มูล > สุตฺตปิฏก > สํยุตฺตนิกาย > มหาวคฺคปาฬิ

๑๐๗๑. สาวตฺถินิทานํ ¶ ¶ ¶ ¶ . ‘‘สมาธึ, ภิกฺขเว, ภาเวถ. สมาหิโต, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ ยถาภูตํ ปชานาติ. กิฺจ ยถาภูตํ ปชานาติ? ‘อิทํ ทุกฺข’นฺติ ยถาภูตํ ปชานาติ, ‘อยํ ทุกฺขสมุทโย’ติ ยถาภูตํ ปชานาติ, ‘อยํ ทุกฺขนิโรโธ’ติ ยถาภูตํ ปชานาติ, ‘อยํ ทุกฺขนิโรธคามินี ปฏิปทา’ติ ยถาภูตํ ปชานาติ. สมาธึ, ภิกฺขเว, ภาเวถ. สมาหิโต, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ ยถาภูตํ ปชานาติ’’.

‘‘ตสฺมาติห, ภิกฺขเว, ‘อิทํ ทุกฺข’นฺติ โยโค กรณีโย, ‘อยํ ทุกฺขสมุทโย’ติ โยโค กรณีโย, ‘อยํ ทุกฺขนิโรโธ’ติ โยโค กรณีโย, ‘อยํ ทุกฺขนิโรธคามินี ปฏิปทา’ติ โยโค กรณีโย’’ติ. ปมํ.

๑๐๗๒. ‘‘ปฏิสลฺลาเน, ภิกฺขเว, โยคมาปชฺชถ. ปฏิสลฺลีโน, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ ยถาภูตํ ปชานาติ. กิฺจ ยถาภูตํ ปชานาติ? ‘อิทํ ทุกฺข’นฺติ ยถาภูตํ ปชานาติ, ‘อยํ ทุกฺขสมุทโย’ติ ยถาภูตํ ปชานาติ, ‘อยํ ทุกฺขนิโรโธ’ติ ยถาภูตํ ปชานาติ, ‘อยํ ทุกฺขนิโรธคามินี ปฏิปทา’ติ ยถาภูตํ ปชานาติ. ปฏิสลฺลาเน ¶ , ภิกฺขเว, โยคมาปชฺชถ. ปฏิสลฺลีโน, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ ยถาภูตํ ปชานาติ.

‘‘ตสฺมาติห ¶ , ภิกฺขเว, ‘อิทํ ทุกฺข’นฺติ โยโค กรณีโย, ‘อยํ ทุกฺขสมุทโย’ติ โยโค ¶ กรณีโย, ‘อยํ ทุกฺขนิโรโธ’ติ โยโค กรณีโย, ‘อยํ ทุกฺขนิโรธคามินี ปฏิปทา’ติ โยโค กรณีโย’’ติ. ทุติยํ.

๑๐๗๓. ‘‘เย ¶ หิ เกจิ, ภิกฺขเว, อตีตมทฺธานํ กุลปุตฺตา สมฺมา อคารสฺมา อนคาริยํ ปพฺพชึสุ, สพฺเพ เต จตุนฺนํ อริยสจฺจานํ ยถาภูตํ อภิสมยาย. เย หิ เกจิ, ภิกฺขเว, อนาคตมทฺธานํ กุลปุตฺตา สมฺมา อคารสฺมา อนคาริยํ ปพฺพชิสฺสนฺติ, สพฺเพ เต จตุนฺนํ อริยสจฺจานํ ยถาภูตํ อภิสมยาย. เย หิ เกจิ, ภิกฺขเว, เอตรหิ กุลปุตฺตา สมฺมา อคารสฺมา อนคาริยํ ปพฺพชนฺติ, สพฺเพ เต จตุนฺนํ อริยสจฺจานํ ยถาภูตํ อภิสมยาย.

‘‘กตเมสํ จตุนฺนํ? ทุกฺขสฺส อริยสจฺจสฺส ทุกฺขสมุทยสฺส อริยสจฺจสฺส ทุกฺขนิโรธสฺส อริยสจฺจสฺส ทุกฺขนิโรธคามินิยา ปฏิปทาย อริยสจฺจสฺส. เย หิ เกจิ, ภิกฺขเว, อตีตมทฺธานํ กุลปุตฺตา สมฺมา อคารสฺมา อนคาริยํ ปพฺพชึสุ…เป… ปพฺพชิสฺสนฺติ…เป… ปพฺพชนฺติ, สพฺเพ เต อิเมสํเยว จตุนฺนํ อริยสจฺจานํ ยถาภูตํ อภิสมยาย.

‘‘ตสฺมาติห, ภิกฺขเว, ‘อิทํ ทุกฺข’นฺติ โยโค กรณีโย, ‘อยํ ทุกฺขสมุทโย’ติ โยโค กรณีโย, ‘อยํ ทุกฺขนิโรโธ’ติ โยโค กรณีโย, ‘อยํ ทุกฺขนิโรธคามินี ปฏิปทา’ติ โยโค กรณีโย’’ติ. ตติยํ.

๑๐๗๔. ‘‘เย หิ เกจิ, ภิกฺขเว, อตีตมทฺธานํ กุลปุตฺตา สมฺมา อคารสฺมา อนคาริยํ ปพฺพชิตา ยถาภูตํ อภิสเมสุํ, สพฺเพ เต จตฺตาริ อริยสจฺจานิ ยถาภูตํ อภิสเมสุํ. เย หิ เกจิ, ภิกฺขเว, อนาคตมทฺธานํ กุลปุตฺตา สมฺมา อคารสฺมา อนคาริยํ ปพฺพชิตา ¶ ยถาภูตํ ¶ ¶ อภิสเมสฺสนฺติ, สพฺเพ เต จตฺตาริ อริยสจฺจานิ ยถาภูตํ อภิสเมสฺสนฺติ. เย หิ เกจิ, ภิกฺขเว, เอตรหิ กุลปุตฺตา สมฺมา อคารสฺมา อนคาริยํ ปพฺพชิตา ยถาภูตํ อภิสเมนฺติ, สพฺเพ เต จตฺตาริ อริยสจฺจานิ ยถาภูตํ อภิสเมนฺติ.

‘‘กตมานิ จตฺตาริ? ทุกฺขํ อริยสจฺจํ, ทุกฺขสมุทยํ อริยสจฺจํ, ทุกฺขนิโรธํ อริยสจฺจํ, ทุกฺขนิโรธคามินี ปฏิปทา อริยสจฺจํ. เย หิ เกจิ, ภิกฺขเว, อตีตมทฺธานํ กุลปุตฺตา สมฺมา อคารสฺมา อนคาริยํ ปพฺพชิตา ยถาภูตํ อภิสเมสุํ ¶ …เป… อภิสเมสฺสนฺติ…เป… อภิสเมนฺติ, สพฺเพ เต อิมานิ จตฺตาริ อริยสจฺจานิ ยถาภูตํ อภิสเมนฺติ.

‘‘ตสฺมาติห, ภิกฺขเว, ‘อิทํ ทุกฺข’นฺติ โยโค กรณีโย…เป… ‘อยํ ทุกฺขนิโรธคามินี ปฏิปทา’ติ โยโค กรณีโย’’ติ. จตุตฺถํ.

๑๐๗๕. ‘‘เย หิ เกจิ, ภิกฺขเว, อตีตมทฺธานํ สมณา วา พฺราหฺมณา วา ยถาภูตํ อภิสมฺโพชฺฌึสุ, สพฺเพ เต จตฺตาริ อริยสจฺจานิ ยถาภูตํ อภิสมฺโพชฺฌึสุ. เย หิ เกจิ, ภิกฺขเว, อนาคตมทฺธานํ สมณา วา พฺราหฺมณา วา ยถาภูตํ อภิสมฺโพชฺฌิสฺสนฺติ, สพฺเพ เต จตฺตาริ อริยสจฺจานิ ยถาภูตํ อภิสมฺโพชฺฌิสฺสนฺติ. เย หิ เกจิ, ภิกฺขเว, เอตรหิ สมณา วา พฺราหฺมณา วา ยถาภูตํ อภิสมฺโพชฺฌนฺติ, สพฺเพ เต จตฺตาริ อริยสจฺจานิ ยถาภูตํ อภิสมฺโพชฺฌนฺติ.

‘‘กตมานิ จตฺตาริ? ทุกฺขํ อริยสจฺจํ…เป… ทุกฺขนิโรธคามินี ปฏิปทา อริยสจฺจํ. เย หิ เกจิ, ภิกฺขเว, อตีตมทฺธานํ สมณา วา พฺราหฺมณา ¶ วา ยถาภูตํ อภิสมฺโพชฺฌึสุ…เป… อภิสมฺโพชฺฌิสฺสนฺติ…เป… อภิสมฺโพชฺฌนฺติ, สพฺเพ เต อิมานิ จตฺตาริ อริยสจฺจานิ ¶ ยถาภูตํ อภิสมฺโพชฺฌนฺติ.

‘‘ตสฺมาติห ¶ , ภิกฺขเว, ‘อิทํ ทุกฺข’นฺติ โยโค กรณีโย…เป… ‘อยํ ทุกฺขนิโรธคามินี ปฏิปทา’ติ โยโค กรณีโย’’ติ. ปฺจมํ.

๑๐๗๖. ‘‘เย หิ เกจิ, ภิกฺขเว, อตีตมทฺธานํ สมณา วา พฺราหฺมณา วา ยถาภูตํ อภิสมฺพุทฺธํ ปกาเสสุํ, สพฺเพ เต จตฺตาริ อริยสจฺจานิ ยถาภูตํ อภิสมฺพุทฺธํ ปกาเสสุํ. เย หิ เกจิ, ภิกฺขเว, อนาคตมทฺธานํ สมณา วา พฺราหฺมณา วา ยถาภูตํ อภิสมฺพุทฺธํ ปกาเสสฺสนฺติ, สพฺเพ เต จตฺตาริ อริยสจฺจานิ ยถาภูตํ อภิสมฺพุทฺธํ ปกาเสสฺสนฺติ. เย หิ เกจิ, ภิกฺขเว, เอตรหิ สมณา วา พฺราหฺมณา วา ยถาภูตํ อภิสมฺพุทฺธํ ปกาเสนฺติ, สพฺเพ เต จตฺตาริ อริยสจฺจานิ ยถาภูตํ อภิสมฺพุทฺธํ ปกาเสนฺติ.

‘‘กตมานิ ¶ จตฺตาริ? ทุกฺขํ อริยสจฺจํ…เป… ทุกฺขนิโรธคามินี ปฏิปทา อริยสจฺจํ. เย หิ เกจิ, ภิกฺขเว, อตีตมทฺธานํ สมณา วา พฺราหฺมณา วา ยถาภูตํ อภิสมฺพุทฺธํ ปกาเสสุํ…เป… ปกาเสสฺสนฺติ…เป… ปกาเสนฺติ, สพฺเพ เต อิมานิ จตฺตาริ อริยสจฺจานิ ยถาภูตํ อภิสมฺพุทฺธํ ปกาเสนฺติ.

‘‘ตสฺมาติห, ภิกฺขเว, ‘อิทํ ทุกฺข’นฺติ โยโค กรณีโย…เป… ‘อยํ ทุกฺขนิโรธคามินี ปฏิปทา’ติ โยโค กรณีโย’’ติ. ฉฏฺํ.

๑๐๗๗. ‘‘มา, ภิกฺขเว, ปาปเก อกุสเล วิตกฺเก วิตกฺเกยฺยาถ [วิตกฺเกถ (สี. สฺยา. กํ.)], เสยฺยถิทํ ¶ – กามวิตกฺกํ, พฺยาปาทวิตกฺกํ, วิหึสาวิตกฺกํ. ตํ กิสฺส เหตุ? เนเต, ภิกฺขเว, วิตกฺกา อตฺถสํหิตา นาทิพฺรหฺมจริยกา ¶ น นิพฺพิทาย น วิราคาย น นิโรธาย น อุปสมาย น อภิฺาย น สมฺโพธาย น นิพฺพานาย สํวตฺตนฺติ.

‘‘วิตกฺเกนฺตา จ โข ตุมฺเห, ภิกฺขเว, ‘อิทํ ทุกฺข’นฺติ วิตกฺเกยฺยาถ, ‘อยํ ทุกฺขสมุทโย’ติ ¶ วิตกฺเกยฺยาถ, ‘อยํ ทุกฺขนิโรโธ’ติ วิตกฺเกยฺยาถ, ‘อยํ ทุกฺขนิโรธคามินี ปฏิปทา’ติ วิตกฺเกยฺยาถ. ตํ กิสฺส เหตุ? เอเต, ภิกฺขเว, วิตกฺกา อตฺถสํหิตา เอเต อาทิพฺรหฺมจริยกา เอเต นิพฺพิทาย วิราคาย นิโรธาย อุปสมาย อภิฺาย สมฺโพธาย นิพฺพานาย สํวตฺตนฺติ.

‘‘ตสฺมาติห, ภิกฺขเว, ‘อิทํ ทุกฺข’นฺติ โยโค กรณีโย…เป… ‘อยํ ทุกฺขนิโรธคามินี ปฏิปทา’ติ โยโค กรณีโย’’ติ. สตฺตมํ.

๑๐๗๘. ‘‘มา, ภิกฺขเว, ปาปกํ อกุสลํ จิตฺตํ จินฺเตยฺยาถ [จินฺเตถ (สี. สฺยา. กํ.)] – ‘สสฺสโต โลโก’ติ วา ‘อสสฺสโต โลโก’ติ วา, ‘อนฺตวา โลโก’ติ วา ‘อนนฺตวา โลโก’ติ วา, ‘ตํ ชีวํ ตํ สรีร’นฺติ วา ‘อฺํ ชีวํ อฺํ สรีร’นฺติ วา, ‘โหติ ตถาคโต ปรํ มรณา’ติ วา ‘น โหติ ตถาคโต ปรํ มรณา’ติ วา, ‘โหติ จ น จ โหติ ¶ ตถาคโต ปรํ มรณา’ติ วา, ‘เนว โหติ น น โหติ ตถาคโต ปรํ มรณา’ติ วา. ตํ กิสฺส เหตุ? เนสา, ภิกฺขเว, จินฺตา อตฺถสํหิตา นาทิพฺรหฺมจริยกา น นิพฺพิทาย น วิราคาย น นิโรธาย น อุปสมาย ¶ น อภิฺาย น สมฺโพธาย น นิพฺพานาย สํวตฺตติ.

‘‘จินฺเตนฺตา จ โข ตุมฺเห, ภิกฺขเว, ‘อิทํ ทุกฺข’นฺติ จินฺเตยฺยาถ, ‘อยํ ทุกฺขสมุทโย’ติ จินฺเตยฺยาถ, ‘อยํ ทุกฺขนิโรโธ’ติ จินฺเตยฺยาถ, ‘อยํ ทุกฺขนิโรธคามินี ปฏิปทา’ติ จินฺเตยฺยาถ. ตํ กิสฺส เหตุ? เอสา, ภิกฺขเว, จินฺตา อตฺถสํหิตา, เอสา อาทิพฺรหฺมจริยกา, เอสา นิพฺพิทาย วิราคาย นิโรธาย อุปสมาย อภิฺาย ¶ สมฺโพธาย นิพฺพานาย สํวตฺตติ.

‘‘ตสฺมาติห, ภิกฺขเว, ‘อิทํ ทุกฺข’นฺติ โยโค กรณีโย…เป… ‘อยํ ทุกฺขนิโรธคามินี ปฏิปทา’ติ โยโค กรณีโย’’ติ. อฏฺมํ.

๑๐๗๙. ‘‘มา ¶ , ภิกฺขเว, วิคฺคาหิกกถํ กเถยฺยาถ [กเถถ (สี. สฺยา. กํ.)] – ‘น ตฺวํ อิมํ ธมฺมวินยํ อาชานาสิ, อหํ อิมํ ธมฺมวินยํ อาชานามิ. กึ ตฺวํ อิมํ ธมฺมวินยํ อาชานิสฺสสิ! มิจฺฉาปฏิปนฺโน ตฺวมสิ, อหมสฺมิ สมฺมาปฏิปนฺโน. สหิตํ เม, อสหิตํ เต. ปุเรวจนียํ ปจฺฉา อวจ, ปจฺฉาวจนียํ ปุเร อวจ. อธิจิณฺณํ [อจิณฺณํ (สฺยา. กํ. ปี.)] เต วิปราวตฺตํ. อาโรปิโต เต วาโท, จร วาทปฺปโมกฺขาย. นิคฺคหิโตสิ, นิพฺเพเหิ วา สเจ ปโหสี’ติ. ตํ กิสฺส เหตุ? เนสา, ภิกฺขเว, กถา อตฺถสํหิตา นาทิพฺรหฺมจริยกา น นิพฺพิทาย น วิราคาย น นิโรธาย น อุปสมาย น อภิฺาย น สมฺโพธาย น นิพฺพานาย สํวตฺตติ.

‘‘กเถนฺตา จ โข ตุมฺเห, ภิกฺขเว, ‘อิทํ ทุกฺข’นฺติ กเถยฺยาถ ¶ , ‘อยํ ทุกฺขสมุทโย’ติ กเถยฺยาถ, ‘อยํ ทุกฺขนิโรโธ’ติ กเถยฺยาถ, ‘อยํ ทุกฺขนิโรธคามินี ปฏิปทา’ติ กเถยฺยาถ…เป… โยโค กรณีโย’’ติ. นวมํ.

๑๐๘๐. ‘‘มา ¶ , ภิกฺขเว, อเนกวิหิตํ ติรจฺฉานกถํ กเถยฺยาถ, เสยฺยถิทํ – ราชกถํ โจรกถํ มหามตฺตกถํ เสนากถํ, ภยกถํ ยุทฺธกถํ, อนฺนกถํ ปานกถํ วตฺถกถํ สยนกถํ มาลากถํ คนฺธกถํ, าติกถํ ยานกถํ คามกถํ นิคมกถํ นครกถํ ชนปทกถํ อิตฺถิกถํ [อิตฺถิกถํ ปุริสกถํ (สฺยา. กํ. ปี. ก.)] สูรกถํ วิสิขากถํ ¶ กุมฺภฏฺานกถํ, ปุพฺพเปตกถํ นานตฺตกถํ, โลกกฺขายิกํ สมุทฺทกฺขายิกํ อิติภวาภวกถํ อิติ วา. ตํ กิสฺส เหตุ? เนสา, ภิกฺขเว, กถา อตฺถสํหิตา นาทิพฺรหฺมจริยกา น นิพฺพิทาย น วิราคาย น นิโรธาย น อุปสมาย น อภิฺาย น สมฺโพธาย น นิพฺพานาย สํวตฺตติ.

‘‘กเถนฺตา จ โข ตุมฺเห, ภิกฺขเว, ‘อิทํ ทุกฺข’นฺติ กเถยฺยาถ, ‘อยํ ทุกฺขสมุทโย’ติ กเถยฺยาถ, ‘อยํ ทุกฺขนิโรโธ’ติ กเถยฺยาถ, ‘อยํ ทุกฺขนิโรธคามินี ปฏิปทา’ติ กเถยฺยาถ. ตํ กิสฺส เหตุ? เอสา, ภิกฺขเว, กถา อตฺถสํหิตา, เอสา อาทิพฺรหฺมจริยกา, เอสา นิพฺพิทาย วิราคาย นิโรธาย อุปสมาย อภิฺาย สมฺโพธาย นิพฺพานาย สํวตฺตติ.

‘‘ตสฺมาติห ¶ , ภิกฺขเว, ‘อิทํ ทุกฺข’นฺติ โยโค กรณีโย…เป… ‘อยํ ทุกฺขนิโรธคามินี ปฏิปทา’ติ โยโค กรณีโย’’ติ. ทสมํ.

สมาธิ ¶ ปฏิสลฺลานา, กุลปุตฺตา อปเร ทุเว;

สมณพฺราหฺมณา วิตกฺกํ, จินฺตา วิคฺคาหิกา กถาติ.

๑๐๘๑. เอกํ ¶ สมยํ ภควา พาราณสิยํ วิหรติ อิสิปตเน มิคทาเย. ตตฺร ¶ โข ภควา ปฺจวคฺคิเย ภิกฺขู อามนฺเตสิ – ‘‘ทฺเวเม, ภิกฺขเว, อนฺตา ปพฺพชิเตน ¶ น เสวิตพฺพา. กตเม ทฺเว? โย จายํ กาเมสุ กามสุขลฺลิกานุโยโค หีโน คมฺโม โปถุชฺชนิโก อนริโย อนตฺถสํหิโต, โย จายํ อตฺตกิลมถานุโยโค ทุกฺโข อนริโย อนตฺถสํหิโต. เอเต โข, ภิกฺขเว, อุโภ อนฺเต อนุปคมฺม มชฺฌิมา ปฏิปทา ตถาคเตน อภิสมฺพุทฺธา จกฺขุกรณี าณกรณี อุปสมาย อภิฺาย สมฺโพธาย นิพฺพานาย สํวตฺตติ’’.

‘‘กตมา จ สา, ภิกฺขเว, มชฺฌิมา ปฏิปทา ตถาคเตน อภิสมฺพุทฺธา จกฺขุกรณี าณกรณี อุปสมาย อภิฺาย สมฺโพธาย นิพฺพานาย สํวตฺตติ? อยเมว อริโย อฏฺงฺคิโก มคฺโค, เสยฺยถิทํ – สมฺมาทิฏฺิ สมฺมาสงฺกปฺโป สมฺมาวาจา สมฺมากมฺมนฺโต สมฺมาอาชีโว สมฺมาวายาโม สมฺมาสติ สมฺมาสมาธิ. อยํ โข สา, ภิกฺขเว, มชฺฌิมา ปฏิปทา ตถาคเตน อภิสมฺพุทฺธา จกฺขุกรณี าณกรณี อุปสมาย อภิฺาย สมฺโพธาย นิพฺพานาย สํวตฺตติ.

‘‘อิทํ ¶ โข ปน, ภิกฺขเว, ทุกฺขํ อริยสจฺจํ – ชาติปิ ทุกฺขา, ชราปิ ¶ ทุกฺขา, พฺยาธิปิ ทุกฺโข, มรณมฺปิ ทุกฺขํ, อปฺปิเยหิ สมฺปโยโค ทุกฺโข, ปิเยหิ วิปฺปโยโค ทุกฺโข, ยมฺปิจฺฉํ น ลภติ ตมฺปิ ทุกฺขํ – สํขิตฺเตน ปฺจุปาทานกฺขนฺธา [ปฺจุปาทานกฺขนฺธาปิ (ปี. ก.)] ทุกฺขา. อิทํ โข ปน, ภิกฺขเว, ทุกฺขสมุทยํ อริยสจฺจํ – ยายํ ตณฺหา โปโนพฺภวิกา [โปโนภวิกา (สี. ปี.)] นนฺทิราคสหคตา ตตฺรตตฺราภินนฺทินี, เสยฺยถิทํ [เสยฺยถีทํ (สี. สฺยา. กํ. ปี.)] – กามตณฺหา, ภวตณฺหา, วิภวตณฺหา. อิทํ โข ปน, ภิกฺขเว, ทุกฺขนิโรธํ อริยสจฺจํ – โย ตสฺสาเยว ตณฺหาย อเสสวิราคนิโรโธ จาโค ปฏินิสฺสคฺโค มุตฺติ อนาลโย. อิทํ โข ปน, ภิกฺขเว, ทุกฺขนิโรธคามินี ปฏิปทา ¶ อริยสจฺจํ – อยเมว อริโย อฏฺงฺคิโก มคฺโค, เสยฺยถิทํ – สมฺมาทิฏฺิ…เป… สมฺมาสมาธิ.

‘‘‘อิทํ ทุกฺขํ อริยสจฺจ’นฺติ เม, ภิกฺขเว, ปุพฺเพ อนนุสฺสุเตสุ ธมฺเมสุ จกฺขุํ อุทปาทิ, าณํ อุทปาทิ, ปฺา อุทปาทิ, วิชฺชา อุทปาทิ, อาโลโก อุทปาทิ. ‘ตํ โข ปนิทํ ทุกฺขํ อริยสจฺจํ ปริฺเยฺย’นฺติ เม, ภิกฺขเว, ปุพฺเพ…เป… อุทปาทิ. ‘ตํ โข ปนิทํ ทุกฺขํ อริยสจฺจํ ปริฺาต’นฺติ เม, ภิกฺขเว, ปุพฺเพ อนนุสฺสุเตสุ ธมฺเมสุ จกฺขุํ อุทปาทิ, าณํ อุทปาทิ, ปฺา อุทปาทิ, วิชฺชา อุทปาทิ, อาโลโก อุทปาทิ.

‘‘‘อิทํ ¶ ทุกฺขสมุทยํ อริยสจฺจ’นฺติ เม, ภิกฺขเว, ปุพฺเพ อนนุสฺสุเตสุ ธมฺเมสุ จกฺขุํ อุทปาทิ, าณํ อุทปาทิ, ปฺา อุทปาทิ, วิชฺชา อุทปาทิ, อาโลโก อุทปาทิ. ‘ตํ โข ปนิทํ ทุกฺขสมุทยํ อริยสจฺจํ ปหาตพฺพ’นฺติ เม, ภิกฺขเว, ปุพฺเพ…เป… ¶ อุทปาทิ. ‘ตํ โข ปนิทํ ทุกฺขสมุทยํ อริยสจฺจํ ปหีน’นฺติ เม, ภิกฺขเว, ปุพฺเพ อนนุสฺสุเตสุ ธมฺเมสุ จกฺขุํ อุทปาทิ, าณํ อุทปาทิ, ปฺา อุทปาทิ, วิชฺชา อุทปาทิ, อาโลโก อุทปาทิ.

‘‘‘อิทํ ทุกฺขนิโรธํ อริยสจฺจ’นฺติ เม, ภิกฺขเว, ปุพฺเพ อนนุสฺสุเตสุ ธมฺเมสุ จกฺขุํ อุทปาทิ, าณํ อุทปาทิ, ปฺา อุทปาทิ, วิชฺชา อุทปาทิ, อาโลโก อุทปาทิ. ‘ตํ โข ปนิทํ ทุกฺขนิโรธํ อริยสจฺจํ สจฺฉิกาตพฺพ’นฺติ เม, ภิกฺขเว, ปุพฺเพ…เป… อุทปาทิ. ‘ตํ โข ปนิทํ ทุกฺขนิโรธํ อริยสจฺจํ สจฺฉิกต’นฺติ เม, ภิกฺขเว, ปุพฺเพ อนนุสฺสุเตสุ ธมฺเมสุ จกฺขุํ อุทปาทิ, าณํ อุทปาทิ, ปฺา อุทปาทิ, วิชฺชา อุทปาทิ, อาโลโก อุทปาทิ.

‘‘‘อิทํ ¶ ทุกฺขนิโรธคามินี ปฏิปทา อริยสจฺจ’นฺติ เม, ภิกฺขเว, ปุพฺเพ อนนุสฺสุเตสุ ธมฺเมสุ จกฺขุํ อุทปาทิ, าณํ อุทปาทิ, ปฺา อุทปาทิ, วิชฺชา อุทปาทิ, อาโลโก อุทปาทิ. ตํ โข ปนิทํ ทุกฺขนิโรธคามินี ปฏิปทา อริยสจฺจํ ภาเวตพฺพ’นฺติ เม, ภิกฺขเว, ปุพฺเพ…เป… อุทปาทิ. ‘ตํ โข ปนิทํ ทุกฺขนิโรธคามินี ปฏิปทา อริยสจฺจํ ภาวิต’นฺติ เม, ภิกฺขเว, ปุพฺเพ อนนุสฺสุเตสุ ธมฺเมสุ จกฺขุํ อุทปาทิ, าณํ อุทปาทิ, ปฺา อุทปาทิ, วิชฺชา อุทปาทิ, อาโลโก อุทปาทิ.

‘‘ยาวกีวฺจ เม, ภิกฺขเว, อิเมสุ จตูสุ อริยสจฺเจสุ เอวํ ติปริวฏฺฏํ ทฺวาทสาการํ ยถาภูตํ าณทสฺสนํ น สุวิสุทฺธํ อโหสิ, เนว ตาวาหํ, ภิกฺขเว ¶ , สเทวเก โลเก สมารเก สพฺรหฺมเก สสฺสมณพฺราหฺมณิยา ¶ ปชาย สเทวมนุสฺสาย ‘อนุตฺตรํ สมฺมาสมฺโพธึ อภิสมฺพุทฺโธ’ติ ปจฺจฺาสึ [อภิสมฺพุทฺโธ ปจฺจฺาสึ (สี. สฺยา. กํ.)].

‘‘ยโต จ โข เม, ภิกฺขเว, อิเมสุ จตูสุ อริยสจฺเจสุ เอวํ ติปริวฏฺฏํ ทฺวาทสาการํ ยถาภูตํ าณทสฺสนํ สุวิสุทฺธํ อโหสิ, อถาหํ, ภิกฺขเว, สเทวเก โลเก สมารเก สพฺรหฺมเก สสฺสมณพฺราหฺมณิยา ปชาย สเทวมนุสฺสาย ‘อนุตฺตรํ สมฺมาสมฺโพธึ อภิสมฺพุทฺโธ’ติ ปจฺจฺาสึ. าณฺจ ปน เม ทสฺสนํ อุทปาทิ – ‘อกุปฺปา เม วิมุตฺติ ¶ [เจโตวิมุตฺติ (สี. ปี.)], อยมนฺติมา ชาติ, นตฺถิทานิ ปุนพฺภโว’’’ติ. อิทมโวจ ภควา. อตฺตมนา ปฺจวคฺคิยา ภิกฺขู ภควโต ภาสิตํ อภินนฺทุนฺติ.

อิมสฺมิฺจ ปน เวยฺยากรณสฺมึ ภฺมาเน อายสฺมโต โกณฺฑฺสฺส วิรชํ วีตมลํ ธมฺมจกฺขุํ อุทปาทิ – ‘‘ยํ กิฺจิ สมุทยธมฺมํ, สพฺพํ ตํ นิโรธธมฺม’’นฺติ.

ปวตฺติเต จ ปน ภควตา ธมฺมจกฺเก ภุมฺมา เทวา สทฺทมนุสฺสาเวสุํ – ‘‘เอตํ ภควตา พาราณสิยํ อิสิปตเน มิคทาเย อนุตฺตรํ ธมฺมจกฺกํ ปวตฺติตํ อปฺปฏิวตฺติยํ สมเณน วา พฺราหฺมเณน วา เทเวน วา มาเรน วา พฺรหฺมุนา วา เกนจิ วา โลกสฺมิ’’นฺติ. ภุมฺมานํ เทวานํ สทฺทํ สุตฺวา จาตุมหาราชิกา เทวา สทฺทมนุสฺสาเวสุํ – ‘‘เอตํ ภควตา พาราณสิยํ อิสิปตเน มิคทาเย อนุตฺตรํ ธมฺมจกฺกํ ปวตฺติตํ, อปฺปฏิวตฺติยํ สมเณน วา พฺราหฺมเณน วา ¶ เทเวน วา มาเรน วา พฺรหฺมุนา วา เกนจิ วา โลกสฺมิ’’นฺติ. จาตุมหาราชิกานํ เทวานํ สทฺทํ สุตฺวา ตาวตึสา ¶ เทวา…เป… ยามา เทวา…เป… ตุสิตา เทวา…เป… นิมฺมานรตี เทวา…เป… ปรนิมฺมิตวสวตฺตี เทวา…เป… พฺรหฺมกายิกา เทวา สทฺทมนุสฺสาเวสุํ – ‘‘เอตํ ภควตา พาราณสิยํ อิสิปตเน มิคทาเย อนุตฺตรํ ธมฺมจกฺกํ ปวตฺติตํ อปฺปฏิวตฺติยํ ¶ สมเณน วา พฺราหฺมเณน วา เทเวน วา มาเรน วา พฺรหฺมุนา วา เกนจิ วา โลกสฺมิ’’นฺติ.

อิติห เตน ขเณน (เตน ลเยน) [( ) นตฺถิ (สี. สฺยา. กํ.)] เตน มุหุตฺเตน ยาว พฺรหฺมโลกา สทฺโท อพฺภุคฺคจฺฉิ. อยฺจ ทสสหสฺสิโลกธาตุ สงฺกมฺปิ สมฺปกมฺปิ สมฺปเวธิ, อปฺปมาโณ จ อุฬาโร โอภาโส โลเก ปาตุรโหสิ อติกฺกมฺม เทวานํ เทวานุภาวนฺติ.

อถ โข ภควา อิมํ อุทานํ อุทาเนสิ – ‘‘อฺาสิ วต, โภ, โกณฺฑฺโ, อฺาสิ วต, โภ, โกณฺฑฺโ’’ติ! อิติ หิทํ อายสฺมโต โกณฺฑฺสฺส ‘อฺาสิโกณฺฑฺโ’ ตฺเวว นามํ อโหสีติ. ปมํ.

๑๐๘๒. ‘‘‘อิทํ ทุกฺขํ อริยสจฺจ’นฺติ, ภิกฺขเว, ตถาคตานํ ปุพฺเพ อนนุสฺสุเตสุ ธมฺเมสุ จกฺขุํ อุทปาทิ, าณํ อุทปาทิ, ปฺา อุทปาทิ, วิชฺชา อุทปาทิ, อาโลโก อุทปาทิ. ‘ตํ โข ปนิทํ ทุกฺขํ อริยสจฺจํ ปริฺเยฺย’นฺติ ¶ ภิกฺขเว, ตถาคตานํ ปุพฺเพ…เป… อุทปาทิ. ‘ตํ โข ปนิทํ ทุกฺขํ อริยสจฺจํ ปริฺาต’นฺติ, ภิกฺขเว, ตถาคตานํ ปุพฺเพ อนนุสฺสุเตสุ ธมฺเมสุ จกฺขุํ อุทปาทิ, าณํ ¶ อุทปาทิ, ปฺา อุทปาทิ, วิชฺชา อุทปาทิ, อาโลโก อุทปาทิ.

‘‘‘อิทํ ทุกฺขสมุทยํ อริยสจฺจ’นฺติ ภิกฺขเว, ตถาคตานํ ปุพฺเพ อนนุสฺสุเตสุ ธมฺเมสุ จกฺขุํ อุทปาทิ, าณํ อุทปาทิ, ปฺา อุทปาทิ, วิชฺชา อุทปาทิ, อาโลโก อุทปาทิ. ‘ตํ โข ปนิทํ ทุกฺขสมุทยํ อริยสจฺจํ ปหาตพฺพ’นฺติ, ภิกฺขเว, ตถาคตานํ ปุพฺเพ…เป… อุทปาทิ. ‘ตํ โข ปนิทํ ทุกฺขสมุทยํ อริยสจฺจํ ปหีน’นฺติ, ภิกฺขเว, ตถาคตานํ ปุพฺเพ อนนุสฺสุเตสุ ธมฺเมสุ จกฺขุํ อุทปาทิ, าณํ อุทปาทิ, ปฺา อุทปาทิ, วิชฺชา อุทปาทิ, อาโลโก อุทปาทิ.

‘‘‘อิทํ ¶ ทุกฺขนิโรธํ อริยสจฺจ’นฺติ, ภิกฺขเว, ตถาคตานํ ปุพฺเพ อนนุสฺสุเตสุ ธมฺเมสุ จกฺขุํ อุทปาทิ, าณํ อุทปาทิ, ปฺา อุทปาทิ, วิชฺชา อุทปาทิ, อาโลโก อุทปาทิ. ‘ตํ โข ปนิทํ ทุกฺขนิโรธํ อริยสจฺจํ สจฺฉิกาตพฺพ’นฺติ, ภิกฺขเว, ตถาคตานํ ปุพฺเพ…เป. ¶ … อุทปาทิ. ‘ตํ โข ปนิทํ ทุกฺขนิโรธํ อริยสจฺจํ สจฺฉิกต’นฺติ, ภิกฺขเว, ตถาคตานํ ปุพฺเพ อนนุสฺสุเตสุ ธมฺเมสุ จกฺขุํ อุทปาทิ, าณํ อุทปาทิ, ปฺา อุทปาทิ, วิชฺชา อุทปาทิ, อาโลโก อุทปาทิ.

‘‘‘อิทํ ทุกฺขนิโรธคามินี ปฏิปทา อริยสจฺจ’นฺติ, ภิกฺขเว, ตถาคตานํ ปุพฺเพ อนนุสฺสุเตสุ ธมฺเมสุ จกฺขุํ อุทปาทิ, าณํ อุทปาทิ, ปฺา อุทปาทิ, วิชฺชา อุทปาทิ, อาโลโก อุทปาทิ. ‘ตํ โข ปนิทํ ทุกฺขนิโรธคามินี ปฏิปทา อริยสจฺจํ ภาเวตพฺพ’นฺติ, ภิกฺขเว, ตถาคตานํ ปุพฺเพ…เป… อุทปาทิ. ‘ตํ โข ปนิทํ ทุกฺขนิโรธคามินี ปฏิปทา อริยสจฺจํ ภาวิต’นฺติ, ภิกฺขเว, ตถาคตานํ ปุพฺเพ ¶ อนนุสฺสุเตสุ ธมฺเมสุ จกฺขุํ อุทปาทิ, าณํ อุทปาทิ, ปฺา อุทปาทิ, วิชฺชา อุทปาทิ, อาโลโก อุทปาที’’ติ. ทุติยํ.

๑๐๘๓. ‘‘จตฺตาริมานิ, ภิกฺขเว, อริยสจฺจานิ. กตมานิ จตฺตาริ? ทุกฺขํ อริยสจฺจํ, ทุกฺขสมุทยํ อริยสจฺจํ, ทุกฺขนิโรธํ อริยสจฺจํ [ทุกฺขสมุทโย อริยสจฺจํ ทุกฺขนิโรโธ อริยสจฺจํ (สฺยา.)] ทุกฺขนิโรธคามินี ปฏิปทา อริยสจฺจํ.

‘‘กตมฺจ ¶ , ภิกฺขเว, ทุกฺขํ อริยสจฺจํ? ‘ปฺจุปาทานกฺขนฺธา’ ติสฺส วจนียํ, เสยฺยถิทํ [กตเม ปฺจ (สี. สฺยา. กํ.)] – รูปุปาทานกฺขนฺโธ…เป… วิฺาณุปาทานกฺขนฺโธ. อิทํ วุจฺจติ, ภิกฺขเว, ทุกฺขํ อริยสจฺจํ.

‘‘กตมฺจ, ภิกฺขเว, ทุกฺขสมุทยํ อริยสจฺจํ? ยายํ ตณฺหา โปโนพฺภวิกา นนฺทิราคสหคตา ตตฺรตตฺราภินนฺทินี, เสยฺยถิทํ – กามตณฺหา, ภวตณฺหา, วิภวตณฺหา. อิทํ วุจฺจติ, ภิกฺขเว, ทุกฺขสมุทยํ อริยสจฺจํ.

‘‘กตมฺจ ¶ , ภิกฺขเว, ทุกฺขนิโรธํ อริยสจฺจํ? โย ตสฺสาเยว ตณฺหาย อเสสวิราคนิโรโธ จาโค ปฏินิสฺสคฺโค มุตฺติ อนาลโย – อิทํ วุจฺจติ, ภิกฺขเว, ทุกฺขนิโรธํ อริยสจฺจํ.

‘‘กตมฺจ, ภิกฺขเว, ทุกฺขนิโรธคามินี ปฏิปทา อริยสจฺจํ? อยเมว อริโย อฏฺงฺคิโก มคฺโค, เสยฺยถิทํ – สมฺมาทิฏฺิ…เป… สมฺมาสมาธิ – อิทํ วุจฺจติ, ภิกฺขเว, ทุกฺขนิโรธคามินี ปฏิปทา อริยสจฺจํ. อิมานิ ¶ ¶ โข, ภิกฺขเว, จตฺตาริ อริยสจฺจานิ.

‘‘ตสฺมาติห, ภิกฺขเว, ‘อิทํ ทุกฺข’นฺติ โยโค กรณีโย…เป… ‘อยํ ทุกฺขนิโรธคามินี ปฏิปทา’ติ โยโค กรณีโย’’ติ. ตติยํ.

๑๐๘๔. ‘‘จตฺตาริมานิ, ภิกฺขเว, อริยสจฺจานิ. กตมานิ จตฺตาริ? ทุกฺขํ อริยสจฺจํ, ทุกฺขสมุทยํ อริยสจฺจํ, ทุกฺขนิโรธํ อริยสจฺจํ, ทุกฺขนิโรธคามินี ปฏิปทา อริยสจฺจํ.

‘‘กตมฺจ, ภิกฺขเว, ทุกฺขํ อริยสจฺจํ? ‘ฉ อชฺฌตฺติกานิ อายตนานี’ ติสฺส วจนียํ. กตมานิ ฉ? จกฺขายตนํ…เป… มนายตนํ – อิทํ วุจฺจติ, ภิกฺขเว, ทุกฺขํ อริยสจฺจํ.

‘‘กตมฺจ, ภิกฺขเว, ทุกฺขสมุทยํ อริยสจฺจํ? ยายํ ตณฺหา โปโนพฺภวิกา นนฺทิราคสหคตา ตตฺรตตฺราภินนฺทินี, เสยฺยถิทํ – กามตณฺหา, ภวตณฺหา, วิภวตณฺหา – อิทํ วุจฺจติ, ภิกฺขเว, ทุกฺขสมุทยํ อริยสจฺจํ.

‘‘กตมฺจ ¶ , ภิกฺขเว, ทุกฺขนิโรธํ อริยสจฺจํ? โย ตสฺสาเยว ตณฺหาย อเสสวิราคนิโรโธ ¶ จาโค ปฏินิสฺสคฺโค มุตฺติ อนาลโย – อิทํ วุจฺจติ, ภิกฺขเว, ทุกฺขนิโรธํ อริยสจฺจํ.

‘‘กตมฺจ, ภิกฺขเว, ทุกฺขนิโรธคามินี ปฏิปทา อริยสจฺจํ? อยเมว อริโย อฏฺงฺคิโก มคฺโค, เสยฺยถิทํ – สมฺมาทิฏฺิ…เป… สมฺมาสมาธิ – อิทํ วุจฺจติ, ภิกฺขเว, ทุกฺขนิโรธคามินี ปฏิปทา อริยสจฺจํ. อิมานิ ¶ โข, ภิกฺขเว, จตฺตาริ อริยสจฺจานิ.

๑๐๘๕. ‘‘ธาเรถ โน ตุมฺเห, ภิกฺขเว, มยา จตฺตาริ อริยสจฺจานิ เทสิตานี’’ติ? เอวํ วุตฺเต อฺตโร ภิกฺขุ ภควนฺตํ เอตทโวจ ¶ – ‘‘อหํ โข, ภนฺเต, ธาเรมิ ภควตา จตฺตาริ อริยสจฺจานิ เทสิตานี’’ติ. ‘‘ยถา กถํ ปน ตฺวํ, ภิกฺขุ, ธาเรสิ มยา จตฺตาริ อริยสจฺจานิ เทสิตานี’’ติ? ‘‘ทุกฺขํ ขฺวาหํ, ภนฺเต, ภควตา ปมํ อริยสจฺจํ เทสิตํ ธาเรมิ; ทุกฺขสมุทยํ ขฺวาหํ, ภนฺเต, ภควตา ทุติยํ อริยสจฺจํ เทสิตํ ธาเรมิ; ทุกฺขนิโรธํ ขฺวาหํ, ภนฺเต, ภควตา ตติยํ อริยสจฺจํ เทสิตํ ธาเรมิ; ทุกฺขนิโรธคามินึ ปฏิปทํ ขฺวาหํ, ภนฺเต, ภควตา จตุตฺถํ อริยสจฺจํ เทสิตํ ธาเรมิ. เอวํ ขฺวาหํ, ภนฺเต, ธาเรมิ ภควตา จตฺตาริ อริยสจฺจานิ เทสิตานี’’ติ.

‘‘สาธุ สาธุ, ภิกฺขุ! สาธุ โข ตฺวํ, ภิกฺขุ, ธาเรสิ มยา จตฺตาริ อริยสจฺจานิ เทสิตานีติ. ทุกฺขํ โข, ภิกฺขุ, มยา ปมํ อริยสจฺจํ เทสิตํ, ตถา นํ ธาเรหิ; ทุกฺขสมุทยํ [ทุกฺขสมุทโย (สฺยา. กํ.)] โข, ภิกฺขุ, มยา ทุติยํ อริยสจฺจํ เทสิตํ, ตถา นํ ธาเรหิ; ทุกฺขนิโรธํ [ทุกฺขนิโรโธ (สฺยา. กํ.)] โข, ภิกฺขุ, มยา ตติยํ อริยสจฺจํ เทสิตํ, ตถา นํ ธาเรหิ; ทุกฺขนิโรธคามินี ปฏิปทา [ทุกฺขนิโรธคามินิปฏิปทํ (ปี.), ทุกฺขนิโรธคามินึ ปฏิปทํ (ก.)] โข, ภิกฺขุ, มยา จตุตฺถํ อริยสจฺจํ เทสิตํ, ตถา นํ ธาเรหิ. เอวํ โข, ภิกฺขุ, ธาเรหิ มยา จตฺตาริ อริยสจฺจานิ เทสิตานีติ.

‘‘ตสฺมาติห ¶ ¶ ¶ , ภิกฺขุ, ‘อิทํ ทุกฺข’นฺติ โยโค กรณีโย…เป… ‘อยํ ทุกฺขนิโรธคามินี ปฏิปทา’ติ โยโค กรณีโย’’ติ. ปฺจมํ.

๑๐๘๖. ‘‘ธาเรถ โน ตุมฺเห, ภิกฺขเว, มยา จตฺตาริ อริยสจฺจานิ เทสิตานี’’ติ? เอวํ วุตฺเต อฺตโร ภิกฺขุ ภควนฺตํ เอตทโวจ – ‘‘อหํ โข, ภนฺเต, ธาเรมิ ภควตา จตฺตาริ อริยสจฺจานิ เทสิตานี’’ติ.

‘‘ยถา กถํ ปน ตฺวํ, ภิกฺขุ, ธาเรสิ มยา จตฺตาริ อริยสจฺจานิ เทสิตานี’’ติ? ‘‘ทุกฺขํ ¶ ขฺวาหํ, ภนฺเต, ภควตา ปมํ อริยสจฺจํ เทสิตํ ธาเรมิ. โย หิ โกจิ, ภนฺเต, สมโณ วา พฺราหฺมโณ วา เอวํ วเทยฺย – ‘เนตํ ทุกฺขํ ปมํ อริยสจฺจํ ยํ สมเณน โคตเมน เทสิตํ. อหเมตํ ทุกฺขํ ปมํ อริยสจฺจํ ปจฺจกฺขาย อฺํ ทุกฺขํ ปมํ อริยสจฺจํ ปฺเปสฺสามี’ติ – เนตํ านํ วิชฺชติ. ทุกฺขสมุทยํ ขฺวาหํ, ภนฺเต, ภควตา…เป… ทุกฺขนิโรธคามินึ ปฏิปทํ ขฺวาหํ, ภนฺเต, ภควตา จตุตฺถํ อริยสจฺจํ เทสิตํ ธาเรมิ. โย หิ โกจิ, ภนฺเต, สมโณ วา พฺราหฺมโณ วา เอวํ วเทยฺย – ‘เนตํ ทุกฺขนิโรธคามินี ปฏิปทา จตุตฺถํ อริยสจฺจํ ยํ สมเณน โคตเมน เทสิตํ. อหเมตํ ทุกฺขนิโรธคามินึ ปฏิปทํ จตุตฺถํ อริยสจฺจํ ปจฺจกฺขาย อฺํ ทุกฺขนิโรธคามินึ ปฏิปทํ จตุตฺถํ อริยสจฺจํ ปฺเปสฺสามี’ติ – เนตํ านํ วิชฺชติ. เอวํ ขฺวาหํ, ภนฺเต, ธาเรมิ ภควตา จตฺตาริ อริยสจฺจานิ เทสิตานี’’ติ.

‘‘สาธุ สาธุ, ภิกฺขุ! สาธุ โข ตฺวํ, ภิกฺขุ, ธาเรสิ มยา จตฺตาริ ¶ อริยสจฺจานิ เทสิตานีติ. ทุกฺขํ โข, ภิกฺขุ, มยา ปมํ อริยสจฺจํ เทสิตํ, ตถา นํ ธาเรหิ. โย หิ โกจิ, ภิกฺขุ, สมโณ วา พฺราหฺมโณ วา เอวํ วเทยฺย – ‘เนตํ ทุกฺขํ ปมํ อริยสจฺจํ ยํ สมเณน โคตเมน เทสิตํ. อหเมตํ ทุกฺขํ ปมํ อริยสจฺจํ ปจฺจกฺขาย อฺํ ทุกฺขํ ปมํ อริยสจฺจํ ปฺเปสฺสามี’ติ – เนตํ านํ วิชฺชติ. ทุกฺขสมุทยํ โข, ภิกฺขุ…เป… ทุกฺขนิโรธํ โข, ภิกฺขุ…เป… ทุกฺขนิโรธคามินี ปฏิปทา โข, ภิกฺขุ, มยา จตุตฺถํ อริยสจฺจํ เทสิตํ, ตถา นํ ธาเรหิ. โย หิ โกจิ, ภิกฺขุ, สมโณ วา ¶ พฺราหฺมโณ วา เอวํ วเทยฺย ¶ – ‘เนตํ ทุกฺขนิโรธคามินี ปฏิปทา จตุตฺถํ อริยสจฺจํ ยํ สมเณน โคตเมน เทสิตํ ¶ . อหเมตํ ทุกฺขนิโรธคามินึ ปฏิปทํ จตุตฺถํ อริยสจฺจํ ปจฺจกฺขาย อฺํ ทุกฺขนิโรธคามินึ ปฏิปทํ จตุตฺถํ อริยสจฺจํ ปฺเปสฺสามี’ติ – เนตํ านํ วิชฺชติ. เอวํ โข ตฺวํ, ภิกฺขุ, ธาเรหิ มยา จตฺตาริ อริยสจฺจานิ เทสิตานีติ.

‘‘ตสฺมาติห, ภิกฺขุ, ‘อิทํ ทุกฺข’นฺติ โยโค กรณีโย…เป… ‘อยํ ทุกฺขนิโรธคามินี ปฏิปทา’ติ โยโค กรณีโย’’ติ. ฉฏฺํ.

๑๐๘๗. เอกมนฺตํ นิสินฺโน โข โส ภิกฺขุ ภควนฺตํ เอตทโวจ – ‘‘‘อวิชฺชา, อวิชฺชา’ติ ภนฺเต, วุจฺจติ. กตมา นุ โข, ภนฺเต, อวิชฺชา; กิตฺตาวตา จ อวิชฺชาคโต โหตี’’ติ? ‘‘ยํ โข, ภิกฺขุ, ทุกฺเข อฺาณํ, ทุกฺขสมุทเย อฺาณํ, ทุกฺขนิโรเธ อฺาณํ, ทุกฺขนิโรธคามินิยา ปฏิปทาย อฺาณํ – อยํ วุจฺจติ, ภิกฺขุ, อวิชฺชา; เอตฺตาวตา จ ¶ อวิชฺชาคโต โหตี’’ติ.

‘‘ตสฺมาติห, ภิกฺขุ, ‘อิทํ ทุกฺข’นฺติ โยโค กรณีโย…เป… ‘อยํ ทุกฺขนิโรธคามินี ปฏิปทา’ติ โยโค กรณีโย’’ติ. สตฺตมํ.

๑๐๘๘. อถ โข อฺตโร ภิกฺขุ เยน ภควา เตนุปสงฺกมิ; อุปสงฺกมิตฺวา ภควนฺตํ อภิวาเทตฺวา เอกมนฺตํ นิสีทิ. เอกมนฺตํ นิสินฺโน โข โส ภิกฺขุ ภควนฺตํ เอตทโวจ – ‘‘‘วิชฺชา, วิชฺชา’ติ, ภนฺเต, วุจฺจติ. กตมา นุ โข, ภนฺเต, วิชฺชา; กิตฺตาวตา จ วิชฺชาคโต โหตี’’ติ? ‘‘ยํ ¶ โข, ภิกฺขุ, ทุกฺเข าณํ, ทุกฺขสมุทเย าณํ, ทุกฺขนิโรเธ าณํ, ทุกฺขนิโรธคามินิยา ปฏิปทาย าณํ – อยํ วุจฺจติ, ภิกฺขุ, วิชฺชา; เอตฺตาวตา จ วิชฺชาคโต โหตี’’ติ.

‘‘ตสฺมาติห ¶ , ภิกฺขุ, ‘อิทํ ทุกฺข’นฺติ โยโค กรณีโย…เป… ‘อยํ ทุกฺขนิโรธคามินี ปฏิปทา’ติ โยโค กรณีโย’’ติ. อฏฺมํ.

๑๐๘๙. ‘‘‘อิทํ ทุกฺขํ อริยสจฺจ’นฺติ ภิกฺขเว, มยา ปฺตฺตํ. ตตฺถ อปริมาณา วณฺณา อปริมาณา พฺยฺชนา อปริมาณา สงฺกาสนา – ‘อิติปิทํ ทุกฺขํ อริยสจฺจ’นฺติ ¶ ; อิทํ ทุกฺขสมุทยํ…เป… อิทํ ทุกฺขนิโรธํ…เป… ‘อิทํ ทุกฺขนิโรธคามินี ปฏิปทา อริยสจฺจ’นฺติ, ภิกฺขเว, มยา ปฺตฺตํ. ตตฺถ อปริมาณา วณฺณา อปริมาณา พฺยฺชนา อปริมาณา สงฺกาสนา – ‘อิติปิทํ ทุกฺขนิโรธคามินี ปฏิปทา อริยสจฺจ’นฺติ.

‘‘ตสฺมาติห, ภิกฺขเว, ‘อิทํ ทุกฺข’นฺติ โยโค กรณีโย…เป… ‘อยํ ทุกฺขนิโรธคามินี ปฏิปทา’ติ โยโค กรณีโย’’ติ. นวมํ.

๑๐๙๐. ‘‘จตฺตาริมานิ, ภิกฺขเว, ตถานิ อวิตถานิ อนฺถานิ. กตมานิ จตฺตาริ? ‘อิทํ ทุกฺข’นฺติ, ภิกฺขเว, ตถเมตํ อวิตถเมตํ อนฺถเมตํ ¶ ; ‘อยํ ทุกฺขสมุทโย’ติ ตถเมตํ อวิตถเมตํ อนฺถเมตํ; ‘อยํ ทุกฺขนิโรโธ’ติ ตถเมตํ อวิตถเมตํ อนฺถเมตํ; ‘อยํ ¶ ทุกฺขนิโรธคามินี ปฏิปทา’ติ ตถเมตํ อวิตถเมตํ อนฺถเมตํ – อิมานิ โข, ภิกฺขเว, จตฺตาริ ตถานิ อวิตถานิ อนฺถานิ.

‘‘ตสฺมาติห, ภิกฺขเว, ‘อิทํ ทุกฺข’นฺติ โยโค กรณีโย…เป… ‘อยํ ทุกฺขนิโรธคามินี ปฏิปทา’ติ โยโค กรณีโย’’ติ. ทสมํ.

ธมฺมจกฺกปฺปวตฺตนวคฺโค ทุติโย.

ธมฺมจกฺกํ ¶ ตถาคตํ, ขนฺธา อายตเนน จ;

ธารณา จ ทฺเว อวิชฺชา, วิชฺชา สงฺกาสนา ตถาติ.

๑๐๙๑. เอกํ ¶ สมยํ ภควา วชฺชีสุ วิหรติ โกฏิคาเม. ตตฺร โข ภควา ภิกฺขู อามนฺเตสิ – ‘‘จตุนฺนํ, ภิกฺขเว, อริยสจฺจานํ อนนุโพธา อปฺปฏิเวธา เอวมิทํ ทีฆมทฺธานํ สนฺธาวิตํ สํสริตํ มมฺเจว ตุมฺหากฺจ’’.

‘‘กตเมสํ ¶ จตุนฺนํ? ทุกฺขสฺส, ภิกฺขเว, อริยสจฺจสฺส อนนุโพธา อปฺปฏิเวธา เอวมิทํ ทีฆมทฺธานํ สนฺธาวิตํ สํสริตํ มมฺเจว ตุมฺหากฺจ. ทุกฺขสมุทยสฺส อริยสจฺจสฺส…เป… ทุกฺขนิโรธสฺส อริยสจฺจสฺส…เป… ทุกฺขนิโรธคามินิยา ปฏิปทาย อริยสจฺจสฺส อนนุโพธา ¶ อปฺปฏิเวธา เอวมิทํ ทีฆมทฺธานํ สนฺธาวิตํ สํสริตํ มมฺเจว ตุมฺหากฺจ. ตยิทํ, ภิกฺขเว, ทุกฺขํ อริยสจฺจํ อนุพุทฺธํ ปฏิวิทฺธํ, ทุกฺขสมุทยํ อริยสจฺจํ อนุพุทฺธํ ปฏิวิทฺธํ, ทุกฺขนิโรธํ อริยสจฺจํ อนุพุทฺธํ ปฏิวิทฺธํ, ทุกฺขนิโรธคามินี ปฏิปทา อริยสจฺจํ อนุพุทฺธํ ปฏิวิทฺธํ; อุจฺฉินฺนา ภวตณฺหา, ขีณา ภวเนตฺติ; นตฺถิทานิ ปุนพฺภโว’’ติ.

อิทมโวจ ภควา. อิทํ วตฺวาน สุคโต อถาปรํ เอตทโวจ สตฺถา –

‘‘จตุนฺนํ อริยสจฺจานํ, ยถาภูตํ อทสฺสนา;

สํสิตํ [สํสริตํ (สฺยา. กํ. ก.) ที. นิ. ๒.๑๕๕] ทีฆมทฺธานํ, ตาสุ ตาสฺเวว ชาติสุ.

‘‘ตานิ ¶ [ยานิ (สฺยา. กํ. ปี. ก.)] เอตานิ ทิฏฺานิ, ภวเนตฺติ สมูหตา;

อุจฺฉินฺนํ มูลํ ทุกฺขสฺส, นตฺถิทานิ ปุนพฺภโว’’ติ. ปมํ;

๑๐๙๒. ‘‘เย ¶ หิ เกจิ, ภิกฺขเว, สมณา วา พฺราหฺมณา วา ‘อิทํ ทุกฺข’นฺติ ยถาภูตํ นปฺปชานนฺติ, ‘อยํ ทุกฺขสมุทโย’ติ ยถาภูตํ นปฺปชานนฺติ, ‘อยํ ทุกฺขนิโรโธ’ติ ยถาภูตํ นปฺปชานนฺติ, ‘อยํ ทุกฺขนิโรธคามินี ปฏิปทา’ติ ยถาภูตํ นปฺปชานนฺติ, น เม เต, ภิกฺขเว, สมณา วา พฺราหฺมณา วา สมเณสุ วา สมณสมฺมตา พฺราหฺมเณสุ วา พฺราหฺมณสมฺมตา, น จ ปเนเต อายสฺมนฺโต สามฺตฺถํ วา พฺรหฺมฺตฺถํ วา ทิฏฺเว ธมฺเม สยํ อภิฺา สจฺฉิกตฺวา อุปสมฺปชฺช วิหรนฺติ.

‘‘เย จ โข เกจิ, ภิกฺขเว, สมณา วา พฺราหฺมณา วา ‘อิทํ ทุกฺข’นฺติ ยถาภูตํ ปชานนฺติ, ‘อยํ ทุกฺขสมุทโย’ติ ยถาภูตํ ปชานนฺติ, ‘อยํ ทุกฺขนิโรโธ’ติ ยถาภูตํ ปชานนฺติ, ‘อยํ ทุกฺขนิโรธคามินี ปฏิปทา’ติ ยถาภูตํ ปชานนฺติ, เต โข เม, ภิกฺขเว, สมณา วา พฺราหฺมณา ¶ วา สมเณสุ เจว สมณสมฺมตา พฺราหฺมเณสุ จ พฺราหฺมณสมฺมตา, เต ¶ จ ปนายสฺมนฺโต สามฺตฺถฺจ พฺรหฺมฺตฺถฺจ ทิฏฺเว ธมฺเม สยํ อภิฺา สจฺฉิกตฺวา อุปสมฺปชฺช วิหรนฺตี’’ติ.

อิทมโวจ ภควา. อิทํ วตฺวาน สุคโต อถาปรํ เอตทโวจ สตฺถา –

‘‘เย ทุกฺขํ นปฺปชานนฺติ, อโถ ทุกฺขสฺส สมฺภวํ;

ยตฺถ จ สพฺพโส ทุกฺขํ, อเสสํ อุปรุชฺฌติ.

‘‘ตฺจ มคฺคํ น ชานนฺติ, ทุกฺขูปสมคามินํ;

เจโตวิมุตฺติหีนา ¶ เต, อโถ ปฺาวิมุตฺติยา;

อภพฺพา เต อนฺตกิริยาย, เต เว ชาติชรูปคา.

‘‘เย ¶ จ ทุกฺขํ ปชานนฺติ, อโถ ทุกฺขสฺส สมฺภวํ;

ยตฺถ จ สพฺพโส ทุกฺขํ, อเสสํ อุปรุชฺฌติ.

‘‘ตฺจ มคฺคํ ปชานนฺติ, ทุกฺขูปสมคามินํ;

เจโตวิมุตฺติสมฺปนฺนา, อโถ ปฺาวิมุตฺติยา;

สพฺพา เต อนฺตกิริยาย, น เต ชาติชรูปคา’’ติ. ทุติยํ;

๑๐๙๓. สาวตฺถินิทานํ. จตฺตาริมานิ, ภิกฺขเว, อริยสจฺจานิ. กตมานิ จตฺตาริ? ทุกฺขํ อริยสจฺจํ…เป… ทุกฺขนิโรธคามินี ปฏิปทา อริยสจฺจํ – อิมานิ โข, ภิกฺขเว, จตฺตาริ อริยสจฺจานิ. อิเมสํ โข, ภิกฺขเว, จตุนฺนํ อริยสจฺจานํ ยถาภูตํ อภิสมฺพุทฺธตฺตา ตถาคโต ‘อรหํ สมฺมาสมฺพุทฺโธ’ติ วุจฺจติ.

๑๐๙๔. สาวตฺถินิทานํ. เย หิ เกจิ, ภิกฺขเว, อตีตมทฺธานํ อรหนฺโต สมฺมาสมฺพุทฺธา ยถาภูตํ อภิสมฺพุชฺฌึสุ, สพฺเพ เต จตฺตาริ อริยสจฺจานิ ยถาภูตํ ¶ อภิสมฺพุชฺฌึสุ. เย ¶ หิ [เยปิ หิ (พหูสุ)] เกจิ, ภิกฺขเว, อนาคตมทฺธานํ อรหนฺโต สมฺมาสมฺพุทฺธา ยถาภูตํ อภิสมฺพุชฺฌิสฺสนฺติ, สพฺเพ เต จตฺตาริ อริยสจฺจานิ ยถาภูตํ อภิสมฺพุชฺฌิสฺสนฺติ. เย หิ เกจิ, ภิกฺขเว, เอตรหิ อรหนฺโต สมฺมาสมฺพุทฺธา ยถาภูตํ อภิสมฺพุชฺฌนฺติ, สพฺเพ ¶ เต จตฺตาริ อริยสจฺจานิ ยถาภูตํ อภิสมฺพุชฺฌนฺติ.

‘‘กตมานิ จตฺตาริ? ทุกฺขํ อริยสจฺจํ, ทุกฺขสมุทยํ อริยสจฺจํ, ทุกฺขนิโรธํ อริยสจฺจํ, ทุกฺขนิโรธคามินี ปฏิปทา อริยสจฺจํ. เย หิ, เกจิ, ภิกฺขเว, อตีตมทฺธานํ ¶ อรหนฺโต สมฺมาสมฺพุทฺธา ยถาภูตํ อภิสมฺพุชฺฌึสุ…เป… อภิสมฺพุชฺฌิสฺสนฺติ…เป… อภิสมฺพุชฺฌนฺติ, สพฺเพ เต อิมานิ จตฺตาริ อริยสจฺจานิ ยถาภูตํ อภิสมฺพุชฺฌนฺติ.

๑๐๙๕. ‘‘ชานโตหํ, ภิกฺขเว, ปสฺสโต อาสวานํ ขยํ วทามิ, โน อชานโต อปสฺสโต. กิฺจ, ภิกฺขเว, ชานโต ปสฺสโต อาสวานํ ขโย โหติ? ‘อิทํ ทุกฺข’นฺติ, ภิกฺขเว, ชานโต ปสฺสโต อาสวานํ ขโย โหติ, ‘อยํ ทุกฺขสมุทโย’ติ ชานโต ปสฺสโต อาสวานํ ขโย โหติ, ‘อยํ ทุกฺขนิโรโธ’ติ ชานโต ปสฺสโต อาสวานํ ขโย โหติ, ‘อยํ ทุกฺขนิโรธคามินี ปฏิปทา’ติ ชานโต ปสฺสโต อาสวานํ ขโย โหติ. เอวํ โข, ภิกฺขเว, ชานโต เอวํ ปสฺสโต อาสวานํ ขโย โหติ.

‘‘ตสฺมาติห, ภิกฺขเว, ‘อิทํ ทุกฺข’นฺติ โยโค กรณีโย…เป… ‘อยํ ทุกฺขนิโรธคามินี ปฏิปทา’ติ โยโค กรณีโย’’ติ. ปฺจมํ.

๑๐๙๖. ‘‘เย หิ เกจิ, ภิกฺขเว, อนุกมฺเปยฺยาถ, เย จ โสตพฺพํ มฺเยฺยุํ – มิตฺตา วา อมจฺจา วา าตี วา สาโลหิตา วา ¶ – เต โว, ภิกฺขเว, จตุนฺนํ อริยสจฺจานํ ยถาภูตํ อภิสมยาย สมาทเปตพฺพา นิเวเสตพฺพา ¶ ปติฏฺาเปตพฺพา.

‘‘กตเมสํ ¶ จตุนฺนํ? ทุกฺขสฺส อริยสจฺจสฺส, ทุกฺขสมุทยสฺส อริยสจฺจสฺส, ทุกฺขนิโรธสฺส อริยสจฺจสฺส, ทุกฺขนิโรธคามินิยา ปฏิปทาย อริยสจฺจสฺส. เย หิ เกจิ, ภิกฺขเว, อนุกมฺเปยฺยาถ, เย จ โสตพฺพํ มฺเยฺยุํ – มิตฺตา วา อมจฺจา วา าตี วา ¶ สาโลหิตา วา เต โว, ภิกฺขเว, อิเมสํ จตุนฺนํ อริยสจฺจานํ ยถาภูตํ อภิสมยาย สมาทเปตพฺพา นิเวเสตพฺพา ปติฏฺาเปตพฺพา.

๑๐๙๗. ‘‘จตฺตาริมานิ, ภิกฺขเว, อริยสจฺจานิ. กตมานิ จตฺตาริ? ทุกฺขํ อริยสจฺจํ, ทุกฺขสมุทยํ อริยสจฺจํ, ทุกฺขนิโรธํ อริยสจฺจํ, ทุกฺขนิโรธคามินี ปฏิปทา อริยสจฺจํ – อิมานิ โข, ภิกฺขเว, จตฺตาริ อริยสจฺจานิ ตถานิ อวิตถานิ อนฺถานิ; ตสฺมา ‘อริยสจฺจานี’ติ วุจฺจนฺติ.

๑๐๙๘. ‘‘จตฺตาริมานิ, ภิกฺขเว, อริยสจฺจานิ. กตมานิ จตฺตาริ? ทุกฺขํ อริยสจฺจํ, ทุกฺขสมุทยํ อริยสจฺจํ, ทุกฺขนิโรธํ อริยสจฺจํ, ทุกฺขนิโรธคามินี ปฏิปทา อริยสจฺจํ. สเทวเก โลเก สมารเก สพฺรหฺมเก สสฺสมณพฺราหฺมณิยา ปชาย สเทวมนุสฺสาย ตถาคโต อริโย; ตสฺมา ‘อริยสจฺจานี’ติ วุจฺจนฺติ’’.

‘‘ตสฺมาติห, ภิกฺขเว, ‘อิทํ ทุกฺข’นฺติ โยโค กรณีโย…เป… ‘อยํ ทุกฺขนิโรธคามินี ปฏิปทา’ติ โยโค ¶ กรณีโย’’ติ. อฏฺมํ.

๑๐๙๙. ‘‘จตฺตาริมานิ ¶ ¶ , ภิกฺขเว, อริยสจฺจานิ. กตมานิ จตฺตาริ? ทุกฺขํ อริยสจฺจํ, ทุกฺขสมุทยํ อริยสจฺจํ, ทุกฺขนิโรธํ อริยสจฺจํ, ทุกฺขนิโรธคามินี ปฏิปทา อริยสจฺจํ – อิมานิ โข, ภิกฺขเว, จตฺตาริ อริยสจฺจานิ. อิเมสํ ¶ โข, ภิกฺขเว, จตุนฺนํ อริยสจฺจานํ อตฺถิ อริยสจฺจํ ปริฺเยฺยํ, อตฺถิ อริยสจฺจํ ปหาตพฺพํ, อตฺถิ อริยสจฺจํ สจฺฉิกาตพฺพํ, อตฺถิ อริยสจฺจํ ภาเวตพฺพํ.

‘‘กตมฺจ, ภิกฺขเว, อริยสจฺจํ ปริฺเยฺยํ? ทุกฺขํ, ภิกฺขเว, อริยสจฺจํ ปริฺเยฺยํ, ทุกฺขสมุทยํ อริยสจฺจํ ปหาตพฺพํ, ทุกฺขนิโรธํ อริยสจฺจํ สจฺฉิกาตพฺพํ, ทุกฺขนิโรธคามินี ปฏิปทา อริยสจฺจํ ภาเวตพฺพํ.

๑๑๐๐. เอกํ สมยํ สมฺพหุลา เถรา ภิกฺขู เจเตสุ [เจติเยสุ (สฺยา.)] วิหรนฺติ สหฺจนิเก [สหชนิเย (สี. สฺยา. กํ.)]. เตน โข ปน สมเยน สมฺพหุลานํ เถรานํ ภิกฺขูนํ ปจฺฉาภตฺตํ ปิณฺฑปาตปฏิกฺกนฺตานํ มณฺฑลมาเฬ สนฺนิสินฺนานํ สนฺนิปติตานํ อยมนฺตรากถา อุทปาทิ – ‘‘โย นุ โข, อาวุโส, ทุกฺขํ ปสฺสติ ทุกฺขสมุทยมฺปิ โส ปสฺสติ, ทุกฺขนิโรธมฺปิ ปสฺสติ, ทุกฺขนิโรธคามินึ ปฏิปทมฺปิ ปสฺสตี’’ติ.

เอวํ วุตฺเต อายสฺมา ควมฺปติ เถโร [ควมฺปติตฺเถโร (สฺยา. กํ.)] ภิกฺขู เอตทโวจ – ‘‘สมฺมุขา ¶ เมตํ, อาวุโส, ภควโต สุตํ, สมฺมุขา ปฏิคฺคหิตํ – ‘โย ¶ , ภิกฺขเว, ทุกฺขํ ปสฺสติ ทุกฺขสมุทยมฺปิ โส ปสฺสติ, ทุกฺขนิโรธมฺปิ ปสฺสติ, ทุกฺขนิโรธคามินึ ปฏิปทมฺปิ ปสฺสติ. โย ทุกฺขสมุทยํ ปสฺสติ ทุกฺขมฺปิ โส ปสฺสติ, ทุกฺขนิโรธมฺปิ ปสฺสติ, ทุกฺขนิโรธคามินึ ปฏิปทมฺปิ ปสฺสติ. โย ทุกฺขนิโรธํ ปสฺสติ ทุกฺขมฺปิ โส ปสฺสติ, ทุกฺขสมุทยมฺปิ ปสฺสติ, ทุกฺขนิโรธคามินึ ปฏิปทมฺปิ ¶ ปสฺสติ. โย ทุกฺขนิโรธคามินึ ปฏิปทํ ปสฺสติ ทุกฺขมฺปิ โส ปสฺสติ, ทุกฺขสมุทยมฺปิ ปสฺสติ, ทุกฺขนิโรธมฺปิ ปสฺสตี’’’ติ. ทสมํ.

ทฺเว วชฺชี สมฺมาสมฺพุทฺโธ, อรหํ อาสวกฺขโย;

มิตฺตํ ตถา จ โลโก จ, ปริฺเยฺยํ ควมฺปตีติ.

๑๑๐๑. เอกํ ¶ ¶ สมยํ ภควา โกสมฺพิยํ วิหรติ สีสปาวเน [สึสปาวเน (สี. ปี.)]. อถ โข ภควา ปริตฺตานิ สีสปาปณฺณานิ ปาณินา คเหตฺวา ภิกฺขู อามนฺเตสิ – ‘‘ตํ กึ มฺถ, ภิกฺขเว, กตมํ นุ โข พหุตรํ – ยานิ วา มยา ปริตฺตานิ สีสปาปณฺณานิ ปาณินา คหิตานิ ยทิทํ อุปริ สีสปาวเน’’ติ? ‘‘อปฺปมตฺตกานิ ¶ , ภนฺเต, ภควตา ปริตฺตานิ สีสปาปณฺณานิ ปาณินา คหิตานิ; อถ โข เอตาเนว พหุตรานิ ยทิทํ อุปริ สีสปาวเน’’ติ. ‘‘เอวเมว โข, ภิกฺขเว, เอตเทว พหุตรํ ยํ โว มยา อภิฺาย อนกฺขาตํ. กสฺมา เจตํ, ภิกฺขเว, มยา อนกฺขาตํ? น เหตํ, ภิกฺขเว, อตฺถสํหิตํ นาทิพฺรหฺมจริยกํ น นิพฺพิทาย น วิราคาย น นิโรธาย น อุปสมาย น อภิฺาย น สมฺโพธาย น นิพฺพานาย สํวตฺตติ; ตสฺมา ตํ มยา อนกฺขาตํ’’.

‘‘กิฺจ, ภิกฺขเว, มยา อกฺขาตํ? ‘อิทํ ทุกฺข’นฺติ, ภิกฺขเว, มยา อกฺขาตํ, ‘อยํ ทุกฺขสมุทโย’ติ มยา อกฺขาตํ, ‘อยํ ทุกฺขนิโรโธ’ติ มยา อกฺขาตํ, ‘อยํ ทุกฺขนิโรธคามินี ปฏิปทา’ติ มยา อกฺขาตํ’’.

‘‘กสฺมา ¶ เจตํ, ภิกฺขเว, มยา อกฺขาตํ? เอตฺหิ, ภิกฺขเว, อตฺถสํหิตํ เอตํ อาทิพฺรหฺมจริยกํ เอตํ นิพฺพิทาย วิราคาย นิโรธาย อุปสมาย อภิฺาย สมฺโพธาย นิพฺพานาย สํวตฺตติ; ตสฺมา ตํ มยา อกฺขาตํ ¶ .

‘‘ตสฺมาติห, ภิกฺขเว, ‘อิทํ ทุกฺข’นฺติ โยโค กรณีโย…เป… ‘อยํ ทุกฺขนิโรธคามินี ปฏิปทา’ติ โยโค กรณีโย’’ติ. ปมํ.

๑๑๐๒. ‘‘โย, ภิกฺขเว, เอวํ วเทยฺย – ‘อหํ ทุกฺขํ อริยสจฺจํ ยถาภูตํ อนภิสเมจฺจ, ทุกฺขสมุทยํ อริยสจฺจํ ยถาภูตํ อนภิสเมจฺจ, ทุกฺขนิโรธํ อริยสจฺจํ ยถาภูตํ อนภิสเมจฺจ, ทุกฺขนิโรธคามินึ ปฏิปทํ อริยสจฺจํ ยถาภูตํ อนภิสเมจฺจ สมฺมา ทุกฺขสฺสนฺตํ กริสฺสามี’ติ – เนตํ านํ วิชฺชติ.

‘‘เสยฺยถาปิ ¶ , ภิกฺขเว, โย เอวํ วเทยฺย – ‘อหํ ขทิรปตฺตานํ วา สรลปตฺตานํ [ปลาสปตฺตานํ (สี. สฺยา. กํ. ปี.)] วา อามลกปตฺตานํ วา ปุฏํ ¶ กริตฺวา อุทกํ วา ตาลปตฺตํ วา อาหริสฺสามี’ติ – เนตํ านํ วิชฺชติ; เอวเมว โข, ภิกฺขเว, โย เอวํ วเทยฺย – ‘อหํ ทุกฺขํ อริยสจฺจํ ยถาภูตํ อนภิสเมจฺจ…เป… ทุกฺขนิโรธคามินึ ปฏิปทํ อริยสจฺจํ ยถาภูตํ อนภิสเมจฺจ สมฺมา ทุกฺขสฺสนฺตํ กริสฺสามี’ติ – เนตํ านํ วิชฺชติ.

‘‘โย จ โข, ภิกฺขเว, เอวํ วเทยฺย – ‘อหํ ทุกฺขํ อริยสจฺจํ ยถาภูตํ อภิสเมจฺจ, ทุกฺขสมุทยํ อริยสจฺจํ ยถาภูตํ อภิสเมจฺจ, ทุกฺขนิโรธํ อริยสจฺจํ ยถาภูตํ อภิสเมจฺจ, ทุกฺขนิโรธคามินึ ปฏิปทํ อริยสจฺจํ ยถาภูตํ อภิสเมจฺจ สมฺมา ทุกฺขสฺสนฺตํ กริสฺสามี’ติ – านเมตํ วิชฺชติ.

‘‘เสยฺยถาปิ, ภิกฺขเว, โย เอวํ วเทยฺย – ‘อหํ ปทุมปตฺตานํ วา ปลาสปตฺตานํ วา มาลุวปตฺตานํ วา ปุฏํ กริตฺวา อุทกํ วา ตาลปตฺตํ วา อาหริสฺสามี’ติ – านเมตํ วิชฺชติ; เอวเมว โข, ภิกฺขเว, โย เอวํ วเทยฺย – ‘อหํ ทุกฺขํ อริยสจฺจํ ยถาภูตํ อภิสเมจฺจ ¶ …เป… ทุกฺขนิโรธคามินึ ¶ ปฏิปทํ อริยสจฺจํ ยถาภูตํ อภิสเมจฺจ สมฺมา ทุกฺขสฺสนฺตํ กริสฺสามี’ติ – านเมตํ วิชฺชติ.

‘‘ตสฺมาติห, ภิกฺขเว, ‘อิทํ ทุกฺข’นฺติ โยโค กรณีโย…เป… ‘อยํ ทุกฺขนิโรธคามินี ปฏิปทา’ติ โยโค กรณีโย’’ติ. ทุติยํ.

๑๑๐๓. ‘‘เสยฺยถาปิ, ภิกฺขเว, ทณฺโฑ อุปริเวหาสํ ขิตฺโต สกิมฺปิ มูเลน นิปตติ, สกิมฺปิ อคฺเคน นิปตติ; เอวเมว โข, ภิกฺขเว, อวิชฺชานีวรณา สตฺตา ตณฺหาสํโยชนา สนฺธาวนฺตา สํสรนฺตา [ตณฺหาสํโยชนพนฺธา สนฺธาวตา (ก.)] สกิมฺปิ อสฺมา โลกา ปรํ โลกํ คจฺฉนฺติ, สกิมฺปิ ปรสฺมา โลกา อิมํ โลกํ อาคจฺฉนฺติ. ตํ กิสฺส เหตุ? อทิฏฺตฺตา, ภิกฺขเว, จตุนฺนํ อริยสจฺจานํ. กตเมสํ จตุนฺนํ? ทุกฺขสฺส อริยสจฺจสฺส…เป… ทุกฺขนิโรธคามินิยา ปฏิปทาย อริยสจฺจสฺส.

‘‘ตสฺมาติห ¶ , ภิกฺขเว, ‘อิทํ ทุกฺข’นฺติ โยโค กรณีโย…เป… ‘อยํ ทุกฺขนิโรธคามินี ปฏิปทา’ติ โยโค กรณีโย’’ติ. ตติยํ.

๑๑๐๔. ‘‘อาทิตฺเต ¶ , ภิกฺขเว, เจเล วา สีเส วา กิมสฺส กรณีย’’นฺติ? ‘‘อาทิตฺเต, ภนฺเต, เจเล วา สีเส วา, ตสฺเสว เจลสฺส วา สีสสฺส วา นิพฺพาปนาย อธิมตฺโต ฉนฺโท จ วายาโม จ อุสฺสาโห จ อุสฺโสฬฺหี จ อปฺปฏิวานี จ สติ จ สมฺปชฺฺจ กรณีย’’นฺติ.

‘‘อาทิตฺตํ, ภิกฺขเว, เจลํ วา สีสํ วา อชฺฌุเปกฺขิตฺวา อมนสิกริตฺวา อนภิสเมตานํ จตุนฺนํ อริยสจฺจานํ ยถาภูตํ อภิสมยาย อธิมตฺโต ฉนฺโท จ วายาโม จ อุสฺสาโห ¶ จ อุสฺโสฬฺหี จ อปฺปฏิวานี จ สติ ¶ จ สมฺปชฺฺจ กรณียํ. กตเมสํ จตุนฺนํ? ทุกฺขสฺส อริยสจฺจสฺส…เป… ทุกฺขนิโรธคามินิยา ปฏิปทาย อริยสจฺจสฺส.

๑๑๐๕. ‘‘เสยฺยถาปิ, ภิกฺขเว, ปุริโส วสฺสสตายุโก วสฺสสตชีวี. ตเมนํ เอวํ วเทยฺย – ‘เอหมฺโภ ปุริส, ปุพฺพณฺหสมยํ ตํ สตฺติสเตน หนิสฺสนฺติ, มชฺฌนฺหิกสมยํ สตฺติสเตน หนิสฺสนฺติ, สายนฺหสมยํ สตฺติสเตน หนิสฺสนฺติ. โส โข ตฺวํ, อมฺโภ ปุริส, ทิวเส ทิวเส ตีหิ ตีหิ สตฺติสเตหิ หฺมาโน วสฺสสตายุโก วสฺสสตชีวี วสฺสสตสฺส อจฺจเยน อนภิสเมตานิ จตฺตาริ อริยสจฺจานิ ¶ อภิสเมสฺสสี’’’ติ.

‘‘อตฺถวสิเกน, ภิกฺขเว, กุลปุตฺเตน อลํ อุปคนฺตุํ. ตํ กิสฺส เหตุ? อนมตคฺโคยํ, ภิกฺขเว, สํสาโร; ปุพฺพา โกฏิ นปฺปฺายติ สตฺติปฺปหารานํ อสิปฺปหารานํ อุสุปฺปหารานํ ผรสุปฺปหารานํ [อสิปฺปหารานํ ผรสุปฺปหารานํ (ก.)]. เอวฺเจตํ, ภิกฺขเว, อสฺส. น โข ปนาหํ, ภิกฺขเว, สห ทุกฺเขน, สห โทมนสฺเสน จตุนฺนํ อริยสจฺจานํ อภิสมยํ วทามิ; อปิ จาหํ, ภิกฺขเว, สหาว สุเขน, สหาว โสมนสฺเสน จตุนฺนํ อริยสจฺจานํ อภิสมยํ วทามิ. กตเมสํ จตุนฺนํ? ทุกฺขสฺส อริยสจฺจสฺส…เป… ทุกฺขนิโรธคามินิยา ปฏิปทาย อริยสจฺจสฺส.

๑๑๐๖. ‘‘เสยฺยถาปิ, ภิกฺขเว, ปุริโส ยํ อิมสฺมึ ชมฺพุทีเป ติณกฏฺสาขาปลาสํ ¶ ตจฺเฉตฺวา เอกชฺฌํ สํหเรยฺย; เอกชฺฌํ สํหริตฺวา สูลํ กเรยฺย. สูลํ กริตฺวา เย มหาสมุทฺเท มหนฺตกา ¶ ปาณา เต มหนฺตเกสุ สูเลสุ อาวุเนยฺย, เย มหาสมุทฺเท มชฺฌิมกา ปาณา เต มชฺฌิมเกสุ สูเลสุ อาวุเนยฺย, เย มหาสมุทฺเท สุขุมกา ปาณา เต สุขุมเกสุ สูเลสุ อาวุเนยฺย. อปริยาทินฺนา จ, ภิกฺขเว, มหาสมุทฺเท โอฬาริกา ปาณา อสฺสุ.

‘‘อถ อิมสฺมึ ชมฺพุทีเป ติณกฏฺสาขาปลาสํ ปริกฺขยํ ปริยาทานํ คจฺเฉยฺย. อิโต พหุตรา โข, ภิกฺขเว, มหาสมุทฺเท สุขุมกา ปาณา, เย น สุกรา สูเลสุ อาวุนิตุํ. ตํ กิสฺส เหตุ? สุขุมตฺตา ¶ , ภิกฺขเว, อตฺตภาวสฺส. เอวํ มหา โข, ภิกฺขเว, อปาโย. เอวํ มหนฺตสฺมา โข, ภิกฺขเว, อปายสฺมา ปริมุตฺโต ทิฏฺิสมฺปนฺโน ปุคฺคโล ‘อิทํ ทุกฺข’นฺติ ยถาภูตํ ปชานาติ…เป… ‘อยํ ทุกฺขนิโรธคามินี ปฏิปทา’ติ ยถาภูตํ ปชานาติ.

๑๑๐๗. ‘‘สูริยสฺส [สุริยสฺส (สี. สฺยา. กํ. ปี.)], ภิกฺขเว, อุทยโต เอตํ ปุพฺพงฺคมํ เอตํ ปุพฺพนิมิตฺตํ, ยทิทํ – อรุณุคฺคํ. เอวเมว โข, ภิกฺขเว, ภิกฺขุโน จตุนฺนํ อริยสจฺจานํ ยถาภูตํ อภิสมยาย เอตํ ปุพฺพงฺคมํ เอตํ ปุพฺพนิมิตฺตํ, ยทิทํ – สมฺมาทิฏฺิ. ตสฺเสตํ ภิกฺขเว, ภิกฺขุโน ปาฏิกงฺขํ – ‘อิทํ ทุกฺข’นฺติ ยถาภูตํ ปชานิสฺสติ…เป… ‘อยํ ทุกฺขนิโรธคามินี ปฏิปทา’ติ ยถาภูตํ ปชานิสฺสติ.

‘‘ตสฺมาติห, ภิกฺขเว, ‘อิทํ ทุกฺข’นฺติ ¶ โยโค กรณีโย…เป… ‘อยํ ทุกฺขนิโรธคามินี ปฏิปทา’ติ โยโค กรณีโย’’ติ. สตฺตมํ.

๑๑๐๘. ‘‘ยาวกีวฺจ ¶ , ภิกฺขเว, จนฺทิมสูริยา โลเก นุปฺปชฺชนฺติ, เนว ตาว มหโต อาโลกสฺส ปาตุภาโว โหติ มหโต โอภาสสฺส. อนฺธตมํ ตทา โหติ อนฺธการติมิสา ¶ . เนว ตาว รตฺตินฺทิวา [รตฺติทิวา (ก.)] ปฺายนฺติ, น มาสทฺธมาสา ปฺายนฺติ, น อุตุสํวจฺฉรา ปฺายนฺติ.

‘‘ยโต จ โข, ภิกฺขเว, จนฺทิมสูริยา โลเก อุปฺปชฺชนฺติ, อถ มหโต อาโลกสฺส ปาตุภาโว โหติ มหโต โอภาสสฺส. เนว ¶ อนฺธการตมํ ตทา โหติ น อนฺธการติมิสา. อถ รตฺตินฺทิวา ปฺายนฺติ, มาสทฺธมาสา ปฺายนฺติ, อุตุสํวจฺฉรา ปฺายนฺติ. เอวเมว โข, ภิกฺขเว, ยาวกีวฺจ ตถาคโต โลเก นุปฺปชฺชติ อรหํ สมฺมาสมฺพุทฺโธ, เนว ตาว มหโต อาโลกสฺส ปาตุภาโว โหติ มหโต โอภาสสฺส. อนฺธตมํ ตทา โหติ อนฺธการติมิสา. เนว ตาว จตุนฺนํ อริยสจฺจานํ อาจิกฺขณา โหติ เทสนา ปฺาปนา ปฏฺปนา วิวรณา วิภชนา อุตฺตานีกมฺมํ.

‘‘ยโต จ โข, ภิกฺขเว, ตถาคโต โลเก อุปฺปชฺชติ อรหํ สมฺมาสมฺพุทฺโธ, อถ มหโต อาโลกสฺส ปาตุภาโว โหติ มหโต โอภาสสฺส. เนว อนฺธตมํ ตทา โหติ น อนฺธการติมิสา. อถ โข จตุนฺนํ อริยสจฺจานํ อาจิกฺขณา โหติ เทสนา ปฺาปนา ปฏฺปนา วิวรณา วิภชนา อุตฺตานีกมฺมํ. กตเมสํ จตุนฺนํ? ทุกฺขสฺส อริยสจฺจสฺส…เป… ทุกฺขนิโรธคามินิยา ปฏิปทาย อริยสจฺจสฺส ¶ .

๑๑๐๙. ‘‘เย หิ เกจิ, ภิกฺขเว, สมณา วา พฺราหฺมณา วา ‘อิทํ ทุกฺข’นฺติ ยถาภูตํ นปฺปชานนฺติ…เป… ‘อยํ ทุกฺขนิโรธคามินี ปฏิปทา’ติ ยถาภูตํ นปฺปชานนฺติ, เต อฺสฺส สมณสฺส วา พฺราหฺมณสฺส วา มุขํ อุลฺโลเกนฺติ [โอโลเกนฺติ (สี. สฺยา.)] – ‘อยํ นูน ภวํ ชานํ ชานาติ, ปสฺสํ ปสฺสตี’’’ติ.

‘‘เสยฺยถาปิ ¶ , ภิกฺขเว, ตูลปิจุ วา กปฺปาสปิจุ วา ลหุโก วาตูปาทาโน สเม ภูมิภาเค ¶ นิกฺขิตฺโต. ตเมนํ ปุรตฺถิโม ¶ วาโต ปจฺฉิเมน สํหเรยฺย, ปจฺฉิโม วาโต ปุรตฺถิเมน สํหเรยฺย, อุตฺตโร วาโต ทกฺขิเณน สํหเรยฺย, ทกฺขิโณ วาโต อุตฺตเรน สํหเรยฺย. ตํ กิสฺส เหตุ? ลหุกตฺตา, ภิกฺขเว, กปฺปาสปิจุโน. เอวเมว โข, ภิกฺขเว, เย หิ เกจิ สมณา วา พฺราหฺมณา วา ‘อิทํ ทุกฺข’นฺติ ยถาภูตํ นปฺปชานนฺติ…เป… ‘อยํ ทุกฺขนิโรธคามินี ปฏิปทา’ติ ยถาภูตํ นปฺปชานนฺติ, เต อฺสฺส สมณสฺส วา พฺราหฺมณสฺส วา มุขํ อุลฺโลเกนฺติ – ‘อยํ นูน ภวํ ชานํ ชานาติ, ปสฺสํ ปสฺสตี’ติ. ตํ กิสฺส เหตุ? อทิฏฺตฺตา, ภิกฺขเว, จตุนฺนํ อริยสจฺจานํ.

‘‘เย จ โข เกจิ, ภิกฺขเว, สมณา วา พฺราหฺมณา วา ‘อิทํ ทุกฺข’นฺติ ยถาภูตํ ปชานนฺติ…เป… ‘อยํ ทุกฺขนิโรธคามินี ปฏิปทา’ติ ยถาภูตํ ปชานนฺติ, เต น อฺสฺส สมณสฺส วา พฺราหฺมณสฺส ¶ วา มุขํ อุลฺโลเกนฺติ – ‘อยํ นูน ภวํ ชานํ ชานาติ, ปสฺสํ ปสฺสตี’’’ติ.

‘‘เสยฺยถาปิ, ภิกฺขเว, อโยขีโล วา อินฺทขีโล วา คมฺภีรเนโม สุนิขาโต อจโล อสมฺปกมฺปี. ปุรตฺถิมาย เจปิ ทิสาย อาคจฺเฉยฺย ภุสา วาตวุฏฺิ, เนว สงฺกมฺเปยฺย [เนว นํ สงฺกมฺเปยฺย (สี. ปี.)] น สมฺปกมฺเปยฺย น สมฺปจาเลยฺย; ปจฺฉิมาย เจปิ ทิสาย…เป… อุตฺตราย เจปิ ทิสาย…เป… ทกฺขิณาย เจปิ ทิสาย อาคจฺเฉยฺย ภุสา วาตวุฏฺิ, เนว สงฺกมฺเปยฺย น สมฺปกมฺเปยฺย น สมฺปจาเลยฺย. ตํ กิสฺส เหตุ? คมฺภีรตฺตา, ภิกฺขเว, เนมสฺส สุนิขาตตฺตา อินฺทขีลสฺส. เอวเมว โข, ภิกฺขเว, เย จ โข เกจิ สมณา วา พฺราหฺมณา วา ‘อิทํ ทุกฺข’นฺติ ยถาภูตํ ปชานนฺติ…เป… อยํ ทุกฺขนิโรธคามินี ปฏิปทา’ติ ยถาภูตํ ปชานนฺติ, เต น อฺสฺส สมณสฺส วา พฺราหฺมณสฺส วา มุขํ อุลฺโลเกนฺติ – ‘อยํ นูน ภวํ ชานํ ชานาติ, ปสฺสํ ปสฺสตี’ติ. ตํ กิสฺส เหตุ? สุทิฏฺตฺตา, ภิกฺขเว, จตุนฺนํ อริยสจฺจานํ. กตเมสํ จตุนฺนํ? ทุกฺขสฺส ¶ อริยสจฺจสฺส…เป… ทุกฺขนิโรธคามินิยา ปฏิปทาย อริยสจฺจสฺส.

๑๑๑๐. ‘‘โย ¶ ¶ หิ โกจิ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ ‘อิทํ ทุกฺข’นฺติ ยถาภูตํ ปชานาติ…เป… ‘อยํ ทุกฺขนิโรธคามินี ปฏิปทา’ติ ยถาภูตํ ปชานาติ, ปุรตฺถิมาย เจปิ ทิสาย อาคจฺเฉยฺย สมโณ วา พฺราหฺมโณ วา วาทตฺถิโก ¶ วาทคเวสี – ‘วาทมสฺส อาโรเปสฺสามี’ติ, ตํ วต สหธมฺเมน สงฺกมฺเปสฺสติ วา สมฺปกมฺเปสฺสติ วา สมฺปจาเลสฺสติ วาติ – เนตํ านํ วิชฺชติ. ปจฺฉิมาย เจปิ ทิสาย…เป… อุตฺตราย เจปิ ทิสาย…เป… ทกฺขิณาย เจปิ ทิสาย อาคจฺเฉยฺย สมโณ วา พฺราหฺมโณ วา วาทตฺถิโก วาทคเวสี – ‘วาทมสฺส อาโรเปสฺสามี’ติ, ตํ วต สหธมฺเมน สงฺกมฺเปสฺสติ วา สมฺปกมฺเปสฺสติ วา สมฺปจาเลสฺสติ วาติ – เนตํ านํ วิชฺชติ.

‘‘เสยฺยถาปิ, ภิกฺขเว, สิลายูโป โสฬส กุกฺกุโก. ตสฺสสฺสุ อฏฺ กุกฺกุ เหฏฺา เนมงฺคมา, อฏฺ กุกฺกุ อุปริเนมสฺส. ปุรตฺถิมาย เจปิ ทิสาย อาคจฺเฉยฺย ภุสา วาตวุฏฺิ, เนว สงฺกมฺเปยฺย น สมฺปกมฺเปยฺย น สมฺปจาเลยฺย; ปจฺฉิมาย เจปิ ทิสาย…เป… อุตฺตราย เจปิ ทิสาย…เป… ทกฺขิณาย เจปิ ทิสาย อาคจฺเฉยฺย ภุสา วาตวุฏฺิ, เนว สงฺกมฺเปยฺย น สมฺปกมฺเปยฺย น สมฺปจาเลยฺย. ตํ กิสฺส เหตุ? คมฺภีรตฺตา, ภิกฺขเว, เนมสฺส สุนิขาตตฺตา สิลายูปสฺส. เอวเมว โข, ภิกฺขเว, โย หิ โกจิ ภิกฺขุ ‘อิทํ ทุกฺข’นฺติ ยถาภูตํ ปชานาติ…เป… ‘อยํ ทุกฺขนิโรธคามินี ปฏิปทา’ติ ยถาภูตํ ปชานาติ; ปุรตฺถิมาย ¶ เจปิ ทิสาย อาคจฺเฉยฺย สมโณ วา พฺราหฺมโณ วา วาทตฺถิโก วาทคเวสี ‘วาทมสฺส อาโรเปสฺสามี’ติ, ตํ วต สหธมฺเมน สงฺกมฺเปสฺสติ วา สมฺปกมฺเปสฺสติ วา สมฺปจาเลสฺสติ วาติ – เนตํ านํ วิชฺชติ. ปจฺฉิมาย เจปิ ทิสาย…เป… อุตฺตราย ¶ เจปิ ทิสาย…เป… ทกฺขิณาย เจปิ ทิสาย อาคจฺเฉยฺย สมโณ วา พฺราหฺมโณ วา วาทตฺถิโก วาทคเวสี – ‘วาทมสฺส อาโรเปสฺสามี’ติ, ตํ วต สหธมฺเมน สงฺกมฺเปสฺสติ วา สมฺปกมฺเปสฺสติ วา สมฺปจาเลสฺสติ วาติ – เนตํ านํ วิชฺชติ. ตํ กิสฺส เหตุ? สุทิฏฺตฺตา, ภิกฺขเว, จตุนฺนํ อริยสจฺจานํ. กตเมสํ จตุนฺนํ? ทุกฺขสฺส อริยสจฺจสฺส…เป… ทุกฺขนิโรธคามินิยา ปฏิปทาย อริยสจฺจสฺส.

สีสปา ¶ ขทิโร ทณฺโฑ, เจลา สตฺติสเตน จ;

ปาณา สุริยูปมา ทฺเวธา, อินฺทขีโล จ วาทิโนติ.

๑๑๑๑. เอกํ ¶ สมยํ ภควา ราชคเห วิหรติ เวฬุวเน กลนฺทกนิวาเป. ตตฺร โข ภควา ภิกฺขู อามนฺเตสิ – ‘‘ภูตปุพฺพํ, ภิกฺขเว, อฺตโร ปุริโส ราชคหา นิกฺขมิตฺวา ‘โลกจินฺตํ ¶ จินฺเตสฺสามี’ติ เยน สุมาคธา โปกฺขรณี เตนุปสงฺกมิ; อุปสงฺกมิตฺวา สุมาคธาย โปกฺขรณิยา ตีเร นิสีทิ โลกจินฺตํ จินฺเตนฺโต. อทฺทสา โข, ภิกฺขเว, โส ปุริโส สุมาคธาย โปกฺขรณิยา ตีเร จตุรงฺคินึ เสนํ [จตุรงฺคินิเสนํ (ก.)] ภิสมุฬาลํ [ภิสมูลาลํ (ปี. ก.)] ปวิสนฺตํ. ทิสฺวานสฺส เอตทโหสิ – ‘อุมฺมตฺโตสฺมิ นามาหํ, วิเจโตสฺมิ นามาหํ! ยํ โลเก นตฺถิ ตํ มยา ทิฏฺ’’’นฺติ.

‘‘อถ โข โส, ภิกฺขเว, ปุริโส นครํ ปวิสิตฺวา มหาชนกายสฺส อาโรเจสิ – ‘อุมฺมตฺโตสฺมิ นามาหํ, ภนฺเต, วิเจโตสฺมิ นามาหํ, ภนฺเต! ยํ โลเก นตฺถิ ตํ มยา ทิฏฺ’’’นฺติ. ‘‘กถํ ปน ตฺวํ, อมฺโภ ปุริส, อุมฺมตฺโต กถํ วิเจโต? กิฺจ โลเก นตฺถิ ยํ ตยา ทิฏฺ’’นฺติ? ‘‘อิธาหํ, ภนฺเต, ราชคหา นิกฺขมิตฺวา ‘โลกจินฺตํ จินฺเตสฺสามี’ติ เยน สุมาคธา โปกฺขรณี เตนุปสงฺกมึ; อุปสงฺกมิตฺวา สุมาคธาย โปกฺขรณิยา ตีเร นิสีทึ โลกจินฺตํ จินฺเตนฺโต. อทฺทสํ ขฺวาหํ, ภนฺเต, สุมาคธาย โปกฺขรณิยา ตีเร จตุรงฺคินึ เสนํ ภิสมุฬาลํ ¶ ปวิสนฺตํ. เอวํ ขฺวาหํ, ภนฺเต, อุมฺมตฺโต เอวํ วิเจโต. อิทฺจ โลเก นตฺถิ ยํ มยา ¶ ทิฏฺ’’นฺติ. ‘‘ตคฺฆ ตฺวํ, อมฺโภ ปุริส, อุมฺมตฺโต ตคฺฆ วิเจโต. อิทฺจ โลเก นตฺถิ ยํ ตยา ทิฏฺ’’นฺติ.

‘‘ตํ โข ปน, ภิกฺขเว, โส ปุริโส ภูตํเยว อทฺทส, โน อภูตํ. ภูตปุพฺพํ, ภิกฺขเว, เทวาสุรสงฺคาโม สมุปพฺยูฬฺโห อโหสิ. ตสฺมึ โข ปน, ภิกฺขเว, สงฺคาเม เทวา ชินึสุ, อสุรา ปราชินึสุ. ปราชิตา ¶ จ ¶ โข, ภิกฺขเว, อสุรา ภีตา ภิสมุฬาเลน อสุรปุรํ ปวิสึสุ เทวานํเยว โมหยมานา.

‘‘ตสฺมาติห, ภิกฺขเว, มา โลกจินฺตํ จินฺเตถ – ‘สสฺสโต โลโก’ติ วา ‘อสสฺสโต โลโก’ติ วา, ‘อนฺตวา โลโก’ติ วา ‘อนนฺตวา โลโก’ติ วา, ‘ตํ ชีวํ ตํ สรีร’นฺติ วา ‘อฺํ ชีวํ อฺํ สรีร’นฺติ วา, ‘โหติ ตถาคโต ปรํ มรณา’ติ วา ‘น โหติ ตถาคโต ปรํ มรณา’ติ วา, ‘โหติ จ น จ โหติ ตถาคโต ปรํ มรณา’ติ วา, ‘เนว โหติ น น โหติ ตถาคโต ปรํ มรณา’ติ วา. ตํ กิสฺส เหตุ? เนสา, ภิกฺขเว, จินฺตา อตฺถสํหิตา นาทิพฺรหฺมจริยกา น นิพฺพิทาย น วิราคาย น นิโรธาย น อุปสมาย น อภิฺาย น สมฺโพธาย น นิพฺพานาย สํวตฺตติ.

‘‘จินฺเตนฺตา โข ตุมฺเห, ภิกฺขเว, ‘อิทํ ทุกฺข’นฺติ จินฺเตยฺยาถ…เป… ‘อยํ ทุกฺขนิโรธคามินี ปฏิปทา’ติ จินฺเตยฺยาถ. ตํ กิสฺส เหตุ? เอสา, ภิกฺขเว, จินฺตา อตฺถสํหิตา เอสา อาทิพฺรหฺมจริยกา เอสา นิพฺพิทาย วิราคาย นิโรธาย อุปสมาย อภิฺาย ¶ สมฺโพธาย นิพฺพานาย สํวตฺตติ.

๑๑๑๒. เอกํ สมยํ ภควา ราชคเห วิหรติ คิชฺฌกูเฏ ปพฺพเต. อถ โข ภควา ภิกฺขู ¶ อามนฺเตสิ – ‘‘อายาม, ภิกฺขเว, เยน ปฏิภานกูโฏ เตนุปสงฺกมิสฺสาม ทิวาวิหารายา’’ติ. ‘‘เอวํ, ภนฺเต’’ติ โข เต ภิกฺขู ภควโต ปจฺจสฺโสสุํ. อถ ¶ โข ภควา สมฺพหุเลหิ ภิกฺขูหิ สทฺธึ เยน ปฏิภานกูโฏ เตนุปสงฺกมิ. อทฺทสา โข อฺตโร ภิกฺขุ ปฏิภานกูเฏ มหนฺตํ ปปาตํ. ทิสฺวาน ภควนฺตํ เอตทโวจ – ‘‘มหา วตายํ, ภนฺเต, ปปาโต สุภยานโก, ภนฺเต, ปปาโต. อตฺถิ นุ โข, ภนฺเต, อิมมฺหา ปปาตา อฺโ ปปาโต มหนฺตตโร จ ภยานกตโร จา’’ติ? ‘‘อตฺถิ โข, ภิกฺขุ, อิมมฺหา ปปาตา อฺโ ปปาโต มหนฺตตโร จ ภยานกตโร จา’’ติ.

‘‘กตโม ¶ ปน, ภนฺเต, อิมมฺหา ปปาตา อฺโ ปปาโต มหนฺตตโร จ ภยานกตโร จา’’ติ? ‘‘เย หิ เกจิ, ภิกฺขเว, สมณา วา พฺราหฺมณา วา ‘อิทํ ทุกฺข’นฺติ ยถาภูตํ นปฺปชานนฺติ, ‘อยํ ทุกฺขสมุทโย’ติ ยถาภูตํ นปฺปชานนฺติ, ‘อยํ ทุกฺขนิโรโธ’ติ ยถาภูตํ นปฺปชานนฺติ, ‘อยํ ทุกฺขนิโรธคามินี ปฏิปทา’ติ ยถาภูตํ นปฺปชานนฺติ, เต ชาติสํวตฺตนิเกสุ สงฺขาเรสุ อภิรมนฺติ, ชราสํวตฺตนิเกสุ สงฺขาเรสุ อภิรมนฺติ ¶ , มรณสํวตฺตนิเกสุ สงฺขาเรสุ อภิรมนฺติ, โสกปริเทวทุกฺขโทมนสฺสุปายาสสํวตฺตนิเกสุ สงฺขาเรสุ อภิรมนฺติ. เต ชาติสํวตฺตนิเกสุ สงฺขาเรสุ อภิรตา ชราสํวตฺตนิเกสุ สงฺขาเรสุ อภิรตา มรณสํวตฺตนิเกสุ สงฺขาเรสุ อภิรตา โสกปริเทวทุกฺขโทมนสฺสุปายาสสํวตฺตนิเกสุ สงฺขาเรสุ อภิรตา ชาติสํวตฺตนิเกปิ สงฺขาเร อภิสงฺขโรนฺติ, ชราสํวตฺตนิเกปิ สงฺขาเร อภิสงฺขโรนฺติ, มรณสํวตฺตนิเกปิ สงฺขาเร อภิสงฺขโรนฺติ, โสกปริเทวทุกฺขโทมนสฺสุปายาสสํวตฺตนิเกปิ สงฺขาเร อภิสงฺขโรนฺติ. เต ชาติสํวตฺตนิเกปิ สงฺขาเร อภิสงฺขริตฺวา ชราสํวตฺตนิเกปิ สงฺขาเร อภิสงฺขริตฺวา มรณสํวตฺตนิเกปิ สงฺขาเร อภิสงฺขริตฺวา โสกปริเทวทุกฺขโทมนสฺสุปายาสสํวตฺตนิเกปิ สงฺขาเร อภิสงฺขริตฺวา ชาติปปาตมฺปิ ปปตนฺติ, ชราปปาตมฺปิ ปปตนฺติ, มรณปปาตมฺปิ ปปตนฺติ, โสกปริเทวทุกฺขโทมนสฺสุปายาสปปาตมฺปิ ¶ ปปตนฺติ. เต น ปริมุจฺจนฺติ ชาติยา ชราย มรเณน โสเกหิ ปริเทเวหิ ทุกฺเขหิ โทมนสฺเสหิ อุปายาเสหิ. ‘น ปริมุจฺจนฺติ ทุกฺขสฺมา’ติ วทามิ’’.

‘‘เย จ โข เกจิ, ภิกฺขเว, สมณา วา พฺราหฺมณา วา ‘อิทํ ทุกฺข’นฺติ ยถาภูตํ ปชานนฺติ…เป… ‘อยํ ทุกฺขนิโรธคามินี ปฏิปทา’ติ ยถาภูตํ ปชานนฺติ, เต ชาติสํวตฺตนิเกสุ สงฺขาเรสุ นาภิรมนฺติ, ชราสํวตฺตนิเกสุ สงฺขาเรสุ นาภิรมนฺติ, มรณสํวตฺตนิเกสุ ¶ สงฺขาเรสุ นาภิรมนฺติ, โสกปริเทวทุกฺขโทมนสฺสุปายาสสํวตฺตนิเกสุ ¶ สงฺขาเรสุ นาภิรมนฺติ. เต ชาติสํวตฺตนิเกสุ สงฺขาเรสุ อนภิรตา, ชราสํวตฺตนิเกสุ สงฺขาเรสุ อนภิรตา, มรณสํวตฺตนิเกสุ สงฺขาเรสุ อนภิรตา, โสกปริเทวทุกฺขโทมนสฺสุปายาสสํวตฺตนิเกสุ สงฺขาเรสุ อนภิรตา, ชาติสํวตฺตนิเกปิ สงฺขาเร นาภิสงฺขโรนฺติ, ชราสํวตฺตนิเกปิ สงฺขาเร นาภิสงฺขโรนฺติ, มรณสํวตฺตนิเกปิ สงฺขาเร นาภิสงฺขโรนฺติ, โสกปริเทวทุกฺขโทมนสฺสุปายาสสํวตฺตนิเกปิ ¶ สงฺขาเร นาภิสงฺขโรนฺติ. เต ชาติสํวตฺตนิเกปิ สงฺขาเร อนภิสงฺขริตฺวา, ชราสํวตฺตนิเกปิ สงฺขาเร อนภิสงฺขริตฺวา, มรณสํวตฺตนิเกปิ สงฺขาเร อนภิสงฺขริตฺวา, โสกปริเทวทุกฺขโทมนสฺสุปายาสสํวตฺตนิเกปิ สงฺขาเร อนภิสงฺขริตฺวา, ชาติปปาตมฺปิ นปฺปปตนฺติ, ชราปปาตมฺปิ นปฺปปตนฺติ, มรณปปาตมฺปิ นปฺปปตนฺติ, โสกปริเทวทุกฺขโทมนสฺสุปายาสปปาตมฺปิ นปฺปปตนฺติ. เต ปริมุจฺจนฺติ ชาติยา ชราย มรเณน โสเกหิ ปริเทเวหิ ทุกฺเขหิ โทมนสฺเสหิ อุปายาเสหิ. ‘ปริมุจฺจนฺติ ทุกฺขสฺมา’ติ วทามิ’’.

๑๑๑๓. ‘‘อตฺถิ, ภิกฺขเว, มหาปริฬาโห นาม นิรโย. ตตฺถ ยํ กิฺจิ จกฺขุนา รูปํ ปสฺสติ, อนิฏฺรูปฺเว ปสฺสติ ¶ โน อิฏฺรูปํ; อกนฺตรูปฺเว ปสฺสติ โน กนฺตรูปํ; อมนาปรูปฺเว ปสฺสติ โน มนาปรูปํ. ยํ กิฺจิ โสเตน สทฺทํ สุณาติ…เป… ยํ ¶ กิฺจิ กาเยน โผฏฺพฺพํ ผุสติ…เป… ยํ กิฺจิ มนสา ธมฺมํ วิชานาติ, อนิฏฺรูปฺเว วิชานาติ โน อิฏฺรูปํ; อกนฺตรูปฺเว วิชานาติ โน กนฺตรูปํ; อมนาปรูปฺเว วิชานาติ โน มนาปรูป’’นฺติ.

เอวํ วุตฺเต อฺตโร ภิกฺขุ ภควนฺตํ เอตทโวจ – ‘‘มหา วต โส, ภนฺเต, ปริฬาโห, สุมหา วต โส, ภนฺเต, ปริฬาโห! อตฺถิ นุ โข, ภนฺเต, เอตมฺหา ปริฬาหา อฺโ ปริฬาโห ¶ มหนฺตตโร เจว ภยานกตโร จา’’ติ? ‘‘อตฺถิ โข, ภิกฺขุ, เอตมฺหา ปริฬาหา อฺโ ปริฬาโห มหนฺตตโร จ ภยานกตโร จา’’ติ.

‘‘กตโม ปน, ภนฺเต, เอตมฺหา ปริฬาหา อฺโ ปริฬาโห มหนฺตตโร จ ภยานกตโร จา’’ติ? ‘‘เย หิ เกจิ, ภิกฺขเว, สมณา วา พฺราหฺมณา วา ‘อิทํ ทุกฺข’นฺติ ยถาภูตํ นปฺปชานนฺติ…เป… ‘อยํ ทุกฺขนิโรธคามินี ปฏิปทา’ติ ยถาภูตํ นปฺปชานนฺติ, เต ชาติสํวตฺตนิเกสุ สงฺขาเรสุ อภิรมนฺติ…เป… อภิรตา…เป… อภิสงฺขโรนฺติ…เป… อภิสงฺขริตฺวา ชาติปริฬาเหนปิ ปริฑยฺหนฺติ, ชราปริฬาเหนปิ ปริฑยฺหนฺติ, มรณปริฬาเหนปิ ปริฑยฺหนฺติ, โสกปริเทวทุกฺขโทมนสฺสุปายาสปริฬาเหนปิ ปริฑยฺหนฺติ ¶ . เต น ปริมุจฺจนฺติ ชาติยา ชราย มรเณน โสเกหิ ปริเทเวหิ ทุกฺเขหิ โทมนสฺเสหิ อุปายาเสหิ. ‘น ปริมุจฺจนฺติ ทุกฺขสฺมา’ติ วทามิ’’.

‘‘เย จ โข เกจิ, ภิกฺขเว, สมณา วา พฺราหฺมณา วา ‘อิทํ ทุกฺข’นฺติ ยถาภูตํ ปชานนฺติ…เป… ‘อยํ ทุกฺขนิโรธคามินี ปฏิปทา’ติ ¶ ยถาภูตํ ปชานนฺติ. เต ชาติสํวตฺตนิเกสุ สงฺขาเรสุ นาภิรมนฺติ…เป… อนภิรตา…เป… นาภิสงฺขโรนฺติ…เป… อนภิสงฺขริตฺวา ชาติปริฬาเหนปิ น ปริฑยฺหนฺติ, ชราปริฬาเหนปิ น ปริฑยฺหนฺติ, มรณปริฬาเหนปิ น ปริฑยฺหนฺติ, โสกปริเทวทุกฺขโทมนสฺสุปายาสปริฬาเหนปิ น ปริฑยฺหนฺติ. เต ปริมุจฺจนฺติ ชาติยา ชราย ¶ มรเณน โสเกหิ ปริเทเวหิ ทุกฺเขหิ โทมนสฺเสหิ อุปายาเสหิ. ‘ปริมุจฺจนฺติ ทุกฺขสฺมา’ติ วทามิ’’.

๑๑๑๔. ‘‘โย หิ, ภิกฺขเว [โย จ โข ภิกฺขเว (สฺยา. ก.)], เอวํ วเทยฺย – ‘อหํ ทุกฺขํ อริยสจฺจํ ยถาภูตํ อนภิสเมจฺจ…เป… ทุกฺขนิโรธคามินึ ปฏิปทํ อริยสจฺจํ ยถาภูตํ อนภิสเมจฺจ สมฺมา ทุกฺขสฺสนฺตํ กริสฺสามี’ติ – เนตํ านํ วิชฺชติ.

‘‘เสยฺยถาปิ ¶ , ภิกฺขเว, โย เอวํ วเทยฺย – ‘อหํ กูฏาคารสฺส เหฏฺิมํ ฆรํ อกริตฺวา อุปริมํ ฆรํ อาโรเปสฺสามี’ติ – เนตํ านํ วิชฺชติ; เอวเมว โข, ภิกฺขเว, โย เอวํ วเทยฺย – ‘อหํ ทุกฺขํ อริยสจฺจํ ยถาภูตํ อนภิสเมจฺจ…เป… ทุกฺขนิโรธคามินึ ปฏิปทํ อริยสจฺจํ ยถาภูตํ อนภิสเมจฺจ สมฺมา ทุกฺขสฺสนฺตํ กริสฺสามี’ติ – เนตํ านํ วิชฺชติ.

‘‘โย จ โข, ภิกฺขเว, เอวํ วเทยฺย – ‘อหํ ทุกฺขํ อริยสจฺจํ ยถาภูตํ อภิสเมจฺจ…เป… ทุกฺขนิโรธคามินึ ปฏิปทํ อริยสจฺจํ ยถาภูตํ อภิสเมจฺจ สมฺมา ทุกฺขสฺสนฺตํ กริสฺสามี’ติ – านเมตํ วิชฺชติ.

‘‘เสยฺยถาปิ, ภิกฺขเว, โย เอวํ วเทยฺย – ‘อหํ กูฏาคารสฺส เหฏฺิมํ ฆรํ ¶ กริตฺวา อุปริมํ ฆรํ อาโรเปสฺสามี’ติ – านเมตํ วิชฺชติ; เอวเมว โข ¶ , ภิกฺขเว, โย เอวํ วเทยฺย – ‘อหํ ทุกฺขํ อริยสจฺจํ ยถาภูตํ อภิสเมจฺจ…เป… ทุกฺขนิโรธคามินึ ปฏิปทํ อริยสจฺจํ ยถาภูตํ อภิสเมจฺจ สมฺมา ทุกฺขสฺสนฺตํ กริสฺสามี’ติ – านเมตํ วิชฺชติ.

‘‘ตสฺมาติห ¶ , ภิกฺขเว, ‘อิทํ ทุกฺข’นฺติ โยโค กรณีโย…เป… ‘อยํ ทุกฺขนิโรธคามินี ปฏิปทา’ติ โยโค กรณีโย’’ติ. จตุตฺถํ.

๑๑๑๕. เอกํ สมยํ ภควา เวสาลิยํ วิหรติ มหาวเน กูฏาคารสาลายํ. อถ โข อายสฺมา อานนฺโท ปุพฺพณฺหสมยํ นิวาเสตฺวา ปตฺตจีวรมาทาย เวสาลึ ปิณฺฑาย ปาวิสิ. อทฺทสา โข อายสฺมา อานนฺโท สมฺพหุเล ลิจฺฉวิกุมารเก สนฺถาคาเร อุปาสนํ กโรนฺเต, ทูรโตว สุขุเมน ตาฬจฺฉิคฺคเฬน อสนํ อติปาเตนฺเต, โปงฺขานุโปงฺขํ [โปขานุโปขํ (สฺยา. กํ.)] อวิราธิตํ. ทิสฺวานสฺส เอตทโหสิ – ‘‘สิกฺขิตา วติเม ลิจฺฉวิกุมารกา, สุสิกฺขิตา วติเม ลิจฺฉวิกุมารกา; ยตฺร หิ นาม ทูรโตว สุขุเมน ตาฬจฺฉิคฺคเฬน อสนํ อติปาเตสฺสนฺติ โปงฺขานุโปงฺขํ อวิราธิต’’นฺติ.

อถ ¶ โข อายสฺมา อานนฺโท เวสาลึ ปิณฺฑาย จริตฺวา ปจฺฉาภตฺตํ ปิณฺฑปาตปฏิกฺกนฺโต เยน ภควา เตนุปสงฺกมิ; อุปสงฺกมิตฺวา ภควนฺตํ อภิวาเทตฺวา เอกมนฺตํ นิสีทิ. เอกมนฺตํ นิสินฺโน โข อายสฺมา อานนฺโท ภควนฺตํ เอตทโวจ – ‘‘อิธาหํ, ภนฺเต, ปุพฺพณฺหสมยํ นิวาเสตฺวา ปตฺตจีวรมาทาย เวสาลึ ปิณฺฑาย ปาวิสึ ¶ . อทฺทสํ ขฺวาหํ, ภนฺเต สมฺพหุเล ลิจฺฉวิกุมารเก สนฺถาคาเร อุปาสนํ กโรนฺเต ทูรโตว สุขุเมน ตาฬจฺฉิคฺคเฬน อสนํ อติปาเตนฺเต โปงฺขานุโปงฺขํ อวิราธิตํ’. ทิสฺวาน เม เอตทโหสิ – ‘‘สิกฺขิตา วติเม ลิจฺฉวิกุมารกา, สุสิกฺขิตา วติเม ลิจฺฉวิกุมารกา; ยตฺร หิ นาม ทูรโตว สุขุเมน ตาฬจฺฉิคฺคเฬน อสนํ อติปาเตสฺสนฺติ โปงฺขานุโปงฺขํ อวิราธิต’’นฺติ.

‘‘ตํ ¶ กึ มฺสิ, อานนฺท, กตมํ นุ โข ทุกฺกรตรํ วา ทุรภิสมฺภวตรํ วา – โย ทูรโตว สุขุเมน ตาฬจฺฉิคฺคเฬน อสนํ อติปาเตยฺย โปงฺขานุโปงฺขํ อวิราธิตํ, โย วา สตฺตธา ภินฺนสฺส วาลสฺส โกฏิยา โกฏึ ปฏิวิชฺเฌยฺยา’’ติ? ‘‘เอตเทว, ภนฺเต, ทุกฺกรตรฺเจว ทุรภิสมฺภวตรฺจ โย ¶ วา [โย (สี.)] สตฺตธา ภินฺนสฺส วาลสฺส โกฏิยา โกฏึ ปฏิวิชฺเฌยฺยา’’ติ. ‘‘อถ โข [อถ โข เต (สฺยา. กํ.)], อานนฺท, ทุปฺปฏิวิชฺฌตรํ ปฏิวิชฺฌนฺติ, เย ‘อิทํ ทุกฺข’นฺติ ยถาภูตํ ปฏิวิชฺฌนฺติ…เป… ‘อยํ ทุกฺขนิโรธคามินี ปฏิปทา’ติ ยถาภูตํ ปฏิวิชฺฌนฺติ’’.

‘‘ตสฺมาติหานนฺท, ‘อิทํ ทุกฺข’นฺติ โยโค กรณีโย…เป… ‘อยํ ทุกฺขนิโรธคามินี ปฏิปทา’ติ โยโค กรณีโย’’ติ. ปฺจมํ.

๑๑๑๖. ‘‘อตฺถิ, ภิกฺขเว, โลกนฺตริกา อฆา อสํวุตา อนฺธการา อนฺธการติมิสา, ยตฺถมิเมสํ จนฺทิมสูริยานํ เอวํมหิทฺธิกานํ เอวํ มหานุภาวานํ อาภาย นานุโภนฺตี’’ติ.

เอวํ วุตฺเต อฺตโร ภิกฺขุ ภควนฺตํ เอตทโวจ – ‘‘มหา วต โส, ภนฺเต, อนฺธกาโร, สุมหา วต โส, ภนฺเต, อนฺธกาโร! อตฺถิ ¶ นุ โข, ภนฺเต, เอตมฺหา อนฺธการา อฺโ ¶ อนฺธกาโร มหนฺตตโร จ ภยานกตโร จา’’ติ? ‘‘อตฺถิ โข, ภิกฺขุ, เอตมฺหา อนฺธการา อฺโ อนฺธกาโร มหนฺตตโร จ ภยานกตโร จา’’ติ.

‘‘กตโม ปน, ภนฺเต, เอตมฺหา อนฺธการา อฺโ อนฺธกาโร มหนฺตตโร จ ภยานกตโร จา’’ติ? ‘‘เย หิ เกจิ, ภิกฺขุ, สมณา วา พฺราหฺมณา วา ‘อิทํ ทุกฺข’นฺติ ยถาภูตํ นปฺปชานนฺติ…เป… ‘อยํ ทุกฺขนิโรธคามินี ¶ ปฏิปทา’ติ ยถาภูตํ นปฺปชานนฺติ, เต ชาติสํวตฺตนิเกสุ สงฺขาเรสุ อภิรมนฺติ…เป… อภิรตา…เป… อภิสงฺขโรนฺติ…เป… อภิสงฺขริตฺวา ชาตนฺธการมฺปิ ปปตนฺติ, ชรนฺธการมฺปิ ปปตนฺติ, มรณนฺธการมฺปิ ปปตนฺติ, โสกปริเทวทุกฺขโทมนสฺสุปายาสนฺธการมฺปิ ปปตนฺติ. เต น ปริมุจฺจนฺติ ชาติยา ชราย มรเณน โสเกหิ ปริเทเวหิ ทุกฺเขหิ โทมนสฺเสหิ อุปายาเสหิ. ‘น ปริมุจฺจนฺติ ทุกฺขสฺมา’ติ วทามิ’’.

‘‘เย จ โข เกจิ, ภิกฺขุ, สมณา วา พฺราหฺมณา วา ‘อิทํ ทุกฺข’นฺติ ยถาภูตํ ปชานนฺติ…เป… ‘อยํ ทุกฺขนิโรธคามินี ปฏิปทา’ติ ยถาภูตํ ปชานนฺติ, เต ชาติสํวตฺตนิเกสุ สงฺขาเรสุ นาภิรมนฺติ…เป… อนภิรตา…เป… นาภิสงฺขโรนฺติ…เป… อนภิสงฺขริตฺวา ชาตนฺธการมฺปิ นปฺปปตนฺติ ¶ , ชรนฺธการมฺปิ นปฺปปตนฺติ, มรณนฺธการมฺปิ นปฺปปตนฺติ, โสกปริเทวทุกฺขโทมนสฺสุปายาสนฺธการมฺปิ นปฺปปตนฺติ. เต ปริมุจฺจนฺติ ชาติยา ชราย มรเณน โสเกหิ ปริเทเวหิ ¶ ทุกฺเขหิ โทมนสฺเสหิ อุปายาเสหิ. ‘ปริมุจฺจนฺติ ทุกฺขสฺมา’ติ วทามิ’’.

๑๑๑๗. ‘‘เสยฺยถาปิ, ภิกฺขเว, ปุริโส มหาสมุทฺเท เอกจฺฉิคฺคฬํ ยุคํ ปกฺขิเปยฺย. ตตฺราปิสฺส กาโณ กจฺฉโป. โส วสฺสสตสฺส วสฺสสตสฺส อจฺจเยน สกึ สกึ อุมฺมุชฺเชยฺย. ตํ กึ มฺถ, ภิกฺขเว, อปิ นุ โข กาโณ กจฺฉโป วสฺสสตสฺส วสฺสสตสฺส ¶ อจฺจเยน สกึ สกึ อุมฺมุชฺชนฺโต อมุสฺมึ เอกจฺฉิคฺคเฬ ยุเค คีวํ ปเวเสยฺยา’’ติ? ‘‘ยทิ ¶ นูน, ภนฺเต, กทาจิ กรหจิ ทีฆสฺส อทฺธุโน อจฺจเยนา’’ติ.

‘‘ขิปฺปตรํ โข โส, ภิกฺขเว, กาโณ กจฺฉโป วสฺสสตสฺส วสฺสสตสฺส อจฺจเยน สกึ สกึ อุมฺมุชฺชนฺโต อมุสฺมึ เอกจฺฉิคฺคเฬ ยุเค คีวํ ปเวเสยฺย, น ตฺเววาหํ, ภิกฺขเว, สกึ วินิปาตคเตน พาเลน [วินีตคเตน พหุเลน (ก.)] มนุสฺสตฺตํ วทามิ’’.

ตํ กิสฺส เหตุ? น เหตฺถ, ภิกฺขเว, อตฺถิ ธมฺมจริยา, สมจริยา, กุสลกิริยา, ปุฺกิริยา. อฺมฺขาทิกา เอตฺถ, ภิกฺขเว, วตฺตติ ทุพฺพลขาทิกา. ตํ กิสฺส เหตุ? อทิฏฺตฺตา, ภิกฺขเว, จตุนฺนํ อริยสจฺจานํ. กตเมสํ จตุนฺนํ? ทุกฺขสฺส อริยสจฺจสฺส…เป… ทุกฺขนิโรธคามินิยา ปฏิปทาย อริยสจฺจสฺส.

๑๑๑๘. ‘‘เสยฺยถาปิ ¶ , ภิกฺขเว, อยํ มหาปถวี เอโกทกา อสฺส. ตตฺร ¶ ปุริโส เอกจฺฉิคฺคฬํ ยุคํ ปกฺขิเปยฺย. ตเมนํ ปุรตฺถิโม วาโต ปจฺฉิเมน สํหเรยฺย, ปจฺฉิโม วาโต ปุรตฺถิเมน สํหเรยฺย, อุตฺตโร วาโต ทกฺขิเณน สํหเรยฺย, ทกฺขิโณ วาโต อุตฺตเรน สํหเรยฺย. ตตฺรสฺส กาโณ กจฺฉโป. โส วสฺสสตสฺส วสฺสสตสฺส อจฺจเยน สกึ สกึ อุมฺมุชฺเชยฺย. ตํ กึ มฺถ, ภิกฺขเว, อปิ นุ โข กาโณ กจฺฉโป วสฺสสตสฺส วสฺสสตสฺส อจฺจเยน สกึ สกึ อุมฺมุชฺชนฺโต ¶ อมุสฺมึ เอกจฺฉิคฺคเฬ ยุเค คีวํ ปเวเสยฺยา’’ติ? ‘‘อธิจฺจมิทํ, ภนฺเต, ยํ โส กาโณ กจฺฉโป วสฺสสตสฺส วสฺสสตสฺส อจฺจเยน สกึ สกึ อุมฺมุชฺชนฺโต อมุสฺมึ เอกจฺฉิคฺคเฬ ยุเค คีวํ ปเวเสยฺยา’’ติ.

‘‘เอวํ อธิจฺจมิทํ, ภิกฺขเว, ยํ มนุสฺสตฺตํ ลภติ. เอวํ อธิจฺจมิทํ, ภิกฺขเว, ยํ ตถาคโต โลเก อุปฺปชฺชติ อรหํ สมฺมาสมฺพุทฺโธ. เอวํ อธิจฺจมิทํ, ภิกฺขเว, ยํ ตถาคตปฺปเวทิโต ¶ ธมฺมวินโย โลเก ทิพฺพติ. ตสฺสิทํ [ตยิทํ (?)], ภิกฺขเว, มนุสฺสตฺตํ ลทฺธํ, ตถาคโต โลเก อุปฺปนฺโน อรหํ สมฺมาสมฺพุทฺโธ, ตถาคตปฺปเวทิโต จ ธมฺมวินโย โลเก ทิพฺพติ.

๑๑๑๙. ‘‘เสยฺยถาปิ, ภิกฺขเว, ปุริโส สิเนรุสฺส ปพฺพตราชสฺส สตฺต มุคฺคมตฺติโย ปาสาณสกฺขรา อุปนิกฺขิเปยฺย. ตํ กึ มฺถ, ภิกฺขเว ¶ , กตมํ นุ โข พหุตรํ – ยา วา [ยา จ] สตฺต มุคฺคมตฺติโย ปาสาณสกฺขรา อุปนิกฺขิตฺตา, โย วา [โย จ (สฺยา. กํ. ปี. ก.) สํ. นิ. ๒.๘๔] สิเนรุปพฺพตราชา’’ติ? ‘‘เอตเทว, ภนฺเต, พหุตรํ, ยทิทํ – สิเนรุปพฺพตราชา; อปฺปมตฺติกา สตฺต มุคฺคมตฺติโย ปาสาณสกฺขรา อุปนิกฺขิตฺตา. สงฺขมฺปิ น อุเปนฺติ, อุปนิธมฺปิ น อุเปนฺติ, กลภาคมฺปิ น อุเปนฺติ สิเนรุปพฺพตราชานํ อุปนิธาย สตฺต มุคฺคมตฺติโย ปาสาณสกฺขรา อุปนิกฺขิตฺตา’’ติ. ‘‘เอวเมว ¶ โข, ภิกฺขเว, อริยสาวกสฺส ทิฏฺิสมฺปนฺนสฺส ปุคฺคลสฺส ¶ อภิสเมตาวิโน เอตเทว พหุตรํ ทุกฺขํ ยทิทํ ปริกฺขีณํ ปริยาทินฺนํ; อปฺปมตฺตกํ อวสิฏฺํ. สงฺขมฺปิ น อุเปติ, อุปนิธมฺปิ น อุเปติ, กลภาคมฺปิ น อุเปติ, ปุริมํ ทุกฺขกฺขนฺธํ ปริกฺขีณํ ปริยาทินฺนํ อุปนิธาย ยทิทํ สตฺตกฺขตฺตุปรมตา; โย ‘อิทํ ทุกฺข’นฺติ ยถาภูตํ ปชานาติ…เป… ‘อยํ ทุกฺขนิโรธคามินี ปฏิปทา’ติ ยถาภูตํ ปชานาติ’’.

๑๐. ทุติยสิเนรุปพฺพตราชสุตฺตํ

๑๑๒๐. ‘‘เสยฺยถาปิ, ภิกฺขเว, สิเนรุปพฺพตราชายํ ปริกฺขยํ ปริยาทานํ คจฺเฉยฺย, เปตฺวา สตฺต มุคฺคมตฺติโย ปาสาณสกฺขรา. ตํ กึ มฺถ, ภิกฺขเว, กตมํ นุ โข พหุตรํ – ยํ วา สิเนรุสฺส ปพฺพตราชสฺส ปริกฺขีณํ ปริยาทินฺนํ, ยา วา สตฺต มุคฺคมตฺติโย ปาสาณสกฺขรา ¶ อวสิฏฺา’’ติ? ‘‘เอตเทว, ภนฺเต, พหุตรํ สิเนรุสฺส ปพฺพตราชสฺส ยทิทํ ปริกฺขีณํ ปริยาทินฺนํ; อปฺปมตฺติกา สตฺต ¶ มุคฺคมตฺติโย ปาสาณสกฺขรา อวสิฏฺา. สงฺขมฺปิ น อุเปนฺติ, อุปนิธมฺปิ น อุเปนฺติ, กลภาคมฺปิ น อุเปนฺติ สิเนรุสฺส ปพฺพตราชสฺส ปริกฺขีณํ ปริยาทินฺนํ อุปนิธาย สตฺต มุคฺคมตฺติโย ปาสาณสกฺขรา อวสิฏฺา’’ติ. ‘‘เอวเมว โข, ภิกฺขเว, อริยสาวกสฺส ทิฏฺิสมฺปนฺนสฺส ปุคฺคลสฺส อภิสเมตาวิโน เอตเทว พหุตรํ ทุกฺขํ ¶ ยทิทํ ปริกฺขีณํ ปริยาทินฺนํ; อปฺปมตฺตกํ อวสิฏฺํ. สงฺขมฺปิ น อุเปติ, อุปนิธมฺปิ น อุเปติ, กลภาคมฺปิ น อุเปติ, ปุริมํ ทุกฺขกฺขนฺธํ ปริกฺขีณํ ปริยาทินฺนํ อุปนิธาย ยทิทํ สตฺตกฺขตฺตุปรมตา; โย ‘อิทํ ทุกฺข’นฺติ ยถาภูตํ ปชานาติ…เป… ‘อยํ ทุกฺขนิโรธคามินี ปฏิปทา’ติ ยถาภูตํ ปชานาติ’’.

จินฺตา ปปาโต ปริฬาโห, กูฏํ วาลนฺธกาโร จ;

ฉิคฺคเฬน จ ทฺเว วุตฺตา, สิเนรุ อปเร ทุเวติ.

๑๑๒๑. อถ ¶ ¶ โข ภควา ปริตฺตํ นขสิขายํ ปํสุํ อาโรเปตฺวา ภิกฺขู อามนฺเตสิ – ‘‘ตํ กึ มฺถ, ภิกฺขเว, กตมํ นุ โข พหุตรํ – โย วายํ มยา ปริตฺโต นขสิขายํ ปํสุ อาโรปิโต, อยํ วา มหาปถวี’’ติ? ‘‘เอตเทว, ภนฺเต, พหุตรํ ยทิทํ – มหาปถวี; อปฺปมตฺตกายํ ภควตา ปริตฺโต นขสิขายํ ปํสุ อาโรปิโต. สงฺขมฺปิ น อุเปติ, อุปนิธมฺปิ น ¶ อุเปติ, กลภาคมฺปิ น อุเปติ มหาปถวึ อุปนิธาย ภควตา ปริตฺโต นขสิขายํ ปํสุ อาโรปิโต’’ติ. ‘‘เอวเมว ¶ โข, ภิกฺขเว, อริยสาวกสฺส ทิฏฺิสมฺปนฺนสฺส ปุคฺคลสฺส อภิสเมตาวิโน เอตเทว พหุตรํ ทุกฺขํ ยทิทํ ปริกฺขีณํ ปริยาทินฺนํ; อปฺปมตฺตกํ อวสิฏฺํ. สงฺขมฺปิ น อุเปติ, อุปนิธมฺปิ น อุเปติ, กลภาคมฺปิ น อุเปติ ปุริมํ ทุกฺขกฺขนฺธํ ปริกฺขีณํ ปริยาทินฺนํ อุปนิธาย ยทิทํ สตฺตกฺขตฺตุปรมตา; โย ‘อิทํ ทุกฺข’นฺติ ยถาภูตํ ปชานาติ…เป… ‘อยํ ทุกฺขนิโรธคามินี ปฏิปทา’ติ ยถาภูตํ ปชานาติ’’.

๑๑๒๒. ‘‘เสยฺยถาปิ, ภิกฺขเว, โปกฺขรณี ปฺาสโยชนานิ อายาเมน, ปฺาสโยชนานิ วิตฺถาเรน, ปฺาสโยชนานิ อุพฺเพเธน, ปุณฺณา อุทกสฺส สมติตฺติกา กากเปยฺยา. ตโต ปุริโส กุสคฺเคน ¶ อุทกํ อุทฺธเรยฺย. ตํ กึ มฺถ, ภิกฺขเว, กตมํ นุ โข พหุตรํ – ยํ วา กุสคฺเคน อุพฺภตํ, ยํ วา โปกฺขรณิยา อุทก’’นฺติ? ‘‘เอตเทว, ภนฺเต, พหุตรํ, ยทิทํ – โปกฺขรณิยา อุทกํ; อปฺปมตฺตกํ กุสคฺเคน อุทกํ อุพฺภตํ. สงฺขมฺปิ น อุเปติ, อุปนิธมฺปิ น อุเปติ, กลภาคมฺปิ น อุเปติ โปกฺขรณิยา อุทกํ อุปนิธาย กุสคฺเคน อุทกํ อุพฺภต’’นฺติ. ‘‘เอวเมว โข, ภิกฺขเว, อริยสาวกสฺส…เป… โยโค กรณีโย’’ติ. ทุติยํ.

๑๑๒๓. ‘‘เสยฺยถาปิ ¶ , ภิกฺขเว, ยตฺถิมา มหานทิโย สํสนฺทนฺติ สเมนฺติ, เสยฺยถิทํ – คงฺคา, ยมุนา, อจิรวตี, สรภู, มหี, ตโต ปุริโส ทฺเว วา ตีณิ วา อุทกผุสิตานิ อุทฺธเรยฺย. ตํ ¶ กึ มฺถ, ภิกฺขเว กตมํ นุ โข พหุตรํ – ยานิ ทฺเว วา ตีณิ วา อุทกผุสิตานิ อุพฺภตานิ, ยํ วา สํเภชฺชอุทก’’นฺติ? ‘‘เอตเทว, ภนฺเต, พหุตรํ, ยทิทํ – สํเภชฺชอุทกํ; อปฺปมตฺตกานิ ทฺเว วา ตีณิ วา อุทกผุสิตานิ อุพฺภตานิ. สงฺขมฺปิ น อุเปนฺติ ¶ , อุปนิธมฺปิ น อุเปนฺติ, กลภาคมฺปิ น อุเปนฺติ สํเภชฺชอุทกํ อุปนิธาย ทฺเว วา ตีณิ วา อุทกผุสิตานิ อุพฺภตานี’’ติ. ‘‘เอวเมว โข, ภิกฺขเว, อริยสาวกสฺส…เป… โยโค กรณีโย’’ติ. ตติยํ.

๑๑๒๔. ‘‘เสยฺยถาปิ, ภิกฺขเว, ยตฺถิมา มหานทิโย สํสนฺทนฺติ สเมนฺติ, เสยฺยถิทํ – คงฺคา, ยมุนา, อจิรวตี, สรภู, มหี, ตํ อุทกํ ปริกฺขยํ ปริยาทานํ คจฺเฉยฺย, เปตฺวา ทฺเว วา ตีณิ วา อุทกผุสิตานิ ¶ . ตํ กึ มฺถ, ภิกฺขเว, กตมํ นุ โข พหุตรํ – ยํ วา สํเภชฺชอุทกํ ปริกฺขีณํ ปริยาทินฺนํ, ยานิ ทฺเว วา ตีณิ วา อุทกผุสิตานิ อวสิฏฺานี’’ติ? ‘‘เอตเทว, ภนฺเต, พหุตรํ สํเภชฺชอุทกํ ยทิทํ ปริกฺขีณํ ปริยาทินฺนํ; อปฺปมตฺตกานิ ทฺเว วา ตีณิ วา อุทกผุสิตานิ อวสิฏฺานิ. สงฺขมฺปิ น อุเปนฺติ, อุปนิธมฺปิ น อุเปนฺติ, กลภาคมฺปิ น อุเปนฺติ สํเภชฺชอุทกํ ปริกฺขีณํ ปริยาทินฺนํ อุปนิธาย ทฺเว วา ตีณิ วา อุทกผุสิตานิ อวสิฏฺานี’’ติ. ‘‘เอวเมว โข, ภิกฺขเว, อริยสาวกสฺส…เป… โยโค กรณีโย’’ติ. จตุตฺถํ.

๑๑๒๕. ‘‘เสยฺยถาปิ ¶ , ภิกฺขเว, ปุริโส มหาปถวิยา สตฺต โกลฏฺิมตฺติโย คุฬิกา อุปนิกฺขิเปยฺย. ตํ กึ มฺถ, ภิกฺขเว, กตมํ นุ โข พหุตรํ – ยา วา สตฺต โกลฏฺิมตฺติโย คุฬิกา อุปนิกฺขิตฺตา, อยํ วา มหาปถวี’’ติ? ‘‘เอตเทว, ภนฺเต, พหุตรํ, ยทิทํ – มหาปถวี; อปฺปมตฺติกา สตฺต โกลฏฺิมตฺติโย คุฬิกา อุปนิกฺขิตฺตา. สงฺขมฺปิ น อุเปนฺติ, อุปนิธมฺปิ น อุเปนฺติ, กลภาคมฺปิ น อุเปนฺติ มหาปถวึ อุปนิธาย สตฺต โกลฏฺิมตฺติโย คุฬิกา อุปนิกฺขิตฺตา’’ติ. ‘‘เอวเมว โข, ภิกฺขเว, อริยสาวกสฺส…เป… โยโค กรณีโย’’ติ. ปฺจมํ.

๑๑๒๖. ‘‘เสยฺยถาปิ ¶ ¶ , ภิกฺขเว, มหาปถวี ปริกฺขยํ ปริยาทานํ คจฺเฉยฺย เปตฺวา สตฺต โกลฏฺิมตฺติโย คุฬิกา. ตํ กึ มฺถ, ภิกฺขเว, กตมํ นุ โข พหุตรํ – ยํ วา มหาปถวิยา ปริกฺขีณํ ปริยาทินฺนํ ¶ , ยา วา สตฺต โกลฏฺิมตฺติโย คุฬิกา อวสิฏฺา’’ติ? ‘‘เอตเทว, ภนฺเต, พหุตรํ มหาปถวิยา ยทิทํ ปริกฺขีณํ ปริยาทินฺนํ; อปฺปมตฺติกา สตฺต โกลฏฺิมตฺติโย คุฬิกา อวสิฏฺา. สงฺขมฺปิ น อุเปนฺติ, อุปนิธมฺปิ น อุเปนฺติ, กลภาคมฺปิ น อุเปนฺติ มหาปถวิยา ปริกฺขีณํ ปริยาทินฺนํ อุปนิธาย สตฺต โกลฏฺิมตฺติโย คุฬิกา อวสิฏฺา’’ติ. ‘‘เอวเมว โข, ภิกฺขเว, อริยสาวกสฺส…เป… โยโค กรณีโย’’ติ. ฉฏฺํ.

๑๑๒๗. ‘‘เสยฺยถาปิ ¶ , ภิกฺขเว, ปุริโส มหาสมุทฺทโต ทฺเว วา ตีณิ วา อุทกผุสิตานิ อุทฺธเรยฺย. ตํ กึ มฺถ, ภิกฺขเว, กตมํ นุ โข พหุตรํ – ยานิ ทฺเว วา ตีณิ วา อุทกผุสิตานิ อุพฺภตานิ, ยํ วา มหาสมุทฺเท อุทก’’นฺติ? ‘‘เอตเทว, ภนฺเต, พหุตรํ, ยทิทํ – มหาสมุทฺเท อุทกํ; อปฺปมตฺตกานิ ทฺเว วา ตีณิ วา อุทกผุสิตานิ อุพฺภตานิ. สงฺขมฺปิ น อุเปนฺติ, อุปนิธมฺปิ น อุเปนฺติ, กลภาคมฺปิ น อุเปนฺติ มหาสมุทฺเท อุทกํ อุปนิธาย ทฺเว วา ตีณิ วา อุทกผุสิตานิ อุพฺภตานี’’ติ. ‘‘เอวเมว โข, ภิกฺขเว, อริยสาวกสฺส…เป… โยโค กรณีโย’’ติ. สตฺตมํ.

๑๑๒๘. ‘‘เสยฺยถาปิ, ภิกฺขเว, มหาสมุทฺเท อุทกํ ปริกฺขยํ [มหาสมุทฺโท ปริกฺขยํ (สี. สฺยา. กํ.) สํ. นิ. ๒.๘๑] ปริยาทานํ คจฺเฉยฺย เปตฺวา ทฺเว วา ตีณิ วา อุทกผุสิตานิ. ตํ กึ มฺถ, ภิกฺขเว, กตมํ นุ โข พหุตรํ – ยํ วา มหาสมุทฺเท อุทกํ ¶ ปริกฺขีณํ ปริยาทินฺนํ, ยานิ ทฺเว วา ตีณิ วา อุทกผุสิตานิ อวสิฏฺานี’’ติ? ‘‘เอตเทว, ภนฺเต, พหุตรํ มหาสมุทฺเท อุทกํ ยทิทํ ปริกฺขีณํ ปริยาทินฺนํ; อปฺปมตฺตกานิ ทฺเว วา ตีณิ วา อุทกผุสิตานิ อวสิฏฺานิ. สงฺขมฺปิ ¶ น อุเปนฺติ, อุปนิธมฺปิ น อุเปนฺติ, กลภาคมฺปิ น อุเปนฺติ มหาสมุทฺเท อุทกํ ปริกฺขีณํ ¶ ปริยาทินฺนํ อุปนิธาย ทฺเว วา ตีณิ วา อุทกผุสิตานิ อวสิฏฺานี’’ติ. ‘‘เอวเมว โข, ภิกฺขเว, อริยสาวกสฺส…เป… โยโค กรณีโย’’ติ. อฏฺมํ.

๑๑๒๙. ‘‘เสยฺยถาปิ ¶ , ภิกฺขเว, ปุริโส หิมวโต ปพฺพตราชสฺส สตฺต สาสปมตฺติโย ปาสาณสกฺขรา อุปนิกฺขิเปยฺย. ตํ กึ มฺถ, ภิกฺขเว, กตมํ นุ โข พหุตรํ – ยา วา สตฺต สาสปมตฺติโย ปาสาณสกฺขรา อุปนิกฺขิตฺตา, อยํ วา หิมวา ปพฺพตราชา’’ติ? ‘‘เอตเทว, ภนฺเต, พหุตรํ, ยทิทํ – หิมวา ปพฺพตราชา; อปฺปมตฺติกา สตฺต สาสปมตฺติโย ปาสาณสกฺขรา อุปนิกฺขิตฺตา. สงฺขมฺปิ น อุเปนฺติ, อุปนิธมฺปิ น อุเปนฺติ, กลภาคมฺปิ น อุเปนฺติ หิมวนฺตํ ปพฺพตราชานํ อุปนิธาย สตฺต สาสปมตฺติโย ปาสาณสกฺขรา อุปนิกฺขิตฺตา’’ติ. ‘‘เอวเมว โข, ภิกฺขเว, อริยสาวกสฺส…เป… โยโค กรณีโย’’ติ. นวมํ.

๑๑๓๐. ‘‘เสยฺยถาปิ, ภิกฺขเว, หิมวา ปพฺพตราชา ปริกฺขยํ ปริยาทานํ คจฺเฉยฺย, เปตฺวา สตฺต สาสปมตฺติโย ปาสาณสกฺขรา. ตํ กึ มฺถ, ภิกฺขเว, กตมํ นุ โข พหุตรํ – ยํ วา หิมวโต ปพฺพตราชสฺส ¶ ปริกฺขีณํ ปริยาทินฺนํ, ยา วา สตฺต สาสปมตฺติโย ปาสาณสกฺขรา อวสิฏฺา’’ติ? ‘‘เอตเทว, ภนฺเต, พหุตรํ หิมวโต ปพฺพตราชสฺส ยทิทํ ปริกฺขีณํ ปริยาทินฺนํ; อปฺปมตฺติกา สตฺต สาสปมตฺติโย ปาสาณสกฺขรา อวสิฏฺา. สงฺขมฺปิ น อุเปนฺติ, อุปนิธมฺปิ น อุเปนฺติ, กลภาคมฺปิ น อุเปนฺติ หิมวโต ปพฺพตราชสฺส ปริกฺขีณํ ปริยาทินฺนํ อุปนิธาย สตฺต สาสปมตฺติโย ปาสาณสกฺขรา อวสิฏฺา’’ติ. ‘‘เอวเมว โข, ภิกฺขเว, อริยสาวกสฺส ทิฏฺิสมฺปนฺนสฺส ปุคฺคลสฺส อภิสเมตาวิโน เอตเทว พหุตรํ ทุกฺขํ ¶ ยทิทํ ปริกฺขีณํ ปริยาทินฺนํ; อปฺปมตฺตกํ อวสิฏฺํ. สงฺขมฺปิ น อุเปติ, อุปนิธมฺปิ น อุเปติ, กลภาคมฺปิ น อุเปติ ปุริมํ ทุกฺขกฺขนฺธํ ปริกฺขีณํ ปริยาทินฺนํ อุปนิธาย ¶ ยทิทํ สตฺตกฺขตฺตุปรมตา; โย ‘อิทํ ทุกฺข’นฺติ ยถาภูตํ ปชานาติ…เป… ‘อยํ ทุกฺขนิโรธคามินี ปฏิปทา’ติ ยถาภูตํ ปชานาติ’’.

นขสิขา โปกฺขรณี, สํเภชฺช อปเร ทุเว;

ปถวี ทฺเว สมุทฺทา ทฺเว, ทฺเวมา จ ปพฺพตูปมาติ.

๑๑๓๑. อถ ¶ โข ภควา ปริตฺตํ นขสิขายํ ปํสุํ อาโรเปตฺวา ภิกฺขู อามนฺเตสิ – ‘‘ตํ กึ มฺถ, ภิกฺขเว, กตมํ นุ โข พหุตรํ – โย วายํ มยา ปริตฺโต นขสิขายํ ปํสุ อาโรปิโต, อยํ วา มหาปถวี’’ติ? ‘‘เอตเทว ¶ , ภนฺเต, พหุตรํ, ยทิทํ – มหาปถวี; อปฺปมตฺตกายํ ภควตา ปริตฺโต นขสิขายํ ปํสุ อาโรปิโต. สงฺขมฺปิ น อุเปติ, อุปนิธมฺปิ น อุเปติ, กลภาคมฺปิ น อุเปติ มหาปถวึ อุปนิธาย ภควตา ปริตฺโต นขสิขายํ ปํสุ อาโรปิโต’’ติ.

‘‘เอวเมว โข, ภิกฺขเว, อปฺปมตฺตกา เต สตฺตา เย มนุสฺเสสุ ปจฺจาชายนฺติ; อถ โข เอเตว พหุตรา สตฺตา เย อฺตฺร มนุสฺเสหิ [มนุสฺเสสุ (ปี. ก.)] ปจฺจาชายนฺติ. ตํ กิสฺส เหตุ? อทิฏฺตฺตา, ภิกฺขเว, จตุนฺนํ อริยสจฺจานํ. กตเมสํ จตุนฺนํ? ทุกฺขสฺส อริยสจฺจสฺส…เป… ทุกฺขนิโรธคามินิยา ปฏิปทาย อริยสจฺจสฺส’’.

‘‘ตสฺมาติห ¶ , ภิกฺขเว, ‘อิทํ ทุกฺข’นฺติ โยโค กรณีโย…เป… ‘อยํ ทุกฺขนิโรธคามินี ปฏิปทา’ติ โยโค กรณีโย’’ติ. ปมํ.

๑๑๓๒. อถ โข ภควา ปริตฺตํ นขสิขายํ ปํสุํ อาโรเปตฺวา ภิกฺขู อามนฺเตสิ – ‘‘ตํ กึ มฺถ, ภิกฺขเว, กตมํ นุ โข พหุตรํ – โย วายํ ¶ มยา ปริตฺโต นขสิขายํ ปํสุ อาโรปิโต, อยํ วา มหาปถวี’’ติ? ‘‘เอตเทว, ภนฺเต, พหุตรํ, ยทิทํ – มหาปถวี; อปฺปมตฺตกายํ ภควตา ¶ ปริตฺโต นขสิขายํ ปํสุ อาโรปิโต. สงฺขมฺปิ น อุเปติ, อุปนิธมฺปิ น อุเปติ, กลภาคมฺปิ น อุเปติ มหาปถวึ อุปนิธาย ภควตา ปริตฺโต นขสิขายํ ปํสุ อาโรปิโต’’ติ.

‘‘เอวเมว โข, ภิกฺขเว, อปฺปมตฺตกา เต สตฺตา เย มชฺฌิเมสุ ชนปเทสุ ปจฺจาชายนฺติ; อถ โข เอเตว พหุตรา สตฺตา เย ปจฺจนฺติเมสุ ชนปเทสุ ปจฺจาชายนฺติ อวิฺาตาเรสุ มิลกฺเขสุ [มิลกฺขูสุ (สฺยา. กํ. ก.)] …เป…. ทุติยํ.

๑๑๓๓. … ‘‘เอวเมว ¶ โข, ภิกฺขเว, อปฺปกา เต สตฺตา เย ปน อริเยน ปฺาจกฺขุนา สมนฺนาคตา; อถ โข เอเตว พหุตรา สตฺตา เย อวิชฺชาคตา สมฺมุฬฺหา…เป…. ตติยํ.

๑๑๓๔. … ‘‘เอวเมว โข, ภิกฺขเว, อปฺปกา เต สตฺตา เย สุราเมรยมชฺชปฺปมาทฏฺานา ปฏิวิรตา; อถ โข เอเตว พหุตรา สตฺตา เย สุราเมรยมชฺชปฺปมาทฏฺานา อปฏิวิรตา…เป…. จตุตฺถํ.

๑๑๓๕. … ¶ ‘‘เอวเมว โข, ภิกฺขเว, อปฺปกา เต สตฺตา เย ถลชา; อถ โข เอเตว พหุตรา สตฺตา เย อุทกชา. ตํ กิสฺส เหตุ…เป…. ปฺจมํ.

๑๑๓๖. … ‘‘เอวเมว โข, ภิกฺขเว, อปฺปกา เต สตฺตา เย มตฺเตยฺยา; อถ โข เอเตว พหุตรา สตฺตา เย อมตฺเตยฺยา…เป…. ฉฏฺํ.

๑๑๓๗. … ‘‘เอวเมว โข, ภิกฺขเว, อปฺปกา เต สตฺตา เย เปตฺเตยฺยา; อถ โข เอเตว พหุตรา สตฺตา เย อเปตฺเตยฺยา…เป…. สตฺตมํ.

๑๑๓๘. … ‘‘เอวเมว ¶ ¶ โข, ภิกฺขเว, อปฺปกา เต สตฺตา เย สามฺา; อถ โข เอเตว พหุตรา สตฺตา เย อสามฺา…เป…. อฏฺมํ.

๑๑๓๙. … ‘‘เอวเมว ¶ โข, ภิกฺขเว, อปฺปกา เต สตฺตา เย พฺรหฺมฺา; อถ โข เอเตว พหุตรา สตฺตา เย อพฺรหฺมฺา…เป…. นวมํ.

๑๑๔๐. … ‘‘เอวเมว โข, ภิกฺขเว, อปฺปกา เต สตฺตา เย กุเล ¶ เชฏฺาปจายิโน; อถ โข เอเตว พหุตรา สตฺตา เย กุเล อเชฏฺาปจายิโนติ [อกุเล เชฏฺาปจายิโนติ (สฺยา. กํ.)] …เป…. ทสมํ.

ปมอามกธฺเปยฺยาลวคฺโค สตฺตโม.

อฺตฺร ปจฺจนฺตํ ปฺา, สุราเมรยโอทกา;

มตฺเตยฺย เปตฺเตยฺยา จาปิ, สามฺํ พฺรหฺมปจายิกนฺติ.

๘. ทุติยอามกธฺเปยฺยาลวคฺโค

๑๑๔๑. …เป… ‘‘เอวเมว ¶ โข, ภิกฺขเว, อปฺปกา เต สตฺตา เย ปาณาติปาตา ปฏิวิรตา; อถ โข เอเตว พหุตรา สตฺตา เย ปาณาติปาตา อปฺปฏิวิรตา. ตํ กิสฺส เหตุ? …เป…. ปมํ.

๑๑๔๒. …เป… ‘‘เอวเมว ¶ ¶ โข, ภิกฺขเว, อปฺปกา เต สตฺตา เย อทินฺนาทานา ¶ ปฏิวิรตา; อถ โข เอเตว พหุตรา สตฺตา เย อทินฺนาทานา อปฺปฏิวิรตา…เป…. ทุติยํ.

๑๑๔๓. …เป… ‘‘เอวเมว โข, ภิกฺขเว, อปฺปกา เต สตฺตา เย กาเมสุมิจฺฉาจารา ปฏิวิรตา; อถ โข เอเตว พหุตรา สตฺตา เย กาเมสุมิจฺฉาจารา อปฺปฏิวิรตา…เป…. ตติยํ.

๑๑๔๔. …เป… ‘‘เอวเมว โข, ภิกฺขเว, อปฺปกา เต สตฺตา เย มุสาวาทา ปฏิวิรตา; อถ โข เอเตว พหุตรา สตฺตา เย มุสาวาทา อปฺปฏิวิรตา…เป…. จตุตฺถํ.

๑๑๔๕. …เป… ‘‘เอวเมว โข, ภิกฺขเว, อปฺปกา เต สตฺตา เย ปิสุณาย วาจาย ปฏิวิรตา; อถ โข เอเตว พหุตรา สตฺตา เย ปิสุณาย วาจาย อปฺปฏิวิรตา…เป…. ปฺจมํ.

๑๑๔๖. …เป… ‘‘เอวเมว โข, ภิกฺขเว, อปฺปกา เต สตฺตา เย ผรุสาย วาจาย ปฏิวิรตา; อถ โข เอเตว พหุตรา สตฺตา เย ผรุสาย วาจาย อปฺปฏิวิรตา…เป…. ฉฏฺํ.

๑๑๔๗. …เป… ‘‘เอวเมว ¶ โข, ภิกฺขเว, อปฺปกา เต สตฺตา เย สมฺผปฺปลาปา ¶ ปฏิวิรตา; อถ โข เอเตว พหุตรา สตฺตา เย สมฺผปฺปลาปา อปฺปฏิวิรตา…เป…. สตฺตมํ.

๑๑๔๘. …เป… ‘‘เอวเมว ¶ ¶ โข, ภิกฺขเว, อปฺปกา เต สตฺตา เย พีชคามภูตคามสมารมฺภา [พีชคามภูตคามสมารพฺภา (ก.)] ปฏิวิรตา; อถ โข เอเตว พหุตรา สตฺตา เย พีชคามภูตคามสมารมฺภา อปฺปฏิวิรตา…เป…. อฏฺมํ.

๑๑๔๙. …เป… ‘‘เอวเมว โข, ภิกฺขเว, อปฺปกา เต สตฺตา เย วิกาลโภชนา ปฏิวิรตา; อถ โข เอเตว พหุตรา สตฺตา เย วิกาลโภชนา อปฺปฏิวิรตา…เป…. นวมํ.

๑๑๕๐. …เป… ‘‘เอวเมว โข, ภิกฺขเว, อปฺปกา เต สตฺตา เย มาลาคนฺธวิเลปนธารณมณฺฑนวิภูสนฏฺานา ปฏิวิรตา; อถ โข เอเตว พหุตรา สตฺตา เย มาลาคนฺธวิเลปนธารณมณฺฑนวิภูสนฏฺานา อปฺปฏิวิรตา…เป…. ทสมํ.

ทุติยอามกธฺเปยฺยาลวคฺโค อฏฺโม.

ปาณํ อทินฺนํ กาเมสุ, มุสาวาทฺจ เปสุฺํ;

ผรุสํ สมฺผปฺปลาปํ, พีชฺจ วิกาลํ คนฺธนฺติ.

‘‘เอวเมว ¶ โข, ภิกฺขเว, อปฺปกา เต สตฺตา เย นจฺจคีตวาทิตวิสูกทสฺสนา ปฏิวิรตา; อถ โข เอเตว พหุตรา ¶ สตฺตา เย นจฺจคีตวาทิตวิสูกทสฺสนา อปฺปฏิวิรตา. ตํ กิสฺส เหตุ…เป…. ปมํ.

๑๑๕๒. …เป… ‘‘เอวเมว ¶ โข, ภิกฺขเว, อปฺปกา เต สตฺตา เย อุจฺจาสยนมหาสยนา ปฏิวิรตา; อถ โข เอเตว พหุตรา สตฺตา เย อุจฺจาสยนมหาสยนา อปฺปฏิวิรตา…เป…. ทุติยํ.

๑๑๕๓. …เป… ‘‘เอวเมว โข, ภิกฺขเว, อปฺปกา เต สตฺตา เย ชาตรูปรชตปฏิคฺคหณา ปฏิวิรตา; อถ โข เอเตว พหุตรา สตฺตา เย ชาตรูปรชตปฏิคฺคหณา อปฺปฏิวิรตา…เป…. ตติยํ.

๑๑๕๔. …เป… ¶ ‘‘เอวเมว โข, ภิกฺขเว, อปฺปกา เต สตฺตา เย อามกธฺปฏิคฺคหณา ปฏิวิรตา; อถ โข เอเตว พหุตรา สตฺตา เย อามกธฺปฏิคฺคหณา อปฺปฏิวิรตา…เป…. จตุตฺถํ.

๑๑๕๕. …เป… ‘‘เอวเมว โข, ภิกฺขเว, อปฺปกา เต สตฺตา เย อามกมํสปฏิคฺคหณา ปฏิวิรตา; อถ โข เอเตว พหุตรา สตฺตา เย อามกมํสปฏิคฺคหณา อปฺปฏิวิรตา…เป…. ปฺจมํ.

๑๑๕๖. …เป… ‘‘เอวเมว โข, ภิกฺขเว, อปฺปกา เต สตฺตา เย อิตฺถิกุมาริกปฏิคฺคหณา [อิตฺถิกุมาริกาปฏิคฺคหณา (ก.)] ปฏิวิรตา; อถ โข เอเตว พหุตรา สตฺตา เย อิตฺถิกุมาริกปฏิคฺคหณา อปฺปฏิวิรตา…เป…. ฉฏฺํ.

๑๑๕๗. …เป… ‘‘เอวเมว ¶ ¶ โข, ภิกฺขเว, อปฺปกา เต สตฺตา เย ทาสิทาสปฏิคฺคหณา [ทาสีทาสปฏิคฺคหณา (สฺยา. กํ. ปี.)] ปฏิวิรตา; อถ โข เอเตว พหุตรา สตฺตา เย ทาสิทาสปฏิคฺคหณา อปฺปฏิวิรตา…เป…. สตฺตมํ.

๑๑๕๘. …เป… ‘‘เอวเมว ¶ โข, ภิกฺขเว, อปฺปกา เต สตฺตา เย อเชฬกปฏิคฺคหณา ¶ ปฏิวิรตา; อถ โข เอเตว พหุตรา สตฺตา เย อเชฬกปฏิคฺคหณา อปฺปฏิวิรตา…เป…. อฏฺมํ.

๑๑๕๙. …เป… ‘‘เอวเมว โข, ภิกฺขเว, อปฺปกา เต สตฺตา เย กุกฺกุฏสูกรปฏิคฺคหณา ปฏิวิรตา; อถ โข เอเตว พหุตรา สตฺตา เย กุกฺกุฏสูกรปฏิคฺคหณา อปฺปฏิวิรตา…เป…. นวมํ.

๑๑๖๐. …เป… ‘‘เอวเมว โข, ภิกฺขเว, อปฺปกา เต สตฺตา เย หตฺถิควสฺสวฬวปฏิคฺคหณา [หตฺถิควสฺสวฬวาปฏิคฺคหณา (สฺยา. กํ. ปี. ก.)] ปฏิวิรตา; อถ โข เอเตว พหุตรา สตฺตา เย หตฺถิควสฺสวฬวปฏิคฺคหณา อปฺปฏิวิรตา…เป…. ทสมํ.

ตติยอามกธฺเปยฺยาลวคฺโค นวโม.

นจฺจํ สยนํ รชตํ, ธฺํ มํสํ กุมาริกา;

ทาสี อเชฬกฺเจว, กุกฺกุฏสูกรหตฺถีติ.

๑๐. จตุตฺถอามกธฺเปยฺยาลวคฺโค

๑๑๖๑. …เป… ¶ ‘‘เอวเมว ¶ โข, ภิกฺขเว, อปฺปกา เต สตฺตา เย เขตฺตวตฺถุปฏิคฺคหณา ปฏิวิรตา; อถ โข เอเตว พหุตรา สตฺตา เย เขตฺตวตฺถุปฏิคฺคหณา อปฺปฏิวิรตา…เป…. ปมํ.

๑๑๖๒. …เป… ‘‘เอวเมว ¶ ¶ โข, ภิกฺขเว, อปฺปกา เต สตฺตา เย กยวิกฺกยา ปฏิวิรตา; อถ โข เอเตว พหุตรา สตฺตา เย กยวิกฺกยา อปฺปฏิวิรตา…เป…. ทุติยํ.

๑๑๖๓. …เป… ‘‘เอวเมว โข, ภิกฺขเว, อปฺปกา เต สตฺตา เย ทูเตยฺยปหินคมนานุโยคา ปฏิวิรตา; อถ โข เอเตว พหุตรา สตฺตา เย ทูเตยฺยปหินคมนานุโยคา อปฺปฏิวิรตา…เป…. ตติยํ.

๑๑๖๔. …เป… ‘‘เอวเมว โข, ภิกฺขเว, อปฺปกา เต สตฺตา เย ตุลากูฏกํสกูฏมานกูฏา ปฏิวิรตา; อถ โข เอเตว พหุตรา สตฺตา เย ตุลากูฏกํสกูฏมานกูฏา อปฺปฏิวิรตา…เป…. จตุตฺถํ.

๑๑๖๕. …เป… ‘‘เอวเมว โข, ภิกฺขเว, อปฺปกา เต สตฺตา เย อุกฺโกฏนวฺจนนิกติสาจิโยคา ¶ [อุกฺโกฏนวฺจนนิกติสาวิโยคา (สฺยา. กํ. ปี. ก.)] ปฏิวิรตา; อถ โข เอเตว พหุตรา สตฺตา เย อุกฺโกฏนวฺจนนิกติสาจิโยคา อปฺปฏิวิรตา…เป…. ปฺจมํ.

๑๑๖๖-๑๑๗๑. …เป… เอวเมว โข, ภิกฺขเว, อปฺปกา เต สตฺตา เย เฉทนวธพนฺธนวิปราโมสอาโลปสหสาการา [สาหสาการา (ก.)] ปฏิวิรตา ¶ ; อถ โข เอเตว พหุตรา สตฺตา เย เฉทนวธพนฺธนวิปราโมสอาโลปสหสาการา อปฺปฏิวิรตา ¶ . ตํ กิสฺส เหตุ? อทิฏฺตฺตา ภิกฺขเว, จตุนฺนํ อริยสจฺจานํ. กตเมสํ จตุนฺนํ? ทุกฺขสฺส อริยสจฺจสฺส…เป… ทุกฺขนิโรธคามินิยา ปฏิปทาย อริยสจฺจสฺส’’.

‘‘ตสฺมาติห, ภิกฺขเว, ‘อิทํ ทุกฺข’นฺติ โยโค กรณีโย…เป… ‘อยํ ทุกฺขนิโรธคามินี ปฏิปทา’ติ โยโค กรณีโย’’ติ. เอกาทสมํ.

จตุตฺถอามกธฺเปยฺยาลวคฺโค ทสโม.

เขตฺตํ ¶ กายํ ทูเตยฺยฺจ, ตุลากูฏํ อุกฺโกฏนํ;

เฉทนํ วธพนฺธนํ, วิปราโลปํ สาหสนฺติ.

๑๑๗๒. อถ โข ภควา ปริตฺตํ นขสิขายํ ปํสุํ อาโรเปตฺวา ภิกฺขู อามนฺเตสิ – ‘‘ตํ กึ มฺถ, ภิกฺขเว, กตมํ นุ โข พหุตรํ – โย วายํ มยา ปริตฺโต นขสิขายํ ปํสุ อาโรปิโต, อยํ วา มหาปถวี’’ติ? ‘‘เอตเทว, ภนฺเต, พหุตรํ, ยทิทํ – มหาปถวี; อปฺปมตฺตกายํ ¶ ภควตา ปริตฺโต นขสิขายํ ปํสุ อาโรปิโต. สงฺขมฺปิ น อุเปติ, อุปนิธมฺปิ น อุเปติ, กลภาคมฺปิ น อุเปติ มหาปถวึ อุปนิธาย ภควตา ปริตฺโต นขสิขายํ ปํสุ อาโรปิโต’’ติ. เอวเมว โข, ภิกฺขเว, อปฺปกา เต สตฺตา เย มนุสฺสา จุตา มนุสฺเสสุ ปจฺจาชายนฺติ; อถ โข เอเตว พหุตรา สตฺตา เย มนุสฺสา จุตา นิรเย ปจฺจาชายนฺติ…เป…. ปมํ.

๑๑๗๓. …เป… ‘‘เอวเมว โข, ภิกฺขเว, อปฺปกา เต สตฺตา เย มนุสฺสา จุตา มนุสฺเสสุ ปจฺจาชายนฺติ; อถ โข เอเตว พหุตรา สตฺตา เย มนุสฺสา จุตา ติรจฺฉานโยนิยา ปจฺจาชายนฺติ…เป…. ทุติยํ.

๓. มนุสฺสจุติเปตฺติวิสยสุตฺตํ

๑๑๗๔. …เป… ‘‘เอวเมว ¶ โข, ภิกฺขเว, อปฺปกา เต สตฺตา เย มนุสฺสา จุตา มนุสฺเสสุ ปจฺจาชายนฺติ; อถ โข เอเตว พหุตรา สตฺตา เย มนุสฺสา จุตา เปตฺติวิสเย ปจฺจาชายนฺติ…เป…. ตติยํ.

๔-๕-๖. มนุสฺสจุติเทวนิรยาทิสุตฺตํ

๑๑๗๕-๑๑๗๗. …เป… ‘‘เอวเมว โข, ภิกฺขเว, อปฺปกา เต สตฺตา เย มนุสฺสา จุตา เทเวสุ ปจฺจาชายนฺติ; อถ โข เอเตว ¶ พหุตรา สตฺตา เย ¶ มนุสฺสา จุตา นิรเย ปจฺจาชายนฺติ…เป… ติรจฺฉานโยนิยา ปจฺจาชายนฺติ…เป… เปตฺติวิสเย ปจฺจาชายนฺติ…เป…. ฉฏฺํ.

๑๑๗๘-๑๑๘๐. …เป… ¶ ‘‘เอวเมว โข, ภิกฺขเว, อปฺปกา เต สตฺตา เย เทวา จุตา เทเวสุ ปจฺจาชายนฺติ; อถ โข เอเตว พหุตรา สตฺตา เย เทวา จุตา นิรเย ปจฺจาชายนฺติ…เป… ติรจฺฉานโยนิยา ปจฺจาชายนฺติ…เป… เปตฺติวิสเย ปจฺจาชายนฺติ…เป…. นวมํ.

๑๐-๑๒. เทวมนุสฺสนิรยาทิสุตฺตํ

๑๑๘๑-๑๑๘๓. …เป… ‘‘เอวเมว โข, ภิกฺขเว, อปฺปกา เต สตฺตา เย เทวา จุตา มนุสฺเสสุ ปจฺจาชายนฺติ; อถ โข เอเตว พหุตรา สตฺตา เย เทวา จุตา นิรเย ปจฺจาชายนฺติ…เป… ติรจฺฉานโยนิยา ปจฺจาชายนฺติ…เป… เปตฺติวิสเย ปจฺจาชายนฺติ…เป…. ทฺวาทสมํ.

๑๓-๑๕. นิรยมนุสฺสนิรยาทิสุตฺตํ

๑๑๘๔-๑๑๘๖. …เป… ‘‘เอวเมว โข, ภิกฺขเว, อปฺปกา เต สตฺตา เย นิรยา จุตา มนุสฺเสสุ ปจฺจาชายนฺติ; อถ โข เอเตว พหุตรา สตฺตา เย นิรยา จุตา นิรเย ปจฺจาชายนฺติ…เป… ติรจฺฉานโยนิยา ปจฺจาชายนฺติ…เป… เปตฺติวิสเย ปจฺจาชายนฺติ…เป…. ปนฺนรสมํ.

๑๑๘๗-๑๑๘๙. …เป… ‘‘เอวเมว ¶ โข, ภิกฺขเว, อปฺปกา เต สตฺตา เย นิรยา จุตา เทเวสุ ปจฺจาชายนฺติ; อถ โข เอเตว พหุตรา สตฺตา เย นิรยา จุตา นิรเย ปจฺจาชายนฺติ…เป… ติรจฺฉานโยนิยา ปจฺจาชายนฺติ…เป… เปตฺติวิสเย ปจฺจาชายนฺติ…เป…. อฏฺารสมํ.

๑๙-๒๑. ติรจฺฉานมนุสฺสนิรยาทิสุตฺตํ

๑๑๙๐-๑๑๙๒. …เป… ¶ ‘‘เอวเมว โข, ภิกฺขเว, อปฺปกา เต สตฺตา เย ติรจฺฉานโยนิยา จุตา มนุสฺเสสุ ปจฺจาชายนฺติ; อถ โข เอเตว พหุตรา สตฺตา ¶ เย ติรจฺฉานโยนิยา จุตา นิรเย ปจฺจาชายนฺติ…เป… ติรจฺฉานโยนิยา ¶ ปจฺจาชายนฺติ…เป… เปตฺติวิสเย ปจฺจาชายนฺติ…เป…. เอกวีสติมํ.

๒๒-๒๔. ติรจฺฉานเทวนิรยาทิสุตฺตํ

๑๑๙๓-๑๑๙๕. …เป… ‘‘เอวเมว โข, ภิกฺขเว, อปฺปกา เต สตฺตา เย ติรจฺฉานโยนิยา จุตา เทเวสุ ปจฺจาชายนฺติ; อถ โข เอเตว พหุตรา สตฺตา เย ติรจฺฉานโยนิยา จุตา นิรเย ปจฺจาชายนฺติ…เป… ติรจฺฉานโยนิยา ปจฺจาชายนฺติ…เป… เปตฺติวิสเย ปจฺจาชายนฺติ…เป…. จตุวีสติมํ.

๒๕-๒๗. เปตฺติมนุสฺสนิรยาทิสุตฺตํ

๑๑๙๖-๑๑๙๘. …เป… ‘‘เอวเมว โข, ภิกฺขเว, อปฺปกา เต สตฺตา เย เปตฺติวิสยา จุตา มนุสฺเสสุ ปจฺจาชายนฺติ; อถ โข เอเตว พหุตรา สตฺตา เย เปตฺติวิสยา จุตา นิรเย ปจฺจาชายนฺติ…เป… ติรจฺฉานโยนิยา ปจฺจาชายนฺติ…เป… เปตฺติวิสเย ปจฺจาชายนฺติ…เป…. สตฺตวีสติมํ.

๒๘-๒๙. เปตฺติเทวนิรยาทิสุตฺตํ

๑๑๙๙-๑๒๐๐. …เป… ‘‘เอวเมว โข, ภิกฺขเว, อปฺปกา เต สตฺตา เย เปตฺติวิสยา จุตา เทเวสุ ปจฺจาชายนฺติ; อถ โข เอเตว พหุตรา สตฺตา เย เปตฺติวิสยา จุตา นิรเย ปจฺจาชายนฺติ…เป… เอวเมว ¶ โข, ภิกฺขเว, อปฺปกา เต สตฺตา เย เปตฺติวิสยา จุตา เทเวสุ ปจฺจาชายนฺติ; อถ โข เอเตว พหุตรา สตฺตา เย เปตฺติวิสยา จุตา ติรจฺฉานโยนิยา ปจฺจาชายนฺติ…เป…. เอกูนตึสติมํ.

๓๐. เปตฺติเทวเปตฺติวิสยสุตฺตํ

๑๒๐๑. …เป… ¶ ‘‘เอวเมว โข, ภิกฺขเว, อปฺปกา เต สตฺตา เย เปตฺติวิสยา จุตา เทเวสุ ปจฺจาชายนฺติ; อถ โข เอเตว พหุตรา สตฺตา เย เปตฺติวิสยา จุตา เปตฺติวิสเย ปจฺจาชายนฺติ. ตํ กิสฺส เหตุ? อทิฏฺตฺตา ภิกฺขเว, จตุนฺนํ อริยสจฺจานํ. กตเมสํ จตุนฺนํ ¶ ? ทุกฺขสฺส อริยสจฺจสฺส, ทุกฺขสมุทยสฺส อริยสจฺจสฺส, ทุกฺขนิโรธสฺส อริยสจฺจสฺส, ทุกฺขนิโรธคามินิยา ปฏิปทาย อริยสจฺจสฺส’’.

‘‘ตสฺมาติห ¶ , ภิกฺขเว, ‘อิทํ ทุกฺข’นฺติ โยโค กรณีโย, ‘อยํ ทุกฺขสมุทโย’ติ โยโค กรณีโย, ‘อยํ ทุกฺขนิโรโธ’ติ โยโค กรณีโย, ‘อยํ ทุกฺขนิโรธคามินี ปฏิปทา’ติ โยโค กรณีโย’’ติ. อิทมโวจ ภควา. อตฺตมนา เต ภิกฺขู ภควโต ภาสิตํ อภินนฺทุนฺติ. ตึสติมํ.

ปฺจคติเปยฺยาลวคฺโค เอกาทสโม.

มนุสฺสโต จุตา ฉาปิ, เทวา จุตา นิรยโต;

ติรจฺฉานเปตฺติวิสยา, ตึสมตฺโต คติวคฺโคติ.

มคฺคโพชฺฌงฺคํ ¶ สติยา, อินฺทฺริยํ สมฺมปฺปธานํ;

พลิทฺธิปาทานุรุทฺธา, ฌานานาปานสํยุตํ;

โสตาปตฺติ สจฺจฺจาติ, มหาวคฺโคติ วุจฺจตีติ.

มหาวคฺคสํยุตฺตปาฬิ นิฏฺิตา.