📜
นโม ตสฺส ภควโต อรหโต สมฺมาสมฺพุทฺธสฺส
สํยุตฺตนิกาเย
มหาวคฺคฏีกา
๑. มคฺคสํยุตฺตํ
๑. อวิชฺชาวคฺโค
๑-๒. อวิชฺชาสุตฺตาทิวณฺณนา
๑-๒. ปุพฺพงฺคมาติ ¶ ¶ ปุพฺเพจรา. อวิชฺชา หิ อฺาณลกฺขณา สมฺมุยฺหนากาเรน อารมฺมเณ ปวตฺตตีติ สมฺปยุตฺตธมฺมานมฺปิ ตทาการานุวิธานตาย ปจฺจโย โหติ. ตถา หิ เต อนิจฺจาสุภทุกฺขานตฺตสภาเวปิ ธมฺเม นิจฺจาทิโต คณฺหนฺติ, อยมสฺสา เตสํ สหชาตวเสน ปุพฺพงฺคมตา. ยํ ปน โมเหน อภิภูโต ปาปกิริยาย อาทีนวํ อปสฺสนฺโต ปาณํ หนติ, อทินฺนํ อาทิยติ, กาเมสุ มิจฺฉา จรติ, มุสา ภณติ, อฺมฺปิ วิวิธํ ทุสฺสีลฺยํ อาจรติ, อยมสฺส สหชาตวเสน จ อุปนิสฺสยวเสน จ ปุพฺพงฺคมตา. สมาปชฺชนายาติ ตพฺภาวาปชฺชนาย ¶ อกุสลปฺปตฺติยา. สภาวปฏิลาภายาติ อตฺตลาภาย. เตนาห ‘‘อุปฺปตฺติยา’’ติ. สา ปเนสา วุตฺตากาเรน อกุสลานํ ปุพฺพงฺคมภูตา อวิชฺชา อุปฺปชฺชตีติ สมฺพนฺโธ. ยเทตนฺติ ยํ เอตํ ปาปาชิคุจฺฉนตาย ปาปโต อลชฺชนาการสณฺิตํ อหิริกํ, ปาปานุตฺราสตาย ปาปโต อภายนาการสณฺิตฺจ อโนตฺตปฺปํ, เอตํ ¶ ทฺวยํ อนุเทว อนฺวาคตเมว. อนุ-สทฺเทน เจตฺถ เอตนฺติ อุปโยควจนํ. อนุเทวาติ เอตสฺส อตฺโถ สเหว เอกโตติ. เอตฺถ อวิชฺชาย วุตฺตนยานุสาเรน ตปฺปฏิปกฺขโต จ อตฺโถ เวทิตพฺโพ. อยํ ปน วิเสโส – ตตฺถ ยถา อกุสลกมฺมปถวเสน ปวตฺติยํ ปุพฺพงฺคมตา อวิชฺชาย, เอวํ กุสลกมฺมปถวเสน ปฺุกิริยวตฺถุวเสน จ ปวตฺติยํ วิชฺชาย ปุพฺพงฺคมตา วตฺตพฺพา. วีมํสาธิปติวเสน ปวตฺติยํ อาธิปจฺจาการวเสน จ ปุพฺพงฺคมตา เวทิตพฺพา. ทฺวีเหวาติ จ อวธารณํ อาธิปจฺจาการสฺส สหชาเตเนว สงฺคเหตพฺพโต.
ลชฺชนาการสณฺิตาติ ปาปโต ชิคุจฺฉนาการสณฺิตา. ภายนาการสณฺิตนฺติ อุตฺตสนาการสณฺิตํ. เอตฺถาติ หิริโอตฺตปฺเป. วิทติ, วินฺทตีติ วา วิชฺชา. วิทฺทสูติ จ สปฺปฺปริยาโยติ อาห ‘‘วิทฺทสุโนติ วิทุโน’’ติ. ยาถาวทิฏฺีติ อวิปรีตา ทิฏฺิ, สํกิเลสโต นิยฺยานิกทิฏฺิ. สมฺมาทิฏฺิ ปโหตีติ เอตฺถ สา วิชฺชา สมฺมาทิฏฺิ เวทิตพฺพา. น เอกโต สพฺพานิ ลพฺภนฺติ สมฺมาวาจากมฺมนฺตาชีวานํ ปุพฺพาภิสงฺขารสฺส อเนกรูปตฺตา. โลกุตฺตรมคฺคกฺขเณ เอกโต ลพฺภนฺติ กิจฺจโต ภินฺนานมฺปิ ตาสํ ตตฺถ สรูปโต อภินฺนตฺตา. เอกา เอว หิ วิรติ มคฺคกฺขเณ ติสฺสนฺนมฺปิ วิรตีนํ กิจฺจํ สาเธนฺตี ปวตฺตติ, ยถา เอกา เอว สมฺมาทิฏฺิ ปริชานนาทิวเสน จตุพฺพิธกิจฺจํ สาเธนฺตี ปวตฺตติ. ตานิ จ โข สพฺพานิ อฏฺปิ ปมชฺฌานิเก มคฺเค ลพฺภนฺตีติ โยชนา. ปมชฺฌานิเกติ ปมฌานวนฺเต.
ตถาภูตสฺสาติ อริยมคฺคสมงฺคิโน. ยสฺมา มหาสฬายตนสุตฺเต วุตฺตํ ‘‘สมฺมาทิฏฺิอาทีนํ ปฺจนฺนํ เอว องฺคานํ วเสนา’’ติ, ตสฺมา ปฺจงฺคิโก โลกุตฺตรมคฺโค โหติ. ‘‘ปุพฺเพว โข ปนา’’ติ หิ วจนํ ตทา มคฺคกฺขเณ วิรตีนํ อภาวํ าเปติ, ตสฺมา กามาวจรจิตฺเตสุ วิย โลกุตฺตรจิตฺเตสุ วิรติ อนิยตาติ อธิปฺปาโย. ปริสุทฺธภาวทสฺสนนฺติ ปริสุทฺธสีลภาวทสฺสนตฺถํ. อยมตฺโถ ทีปิโต, น อริยมคฺเค วิรตีนํ อภาโว.
ยทิ เอวํ กสฺมา อภิธมฺเม มคฺควิภงฺเค ปฺจงฺคิกวาโร อาคโตติ อาห ‘‘ยมฺปิ อภิธมฺเม’’ติอาทิ. ตนฺติ ‘‘ปฺจงฺคิโก มคฺโค โหตี’’ติ วจนํ. ‘‘เอกํ ¶ กิจฺจนฺตรํ ทสฺเสตุํ วุตฺต’’นฺติ วตฺวา ตํ ทสฺเสตุํ ‘‘ยสฺมิฺหิ กาเล’’ติอาทิ วุตฺตํ. ยสฺมิฺหิ กาเลติ โลกิยกาเล ¶ . เตน ‘‘เอกํ กิจฺจนฺตร’’นฺติ วุตฺตํ อฏฺงฺคิกกิจฺจํ ทสฺเสติ. วิรติอุปฺปาทเนน มิจฺฉาวาจาทีนิ ปุคฺคเลน มคฺคสมเย ปชหาเปนฺตีติ สมฺมาทิฏฺิอาทีนิ ‘‘ปฺจ การกงฺคานี’’ติ วุตฺตานิ. สมฺมาวาจาทิกิริยา หิ วิรติ, ตฺจ เอตานิ การาเปนฺตีติ. วิรติวเสนาติ วิรมณกิริยาวเสน การาปกภาเวน, กตฺตุภาเวน วาติ อตฺโถ. ‘‘วิรติตฺตยวเสนา’’ติ วา ปาโ.
สมฺมากมฺมนฺโต ปูรตีติ อิเมหิ สมฺมาทิฏฺิอาทีหิ สมฺมากมฺมนฺตกิจฺจํ ปูรติ นาม เตหิ วีริยาทิเกหิ ตทตฺถสิทฺธิโต. ตมฺปิ สนฺธาย ‘‘เอกํ กิจฺจนฺตรํ ทสฺเสตุ’’นฺติ วุตฺตํ. อิมํ กิจฺจนฺตรํ ทสฺเสตุนฺติ โลกุตฺตรมคฺคกฺขเณปิ อิมาเนว ปฺจ สมฺมาวาจาทิวิรติตฺตยสฺส เอกกฺขเณ การาปกงฺคานีติ ทสฺเสตุํ. เอวํ วุตฺตนฺติ ‘‘ตสฺมึ สมเย ปฺจงฺคิโก มคฺโค โหตี’’ติ (วิภ. ๔๙๔) เอวํ วุตฺตํ. โลกิยมคฺคกฺขเณ ปฺเจว โหนฺติ, วิรติ ปน อนิยตา, ตสฺมา ‘‘ฉองฺคิโก’’ติ อวตฺวา ‘‘ปฺจงฺคิโก’’อิจฺเจว วุตฺตํ. ตยิทํ อภิธมฺเม ปฺจงฺคิกวารเทสนาย การณกิตฺตนมคฺโค, อริยมคฺโค ปน อฏฺงฺคิโกวาติ ทสฺเสตุํ, ‘‘ยา จ, ภิกฺขเว’’ติอาทิมาห, ตํ สุวิฺเยฺยเมว. มิจฺฉาทิฏฺิอาทิกา ทส, ตปฺปจฺจยา อกุสลา จ ทสาติ วีสติ อกุสลปกฺขิยา, สมฺมาทิฏฺิอาทิกา ทส, ตปฺปจฺจยา กุสลา จ ทสาติ วีสติ กุสลปกฺขิยา มหาจตฺตารีสกสุตฺเต วุตฺตา. มหาจตฺตารีสกนฺติ ตสฺเสตํ นามํ. มิสฺสโกว กถิโต โลกุตฺตรสฺสปิ อิธ ลพฺภมานตฺตา.
ยสฺมา โกสลสํยุตฺเตปิ อิธ จ เถเรน ‘‘อุปฑฺฒมิทํ, ภนฺเต, พฺรหฺมจริยสฺสา’’ติอาทินา วุตฺตํ ‘‘มา เหวํ อานนฺทา’’ติอาทินา ปฏิกฺขิปิตฺวา ‘‘สกลเมวิทํ อานนฺทา’’ติอาทินา ภควตา เทสิตํ สุตฺตํ อาคตํ. ตสฺสตฺโถ โกสลสํยุตฺตวณฺณนายํ วุตฺโต, ตสฺมา วุตฺตํ ‘‘โกสลสํยุตฺเต วุตฺตตฺถเมวา’’ติ.
อวิชฺชาสุตฺตาทิวณฺณนา นิฏฺิตา.
๓. สาริปุตฺตสุตฺตวณฺณนา
๓. สาวกโพธิ ¶ สาวกปารมิโย, ตปฺปริยาปนฺนํ าณํ สาวกปารมิาณํ, ตํ ปน ทฺวินฺนํ อคฺคสาวกานํ ตตฺถปิ ธมฺมเสนาปติโน เอว สวิเสสํ มตฺถกํ ปตฺตํ, น อิตเรสนฺติ อาห – ‘‘สาวก…เป… อปฺปตฺตตายา’’ติ. ตสฺมา ตสฺส มตฺถกปฺปตฺติยา มคฺคพฺรหฺมจริเย อิชฺฌนฺเต ตสฺส เอกเทโส อิธ อิชฺฌติ, น สกลนฺติ. น หิ อทฺธพฺรหฺมจริยํ นาม อตฺถิ, ตสฺมา วุตฺตํ, ‘‘สกลมฺปิ ¶ …เป… ลพฺภตี’’ติ, ตํ ปน ภณฺฑาคาริโก นาฺาสิ าณสฺส สาวกวิสเยปิ สปฺปเทสิกตฺตา, ธมฺมเสนาปติ ปน าณสฺส ตตฺถ นิปฺปเทสิกตฺตา อฺาสีติ. เตนาห – ‘‘อานนฺทตฺเถโร…เป… อฺาสี’’ติ. เอวมาหาติ ‘‘สกลมิทํ, ภนฺเต’’ติ เอวํ อโวจ.
สาริปุตฺตสุตฺตวณฺณนา นิฏฺิตา.
๔. ชาณุสฺโสณิพฺราหฺมณสุตฺตวณฺณนา
๔. วฬวาภิ-สทฺโท วฬวาปริยาโยติ อาห ‘‘จตูหิ วฬวาหิ ยุตฺตรเถนา’’ติ. โยธรโถติ โยเธหิ ยุชฺฌนตฺถํ อาโรหิตพฺพรโถ. อลงฺการรโถ มงฺคลทิวเสสุ อลงฺกตปฏิยตฺเตหิ อาโรหิตพฺพรโถ. ฆนทุกุเลน ปริวาริโตติ รชตปฏฺฏวณฺเณน เสตทุกุเลน ปฏิจฺฉาทิโต. ปฏิจฺฉาทนตฺโถ หิ อิธ ปริวารสทฺโท. รชตปนาฬิสุปริกฺขิตฺตา เสตภาวกรณตฺถํ.
ฉนฺนํ ฉนฺนํ มาสานนฺติ นิทฺธารเณ สามิวจนํ. เอกวารํ นครํ ปทกฺขิณํ กโรตีติ อิทํ ตสฺมึ านนฺตเร ิเตน กาตพฺพํ จาริตฺตํ. นครโต น ปกฺกนฺตาติ นครโต พหิ น คตา. มงฺคลวจเน นิยุตฺตา มงฺคลิกา, สุวตฺถิวจเน นิยุตฺตา โสวตฺถิกา. อาทิ-สทฺเทน ถุติมาคธวนฺทิกาจริยเก สงฺคณฺหาติ. สุกปตฺตสทิสานิ วณฺณโต.
วณฺณคีตนฺติ ถุติคีตํ. พฺรหฺมภูตํ เสฏฺภูตํ ยานํ, พฺรหฺมภูตานํ เสฏฺภูตานํ ยานนฺติ วา พฺรหฺมยานํ. วิชิตตฺตา วิเสเสน ชินนโต. ราคํ วินยมานา ปริโยสาเปตีติ สพฺพมฺปิ ราคํ สมุจฺเฉทวินยวเสน วิเนติ, อตฺตโน กิจฺจํ ปริโยสาเปติ. กิจฺจปริโยสาปเนเนว หิ สยมฺปิ ¶ ปริโยสานํ นิปฺผตฺตึ อุปคจฺฉติ. เตนาห ‘‘ปริโยสานํ คจฺฉติ นิปฺผชฺชตี’’ติ.
ธุรนฺติ ภุมฺมตฺเถ อุปโยควจนนฺติ อาห ‘‘ตตฺรมชฺฌตฺตตายุเค ยุตฺตา’’ติ. อีสาติ ยุคสนฺธาริกา ทารุยุคฬา. ยถา วา พาหิรํ ยุคํ ธาเรติ, ตสฺสา ิตาย เอว กิจฺจสิทฺธิ, เอวํ กิริยาวเสน ลทฺธพเลน ตตฺรมชฺฌตฺตตายุเค ถิรํ ธาเรติ, เตเหว อริยมคฺครถสฺส ปวตฺตนํ. หิริคฺคหเณน เจตฺถ ตํสหจรณโต โอตฺตปฺปมฺปิ คหิตํเยว โหติ. เตนาห ‘‘อตฺตนา สทฺธิ’’นฺติอาทิ. นาฬิยา มินมาโน ปุริโส วิย อารมฺมณํ มินาตีติ มโน. กตรํ ปน ตํ มโน, กถฺจสฺส โยตฺตสทิสตาติ อาห ‘‘วิปสฺสนาจิตฺต’’นฺติอาทิ. เตน โยตฺตํ วิยาติ โยตฺตนฺติ ทสฺเสติ. โลกิยวิปสฺสนาจิตฺตํ อติเรกปฺาส กุสลธมฺเม เอกาพทฺเธ เอกสงฺคหิเต กโรตีติ สมฺพนฺโธ. เต ปน ‘‘ผสฺโส โหติ…เป… อวิกฺเขโป โหตี’’ติ จิตฺตงฺควเสน ธมฺมสงฺคเห (ธ. ส. ๑) อาคตนเยเนว ¶ เวทิตพฺพา. โลกุตฺตรวิปสฺสนาจิตฺตนฺติ มคฺคจิตฺตํ อาห. อติเรกสฏฺีติ เต เอว สมฺมากมฺมนฺตาชีเวหิ อนฺาตฺสฺสามีตินฺทฺริยาทีหิ จ สทฺธึ อติเรกสฏฺิ กุสลธมฺเม. เอกาพทฺเธติ เอกสฺมึ เอว อารมฺมเณ อาพทฺเธ. เอกสงฺคเหติ ตเถว วิปสฺสนากิจฺจวเสน เอกสงฺคเห กโรติ. ปุพฺพงฺคมภาเวน อารกฺขํ สาเรตีติ อารกฺขสารถี. ‘‘ยถา หิ รถสฺส…เป… สารถี’’ติ วตฺวา ตํ ทสฺเสตุํ ‘‘โยคฺคิโย’’ติ วุตฺตํ. ธุรํ วาเหติ โยคฺเค. โยเชติ โยคฺเค สมคติยฺจ. อกฺขํ อพฺภฺชติ สุขปฺปวตฺตนตฺถํ. รถํ เปเสติ โยคฺคโจทเนน. นิพฺพิเสวเน กโรติ คมนวีถิยํ ปฏิปาทเนน สนฺนิโยเชติ. อารกฺขปจฺจุปฏฺานาติ อารกฺขํ ปจฺจุปฏฺเปติ อสมฺโมสสภาวตฺตา. คติโยติ ปวตฺติโย, นิปฺผตฺติโย วา. สมนฺเวสตีติ คเวสติ.
อริยปุคฺคลสฺส นิพฺพานํ ปฏิมุขํ สมฺปาปเน รโถ วิยาติ รโถ. ปริกโรติ วิภูสยตีติ ปริกฺขาโร, วิภูสนํ, สีลฺจ อริยมคฺคสฺส วิภูสนฏฺานิยํ. เตน วุตฺตํ ‘‘จตุปาริสุทฺธิสีลาลงฺกาโร’’ติ, สีลภูสโนติ อตฺโถ. วิปสฺสนาสมฺปยุตฺตานนฺติ โลกิยาย โลกุตฺตราย จ วิปสฺสนาย สมฺปยุตฺตานํ. วิธินา อีเรตพฺพโต ปวตฺเตตพฺพโต วีริยํ, ¶ สมฺมาวายาโม. สมํ สมฺมา จ ธิยตีติ สมาธิ, ธุรฺจ ตํ สมาธิ จาติ ธุรสมาธิ, อุเปกฺขา ธุรสมาธิ เอตสฺสาติ อุเปกฺขาธุรสมาธิ, อริยมคฺโค อุเปกฺขาสงฺขาตธุรสมาธีติ อตฺโถ. อฏฺกถายํ ปน พฺยฺชนํ อนาทิยิตฺวา ธุรสมาธิสทฺทานํ ภินฺนาธิกรณตา วุตฺตา. ปโยคมชฺฌตฺเตติ วีริยสมตาย. อนิจฺฉาติ อิจฺฉาปฏิปกฺขา. เตนาห ‘‘อโลภสงฺขาตา’’ติ. ปริวารณนฺติ ปริวาโร, ปริจฺฉโทติ อตฺโถ.
เมตฺตาติ เมตฺตาเจโตวิมุตฺติ. ตถา กรุณา. ปุพฺพภาโคติ อุภินฺนมฺปิ อุปจาโร. ทฺเวปิ กายจิตฺตวิเวกา วิย ปุพฺพภาคธมฺมวเสน วุตฺตา. อริยมคฺครเถติ ปริสุทฺธมคฺคสงฺขาเต รเถ. อริยมคฺครโถ จ มคฺครโถ จาติ อริยมคฺครโถ, เอวํ เอกเสสนเยน วา อตฺโถ เวทิตพฺโพ. เตนาห ‘‘อิมสฺมึ โลกิยโลกุตฺตรมคฺครเถ ิโต’’ติ. สนฺนทฺธจมฺโมติ โยคาวจรสฺส ปฏิมุกฺกจมฺมํ. น นํ เต วิชฺฌนฺตีติ วจนปถา น นํ วิชฺฌนฺติ. ธมฺมเภทนวเสน น ภฺชติ, ตสฺส อริยมคฺคสฺส รถสฺส สมฺมา โยชิตสฺส อนฺตรา ภงฺโค นตฺถีติ อตฺโถ.
อตฺตโน ปุริสการํ นิสฺสาย ลทฺธตฺตา อตฺตโน สนฺตาเนติ อธิปฺปาโย. อนุตฺตรนฺติ อุตฺตรรหิตํ. ตโต เอว เสฏฺยานํ, นสฺส เกนจิ สทิสนฺติ อสทิสํ. ธิติสมฺปนฺนตาย ธีรา ปณฺฑิตปุริสา ¶ โลกมฺหา นิยฺยนฺติ คจฺฉนฺติ. ‘‘ชยํ ชย’’นฺติ คาถายํ วจนวิปลฺลาเสน วุตฺตนฺติ อาห ‘‘ชินนฺตา ชินนฺตา’’ติ.
ชาณุสฺโสณิพฺราหฺมณสุตฺตวณฺณนา นิฏฺิตา.
๕-๖. กิมตฺถิยสุตฺตาทิวณฺณนา
๕-๖. นิยมตฺโถติ อวธารณตฺโถ. เตน นิยเมน อวธารเณน – อฺํ มคฺคํ ปฏิกฺขิปติ อิโต อฺสฺส นิยฺยานิกมคฺคสฺส อภาวโต. ‘‘ทุกฺขสฺส ปริฺตฺถ’’นฺติ วุตฺตตฺตา วฏฺฏทุกฺขํ กถิตํ. อริยมคฺเค คหิเต ตสฺส ปุพฺพภาคมคฺโค วิปสฺสนาย คหิโต เอวาติ ‘‘มิสฺสกมคฺโค กถิโต’’ติ วุตฺตํ. อุตฺตานเมว อปุพฺพสฺส อภาวา. อยํ ปน วิเสโส ‘‘ราคกฺขโย’’ติอาทีหิ ¶ ยทิปิ นิพฺพานํ วุตฺตํ. ตถาปิ อรหตฺตํ วิย พฺรหฺมจริยมฺปิ. เตน นิพฺพานํ เอว วุจฺจติ ‘‘อิทํ พฺรหฺมจริยปริโยสาน’’นฺติ.
กิมตฺถิยสุตฺตาทิวณฺณนา นิฏฺิตา.
๗. ทุติยอฺตรภิกฺขุสุตฺตวณฺณนา
๗. ราควินยาทิปเทหิ นิพฺพานํ วาปิ วุจฺเจยฺย อรหตฺตํ วาปิ. ยสฺมา โส ภิกฺขุ อุภยตฺถปิ นิวิฏฺพุทฺธิ, ตสฺมา ภควา ตสฺส อชฺฌาสยวเสน ‘‘นิพฺพานธาตุยา โข เอต’’นฺติอาทินา นิพฺพานธาตุํ วิสฺสชฺเชตฺวา ปุน ‘‘อาสวานํ ขโย เตน วุจฺจตี’’ติ อาห. ยสฺมา อริยมคฺโค ราคาทิเก สมุจฺเฉทวเสน วิเนติ, อาสวฺจ สพฺพโส เขเปติ, เตน จ วุตฺตํ นิพฺพานํ อรหตฺตฺจ, ตสฺมา ตทุภยํ ‘‘ราควินโยติอาทิ นามเมวา’’ติ วุตฺตํ. อนุสนฺธิกุสลตาย ปุจฺฉนฺโต เอตํ อโวจาติ อิมินา ‘‘ปุจฺฉานุสนฺธิ อิธ ลพฺภตี’’ติ ทีปิตํ, อชฺฌาสยานุสนฺธิปิ เอตฺถ ลพฺภเตวาติ ทฏฺพฺพํ.
ทุติยอฺตรภิกฺขุสุตฺตวณฺณนา นิฏฺิตา.
๘. วิภงฺคสุตฺตวณฺณนา
๘. เอเกน ปริยาเยน อฏฺงฺคิกมคฺคํ วิภชิตฺวาติ ‘‘สมฺมาทิฏฺี’’ติอาทินา เอเกน ปริยาเยน อริยํ อฏฺงฺคิกํ มคฺคํ วิภาเคน ทสฺเสตฺวา ‘‘กตมา จ, ภิกฺขเว, สมฺมาทิฏฺี’’ติอาทินา ¶ ปุน อปเรน ปริยาเยน วิภชิตุกาโม. อุคฺคหธารณปริจยาณานิปิ สวนาเณ เอว อวโรธํ คจฺฉนฺตีติ ‘‘สวนสมฺมสนปฏิเวธปจฺจเวกฺขณวเสนา’’ติ วุตฺตํ.
กมฺมฏฺานาภินิเวโสติ กมฺมฏฺานปฏิปตฺติ. ปุริมานิ ทฺเว สจฺจานิ อุคฺคณฺหิตฺวาติ สมฺพนฺโธ. อิฏฺํ กนฺตํ มนาปนฺติ นิโรธมคฺเคสุ นินฺนภาวํ ทสฺเสติ, น อภินนฺทนํ, ตนฺนินฺนภาโว เอว จ ตตฺถ กมฺมกรณํ ทฏฺพฺพํ. เอเกเนวากาเรน สจฺจานํ ปฏิเวธนิมิตฺตตา, โส เอว อภิมุขภาโว เตสํ สมาคโมติ เอกาภิสมโย.
อสฺสาติ ¶ าณสฺส, โยคิโน วา. เอตฺถ จ เกจิ ‘‘โลกิยาณมฺปิ ปฏิเวโธ สพฺพสฺส ยาถาวโพธภาวโต’’ติ วทนฺติ. นนุ อุคฺคหาทิปฏิเวโธ จ ปฏิเวโธว, น จ โส โลกุตฺตโรติ? ตํ น, เกวเลน ปฏิเวธ-สทฺเทน อุคฺคหาทิปฏิเวธานํ อวจนียตฺตา, ปฏิเวธนิมิตฺตตฺตา วา อุคฺคหาทิวเสน ปวตฺตํ ทุกฺขาทีสุ ปุพฺพภาเค าณํ ‘‘ปฏิเวโธ’’ติ วุจฺจติ, น ปฏิเวธตฺตา, ปฏิเวธภูตเมว ปน าณํ อุชุกํ ปฏิเวโธติ วตฺตพฺพตํ อรหติ. กิจฺจโตติ ปริฺาทิกิจฺจโต. อารมฺมณปฏิเวโธติ สจฺฉิกิริยาปฏิเวธมาห. กิจฺจโตติ อสมฺโมหปฏิเวธํ. อุคฺคหาทีหิ สจฺจสฺส ปริคฺคณฺหนํ ปริคฺคโห.
ทุทฺทสตฺตาติ อนธิคตาเณน ยาถาวสรสลกฺขณโต ทฏฺุํ อสกฺกุเณยฺยตฺตา อุปฺปตฺติโต ปากฏานิปิ. เตนาห ‘‘ทุกฺขสจฺจํ หี’’ติอาทิ. อุภยนฺติ ปุริมํ สจฺจทฺวยํ. ปโยโคติ กิริยา, วายาโม วา. ตสฺส มหนฺตตรสฺส อิจฺฉิตพฺพตํ ทุกฺกรตรตฺจ อุปมาหิ ทสฺเสติ ‘‘ภวคฺคคฺคหณตฺถ’’นฺติอาทินา. ยถา ปุริมํ สจฺจทฺวยํ วิย เกนจิ ปริยาเยน อปากฏตาย ปรมคมฺภีรตฺตา อุคฺคหาทิวเสน ปุพฺพภาเค ปวตฺติเภทํ คเหตฺวา ‘‘ทุกฺเข าณ’’นฺติอาทินา จตุพฺพิธํ กตฺวา วุตฺตํ. เอกเมว ตํ าณํ โหติ เอกาภิสมยวเสเนว ปวตฺตนโต.
กามปจฺจนีกฏฺเนาติ กามานํ อุชุปจฺจนีกภาเวน. กามโต นิสฺสฏภาเวนาติ กาเมหิ วิสํยุตฺตภาเวน. กามํ สมฺมสนฺตสฺสาติ ทุวิธมฺปิ กามํ อนิจฺจาทิโต สมฺมสนฺตสฺส. ปชฺชติ ปวตฺตติ เอเตนาติ ปทํ, กามสฺส ปทนฺติ กามปทํ, กามสฺส อุปฺปตฺติการณสฺส ฆาโต สมุคฺฆาโต, ตํ กามปทฆาตํ. เตนาห ‘‘กามวูปสม’’นฺติ. กาเมหิ วิวิตฺตํ กามวิวิตฺตํ. โส เอว จ เนสํ อนฺโต สมุจฺเฉทวิเวเกติ กตฺวา ตสฺมึ สาเธตพฺเพ อุปฺปนฺโนติ วุตฺตํ ‘‘กามวิวิตฺตนฺเต อุปฺปนฺโน’’ติ. กามโต นิกฺขมตีติ นิกฺขโม, โส เอว เนกฺขมฺมสงฺกปฺโป. อิมสฺมิฺจ ¶ เนกฺขมฺมสงฺกปฺปสฺส สทฺทตฺถวิภาเวน ยถาวุตฺโต กามปจฺจนีกฏฺาทิโก อตฺถนิทฺธารณวิเสโส อนฺโตคโธ.
เอเสว นโยติ อิมินา พฺยาปาทปจฺจนีกฏฺเน วิหึสาย ปจฺจนีกฏฺเนาติอาทิกํ อพฺยาปาทาวิหึสาสงฺกปฺปานํ อตฺถุทฺธารณวิธึ อติทิสติ. เนกฺขมฺมสงฺกปฺปาทโยติ อาทิ-สทฺเทน อพฺยาปาทอวิหึสาสงฺกปฺเป เอว สงฺคณฺหาติ. กาม…เป… สฺานนฺติ กามวิตกฺกาทิวิรติสมฺปยุตฺตานํ เนกฺขมฺมาทิสฺานํ. นานตฺตาติ นานาขณิกตฺตา. ตีสุ าเนสูติ ¶ ติปฺปกาเรสุ การเณสุ. อุปฺปนฺนสฺสาติ อุปฺปชฺชนารหสฺส. ภูมิลทฺธอุปฺปนฺนํ อิธาธิปฺเปตํ. เอส นโย อิโต ปเรสุปิ. ปทจฺเฉทโตติ การณุปจฺเฉทโต. ปทนฺติ หิ อุปฺปตฺติการณนฺติ วุตฺโตวายมตฺโถ. อนุปฺปตฺติสาธนวเสนาติ ยถา สงฺกปฺโป อายตึ นุปฺปชฺชติ, เอวํ อนุปฺปตฺติสาธนวเสน. สมฺมาทิฏฺิ วิย เอโกว กุสลสงฺกปฺโป อุปฺปชฺชติ.
จตูสุ าเนสูติ วิสํวาทนาทีสุ จตูสุ วีติกฺกมฏฺาเนสุ. ปพฺพชิตานํ มิจฺฉาชีโว นาม อาหารนิมิตฺตโกติ อาห ‘‘ขาทนียโภชนียาทีนํ อตฺถายา’’ติ. สพฺพโส อเนสนาย ปหานํ สมฺมาอาชีโวติ อาห ‘‘พุทฺธปฺปสตฺเถน อาชีเวนา’’ติ. กมฺมปถปตฺตานํ วเสน ‘‘สตฺตสุ าเนสู’’ติ วุตฺตํ. อกมฺมปถปตฺตาย หิ อเนสนาย โส ปทฆาตํ กโรติเยว.
ตถารูเป วา อารมฺมเณติ ยสฺมึ อารมฺมเณ อิมสฺส ปุพฺเพ กิเลสา น อุปฺปนฺนา, ตสฺมึ เอว. อนุปฺปนฺนานนฺติ อนุปฺปาทสฺสปิ ปตฺถนาวเสน อนุปฺปนฺนานํ. วีริยจฺฉนฺทนฺติ วีริยสฺส นิพฺพตฺเตตุกามตาฉนฺทํ. ‘‘ฉนฺทสมฺปยุตฺตวีริยฺจา’’ติ วทนฺติ. วีริยเมว ปน อนุปฺปนฺนากุสลานุปฺปาทเน ลพฺภมานฉนฺทตาย ธุรสมฺปคฺคหตาย ฉนฺทปริยาเยน วุตฺตํ. ตถา หิ วีริยํ – ‘‘อนิกฺขิตฺตฉนฺทตา อนิกฺขิตฺตธุรตา’’ติ (ธ. ส. ๒๖) นิทฺทิฏฺํ. โกสชฺชปกฺเข ปติตุํ อทตฺวา จิตฺตํ ปคฺคหิตํ กโรติ. ปธานนฺติ ปธานภูตวีริยํ.
อุปฺปตฺติปพนฺธวเสนาติ นิรนฺตรุปฺปาทนวเสน. จตูสุ าเนสุ กิจฺจสาธนวเสนาติ ยถาวุตฺเตสุ จตูสุ าเนสุ ปธานกิจฺจสฺส นิปฺผาทนวเสน อนุปฺปาทนาทิวเสน. กิจฺจสาธนวเสนาติ กายเวทนาจิตฺตธมฺเมสุ สุภสุขนิจฺจอตฺตคาหวิธมนวเสน อสุภทุกฺขานิจฺจานตฺตสาธนวเสน.
อยนฺติ ยถาวุตฺโต สทิสาสทิสตาวิเสโส. อสฺสาติ มคฺคสฺส. เอตฺถ กถนฺติ ยทิ รูปาวจรจตุตฺถชฺฌานโต ¶ ปฏฺาย ยาว สพฺพภวคฺคา ฌานงฺคมคฺคงฺคโพชฺฌงฺคานํ สทิสตา, เอวํ สนฺเต ‘‘อารุปฺเป จตุกฺกปฺจกชฺฌานํ อุปฺปชฺชติ, ตฺจ โลกุตฺตร’’นฺติ เอตฺถ กถํ อตฺโถ คเหตพฺโพติ อาห ‘‘เอตฺถาปี’’ติอาทิ. ตํฌานิกาวาติ ปมชฺฌานาทีสุ ยํ ฌานํ มคฺคปฏิลาภสฺส ปาทกภูตํ, ตํฌานิกาว อสฺส อริยสฺส อุปริปิ ตโย มคฺคา ¶ . เอวนฺติ วุตฺตากาเรน. ปาทกชฺฌานเมว นิยเมติ อารุปฺเป จตุกฺกปฺจกชฺฌานุปฺปตฺติยํ. วิปสฺสนาย อารมฺมณภูตา ขนฺธาติ สมฺมสิตขนฺเธ วทนฺติ. ปุคฺคลชฺฌาสโย นิยเมติ ปาทกสมฺมสิตชฺฌานานํ เภเท. ยสฺมา สงฺขารุเปกฺขาาณเมว อริยมคฺคสฺส โพชฺฌงฺคาทิวิเสสํ นิยเมติ, ตโต ทุติยาทิปาทกชฺฌานโต อุปฺปนฺนสฺส สงฺขารุเปกฺขาาณสฺส ปาทกชฺฌานาติกฺกนฺตานํ องฺคานํ อสมาปชฺชิตุกามตาวิราคภาวโต อิตรสฺส จ อตพฺภาวโต ตีสุปิ วาเทสุ วิปสฺสนาว นิยเมตีติ เวทิตพฺโพ, ตสฺมา วิปสฺสนานิยเมเนว หิ ปมวาเทปิ อปาทกชฺฌานาทิปาทกาปิ มคฺคา ปมชฺฌานิกา โหนฺติ. อิตเรหิ จ ปาทกชฺฌาเนหิ วิปสฺสนานิยเมหิ ตํตํฌานิกาว. เอวํ เสสวาเทสุ วิปสฺสนานิยโม ยถาสมฺภวํ โยเชตพฺโพ. ทุติยวาเท ตํตํฌานิกตา สมฺมสิตสงฺขารวิปสฺสนานิยเมหิ โหติ. ตตฺร หิ วิปสฺสนา ตํตํวิราคภาวนา ภาเวตพฺพา, น โสมนสฺสสหคตา อุเปกฺขาสหคตา หุตฺวา ฌานงฺคาทินิยมํ มคฺคสฺส กโรตีติ เอวํ วิปสฺสนานิยโม วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺโพ. อิมสฺมิฺจ วาเท ปาทกสมฺมสิตชฺฌานุปนิสฺสยสพฺภาเว อชฺฌาสโย เอกนฺเตน โหตีติ ‘‘ปุคฺคลชฺฌาสโย นิยเมตีติ วทนฺตี’’ติ วุตฺตํ, อฏฺกถายํ ปน วิสุทฺธิมคฺคสฺส เอติสฺสา อฏฺกถาย เอกสงฺคหิตตฺตา ‘‘เตสํ วาทวินิจฺฉโย…เป… เวทิตพฺโพ’’ติ วุตฺตํ. ปุพฺพภาเคติ วิปสฺสนากฺขเณ.
วิภงฺคสุตฺตวณฺณนา นิฏฺิตา.
๙. สูกสุตฺตวณฺณนา
๙. สูกนฺติ สาลิยวาทีนํ วาลมาห. โส หิ นิกนฺตกสทิโส ปฏิมุขคตํ หตฺถํ วา ปาทํ วา ภินฺทติ, ตสฺมา เภทํ อิจฺฉนฺเตน อุทฺธคฺคํ กตฺวา ปิตํ สมฺมาปณิหิตํ นาม, ตถา อฏฺปิตํ มิจฺฉาปณิหิตํ นามาติ วุตฺตํ. มิจฺฉาปณิหิตายาติ กมฺมสฺสกตปฺาย มิจฺฉาปนํ นาม – ‘‘อิเม สตฺตา กมฺมวเสน สุขทุกฺขํ ปจฺจนุภวนฺติ, ตํ ปน กมฺมํ อิสฺสรสฺส อิจฺฉาวเสน พฺรหฺมา นิมฺมินาตี’’ติอาทินา มิจฺฉาปกปฺปนํ. เกจิ ปน ‘‘นตฺถิ ทินฺนนฺติอาทินา นเยน ปวตฺติ, ตสฺส วา าณสฺส อปฺปวตฺตี’’ติ วทนฺติ. มคฺคภาวนายาติ ¶ เอตฺถาปิ มิจฺฉามคฺคสฺส ปวตฺตนํ, อริยมคฺคสฺส วา อปฺปวตฺตนํ มิจฺฉาปนํ. เตนาห ‘‘อปฺปวตฺติตตฺตา’’ติ. อวิชฺชํ ภินฺทิสฺสตีติ อวิชฺชํ สมุจฺฉินฺทิสฺสติ. มคฺคนิสฺสิตํ กตฺวา มคