺธา โหตี’’ติอาทินา นเยน ยาว ขีณาสวสฺส กิเลสปฏิปฺปสฺสทฺธิ, ตาว เทสนาย ปวตฺตตฺตา ‘‘ปริปุณฺณปสฺสทฺธิกานี’’ติ วุตฺตานิ. ตาว ปริปูรํ กตฺวา อเทสิตตฺตา ‘‘ปจฺฉิมานิ อุปฑฺฒปสฺสทฺธิกานิ, เทสนายา’’ติอาทิ วุตฺตํ.
ปมอานนฺทสุตฺตาทิวณฺณนา นิฏฺิตา.
๙-๑๐. ปฺจกงฺคสุตฺตาทิวณฺณนา
๒๖๗-๒๖๘. ทณฺฑมุคฺครํ อคฺคโสณฺฑมุคฺครํ. กาฬสุตฺตปกฺขิปนํ กาฬสุตฺตนาฬิ. วาสิอาทีนิ ¶ ปฺจ องฺคานิ อสฺสาติ ปฺจกงฺโค. วตฺถุวิชฺชาย วุตฺตวิธินา กตฺตพฺพนิสฺสยานิ เปตีติ ถปติ. ปณฺฑิตอุทายิตฺเถโร, น ลาฬุทายิตฺเถโร. ทฺเวปานนฺทาติ อฏฺกถาย ปทุทฺธาโร กโต – ‘‘ทฺเวปิ มยา อานนฺทา’’ติ ปน ปาฬิยํ. ปสาทกายสนฺนิสฺสิตา กายิกา, เจโตสนฺนิสฺสิตา เจตสิกา. อาธิปจฺจฏฺเน สุขเมว อินฺทฺริยนฺติ สุขินฺทฺริยํ. อุปวิจารวเสนาติ รูปาทีนิ อุเปจฺจ วิจรณวเสน. อตีเต อารมฺมเณ. ปจฺจุปฺปนฺเนติ อทฺธาปจฺจุปฺปนฺเน. เอวํ อฏฺาธิกํ สตํ อฏฺสตํ.
ปาฏิเยกฺโก อนุสนฺธีติ ปุจฺฉานุสนฺธิอาทีหิ วิสุํ เตหิ อสมฺมิสฺโส เอโก อนุสนฺธิ. เอกาปิ เวทนา กถิตา ‘‘ตตฺร, ภิกฺขเว, สุตวา อริยสาวโก’’ติ อาหริตฺวา ‘‘ผสฺสปจฺจยา เวทนา’’ติ. ยสฺมา ภควา ¶ จตุตฺถชฺฌานุเปกฺขาเวทนํ วตฺวา – ‘‘อตฺถานนฺท, เอตสฺมา สุขา อฺํ สุข’’นฺติอาทึ วทนฺโต ถปติโน วาทํ อุปตฺถมฺเภติ นาม. เตน หิ อุเปกฺขาเวทนา ‘‘สุข’’นฺเตว วุตฺตา สนฺตสภาวตฺตา. อภิกฺกนฺตตรนฺติ อติวิย กนฺตตรํ มโนรมตรํ. เตนาห ‘‘สุนฺทรตร’’นฺติ. ปณีตตรนฺติ ปธานภาวํ นีตตาย อุฬารตรํ. เตนาห ‘‘อตปฺปกตร’’นฺติ. สุขนฺติ วุตฺตา ปฏิปกฺขสฺส สุฏฺุ ขาทเนน, สุกรํ โอกาสทานมสฺสาติ วา. นิโรโธ สุขํ นาม สพฺพโส อุทยพฺพยาภาวโต. เตนาห ‘‘นิทฺทุกฺขภาวสงฺขาเตน สุขฏฺเนา’’ติ.
สุขสฺมึเยวาติ สุขมิจฺเจว ปฺเปติ. นิโรธสมาปตฺตึ สีสํ กตฺวาติ นิโรธสมาปตฺติเทสนาย สีสํ อุตฺตมํ กตฺวา. เทสนาย อุทฺเทสาธิมุตฺเต อุฏฺาเปตฺวา วิตฺถาริตตฺตา ‘‘เนยฺยปุคฺคลสฺส วเสนา’’ติ วุตฺตํ. ทสมํ อนนฺตรสุตฺเต วุตฺตนยตฺตา อุตฺตานตฺถเมว.
ปฺจกงฺคสุตฺตาทิวณฺณนา นิฏฺิตา.
รโหคตวคฺควณฺณนา นิฏฺิตา.
