📜
๑๒. สจฺจสํยุตฺตํ
๑. สมาธิวคฺโค
๑. สมาธิสุตฺตวณฺณนา
๑๐๗๑. สจฺจสํยุตฺตสฺส ¶ ¶ ¶ ปเม สมาธึ, ภิกฺขเวติ เต กิร ภิกฺขู จิตฺเตกคฺคตาย ปริหายนฺติ, อถ เนสํ สตฺถา – ‘‘เอวเมเต จิตฺเตกคฺคตํ ลภิตฺวา, กมฺมฏฺานํ วฑฺเฒตฺวา, วิเสสํ ปาปุณิสฺสนฺตี’’ติ อิมํ เทสนํ อารภิ. ตสฺมาติห, ภิกฺขเว, ‘‘อิทํ ทุกฺข’’นฺติ โยโค กรณีโยติ เอตฺถ ยถาภูตาทิวเสน การณจฺเฉโท เวทิตพฺโพ. อิทฺหิ วุตฺตํ โหติ – ภิกฺขเว, ยสฺมา สมาหิโต ภิกฺขุ จตฺตาริ สจฺจานิ ยถาภูตํ ปชานาติ, ตสฺมา ตุมฺเหหิ จ สมาหิเตหิ จตุนฺนํ สจฺจานํ ยถาภูตํ ปชานนตฺถาย ‘‘อิทํ ทุกฺข’’นฺติ โยโค กรณีโย. ตถา ยสฺมา จตฺตาริ สจฺจานิ ตถาคตสฺเสว ปาตุภาวา ปากฏานิ โหนฺติ, ยสฺมา จ ตถาคเตน สุวิภตฺตานิ, ยสฺมา จ เตสุ อปริมาณา วณฺณา อปริมาณานิ ปทพฺยฺชนานิ, ยสฺมา จ เตสํ อปฺปฏิวิทฺธตฺตา วฏฺฏํ วฑฺฒติ, เตสํ ปฏิวิทฺธกาลโต ปฏฺาย น วฑฺฒติ, ตสฺมา ‘‘เอวํ โน วฏฺฏํ น วฑฺฒิสฺสตี’’ติ ตุมฺเหหิ ‘‘อิทํ ทุกฺข’’นฺติ โยโค กรณีโย.
๒. ปฏิสลฺลานสุตฺตวณฺณนา
๑๐๗๒. ทุติยํ กายวิเวกวิกลานํ กายวิเวกปฏิลาภตฺถาย วุตฺตํ.
๓. ปมกุลปุตฺตสุตฺตาทิวณฺณนา
๑๐๗๓-๗๕. ตติเย อภิสมยายาติ อภิสมยตฺถาย. สมณพฺราหฺมณาติ เจตฺถ สาสนาวจรา ¶ อธิปฺเปตา. ตถา จตุตฺถปฺจเมสุ, เตน เตน อภิลาเปน พุชฺฌนกานํ ปน อชฺฌาสเยเนตานิ วุตฺตานิ.
๖. ทุติยสมณพฺราหฺมณสุตฺตวณฺณนา
๑๐๗๖. ฉฏฺเ ¶ อภิสมฺพุทฺธํ ปกาเสสุนฺติ อภิสมฺพุทฺโธ อหนฺติ เอวํ อตฺตานํ อภิสมฺพุทฺธํ ปกาสยึสุ. อิมสฺมิฺหิ สุตฺเต สพฺพฺุพุทฺธา จ สมณคหเณน คหิตา.
๑๐. ติรจฺฉานกถาสุตฺตวณฺณนา
๑๐๘๐. ทสเม ¶ อเนกวิหิตนฺติ อเนกวิธํ. ติรจฺฉานกถนฺติ อนิยฺยานิกตฺตา สคฺคโมกฺขมคฺคานํ ติรจฺฉานภูตํ กถํ. ราชกถนฺติอาทีสุ ราชานํ อารพฺภ ‘‘มหาสมฺมโต มนฺธาตา ธมฺมาโสโก เอวํ มหานุภาโว’’ติอาทินา นเยน ปวตฺตกถา ราชกถา. เอส นโย โจรกถาทีสุ. เตสุ ‘‘อสุโก ราชา อภิรูโป ทสฺสนีโย’’ติอาทินา นเยน เคหสิตกถาว ติรจฺฉานกถา โหติ. ‘‘โสปิ นาม เอวํ มหานุภาโว ขยํ คโต’’ติ เอวํ ปวตฺตา ปน กมฺมฏฺานภาเว ติฏฺติ. โจเรสุปิ ‘‘มูลเทโว เอวํ มหานุภาโว เมฆมาโล เอวํ มหานุภาโว’’ติ เตสํ กมฺมํ ปฏิจฺจ ‘‘อโห สูรา’’ติ เคหสิตกถาว ติรจฺฉานกถา. ยุทฺเธปิ ภารตยุทฺธาทีสุ ‘‘อสุเกน อสุโก เอวํ มาริโต เอวํ วิทฺโธ’’ติ กามสฺสาทวเสเนว กถา ติรจฺฉานกถา, ‘‘เตปิ นาม ขยํ คตา’’ติ เอวํ ปวตฺตา ปน สพฺพตฺถ กมฺมฏฺานเมว โหติ. อปิจ อนฺนาทีสุ ‘‘เอวํ วณฺณวนฺตํ คนฺธวนฺตํ รสวนฺตํ ผสฺสสมฺปนฺนํ ขาทิมฺห ภฺุชิมฺห ปิวิมฺห ปริภฺุชิมฺหา’’ติ กามสฺสาทวเสน กเถตุํ น วฏฺฏติ. สาตฺถกํ ปน กตฺวา ‘‘ปุพฺเพ เอวํ วณฺณาทิสมฺปนฺนํ อนฺนํ ปานํ วตฺถํ สยนํ มาลํ คนฺธํ วิเลปนํ สีลวนฺตานํ อทมฺห, เจติเย ปูชํ อกริมฺหา’’ติ กเถตุํ วฏฺฏติ.
าติกถาทีสุปิ ‘‘อมฺหากํ าตกา สูรา สมตฺถา’’ติ วา, ‘‘ปุพฺเพ มยํ เอวํ วิจิตฺเรหิ ยาเนหิ วิจริมฺหา’’ติ วา อสฺสาทวเสน วตฺตุํ น วฏฺฏติ. สาตฺถกํ ปน กตฺวา ‘‘เตปิ โน าตกา ขยํ คตา’’ติ วา, ‘‘ปุพฺเพ มยํ เอวรูปา อุปาหนา สงฺฆสฺส อทมฺหา’’ติ วา กเถตพฺพา. คามกถาทีสุปิ สุนิวิฏฺทุนฺนิวิฏฺสุภิกฺขทุพฺภิกฺขาทิวเสน วา ‘‘อสุกคามวาสิโน ¶ สูรา สมตฺถา’’ติ วา เอวํ อสฺสาทวเสน วตฺตุํ น วฏฺฏติ, สาตฺถกํ ปน กตฺวา ‘‘สทฺธา ปสนฺนา’’ติ วา, ‘‘ขยํ คตา’’ติ วา วตฺตุํ วฏฺฏติ. นิคมนครชนปทกถาสุปิ เอเสว นโย.
อิตฺถิกถาปิ ¶ ¶ วณฺณสณฺานาทีนิ ปฏิจฺจ อสฺสาทวเสน วตฺตุํ น วฏฺฏติ, ‘‘สทฺธา ปสนฺนา ขยํ คตา’’ติ เอวเมว วฏฺฏติ. สูรกถาปิ ‘‘นนฺทิมิตฺโต นาม โยโธ สูโร อโหสี’’ติ อสฺสาทวเสน วตฺตุํ น วฏฺฏติ, ‘‘สทฺโธ ปสนฺโน อโหสิ, ขยํ คโต’’ติ เอวเมว วฏฺฏติ. สุรากถาติปิ ปาโ. สาปิ เจสา สุรากถา ‘‘เอวรูปา นาม สุรา ปีตา รติชนนี โหตี’’ติ อสฺสาทวเสเนว น วฏฺฏติ, อาทีนววเสน ปน ‘‘อุมฺมตฺตกสํวตฺตนิกา’’ติอาทินา นเยน วฏฺฏติ. วิสิขากถาปิ ‘‘อสุกวิสิขา สุนิวิฏฺา ทุนฺนิวิฏฺา’’ติ วา, ‘‘อสุกวิสิขาย วาสิโน สูรา สมตฺถา’’ติ วา อสฺสาทวเสเนว วตฺตุํ น วฏฺฏติ, ‘‘สทฺธา ปสนฺนา ขยํ คตา’’ติ เอจฺเจวํ วฏฺฏติ. กุมฺภฏฺานกถาติ อุทกติตฺถกถา วุจฺจติ, กุมฺภทาสิกถา วา. สาปิ ‘‘ปาสาทิกา นจฺจิตุํ คายิตุํ เฉกา’’ติ อสฺสาทวเสน น วฏฺฏติ, ‘‘สทฺธา ปสนฺนา’’ติอาทินา นเยเนว วฏฺฏติ.
ปุพฺพเปตกถาติ อตีตาติกถา. ตตฺถ วตฺตมานาติกถาสทิโสว วินิจฺฉโย. นานตฺตกถาติ ปุริมปจฺฉิมกถาหิ วิมุตฺตา อวเสสา นานาสภาวา นิรตฺถกกถา. โลกกฺขายิกาติ ‘‘อยํ โลโก เกน นิมฺมิโต, อสุเกน นาม นิมฺมิโต, กาโก เสโต อฏฺีนํ เสตตฺตา, พลากา รตฺตา โลหิตสฺส รตฺตตฺตา’’ติ เอวมาทิกา โลกายตวิตณฺฑสลฺลาปกถา. สมุทฺทกฺขายิกา นาม ‘‘กสฺมา สมุทฺโท สาคโร, สาครเทเวน ขนิตตฺตา สาคโร, ขโต เมติ หตฺถมุทฺทาย นิเวทิตตฺตา สมุทฺโท’’ติ เอวมาทิกา นิรตฺถกสมุทฺทกฺขายิกกถา. อิติ ภโว อิติ อภโวติ ยํ วา ตํ วา นิรตฺถกการณํ วตฺวา ปวตฺติตกถา อิติภวาภวกถา. เอตฺถ จ ภโวติ สสฺสตํ, อภโวติ อุจฺเฉทํ. ภโวติ วุทฺธิ, อภโวติ ¶ หานิ. ภโวติ กามสุขํ, อภโวติ อตฺตกิลมโถ. อิติ อิมาย ฉพฺพิธาย อิติภวาภวกถาย สทฺธึ พาตฺตึส ติรจฺฉานกถา นาม โหนฺติ. เสสํ สพฺพตฺถ อุตฺตานตฺถเมวาติ.
ปโม วคฺโค.
๒. ธมฺมจกฺกปฺปวตฺตนวคฺโค
๑. ธมฺมจกฺกปฺปวตฺตนสุตฺตวณฺณนา
๑๐๘๑. ทุติยสฺส ¶ ¶ ปเม พาราณสิยนฺติ เอวํนามเก นคเร. อิสิปตเน มิคทาเยติ อิสีนํ ปตนุปฺปตนวเสน เอวํลทฺธนาเม มิคานํ อภยทานวเสน ทินฺนตฺตา มิคทายสงฺขาเต อาราเม. เอตฺถ หิ อุปฺปนฺนุปฺปนฺนา สพฺพฺุอิสโย ปตนฺติ, ธมฺมจกฺกปฺปวตฺตนตฺถํ นิสีทนฺตีติ อตฺโถ. นนฺทมูลกปพฺภารโต สตฺตาหจฺจเยน นิโรธสมาปตฺติโต วุฏฺิตา อโนตตฺตทเห กตมุขโธวนาทิกิจฺจา อากาเสน อาคนฺตฺวา ปจฺเจกพุทฺธอิสโยเปตฺถ โอตรณวเสน ปตนฺติ, อุโปสถตฺถฺจ อนุโปสถตฺถฺจ สนฺนิปตนฺติ, คนฺธมาทนํ ปฏิคจฺฉนฺตาปิ ตโตว อุปฺปตนฺตีติ อิมินา อิสีนํ ปตนุปฺปตนวเสน ตํ ‘‘อิสิปตน’’นฺติ วุจฺจติ.
อามนฺเตสีติ ทีปงฺกรปาทมูเล กตาภินีหารโต ปฏฺาย ปารมิโย ปูเรนฺโต อนุปุพฺเพน ปจฺฉิมภเว กตาภินิกฺขมโน อนุปุพฺเพน โพธิมณฺฑํ ปตฺวา ตตฺถ อปราชิตปลฺลงฺเก นิสินฺโน มารพลํ ภินฺทิตฺวา ปมยาเม ปุพฺเพนิวาสํ อนุสฺสริตฺวา มชฺฌิมยาเม ทิพฺพจกฺขุํ วิโสเธตฺวา ปจฺฉิมยามาวสาเน ทสสหสฺสิโลกธาตุํ อุนฺนาเทนฺโต สพฺพฺุตํ ปตฺวา สตฺต สตฺตาหานิ โพธิมณฺเฑ วีตินาเมตฺวา มหาพฺรหฺมุนา อายาจิตธมฺมเทสโน พุทฺธจกฺขุนา โลกํ โวโลเกตฺวา โลกานุคฺคเหน พาราณสึ คนฺตฺวา ปฺจวคฺคิเย สฺาเปตฺวา ธมฺมจกฺกํ ปวตฺเตตุกาโม อามนฺเตสิ.
ทฺเวเม, ภิกฺขเว, อนฺตาติ ทฺเว อิเม, ภิกฺขเว, โกฏฺาสา. อิมสฺส ปน ปทสฺส สห สมุทาหาเรน สมุทาหารนิคฺโฆโส เหฏฺา อวีจึ อุปริ ภวคฺคํ ปตฺวา ทสสหสฺสิโลกธาตุํ ปตฺถริตฺวา ¶ อฏฺาสิ. ตสฺมึเยว สมเย อฏฺารสโกฏิสงฺขา พฺรหฺมาโน สมาคจฺฉึสุ, ปจฺฉิมทิสาย สูริโย อตฺถเมติ, ปาจีนทิสาย อาสาฬฺหนกฺขตฺเตน ยุตฺโต ปุณฺณจนฺโท อุคฺคจฺฉติ. ตสฺมึ สมเย ภควา อิมํ ธมฺมจกฺกปฺปวตฺตนสุตฺตํ อารภนฺโต ‘‘ทฺเวเม, ภิกฺขเว, อนฺตา’’ติอาทิมาห.
ตตฺถ ¶ ปพฺพชิเตนาติ คิหิสํโยชนํ ฉินฺทิตฺวา ปพฺพชฺชุปคเตน. น เสวิตพฺพาติ น วฬฺเชตพฺพา ¶ . โย จายํ กาเมสุ กามสุขลฺลิกานุโยโคติ โย จ อยํ วตฺถุกาเมสุ กิเลสกามสุขสฺส อนุโยโค. หีโนติ ลามโก. คมฺโมติ คามวาสีนํ สนฺตโก. โปถุชฺชนิโกติ อนฺธพาลชเนน อาจิณฺโณ. อนริโยติ น อริโย น วิสุทฺโธ น อุตฺตโม น วา อริยานํ สนฺตโก. อนตฺถสํหิโตติ น อตฺถสํหิโต, หิตสุขาวหการณํ อนิสฺสิโตติ อตฺโถ. อตฺตกิลมถานุโยโคติ อตฺตโน กิลมถสฺส อนุโยโค, อตฺตโน ทุกฺขกรณนฺติ อตฺโถ. ทุกฺโขติ กณฺฏกาปสฺสยเสยฺยาทีหิ อตฺตมารเณหิ ทุกฺขาวโห.
ปฺาจกฺขุํ กโรตีติ จกฺขุกรณี. ทุติยปทํ ตสฺเสว เววจนํ. อุปสมายาติ กิเลสูปสมตฺถาย. อภิฺายาติ จตุนฺนํ สจฺจานํ อภิชานนตฺถาย. สมฺโพธายาติ เตสํเยว สมฺพุชฺฌนตฺถาย. นิพฺพานายาติ นิพฺพานสจฺฉิกิริยาย. เสสเมตฺถ ยํ วตฺตพฺพํ สิยา, ตํ เหฏฺา ตตฺถ ตตฺถ วุตฺตเมว. สจฺจกถาปิ สพฺพากาเรเนว วิสุทฺธิมคฺเค (วิสุทฺธิ. ๒.๕๒๙) วิตฺถาริตา.
ติปริวฏฺฏนฺติ สจฺจาณกิจฺจาณกตาณสงฺขาตานํ ติณฺณํ ปริวฏฺฏานํ วเสน ติปริวฏฺฏํ. เอตฺถ หิ ‘‘อิทํ ทุกฺขํ อริยสจฺจํ, อิทํ ทุกฺขสมุทย’’นฺติ เอวํ จตูสุ สจฺเจสุ ยถาภูตํ าณํ สจฺจาณํ นาม. เตสุเยว ‘‘ปริฺเยฺยํ ปหาตพฺพ’’นฺติ เอวํ กตฺตพฺพกิจฺจชานนาณํ กิจฺจาณํ นาม. ‘‘ปริฺาตํ ปหีน’’นฺติ เอวํ ตสฺส ตสฺส กิจฺจสฺส กตภาวชานนาณํ กตาณํ นาม. ทฺวาทสาการนฺติ เตสํเยว เอเกกสฺมึ สจฺเจ ติณฺณํ ติณฺณํ อาการานํ วเสน ทฺวาทสาการํ. าณทสฺสนนฺติ เอเตสํ ติปริวฏฺฏานํ ทฺวาทสนฺนํ อาการานํ วเสน อุปฺปนฺนาณสงฺขาตํ ทสฺสนํ. ธมฺมจกฺขุนฺติ อฺตฺถ ¶ ตโย มคฺคา ตีณิ จ ผลานิ ธมฺมจกฺขุ นาม โหนฺติ, อิธ ปมมคฺโคว.
ธมฺมจกฺเกติ ปฏิเวธาเณ เจว เทสนาาเณ จ. โพธิปลฺลงฺเก นิสินฺนสฺส หิ จตูสุ สจฺเจสุ อุปฺปนฺนํ ทฺวาทสาการํ ปฏิเวธาณมฺปิ, อิสิปตเน นิสินฺนสฺส ทฺวาทสาการาย สจฺจเทสนาย ปวตฺติตํ เทสนาาณมฺปิ ธมฺมจกฺกํ นาม. อุภยมฺปิ เหตํ ทสพลสฺส อุเร ปวตฺตาณเมว. อิมาย ¶ เทสนาย ปกาเสนฺเตน ภควตา ธมฺมจกฺกํ ปวตฺติตํ นาม. ตํ ปเนตํ ธมฺมจกฺกํ ยาว อฺาสิโกณฺฑฺตฺเถโร อฏฺารสหิ พฺรหฺมโกฏีหิ สทฺธึ โสตาปตฺติผเล ปติฏฺาติ ¶ , ตาว นํ ภควา ปวตฺเตติ นาม, ปติฏฺิเต จ ปวตฺติตํ นาม. ตํ สนฺธาย ปวตฺติเต จ ปน ภควตา ธมฺมจกฺเก ภุมฺมา เทวา สทฺทมนุสฺสาเวสุนฺติอาทิ วุตฺตํ.
ตตฺถ ภุมฺมาติ ภูมฏฺกเทวตา. สทฺทมนุสฺสาเวสุนฺติ เอกปฺปหาเรเนว สาธุการํ ทตฺวา – ‘‘เอตํ ภควตา’’ติอาทีนิ วทนฺตา อนุสาวยึสุ. โอภาโสติ สพฺพฺุตฺาโณภาโส. โส หิ ตทา เทวานํ เทวานุภาวํ อติกฺกมิตฺวา วิโรจิตฺถ. อฺาสิ วต, โภ, โกณฺฑฺโติ อิมสฺสปิ อุทานสฺส อุทาหารนิคฺโฆโส ทสสหสฺสิโลกธาตุํ ผริตฺวา อฏฺาสิ.
๙. สงฺกาสนสุตฺตวณฺณนา
๑๐๘๙. นวเม อปริมาณา วณฺณาติ อปฺปมาณานิ อกฺขรานิ. พฺยฺชนาติ เตสํเยว เววจนํ, วณฺณานํ วา เอกเทสา ยทิทํ พฺยฺชนา นาม. สงฺกาสนาติ วิภตฺติโย. เอกเมกสฺมิฺหิ สจฺเจ สพฺพากาเรน วิตฺถาริยมาเน วณฺณาทีนํ อนฺโต นาม นตฺถิ. ตสฺมา เอวมาห.
๑๐. ตถสุตฺตวณฺณนา
๑๐๙๐. ทสเม สภาวาวิชหนฏฺเน ตถํ. ทุกฺขฺหิ ทุกฺขเมว วุตฺตํ. สภาวสฺส อโมฆตาย อวิตถํ. น หิ ทุกฺขํ อทุกฺขํ นาม โหติ. อฺภาวานุปคเมน อนฺถํ. น หิ ทุกฺขํ สมุทยาทิภาวํ อุปคจฺฉติ. สมุทยาทีสุปิ เอเสว นโยติ.
ธมฺมจกฺกปฺปวตฺตนวคฺโค ทุติโย.
๓. โกฏิคามวคฺโค
๑. โกฏิคามสุตฺตวณฺณนา
๑๐๙๑. ตติยสฺส ¶ ¶ ปเม อนนุโพธาติ อนนุพุชฺฌเนน. อปฺปฏิเวธาติ อปฺปฏิวิชฺฌเนน.
๒. ทุติยโกฏิคามสุตฺตวณฺณนา
๑๐๙๒. ทุติเย ¶ เจโตวิมุตฺติ ปฺาวิมุตฺตีติ ผลสมาปตฺติผลปฺานํ นามํ.
๗. ตถสุตฺตวณฺณนา
๑๐๙๗. สตฺตเม ตสฺมา อริยสจฺจานีติ ยสฺมา ตถานิ อวิตถานิ อนฺถานิ, ตสฺมา อริยานํ สจฺจานีติ วุจฺจนฺติ. น หิ วิตถานิ อริยา อริยสจฺจโต ปฏิวิชฺฌนฺติ.
๘. โลกสุตฺตวณฺณนา
๑๐๙๘. อฏฺเม ตถาคโต อริโย, ตสฺมา ‘‘อริยสจฺจานี’’ติ ยสฺมา อริเยน ตถาคเตน ปฏิวิทฺธตฺตา เทสิตตฺตา จ ตานิ อริยสนฺตกานิ โหนฺติ, ตสฺมา อริยสฺส สจฺจตฺตา อริยสจฺจานีติ อตฺโถ.
๑๐. ควมฺปติสุตฺตวณฺณนา
๑๑๐๐. ทสเม สหฺจนิเกติ สหฺจนิยนคเร. โย, ภิกฺขเว, ทุกฺขํ ปสฺสติ, ทุกฺขสมุทยมฺปิ ¶ โส ปสฺสตีติอาทิ เอกปฏิเวธวเสน วุตฺตํ, อิมสฺมิฺหิ สุตฺเต เอกปฏิเวโธว กถิโต.
โกฏิคามวคฺโค ตติโย.
๔. สีสปาวนวคฺโค
๑. สีสปาวนสุตฺตวณฺณนา
๑๑๐๑. จตุตฺถสฺส ปเม ยทิทํ อุปรีติ ยานิ อิมานิ อุปริ. สีสปาวเนติ สีสปารุกฺเข.
๒. ขทิรปตฺตสุตฺตวณฺณนา
๑๑๐๒. ทุติเย ¶ อนภิสเมจฺจาติ าเณน อนภิสมาคนฺตฺวา, อปฺปฏิวิชฺฌิตฺวาติ อตฺโถ.
๓. ทณฺฑสุตฺตวณฺณนา
๑๑๐๓. ตติเย ¶ อสฺมา โลกา ปรํ โลกนฺติ อิมมฺหา มนุสฺสโลกา ปรํ นิรยมฺปิ, ติรจฺฉานโยนิมฺปิ, เปตฺติวิสยมฺปิ, มนุสฺสโลกมฺปิ, เทวโลกมฺปิ, คจฺฉนฺติ, ปุนปฺปุนํ วฏฺฏสฺมึเยว นิพฺพตฺตนฺตีติ อตฺโถ.
๕. สตฺติสตสุตฺตวณฺณนา
๑๑๐๕. ปฺจเม เอวฺเจตํ, ภิกฺขเว, อสฺสาติ, ภิกฺขเว, เอวํ เจ เอตํ ภเวยฺย, นิรนฺตรํ ¶ สตฺติสเตหิ หฺมานสฺส ทุกฺขโทมนสฺเสหิ สเหเวส สจฺจาภิสมโย ภเวยฺย เจติ อตฺโถ.
๙. อินฺทขีลสุตฺตวณฺณนา
๑๑๐๙. นวเม มุขํ โอโลเกนฺตีติ อชฺฌาสยํ โอโลเกนฺติ. อชฺฌาสโย อิธ มุขนฺติ อธิปฺเปโต.
๑๐. วาทตฺถิกสุตฺตวณฺณนา
๑๑๑๐. ทสเม สิลายูโปติ สิลาถมฺโภ. โสฬสกุกฺกุโกติ โสฬสหตฺโถ. โสฬสกุกฺกูติปิ ปาโ. เหฏฺา เนมงฺคมาติ เหฏฺา อาวาฏํ ปวิฏฺา. อฏฺ กุกฺกุ อุปริเนมสฺสาติ อฏฺ หตฺถา อาวาฏสฺส อุปริ อุคฺคนฺตฺวา ิตา ภเวยฺยุํ. ภุสาติ พลวตี. เสสํ สพฺพตฺถ อุตฺตานเมวาติ.
สีสปาวนวคฺโค จตุตฺโถ.
๕. ปปาตวคฺโค
๑. โลกจินฺตาสุตฺตวณฺณนา
๑๑๑๑. ปฺจมสฺส ปเม สุมาคธาย โปกฺขรณิยาติ เอวํนามิกาย โปกฺขรณิยา. โลกจินฺตํ จินฺเตนฺโตติ, ‘‘เกน นุ โข จนฺทิมสูริยา กตา, เกน มหาปถวี, เกน มหาสมุทฺโท, เกน สตฺตา อุปฺปาทิตา, เกน ปพฺพตา, เกน อมฺพตาลนาฬิเกราทโย’’ติ เอวรูปํ โลกจินฺตํ จินฺเตนฺโต นิสีทิ.
วิเจโตติ ¶ ¶ ¶ วิคตจิตฺโต วิกฺขิตฺตจิตฺโต วา. ภูตํเยว อทฺทสาติ เต กิร อสุรา สมฺพริมายํ สมฺปริวตฺเตตฺวา ยถา เน โส ปุริโส หตฺถิอสฺสาทีสุ อารุหนฺเต อุกฺขิปิตฺวา, ภิสมุฬาลจฺฉิทฺเทหิ ปวิสนฺเต ปสฺสติ, เอวํ อธิฏฺหึสุ. ตํ สนฺธาย สตฺถา ‘‘ภูตํเยว อทฺทสา’’ติ อาห. เทวานํเยว โมหยมานาติ เทวานํ จิตฺตํ โมหยนฺตา. ตสฺมาติ ยสฺมา โลกจินฺตํ จินฺเตนฺโต อุมฺมตฺตโกปิ โหติ, ตสฺมา.
๒-๓. ปปาตสุตฺตาทิวณฺณนา
๑๑๑๒-๑๓. ทุติเย ปฏิภานกูโฏติ เอโก มหนฺโต ปพฺพตสทิโส มริยาทปาสาโณ. ตติเย อนิฏฺรูปนฺติ อนิฏฺสภาวํ.
๔. กูฏาคารสุตฺตวณฺณนา
๑๑๑๔. จตุตฺเถ เหฏฺิมํ ฆรํ อกริตฺวาติ ถมฺภภิตฺติปาทุสฺสาปนาทินา ฆรสฺส เหฏฺิมภาคํ อกตฺวา.
๕. วาลสุตฺตวณฺณนา
๑๑๑๕. ปฺจเม สนฺถาคาเรติ สิปฺปุคฺคณฺหนสาลายํ. อุปาสนํ กโรนฺเตติ กณฺฑขิปนสิปฺปํ กโรนฺเต. อสนํ อติปาเตนฺเตติ กณฺฑํ อติกฺกเมนฺเต. โปงฺขานุโปงฺขนฺติ เอกํ กณฺฑํ ขิปิตฺวา ยถา อสฺส สรสฺส โปงฺขํ วิชฺฌติ, อปรํ อนุโปงฺขํ นาม ทุติยสฺส โปงฺขํ, ปุน อปรํ ตสฺส โปงฺขนฺติ เอวํ อติปาเตนฺเต อทฺทส. ยตฺร หิ นามาติ เย นาม. ทุรภิสมฺภวตรนฺติ ทุกฺกรตรํ. สตฺตธา ภินฺนสฺส วาลสฺส โกฏิยา โกฏึ ปฏิวิชฺเฌยฺยาติ เอกํ วาลํ สตฺตธา ภินฺทิตฺวา, ตสฺส เอกํ เภทํ คเหตฺวา, วาติงฺคณมชฺเฌ พนฺธิตฺวา, อปรํ เภทํ กณฺฑสฺส อคฺคโกฏิยํ พนฺธิตฺวา, ¶ อุสภมตฺเต ิโต กณฺฑพทฺธาย โกฏิยา ตํ วาติงฺคณพทฺธโกฏึ ปฏิวิชฺเฌยฺยาติ อตฺโถ. ตสฺมาติ ยสฺมา เอวํ ทุปฺปฏิวิชฺฌานิ จตฺตาริ สจฺจานิ, ตสฺมา.
๗. ปมฉิคฺคฬยุคสุตฺตวณฺณนา
๑๑๑๗. สตฺตเม ¶ ¶ อฺมฺขาทิกาติ อฺมฺํ ขาทนํ. ทุพฺพลขาทิกาติ พลวนฺเตหิ มจฺฉาทีหิ ทุพฺพลานํ มจฺฉาทีนํ ขาทนํ.
๘. ทุติยฉิคฺคฬยุคสุตฺตวณฺณนา
๑๑๑๘. อฏฺเม มหาปถวีติ จกฺกวาฬคพฺภนฺตรา มหาปถวี. อธิจฺจมิทํ, ภนฺเตติ อิทํ อธิจฺจุปฺปตฺติกํ สเจ ตํ ยุคํ น ปูติ ภเวยฺย, สมุทฺเท อุทกํ น สุสฺเสยฺย, โส จ กจฺฉโป น มเรยฺย, อปิ นาม ยทิจฺฉาวเสน สิยาติ อตฺโถ.
เอวํ อธิจฺจมิทํ, ภิกฺขเวติ เอตฺถ มหาสีวตฺเถโร จตฺตาริ ยุคานิ ทสฺเสติ – ปุรตฺถิมจกฺกวาฬมุขวฏฺฏิยํ ิเตน ปุริเสน ปกฺขิตฺตยุคสฺส หิ ฉิคฺคเฬน ตสฺส อนฺธกจฺฉปสฺส คีวาย ปเวสนํ วิย มนุสฺสปฏิลาโภ อธิจฺจปฏิลาภี. ทกฺขิณจกฺกวาฬมุขวฏฺฏิยํ ิเตน ปกฺขิตฺตสฺส ปน ปริพฺภมนฺตสฺส ปุริมยุคํ ปตฺวา ฉิคฺคเฬน ฉิคฺคฬุปริ อารุฬฺหสฺส ฉิคฺคเฬน คีวปฺปเวสนํ วิย ตถาคตุปฺปาโท อธิจฺจตรสมฺภโว. ปจฺฉิมจกฺกวาฬมุขวฏฺฏิยํ ิเตน ปกฺขิตฺตสฺส ปน ปริพฺภมนฺตสฺส ปุริมยุคทฺวยํ ปตฺวา ฉิคฺคเฬน ฉิคฺคฬุปริ อารุฬฺหสฺส ฉิคฺคเฬน คีวปฺปเวสนํ วิย ตถาคตปฺปเวทิตสฺส ธมฺมวินยสฺส ทีปนํ อธิจฺจตรสมฺภวํ. อุตฺตรจกฺกวาฬมุขวฏฺฏิยํ ิเตน ปกฺขิตฺตสฺส ปน ปริพฺภมนฺตสฺส ปุริมยุคตฺตยํ ปตฺวา ฉิคฺคเฬน ฉิคฺคฬุปริ อารุฬฺหสฺส ฉิคฺคเฬน คีวปฺปเวสนํ วิย จตุสจฺจปฏิเวโธ อติวิย อธิจฺจตรสมฺภโว เวทิตพฺโพ. นวมาทีนิ อภิสมยสํยุตฺเต วุตฺตนยาเนวาติ.
ปปาตวคฺโค ปฺจโม.
๖. อภิสมยวคฺควณฺณนา
๑๑๒๑. อภิสมยวคฺโค ¶ ¶ นิทานวคฺเค อภิสมยสํยุตฺเต วิตฺถาริโตว.
๗. ปมอามกธฺเปยฺยาลวคฺโค
๓. ปฺาสุตฺตวณฺณนา
๑๑๓๓. อามกธฺเปยฺยาเล ¶ อริเยน ปฺาจกฺขุนาติ วิปสฺสนํ อาทึ กตฺวา โลกิยโลกุตฺตเรน าณจกฺขุนา.
๔. สุราเมรยสุตฺตวณฺณนา
๑๑๓๔. สุราเมรยมชฺชปฺปมาทฏฺานา ปฏิวิรตาติ เอตฺถ สุรา นาม ปิฏฺสุรา, โอทนสุรา, ปูวสุรา, กิณฺณปกฺขิตฺตา, สมฺภารสํยุตฺตาติ ปฺจวิธา. เมรยํ นาม ปุปฺผาสโว, ผลาสโวติ, เอวํ วุตฺโต โย โกจิ อาสโว. มชฺชนฺติ ตเทว อุภยํ, ยํ วา ปนฺมฺปิ สุราสววินิมุตฺตํ มทนียํ. ยาย เจตนาย ตํ ปิวนฺติ, สา ปมาทสฺส การณตฺตา ปมาทฏฺานํ นาม, ตโต ปฏิวิรตาติ อตฺโถ.
๖-๗. มตฺเตยฺยสุตฺตาทิวณฺณนา
๑๑๓๖-๓๗. มตฺเตยฺยาติ มาตุหิตา, มาตริ สมฺมาปฏิปนฺนาติ อตฺโถ. เปตฺเตยฺยาทีสุ ปิตุหิตา เปตฺเตยฺยา.
๘-๙. สามฺสุตฺตาทิวณฺณนา
๑๑๓๘-๓๙. สมณานํ ¶ หิตา สามฺา. พฺราหฺมณานํ หิตา พฺรหฺมฺา. เตสุ เตสุ สมฺมา ปฏิปนฺนานํเยเวตํ อธิวจนํ.
๑๐. ปจายิกสุตฺตวณฺณนา
๑๑๔๐. กุเล เชฏฺาปจายิโนติ กุเล เชฏฺานํ อปจายิโน, นีจวุตฺติโนติ อตฺโถ.
๘. ทุติยอามกธฺเปยฺยาลวคฺโค
๘. พีชคามสุตฺตวณฺณนา
๑๑๔๘. พีชคามภูตคามสมารมฺภาติ ¶ มูลพีชํ, ขนฺธพีชํ, ผฬุพีชํ, อคฺคพีชํ, พีชพีชนฺติ ปฺจวิธสฺส พีชคามสฺส เจว ยสฺส กสฺสจิ นีลติณรุกฺขาทิกสฺส ภูตคามสฺส จ สมารมฺภา, เฉทนปจนาทิภาเวน วิโกปนา ปฏิวิรตาติ อตฺโถ.
๙. วิกาลโภชนสุตฺตวณฺณนา
๑๑๔๙. วิกาลโภชนาติ กาลาติกฺกนฺตโภชนา, มชฺฌนฺหิกาติกฺกมโต ปฏฺาย ยาวกาลิกปริโภคาติ อตฺโถ.
๑๐. คนฺธวิเลปนสุตฺตวณฺณนา
๑๑๕๐. มาลาทีสุ มาลาติ ยํ กิฺจิ ปุปฺผํ. คนฺธนฺติ ยํ กิฺจิ ¶ คนฺธชาตํ. วิเลปนนฺติ ฉวิราคกรณํ. ตตฺถ ปิฬนฺธนฺตา ธาเรนฺติ นาม, อูนฏฺานํ ปูเรนฺตา มณฺเฑนฺติ นาม, คนฺธวเสน ¶ ฉวิราควเสน จ สาทิยนฺตา วิภูเสนฺติ นาม. านํ วุจฺจติ การณํ. ตสฺมา ยาย ทุสฺสีลฺยเจตนาย ตานิ มาลาธารณาทีนิ มหาชโน กโรติ, ตโต ปฏิวิรตาติ อตฺโถ.
๙. ตติยอามกธฺเปยฺยาลวคฺโค
๑. นจฺจคีตสุตฺตวณฺณนา
๑๑๕๑. สาสนสฺส อนนุโลมตฺตา วิสูกํ ปฏาณีภูตํ ทสฺสนนฺติ วิสูกทสฺสนํ. อตฺตนา นจฺจนนจฺจาปนาทิวเสน นจฺจา จ คีตา จ วาทิตา จ อนฺตมโส มยูรนจฺจาทิวเสนาปิ ปวตฺตานํ นจฺจาทีนํ วิสูกภูตา ทสฺสนา จาติ นจฺจคีตวาทิตวิสูกทสฺสนา. นจฺจาทีนิ หิ อตฺตนา ปโยเชตุํ วา ปเรหิ ปโยชาเปตุํ วา ปยุตฺตานิ ปสฺสิตุํ วา เนว ภิกฺขูนํ, น ภิกฺขุนีนํ วฏฺฏนฺติ.
๒. อุจฺจาสยนสุตฺตวณฺณนา
๑๑๕๒. อุจฺจาสยนํ ¶ วุจฺจติ ปมาณาติกฺกนฺตํ. มหาสยนํ อกปฺปิยตฺถรณํ, ตโต ปฏิวิรตาติ อตฺโถ.
๓. ชาตรูปสุตฺตวณฺณนา
๑๑๕๓. ชาตรูปนฺติ สุวณฺณํ. รชตนฺติ กหาปโณ – โลหมาสโก, ชตุมาสโก, ทารุมาสโกติ เย โวหารํ คจฺฉนฺติ, ตสฺส อุภยสฺสาปิ ปฏิคฺคหณา ปฏิวิรตา. เนว นํ อุคฺคณฺหนฺติ น อุคฺคณฺหาเปนฺติ, น อุปนิกฺขิตฺตํ สาทิยนฺตีติ อตฺโถ.
๔. อามกธฺสุตฺตวณฺณนา
๑๑๕๔. อามกธฺปฏิคฺคหณาติ ¶ สาลิ-วีหิ-ยว-โคธุม-กงฺคุ-วรก-กุทฺรูสกสงฺขาตสฺส สตฺตวิธสฺสาปิ อามกธฺสฺส ปฏิคฺคหณา. น เกวลฺจ เอเตสํ ปฏิคฺคหณเมว, อามสนมฺปิ ภิกฺขูนํ น วฏฺฏติเยว.
๕. อามกมํสสุตฺตวณฺณนา
๑๑๕๕. อามกมํสปฏิคฺคหณาติ เอตฺถ อฺตฺร อุทฺทิสฺส อนฺุาตา อามกมํสมจฺฉานํ ปฏิคฺคหณเมว ภิกฺขูนํ น วฏฺฏติ, โน อามสนํ.
๖. กุมาริกสุตฺตวณฺณนา
๑๑๕๖. อิตฺถิกุมาริกปฏิคฺคหณาติ เอตฺถ อิตฺถีติ ปุริสนฺตรคตา, อิตรา กุมาริกา นาม. ตาสํ ปฏิคฺคหณมฺปิ อามสนมฺปิ อกปฺปิยเมว.
๗. ทาสิทาสสุตฺตวณฺณนา
๑๑๕๗. ทาสิทาสปฏิคฺคหณาติ เอตฺถ ทาสิทาสวเสเนว เตสํ ปฏิคฺคหณํ น วฏฺฏติ, ‘‘กปฺปิยการกํ ทมฺมิ, อารามิกํ ทมฺมี’’ติ เอวํ วุตฺเต ปน วฏฺฏติ.
๑๐. จตุตฺถอามกธฺเปยฺยาลวคฺโค
๑. เขตฺตวตฺถุสุตฺตวณฺณนา
๑๑๖๑. อเชฬกาทีสุ ¶ ¶ เขตฺตวตฺถุปริโยสาเนสุ กปฺปิยากปฺปิยนโย วินยวเสน อุปปริกฺขิตพฺโพ ¶ . ตตฺถ เขตฺตํ นาม ยสฺมึ ปุพฺพณฺณํ รุหติ. วตฺถุ นาม ยสฺมึ อปรณฺณํ รุหติ. ยตฺถ วา อุภยํ รุหติ, ตํ เขตฺตํ. ตทตฺถาย อกตภูมิภาโค วตฺถุ. เขตฺตวตฺถุสีเสน เจตฺถ วาปิตฬากาทีนิปิ สงฺคหิตาเนว.
๒-๓. กยวิกฺกยสุตฺตาทิวณฺณนา
๑๑๖๒-๖๓. กยวิกฺกยาติ กยา จ วิกฺกยา จ. ทูเตยฺยํ วุจฺจติ ทูตกมฺมํ, คิหีนํ ปณฺณํ วา สาสนํ วา คเหตฺวา ตตฺถ ตตฺถ คมนํ. ปหิณคมนํ วุจฺจติ ฆรา ฆรํ เปสิตสฺส ขุทฺทกคมนํ. อนุโยโค นาม ตทุภยกรณํ. ตสฺมา ทูเตยฺยปหิณคมนานุโยคาติ เอวเมตฺถ อตฺโถ เวทิตพฺโพ.
๔. ตุลากูฏสุตฺตวณฺณนา
๑๑๖๔. ตุลากูฏาทีสุ กูฏนฺติ วฺจนํ. ตตฺถ ตุลากูฏํ ตาว รูปกูฏํ, องฺคกูฏํ, คหณกูฏํ, ปฏิจฺฉนฺนกูฏนฺติ จตุพฺพิธํ โหติ. ตตฺถ รูปกูฏํ นาม ทฺเว ตุลา สมรูปา กตฺวา คณฺหนฺโต มหติยา คณฺหาติ, ททนฺโต ขุทฺทิกาย เทติ. องฺคกูฏํ นาม คณฺหนฺโต ปจฺฉาภาเค หตฺเถน ตุลํ อกฺกมติ, ททนฺโต ปุพฺพภาเค. คหณกูฏํ นาม คณฺหนฺโต มูเล รชฺชุํ คณฺหาติ, ททนฺโต อคฺเค. ปฏิจฺฉนฺนกูฏํ นาม ตุลํ สุสิรํ กตฺวา อนฺโต อยจุณฺณํ ปกฺขิปิตฺวา คณฺหนฺโต ตํ ปจฺฉาภาเค กโรติ, ททนฺโต อคฺคภาเค.
กํโส วุจฺจติ สุวณฺณปาติ, ตาย วฺจนํ กํสกูฏํ. กถํ? เอกํ สุวณฺณปาตึ กตฺวา อฺา ทฺเว ติสฺโส โลหปาติโย สุวณฺณวณฺณา กโรนฺติ. ตโต ชนปทํ คนฺตฺวา, กิฺจิเทว อฑฺฒกุลํ ปวิสิตฺวา, ‘‘สุวณฺณภาชนานิ กิณถา’’ติ วตฺวา, อคฺเฆ ปุจฺฉิเต สมคฺฆตรํ ทาตุกามา โหนฺติ, ตโต เตหิ ‘‘กถํ อิเมสํ สุวณฺณภาโว ชานิตพฺโพ’’ติ ¶ วุตฺเต ‘‘วีมํสิตฺวา คณฺหถา’’ติ สุวณฺณปาตึ ปาสาเณ ฆํสิตฺวา สพฺพปาติโย ทตฺวา คจฺฉนฺติ.
มานกูฏํ หทยเภท-สิขาเภท-รชฺชุเภทวเสน ติวิธํ โหติ. ตตฺถ หทยเภโท สปฺปิเตลาทิมินนกาเล ลพฺภติ ¶ . ตานิ หิ คณฺหนฺโต เหฏฺาฉิทฺเทน มาเนน ‘‘สณิกํ อาสิฺจา’’ติ วตฺวา อนฺโตภาชเน ¶ พหุํ ปคฺฆราเปตฺวา คณฺหาติ, ททนฺโต ฉิทฺทํ ปิธาย สีฆํ ปูเรตฺวา เทติ. สิขาเภโท ติลตณฺฑุลาทิมินนกาเล ลพฺภติ. ตานิ หิ คณฺหนฺโต สณิกํ สิขํ อุสฺสาเปตฺวา คณฺหาติ, ททนฺโต เวเคน สิขํ ภินฺทนฺโต เทติ. รชฺชุเภโท เขตฺตวตฺถุมินนกาเล ลพฺภติ. ลฺชํ อลภนฺตา หิ เขตฺตํ อมหนฺตํ มหนฺตํ กตฺวา มินนฺติ.
๕. อุกฺโกฏนสุตฺตวณฺณนา
๑๑๖๕. อุกฺโกฏนาทีสุ อุกฺโกฏนนฺติ สามิเก อสฺสามิเก กาตุํ ลฺชคฺคหณํ. วฺจนนฺติ เตหิ เตหิ อุปาเยหิ ปเรสํ วฺจนํ. ตตฺริทเมกํวตฺถุ – เอโก กิร ลุทฺทโก มิคฺจ มิคโปตกฺจ คเหตฺวา อาคจฺฉติ. ตเมโก ธุตฺโต ‘‘กึ, โภ, มิโค อคฺฆติ, กึ มิคโปตโก’’ติ?, อาห. ‘‘มิโค ทฺเว กหาปเณ, มิคโปตโก เอก’’นฺติ จ วุตฺเต กหาปณํ ทตฺวา, มิคโปตกํ คเหตฺวา โถกํ คนฺตฺวา นิวตฺโต ‘‘น เม, โภ, มิคโปตเกน อตฺโถ, มิคํ เม เทหี’’ติ อาห. เตน หิ ทฺเว กหาปเณ เทหีติ. นนุ, โภ, มยา ปมํ เอโก กหาปโณ ทินฺโนติ. อาม ทินฺโนติ. อิมมฺปิ มิคโปตกํ คณฺห, เอวํ โส จ กหาปโณ, อยฺจ กหาปณคฺฆนโก มิคโปตโกติ ทฺเว กหาปณา ภวิสฺสนฺตีติ. โส ‘‘การณํ วทตี’’ติ สลฺลกฺเขตฺวา มิคโปตกํ คเหตฺวา มิคํ อทาสีติ.
นิกตีติ โยควเสน วา มายาวเสน วา อปามงฺคํ ปามงฺคนฺติ อมณึ มณินฺติ, อสุวณฺณํ สุวณฺณนฺติ กตฺวา ปติรูปเกน วฺจนํ. สาจิโยโคติ กุฏิลโยโค. เอเตสํเยว อุกฺโกฏนาทีนเมตํ นามํ. ตสฺมา อุกฺโกฏนสาจิโยคา วฺจนสาจิโยคา นิกติสาจิโยคาติ เอวเมตฺถ อตฺโถ ทฏฺพฺโพ. เกจิ อฺํ ทสฺเสตฺวา อฺสฺส ปริวตฺตนํ สาจิโยโคติ วทนฺติ. ตํ ปน วฺจเนเนว สงฺคหิตํ.
๖-๑๑. เฉทนสุตฺตาทิวณฺณนา
๑๑๖๖-๗๑. เฉทนาทีสุ ¶ เฉทนนฺติ หตฺถจฺเฉทนาทิ. วโธติ มรณํ. พนฺโธติ รชฺชุพนฺธนาทีหิ พนฺธนํ. วิปราโมโสติ หิมวิปราโมโส, คุมฺพวิปราโมโสติ ทุวิโธ. ยํ หิมปาตสมเย หิเมน ปฏิจฺฉนฺนา หุตฺวา มคฺคปฏิปนฺนํ ชนํ มุสนฺติ, อยํ หิมวิปราโมโส. ยํ คุมฺพาทิปฏิจฺฉนฺนา มุสนฺติ, อยํ คุมฺพวิปราโมโส.
อาโลโป ¶ ¶ วุจฺจติ คามนิคมาทีนํ วิโลปกรณํ. สหสากาโรติ สาหสกิริยา, เคหํ ปวิสิตฺวา, มนุสฺสานํ อุเร สตฺถํ เปตฺวา, อิจฺฉิตภณฺฑคฺคหณํ. เอวเมตสฺมา เฉทนวธพนฺธนวิปราโมสอาโลปสหสาการา ปฏิวิรตา. เสสํ สพฺพตฺถ อุตฺตานตฺถเมวาติ.
อามกธฺเปยฺยาลวณฺณนา นิฏฺิตา.
อิติ สารตฺถปฺปกาสินิยา สํยุตฺตนิกาย-อฏฺกถาย
มหาวคฺควณฺณนา นิฏฺิตา.
นิคมนกถา
เอตฺตาวตา ¶ หิ –
‘‘พหุการสฺส ¶ ยตีนํ วิปสฺสนาจารนิปุณพุทฺธีนํ,
สํยุตฺตวรนิกายสฺส อตฺถสํวณฺณนํ กาตุํ.
‘‘สทฺธมฺมสฺส จิรฏฺิติมาสิสมาเนน ยา มยา;
นิปุณา อฏฺกถา อารทฺธา สารตฺถปกาสินี นาม.
‘‘สา หิ มหาอฏฺกถาย สารมาทาย นิฏฺิตา เอสา;
อฏฺสตฺตติมตฺตาย ปาฬิยา ภาณวาเรหิ.
‘‘เอกูนสฏฺิมตฺโต วิสุทฺธิมคฺโคปิ ภาณวาเรหิ;
อตฺถปฺปกาสนตฺถาย อาคมานํ กโต ยสฺมา.
‘‘ตสฺมา เตน สหายํ อฏฺกถา ภาณวารคณนาย;
โถเกน อปริปูรํ สตฺตตึสสตํ โหติ.
‘‘สตฺตตึสาธิกสต-ปริมาณํ ภาณวารโต เอวํ;
สมยํ ปกาสยนฺตึ มหาวิหาราธิวาสีนํ.
‘‘มูลฏฺกถาย ¶ สารมาทาย มยา อิมํ กโรนฺเตน;
ยํ ปฺุมุปจิตํ เตน โหตุ สพฺโพ สุขี โลโก.
‘‘เอติสฺสา กรณตฺถํ เถเรน ภทนฺตโชติปาเลน;
สุจิสีเลน สุภาสิตสฺส ปกาสยนฺตาเณน.
‘‘สาสนวิภูติกาเมน ยาจมาเนน มํ สุภคุเณน;
ยํ สมธิคตํ ปฺุํ เตนาปิ ชโน สุขี ภวตู’’ติ.
ปรมวิสุทฺธสทฺธาพุทฺธิวีริยปฺปฏิมณฺฑิเตน สีลาจารชฺชวมทฺทวาทิคุณสมุทยสมุทิเตน สกสมยสมยนฺตรคหนชฺโฌคาหณสมตฺเถน ปฺาเวยฺยตฺติยสมนฺนาคเตน ติปิฏกปริยตฺติปฺปเภเท สาฏฺกเถ สตฺถุสาสเน อปฺปฏิหตาณปฺปภาเวน มหาเวยฺยากรเณน กรณสมฺปตฺติชนิตสุขวินิคฺคตมธุโรทารวจนลาวณฺณยุตฺเตน ยุตฺตมุตฺตวาทินา วาทีวเรน มหากวินา ปภินฺนปฏิสมฺภิทาปริวาเร ฉฬภิฺาทิปฺปเภทคุณปฺปฏิมณฺฑิเต อุตฺตริมนุสฺสธมฺเม ¶ สุปฺปติฏฺิตพุทฺธีนํ เถรวํสปฺปทีปานํ เถรานํ มหาวิหารวาสีนํ ¶ วํสาลงฺการภูเตน วิปุลวิสุทฺธพุทฺธินา พุทฺธโฆโสติ ครูหิ คหิตนามเธยฺเยน เถเรน กตา อยํ สารตฺถปฺปกาสินี นาม สํยุตฺตนิกายฏฺกถา.
‘‘ตาว ติฏฺตุ โลกสฺมึ, โลกนิตฺถรเณสินํ;
ทสฺเสนฺตี กุลปุตฺตานํ, นยํ สีลวิสุทฺธิยา.
‘‘ยาว พุทฺโธติ นามมฺปิ, สุทฺธจิตฺตสฺส ตาทิโน;
โลกมฺหิ โลกเชฏฺสฺส, ปวตฺตติ มเหสิโน’’ติ.
สารตฺถปฺปกาสินี นาม
สํยุตฺตนิกาย-อฏฺกถา สพฺพากาเรน นิฏฺิตา.