📜
๗. จิตฺตสํยุตฺตํ
๑. สํโยชนสุตฺตวณฺณนา
๓๔๓. โภคคามนฺติ ¶ ¶ โภคุปฺปตฺติคามํ. ปวตฺตตีติ อปฺปฏิหตํ หุตฺวา ปวตฺตติ ปฏิสมฺภิทปฺปตฺติยา.
สํโยชนสุตฺตวณฺณนา นิฏฺิตา.
๒. ปมอิสิทตฺตสุตฺตวณฺณนา
๓๔๔. อวิสารทตฺตาติ ปฺหํ พฺยากาตุํ เวยฺยตฺติยาภาเวน อสมตฺถตฺตา. อุปาสโก เถเรสุ พฺยากาตุํ อสกฺโกนฺเตสุ สยํ พฺยากาตุกาโม ปุจฺฉติ, น วิเหสาธิปฺปาโย. ปมวจเนน อพฺยากโรนฺเต ทิสฺวาว ปุนปฺปุนํ ปุจฺฉิตํ วิเหโส วิย โหตีติ กตฺวา วุตฺตํ ‘‘วิเหเสตี’’ติ.
ปมอิสิทตฺตสุตฺตวณฺณนา นิฏฺิตา.
๓. ทุติยอิสิทตฺตสุตฺตวณฺณนา
๓๔๕. อวนฺติยาติ อวนฺติรฏฺเ, ตํ ปน มชฺฌิมปเทสโต ทกฺขิณทิสายํ. เตนาห ‘‘ทกฺขิณาปเถ’’ติ. อธิปฺปาเยนาติ ตสฺส วจนสฺส อนุโมทนาธิปฺปาเยน วทติ, น ปน ตโต กิฺจิ คเหตุกามตาธิปฺปาเยน.
ทุติยอิสิทตฺตสุตฺตวณฺณนา นิฏฺิตา.
๔. มหกปาฏิหาริยสุตฺตวณฺณนา
๓๔๖. เตสํ อนุชานนฺโตติ เตสํ ทาสกมฺมกรานํ เสสเก ยถารุจิ วิจารณํ อนุชานนฺโต. กุธิตนฺติ พลวตา สูริยสนฺตาเปน สงฺกุถิตํ ¶ . เตนาห ‘‘เหฏฺา’’ติอาทิ. อติติขิณนฺติ อติวิย ติกฺขธาตุกํ. อสมฺภินฺนปทนฺติ ¶ อฺตฺถ อนาคตตฺตา ติปิฏเก อโวมิสฺสกปทํ, อิเธว อาคตปทนฺติ อตฺโถ. ปฏิลียมาเนนาติ ปฏิกํเสน วิเสสเนน วิลียมาเนน กาเยน.
เอตฺถ จาติ เอตสฺมึ อธิฏฺานิทฺธิกรเณ. อพฺภมณฺฑปํ กตฺวาติ สมนฺตโต ฉาทนวเสน มณฺฑปํ วิย เมฆปฏลํ อุปฺปาเทตฺวา. เทโวติ เมโฆ. เอกเมกํ ผุสิตกํ ผุสายตุ ชาลวินทฺธํ วิย วสฺสตุ. เอวํ วุตฺตปฺปกาเรน นานาปริกมฺมํ นานาธิฏฺานํ เอกโต ปริกมฺมํ เอกโต อธิฏฺานนฺติ จตุกฺกเมตฺถ สมฺภวตีติ ทสฺเสติ ‘‘เอตฺถ จา’’ติอาทินา. ยถา ตถาติ ยถาวุตฺเตสุ จตูสุ ปกาเรสุ เยน วา เตน วา ปกาเรน กโรนฺตสฺส. กตปริกมฺมสฺสาติ ‘‘เอวํ วา เอวํ วา โหตู’’ติ ปวตฺติตปริกมฺมจิตฺตสฺส. ‘‘ปริกมฺมานนฺตเรนาติ อธิฏฺานจิตฺตุปฺปาทนตฺถํ สมาปนฺนปาทกชฺฌานโต วุฏฺาย อธิฏฺานจิตฺตสฺส เอกาวชฺชนวีถิยํ ปวตฺตปริกมฺมํ สนฺธาย วุตฺต’’นฺติ วทนฺติ.
มหกปาฏิหาริยสุตฺตวณฺณนา นิฏฺิตา.
๕. ปมกามภูสุตฺตวณฺณนา
๓๔๗. เอลํ วุจฺจติ โทโส, ตํ เอตสฺส นตฺถีติ เนลํ, ตํ องฺคํ เอตสฺสาติ เนลงฺโค, สุวิสุทฺธสีลคุโณ. เตนาห ‘‘เนลงฺคนฺติ โข, ภนฺเต, สีลานเมตํ อธิวจน’’นฺติ. อฏฺกถายํ ปน โทสาภาวเมว ทสฺเสตุํ ‘‘เนลงฺโคติ นิทฺโทโส’’ติ วุตฺตํ. เอตํ ภิกฺขุํ อาคจฺฉนฺตนฺติ มหากปฺปินตฺเถรํ สนฺธาย วุตฺตํ. อตฺตโน ทิฏฺเน กเถสีติ อตฺตโน สพฺพฺุตฺาเณน ปจฺจกฺขโต อุปลกฺขิเตน อตฺเถน กเถสิ. อยํ ปน นยคฺคาเหนาติ อยํ ปน คหปติ อสุตฺวา เกวลํ นยคฺคาเหน อาห.
ปมกามภูสุตฺตวณฺณนา นิฏฺิตา.
๖. ทุติยกามภูสุตฺตวณฺณนา
๓๔๘. นิโรธํ ¶ วลฺเชติ อนาคามิภาวโต. อิเม สงฺขาราติ อิเม ‘‘กายสงฺขาโร, วจีสงฺขาโร, จิตฺตสงฺขาโร’’ติ วุจฺจมานา ตโย สงฺขารา. สทฺทโตปิ, อตฺถโตปิ อฺมฺํ มิสฺสา, ตโต เอว อาลุฬิตา อากุลา, อวิภูตา ทุพฺพิภาวนา, ทุทฺทีปนา อสงฺกรโต ทีเปตุํ ทุกฺกรา. ตถา หิ กุสลเจตนา เอว ‘‘กายสงฺขาโร’’ติปิ ¶ วุจฺจติ, ‘‘วจีสงฺขาโร’’ติปิ, ‘‘จิตฺตสงฺขาโร’’ติปิ. อสฺสาสปสฺสาสาปิ กตฺถจิ ‘‘กายสงฺขาโร’’ติ, วิตกฺกวิจาราปิ ‘‘วจีสงฺขาโร’’ติ วุจฺจนฺติ, สฺาเวทนาปิ ‘‘จิตฺตสงฺขาโร’’ติ วุจฺจนฺติ. เตน วุตฺตํ ‘‘ตถา หี’’ติอาทิ. ตตฺถ อากฑฺฒิตฺวา คหณํ อาทานํ, สมฺปตฺตสฺส หตฺเถ กรณํ คหณํ, คหิตสฺส วิสฺสชฺชนํ มฺุจนํ, ผนฺทนํ โจปนํ ปาเปตฺวา นิปฺผาเทตฺวา. หนุสฺโจปนนฺติ กายวิฺตฺติวเสน ปุพฺพภาเค หนุสฺโจปนํ กตฺวา. เอวฺหิ วจีเภทกรณํ. เอวํ อิเมติอาทิ ยถาวุตฺตสฺส อตฺถสฺส นิคมนํ.
ปทตฺถํ ปุจฺฉติ อิตรสงฺขาเรหิ ปทตฺถโต วิเสสํ กถาเปสฺสามีติ. กายนิสฺสิตาติ เอตฺถ กายนิสฺสิตตา จ เนสํ ตพฺภาวภาวิตาย เวทิตพฺพา, น กายสฺส นิสฺสยปจฺจยตาวเสนาติ ทสฺเสนฺโต ‘‘กาเย สติ โหนฺติ, อสติ น โหนฺตี’’ติ อาห. กาโยติ เจตฺถ กรชกาโย ทฏฺพฺโพ. จิตฺตนิสฺสิตาติ จิตฺตํ นิสฺสาย ตํ นิสฺสยปจฺจยภูตํ ลภิตฺวา อุปฺปนฺนา.
‘‘สมาปชฺชามี’’ติ ปทสฺส สมีเป วุจฺจมานํ ‘‘สมาปชฺชิสฺส’’นฺติ ปทํ อาสนฺนานาคตกาลวาจี เอว ภวิตุํ ยุตฺตํ, น อิตรนฺติ อาห – ‘‘ปททฺวเยน เนวสฺานาสฺายตนสมาปตฺติกาโล กถิโต’’ติ. ตยิทํ ตสฺส ตถา วตฺตพฺพตาย วุตฺตํ, น ปน ตสฺส ตถา จิตฺตปวตฺติสมฺภวโต. สมาปนฺเนปิ เอเสว นโย. ปุริเมหีติ ‘‘สมาปชฺชิสฺสํ สมาปชฺชามี’’ติ ทฺวีหิ ปเทหิ. ปจฺฉิเมนาติ ‘‘สมาปนฺโน’’ติ ปเทน.
ภาวิตํ โหติ อุปฺปาทิตํ โหติ นิโรธสมาปนฺนตฺถาย. อนุปุพฺพสมาปตฺติสมาปชฺชนสงฺขาตาย นิโรธภาวนาย ตํ จิตฺตํ ภาวิตํ โหติ. เตนาห ‘‘ยํ ต’’นฺติอาทิ. ทุติยชฺฌาเนเยวาติ ทุติยชฺฌานกฺขเณ นิรุชฺฌติ. ตตฺถ อนุปฺปชฺชนโต อนุปฺปาทนโต เหฏฺา นิโรโธติ อธิปฺเปโต. จตุนฺนํ อรูปกฺขนฺธานํ ตชฺชา ปริกมฺมสิทฺธา ยา อปฺปวตฺติ ¶ , ตตฺถ ‘‘นิโรธสมาปตฺติสฺา’’ติ, ยา เนสํ ตถา อปฺปวตฺติ. สา ‘‘อนฺโตนิโรเธ นิรุชฺฌตี’’ติ วุตฺตา.
‘‘จิตฺตสงฺขาโร นิรุทฺโธ’’ติ วจนโต ตทฺเสํ อนิโรธํ อิจฺฉนฺตานํ วาทํ ทสฺเสนฺโต ‘‘จิตฺตสงฺขาโร นิรุทฺโธติ วจนโต’’ติอาทึ วตฺวา ตตฺถ อติปฺปสงฺคทสฺสนมุเขน ตํ วาทํ นิเสเธตุํ ‘‘เต วตฺตพฺพา’’ติอาทิมาห. อภินิเวสํ อกตฺวาติ ยถาคเต พฺยฺชนมตฺเต อภินิเวสํ อกตฺวา. อาจริยานํ นเยติ อาจริยานํ ปรมฺปราคเต ธมฺมนเย ธมฺมเนตฺติยํ ตฺวา.
กิริยมยปวตฺตสฺมินฺติ ¶ ปริตฺตภูมกกุสลากุสลธมฺมปพนฺเธ วตฺตมาเน. ตสฺมิฺหิ วตฺตมาเน กายิก-วาจสิก-กิริยสมฺปวตฺติ โหติ, ทสฺสน-สวนาทิวเสน อารมฺมณคฺคหเณ ปวตฺตมาเนติ อตฺโถ. เตนาห – ‘‘พหิทฺธารมฺมเณสุ ปสาเท ฆฏฺเฏนฺเตสู’’ติ. มกฺขิตานิ วิยาติ ปฺุฉิตานิ วิย โหนฺติ ฆฏฺฏนาย วิพาธิตตฺตา. เอเตนายํ ฆฏฺฏนา ปฺจทฺวาริกวิฺาณานํ เวคสา อุปฺปชฺชนาย น อารมฺมณนฺติ ทสฺเสติ. เตเนวาห – ‘‘อนฺโตนิโรเธ ปฺจ ปสาทา อติวิย วิโรจนฺตี’’ติ.
ตโต ปรํ สจิตฺตโก ภวิสฺสามีติ อิทํ อตฺถโต อาปนฺนํ คเหตฺวา วุตฺตํ – ‘‘เอตฺตกํ กาลํ อจิตฺตโก ภวิสฺสามี’’ติ เอเตเนว ตสฺส อตฺถสฺส สิทฺธตฺตา. ยํ เอวํ ภาวิตนฺติ เอตฺถ วิสุํ จิตฺตสฺส ภาวนา นาม นตฺถิ, อทฺธานปริจฺเฉทํ ปน กตฺวา นิโรธสมาปตฺตตฺถาย กาตพฺพปริกมฺมภาวนาย เอว ตสฺส สิชฺฌนโต.
สา ปเนสา นิโรธกถา. ทฺวีหิ พเลหีติ สมถวิปสฺสนาพเลหิ. ตโย จ สงฺขารานนฺติ ติณฺณํ กายวจีจิตฺตสงฺขารานํ ปฏิปฺปสฺสทฺธิยา. โสฬสหิ าณจริยาหีติ อนิจฺจานุปสฺสนาทีนํ อฏฺนฺนํ อนุปสฺสนาาณานํ, อฏฺนฺนฺจ มคฺคผลาณานํ วเสน อิมาหิ โสฬสหิ าณปฺปวตฺตีหิ. นวหิ สมาธิจริยาหีติ อฏฺ สมาปตฺติโย อฏฺ สมาธิจริยา, ตาสํ อุปจารสมาธิ สมาธิภาวสามฺเน เอกา สมาธิจริยาติ เอวํ นวหิ สมาธิจริยาหิ. วสีภาวตาปฺาติ วสีภาวตาสงฺขาตา ปฺา. สพฺพากาเรน วิสุทฺธิมคฺเค กถิตา, เต ตาว อาการา ¶ ติฏฺนฺตุ, สรูปมตฺตสฺส ปนสฺส วตฺตพฺพนฺติ อาห – ‘‘โก ปนายํ นิโรโธ นามา’’ติ. ยทิ ขนฺธานํ อปฺปวตฺติ, อถ กิมตฺถเมตํ ฌานสุขาทึ วิย สมาปชฺชนฺตีติ อาห ‘‘สงฺขาราน’’นฺติอาทิ.
ผลสมาปตฺติจิตฺตนฺติ อรหตฺตํ อนาคามิผลจิตฺตํ. ‘‘ตโต ปรํ ภวงฺคสมเย’’ติ วุตฺตตฺตา อาห ‘‘กึ ปน…เป… น สมุฏฺาเปตี’’ติ. สมุฏฺาเปติ รูปสมุปฺปาทกตฺตา. อิมสฺสาติ นิโรธํ สมาปนฺนภิกฺขุโน. สา น สมุฏฺาเปตีติ สา จตุตฺถชฺฌานิกา ผลสมาปตฺติ น สมุฏฺาเปติ อสฺสาสปสฺสาเส. ผลสมาปตฺติยา จตุตฺถชฺฌานิกภาโว กถํ นิจฺฉิโตติ อาห – ‘‘กึ วา เอเตนา’’ติอาทิ. วกฺขมานากาเรนปิ ปริหาโร โหตีติ. สนฺตสมาปตฺติโตติ นิโรธสมาปตฺติเมว สนฺธาย วทติ. อพฺโพหาริกา โหนฺติ อติสุขุมสภาวตฺตา, สฺชีวตฺเถรสฺส ปุพฺเพ สมาปตฺติกฺขเณ อสฺสาสปสฺสาสา อพฺโพหาริกภาวํ คจฺฉนฺติ. เตน วุตฺตํ ‘‘ภวงฺคสมเยเนเวตํ กถิต’’นฺติ.
กิริยมย ¶ …เป… อุปฺปชฺชตีติ กสฺมา วุตฺตํ? นนุ ภวงฺคุปฺปตฺติกาลมฺปิ วิตกฺกวิจารา อุปฺปชฺชนฺเตวาติ? กิฺจาปิ อุปฺปชฺชนฺติ, วจีสงฺขารลกฺขณปฺปตฺตา ปน น โหนฺตีติ อิมมตฺถํ ทสฺเสตุํ ‘‘กึ ภวงฺค’’นฺติอาทิ วุตฺตํ.