๓. อฏฺสตปริยายวคฺโค
๑. สีวกสุตฺตวณฺณนา
๒๖๙. จูฬา ปน อสฺส มหตี อตฺถิ สวิเสสา, ตสฺมา ‘‘โมฬิยสีวโก’’ติ วุจฺจติ. ฉนฺนปริพฺพาชโกติ กมฺพลาทินา โกปีนปฏิจฺฉาทกปริพฺพาชโก. ปิตฺตปจฺจยานีติ ปิตฺตเหตุกานิ ¶ . ‘‘ติสฺโส เวทนา’’ติ วตฺวา ตาสํ สมฺภวํ ทสฺเสตุํ ‘‘กถ’’นฺติอาทิ วุตฺตํ. กุสลเวทนา อุปฺปชฺชติ ปิตฺตปจฺจยา. ปิตฺตเภสชฺชํ กริสฺสามีติ เภสชฺชสมฺภรณตฺถฺเจว ตทตฺถํ อามิสกิฺชกฺขสมฺภรณตฺถฺจ ปาณํ หนตีติ โยชนา. มชฺฌตฺโต เภสชฺชกรเณ อุทาสีโน.
ตสฺมาติ ยสฺมา ปิตฺตาทิปจฺจยเหตุกนฺติ อตฺตโน จ โลกสฺส จ ปจฺจกฺขํ อติธาวนฺติ เย สมณา วา พฺราหฺมณา วา, ตสฺมา เตสํ มิจฺฉา. ปิตฺตาทีนํ ติณฺณมฺปิ สโมธานสนฺนิปาเต ชาตานิ สนฺนิปาติกานิ. ปุริมอุตุโน วิสทิโส อุตุวิปริณาโมติ อาห ‘‘วิสภาคอุตุโต ชาตานี’’ติ ¶ . อนุทโก ถทฺธลูขภูมิวิภาโค ชงฺคลเทโส, วุตฺตวิปริยาเยน อนุปเทโส เวทิตพฺโพ. มลยํ หิมสีตพหุโล, อิตโร อุณฺหพหุโล.
อตฺตโน ปกติจริยานํ วิสมํ กายสฺส ปริหรณวเสน, ชาตานิ ปน อสยฺหสหนอเทสอกาลจรณาทินา เวทิตพฺพานีติ อาห ‘‘มหาภารวหนา’’ติอาทิ. ปรสฺส อุปกฺกมโต นิพฺพตฺตานิ โอปกฺกมิกานีติ อาห – ‘‘อยํ โจโร วา’’ติอาทิ. เกวลนฺติ พาหิรปจฺจยํ อนเปกฺขิตฺวา เกวลํ เตเนว. เตนาห ‘‘กมฺมวิปากโตว ชาตานี’’ติ. สกฺกา ปฏิพาหิตุํ ปตีกาเรน. โลกโวหาโร นาม กถิโต ปิตฺตสมุฏฺานาทิสมฺาย โลกสิทฺธตฺตา. กามํ สรีรสนฺนิสฺสิตา เวทนา กมฺมนิพฺพตฺตาว, ตสฺสา ปน ปจฺจุปฺปนฺนปจฺจยวเสน เอวมยํ โลกโวหาโรติ วุตฺตฺเจว คเหตฺวา ปรวาทปฏิเสโธ กโตติ ทฏฺพฺพํ.
สีวกสุตฺตวณฺณนา นิฏฺิตา.
๒-๑๐. อฏฺสตสุตฺตาทิวณฺณนา
๒๗๐-๒๗๘. เวทนานํ อฏฺาธิกํ สตํ, ตสฺส อฏฺสตสฺส ตพฺภาวสฺส ปริยาโย การณํ เอตฺถ อตฺถีติ อฏฺสตปริยาโย, สุตฺตํ. เตนาห ‘‘อฏฺสตสฺส การณภูต’’นฺติ. ธมฺมการณนฺติ ปริยตฺติธมฺมภูตํ การณํ. กายิกาติ ปฺจทฺวารกายิกา. เตนาห ‘‘กามาวจเรเยว ลพฺภนฺตี’’ติ, กามภูมิกาติ อตฺโถ. อรูปาวจเร นตฺถิ, ติภูมิกาติ อตฺโถ. เตนาห – ‘‘อรูเป ติกจตุกฺกชฺฌานํ อุปฺปชฺชติ, ตฺจ โข โลกุตฺตรํ, น โลกิย’’นฺติ. อิตรา อุเปกฺขาเวทนา. อุปวิจรนฺติ อุเปจฺจ ปชฺชนฺตีติ อตฺโถ. ตํสมฺปยุตฺตานนฺติ วิจารสมฺปยุตฺตานํ.
ปฏิลาภโตติ ปฏิลทฺธภาวโต. สมนุปสฺสโตติ ปจฺจเวกฺขโต ปสฺสโต. อตีตํ ขณตฺตยาติกฺกเมน อติกฺกนฺตํ, นิรุทฺธปฺปตฺติยา นิรุทฺธํ, ปกติวิชหเนน วิปริณตํ. สมนุสฺสรโตติ ¶ จินฺตยโต. เคหสฺสิตนฺติ กามคุณนิสฺสิตํ. กามคุณา หิ อิธ เคหนิสฺสิตธมฺเมน เคหปริยาเยน วุตฺตา.
วิปริณามวิราคนิโรธนฺติ ¶ วิปริณามนํ วิรชฺชนลกฺขณํ นิรุชฺฌนฺจ วิทิตฺวา. ปุพฺเพติ อตีเต. เอตรหีติ อิทานิ วตฺตมานา. สมฺมปฺปฺาย ปสฺสโตติ วิปสฺสนาปฺาย เจว มคฺคปฺาย จ ยาถาวโต ปสฺสโต. อุสฺสุกฺกาเปตุนฺติ วิปสฺสนํ ปฏฺเปตฺวา มคฺคปฏิเวธํ ปาเปตุํ. นิพฺพานํ อุทฺทิสฺส ปวตฺติตตฺตา เนกฺขมฺมสฺสิตโสมนสฺสานิ นาม. โลกามิสปฏิสํยุตฺตานนฺติ กามคุณนิสฺสิตานํ. ตทายตนนฺติ ตํ อายตนํ ตํ การณํ อรหตฺตํ. อนุตฺตเรสุ วิโมกฺเขสูติ อริยผลธมฺเมสุ. ปิหนฺติ อธิคมิจฺฉํ.
อุเปกฺขาติ โสมนสฺสรหิตอฺาณุเปกฺขา. พาลฺยโยคโต พาลสฺส, ตโต เอว มูฬฺหสฺส ปุถุชฺชนสฺส. กิเลโสธีนํ มคฺโคธีหิ อชิตตฺตา อโนธิชินสฺส. สตฺตมภวาทิโต อุทฺธํ ปวตฺตนวิปากสฺส อชิตตฺตา อวิปากชินสฺส. อเนกาทีนเว วฏฺเฏ อาทีนวสฺส อชานเนน อนาทีนวทสฺสาวิโน. ปฏิปตฺติปฏิเวธพาหุสจฺจาภาเวน อสฺสุตวโต ปุถุชฺชนสฺส. รูปํ สา นาติวตฺตติ น อติกฺกมติ าณสมฺปยุตฺตาภาวโต. สพฺพสงฺคาหโกติ สพฺพธมฺเม สงฺคณฺหนโก. ตติยาทีนิ ยาว ทสมา เหฏฺา วุตฺตนยตฺตา อุตฺตานตฺถาเนว.
อฏฺสตสุตฺตาทิวณฺณนา นิฏฺิตา.
๑๑. นิรามิสสุตฺตวณฺณนา
๒๗๙. อารมฺมณโต สมฺปโยคโต จ กิเลสามิเสน สามิสา. นิรามิสายาติ นิสฺสกฺกวจนํ. นิรามิสตราวาติ เอกํสวจนํ ตสฺสา ตถา นิสฺสเมตพฺพตาย. สา หิ ปีติ สพฺพโส สนฺตกิเลสามิเส สนฺตาเน ปวตฺติยา อจฺจนฺตสภาวธมฺมารมฺมณวิสยตาย สยมฺปิ สาติสยํ สนฺตสภาวากาเรน ปวตฺติยา นิรามิสายปิ นิรามิสตรา วุตฺตา. เตนาห ‘‘นนุ จา’’ติอาทิ. อิทานิ ตมตฺถํ อุปมาย สาเธตุํ ‘‘ยถา หี’’ติอาทิมาห. อปฺปฏิหาริกนฺติ ปฏิหรณรหิตํ อปฺปฏิหารํ, เกนจิ อนาวฏนฺติ อตฺโถ. เสสวาเรสูติ สุขวารอุเปกฺขาวาเรสุ.
วิโมกฺขวาโร ปน น อติทิฏฺโ อิตเรหิ วิสทิสตฺตา. เตนาห ‘‘วิโมกฺขวาเร ปนา’’ติอาทิ. รูปปฏิสํยุตฺโตติ ภาวิตรูปปฏิสํยุตฺโต. สามิโส นาม ยสฺมา สามิสรูปปฏิพทฺธวุตฺติ ¶ เจว สามิสรูปปฏิภาคฺจ ¶ , ตสฺมา ‘‘รูปามิส’’นฺติ วุจฺจติ, เตน รูปามิเสน สามิโส นาม. อรูปามิสสฺส อภาวโต อรูปปฏิสํยุตฺโต วิโมกฺโข นิรามิโส นาม.
นิรามิสสุตฺตวณฺณนา นิฏฺิตา.
อฏฺสตปริยายวคฺควณฺณนา นิฏฺิตา.
เวทนาสํยุตฺตวณฺณนา นิฏฺิตา.