สฺุโต ผสฺโสติอาทโย สคุเณนปิ อารมฺมเณนาติ อารมฺมณภูตเมตํ. สฺุตา นาม ผลสมาปตฺติ นิจฺจสุขอตฺตสภาวโต สฺุตฺตา. ‘‘สฺุโต ผสฺโส’’ติ วุตฺตํ วุตฺตนเยน สฺุสภาวตฺตา. อนิมิตฺตา นาม ผลสมาปตฺติ ราคนิมิตฺตาทีนํ อภาวโต. อปฺปณิหิตา นาม ผลสมาปตฺติ ราคปณิธิอาทีนมภาวโต. เสสํ วุตฺตนยเมว. เตนาห ‘‘อนิมิตฺตปฺปณิหิเตสุปิ เอเสว นโย’’ติ. ราคนิมิตฺตาทีนนฺติ เอตฺถ อาทิ-สทฺเทน สงฺขารนิมิตฺตสฺสปิ สงฺคโห ทฏฺพฺโพ. ยทคฺเคน ผลสมาปตฺติสมฺผสฺโส สฺุโต นาม, ตทคฺเคน ผลสมาปตฺติปิ สฺุตา นาม, ผสฺสสีเสน ปน เทสนา อาคตาติ ตถา วุตฺตํ. อนิมิตฺตปฺปณิหิเตสุปิ เอเสว นโย.
อาคมนํ เอตฺถ, เอตายาติ วา อาคมนิกา, สา เอว อาคมนิยา ก-การสฺส ย-การํ กตฺวา. วุฏฺาติ นิมิตฺตโต มคฺคสฺส อุปฺปาทเนน. อนิมิตฺตา นาม นิจฺจนิมิตฺตสฺส อุคฺฆาฏนโต. เอตฺถ จ วุฏฺานเมว ปมาณํ, น ¶ ปริคฺคหทสฺสนานิ. อปฺปณิหิตา นาม สุขปณิธิยา ปฏิปกฺขโต. สฺุตา นาม อตฺตทิฏฺิยา อุชุปฏิปกฺขตฺตา สตฺตสฺุตาย สุทิฏฺตฺตา. มคฺโค อนิมิตฺโต นาม วิปสฺสนาคมนโต. ผลํ อนิมิตฺตํ นาม มคฺคาคมนโต. วิกปฺโป อาปชฺเชยฺย อาคมนสฺส ววตฺถานสฺส อภาเวน, วิปสฺสนาย อนิมิตฺตาทินามลาโภ อววตฺถิโตติ อธิปฺปาโย. เตน วุตฺตํ ‘‘ตสฺมา’’ติอาทิ. ยสฺมา ปน สา มคฺควุฏฺานกาเล เอวรูปาปิ โหตีติ ตสฺส วเสน มคฺคผลานํ วิย ผสฺสสฺสปิ ปวตฺติรูปตฺตา ยถาวุตฺโต วิกปฺโป อนวสโรติ ทฏฺพฺพํ. ตโย ผสฺสา ผุสนฺตีติ ปุคฺคลเภทวเสน วุตฺตํ. น หิ เอกํเยว ปุคฺคลํ เอตสฺมึ ขเณ ตโย ผสฺสา ผุสนฺติ. ‘‘ติวิโธ ผสฺโส ผุสตี’’ติ วา ภวิตพฺพํ. ยสฺมา ปน ‘‘นิโรธผลสมาปตฺติยา วุฏฺิตสฺสา’’ติอาทิ ยสฺส ยถาวุตฺตา ตโย เอว ผสฺสา สมฺภวนฺติ, ตสฺส อนวเสสคฺคหณวเสเนว วุตฺตํ ‘‘ตโย ผสฺสา ผุสนฺตี’’ติ.
นิพฺพานํ วิเวโก นาม สพฺพสงฺขารวิวิตฺตภาวโต. ตสฺมึ วิเวเก เอกนฺเตเนว นินฺนโปณตฺตา เอว หิ เต ปฏิปฺปสฺสทฺธสพฺพุสฺสุกฺกา อุตฺตมปุริสา จตุนฺนํ ขนฺธานํ อปฺปวตฺตึ อนวเสสคฺคหณลกฺขณํ นิโรธสมาปตฺตึ สมาปชฺชนฺตีติ.
ทุติยกามภูสุตฺตวณฺณนา นิฏฺิตา.
๗. โคทตฺตสุตฺตวณฺณนา
๓๔๙. เนสนฺติ ¶ อปฺปมาณเจโตวิมุตฺติ-อากิฺจฺเจโตวิมุตฺติสฺิตานํ ฌานานํ. อตฺโถปิ นานาติ อาเนตฺวา โยชนา. ผรณอปฺปมาณตาย ‘‘อปฺปมาณา เจโตวิมุตฺตี’’ติ ลทฺธนามํ พฺรหฺมวิหารชฺฌานนฺติ อาห ‘‘ภูมนฺตรโต’’ติอาทิ. อากิฺจฺา เจโตวิมุตฺตีติ อากิฺจฺายตนชฺฌานนฺติ อาห ‘‘ภูมนฺตรโต’’ติอาทิ. วิปสฺสนาติ อนิจฺจานุปสฺสนา, สพฺพาปิ วา. ปมาณกรโณ นาม ยสฺส สยํ อุปฺปชฺชติ, ตสฺส คุณาภาวทสฺสนวเสน ปมาณกรณโต.
ผรณอปฺปมาณตายาติ ¶ ผรณวเสน อปฺปมาณโคจรตาย. นิพฺพานมฺปิ อปฺปมาณเมว ปมาณโคจรานํ กิเลสานํ อารมฺมณภาวสฺสปิ อนาคมนโต. ขลนฺติ ขเล ปสาริตสาลิสีสาทิภณฺฑํ. กิฺเจหีติ มทฺทสฺสุ. เตนาห ‘‘มทฺทนฏฺโ’’ติ. อารมฺมณภูตํ, ปลิพุทฺธกํ วา นตฺถิ เอตสฺส กิฺจนนฺติ อกิฺจนํ, อกิฺจนเมว อากิฺจฺํ.
รูปนิมิตฺตสฺสาติ กสิณรูปนิมิตฺตสฺส. น คหิตาติ สรูปโต น คหิตา, อตฺถโต ปน คหิตา เอว. เตนาห – ‘‘สา สฺุา ราเคนาติอาทิวจนโต สพฺพตฺถ อนุปวิตฺถาวา’’ติ.
นานาติ สทฺทวเสน. เอกตฺถาติ อารมฺมณวเสน อารมฺมณภาเวน เอกสภาวา. เตนาห ‘‘อปฺปมาณํ…เป… เอกตฺถา’’ติ. อารมฺมณวเสนาติ อารมฺมณสฺส วเสน. จตฺตาโร หิ มคฺคา, จตฺตาริ ผลานิ อารมฺมณวเสน นิพฺพานปวิฏฺตาย เอกตฺถา เอการมฺมณา. อฺสฺมึ ปน าเนติ อิทํ วิสุํ วิสุํ คเหตฺวา วุตฺตํ อปฺปมาณาทิ ปริยายวุตฺตํ, นิพฺพานํ อารพฺภ ปวตฺตนโต. ตสฺมา ‘‘อฺสฺมิ’’นฺติ อิทํ เตน เตน ปริยาเยน ตตฺถ ตตฺถ อาคตภาวํ สนฺธาย วุตฺตํ.
โคทตฺตสุตฺตวณฺณนา นิฏฺิตา.
๘. นิคณฺนาฏปุตฺตสุตฺตวณฺณนา
๓๕๐. อาคตาคโมติ วาจุคฺคตปริยตฺติธมฺโม. วิฺาตสาสโนติ ปฏิวิทฺธสตฺถุสาสโน. เตนาห ‘‘อนาคามี’’ติอาทิ. นคฺคโภคฺคนฺติ อวสนภาเวน นคฺคํ, กุฏิลชฺฌาสยตาย โภคฺคํ, ตโต เอว นิสฺสิริกํ. นคฺคตาย หิ โส รูเปน นิสฺสิริโก, โภคฺคตาย จิตฺเตน. ภควโต สทฺธายาติ ภควติ สทฺธาย. ตสฺมึ สทฺทหนา โอกปฺปนา ตสฺส สทฺธาติปิ วตฺตพฺพตํ ลภติ. คจฺฉามีติ อาคจฺฉามิ, พุชฺฌามีติ อตฺโถ. เอตํ นิคณฺเน ปุจฺฉิตมตฺถมาห.
กายํ ¶ อุนฺนาเมตฺวาติ กายํ อพฺภุนฺนาเมตฺวา. กุจฺฉึ นีหริตฺวาติ ปิฏฺิยา นินฺนมเนน กุจฺฉึ ปุรโต นีหริตฺวา. คีวํ ปสารณวเสน ปคฺคยฺห ปคฺคเหตฺวา ¶ สพฺพํ ทิสํ เปกฺขมาโน. สพฺพมิทํ นิคณฺสฺส ปหฏฺาการทสฺสนตฺถํ ‘‘อิทานิ สมณสฺส โคตมสฺส อุปริ วาทํ อาโรเปตุํ ลพฺภตี’’ติ. เตนาห ‘‘วาตํ วา โส’’ติอาทิ. สการณาติ ยุตฺติสหิตา. ปฺหมคฺโคติ ปฺหสงฺขาโต วีมํสา, เอวํ ภวิตพฺพนฺติ จิตฺเตเนว ปริวีมํสา ปฺหา. เอโก อุทฺเทโสติ เอกํ อุทฺทิสนํ อตฺถสฺส สํขิตฺตวจนํ. เวยฺยากรณนฺติ นิทฺทิสนํ อตฺถสฺส วิจาเรตฺวา กถนํ. เอวนฺติ อิมินา นเยน. สพฺพตฺถาติ สพฺเพสุ ปฺหุทฺเทสเวยฺยากรเณสุ อตฺโถ วิตฺถารโต เวทิตพฺโพ.
นิคณฺนาฏปุตฺตสุตฺตวณฺณนา นิฏฺิตา.
๙. อเจลกสฺสปสุตฺตวณฺณนา
๓๕๑. อลํ สมตฺโถ อริยภาวายาติ อลมริโย. เยฺยชานนฏฺเน าณเมว ปจฺจกฺขโต ทสฺสนฏฺเน าณทสฺสนํ, โสเยว อติสยฏฺเน าณทสฺสนวิเสโส. ปาวฬา วุจฺจติ อานิสทปเทโส, ตํ ปาวฬํ รโชหรณตฺถํ นิปฺโผฏียติ เอตายาติ ปาวฬนิปฺโผฏนา, โมรปิฺฉวตฺติ.
อเจลกสฺสปสุตฺตวณฺณนา นิฏฺิตา.
๑๐. คิลานทสฺสนสุตฺตวณฺณนา
๓๕๒. มตฺตราชา นาม เอโก ภุมฺมเทโว ภูตาธิปติ สุราโปตลรุกฺขนิวาสี. เตน วุตฺตํ ‘‘มตฺตราชกาเล’’ติ. ‘‘โอสธิติณวนปฺปตีสู’’ติ วตฺวา เต ยถากฺกมํ ทสฺเสนฺโต ‘‘หรีตกา…เป… รุกฺเขสุ จา’’ติ อาห. ปตฺถนาวเสน จิตฺตํ เปหิ. สมิชฺฌิสฺสตีติ ยถาธิปฺปายํ สมิชฺฌิสฺสติ. เตน หีติ ยสฺมา ตํ เทวาปิ อาสนฺนมรณํ มฺนฺติ, ตสฺมา สา วรเมว ภวิสฺสติ, ตํ ตุมฺหากํ ทีฆรตฺตํ หิตาย สุขาย ภวิสฺสตีติ อธิปฺปาโย.
คิลานทสฺสนสุตฺตวณฺณนา นิฏฺิตา.
จิตฺตสํยุตฺตวณฺณนา นิฏฺิตา.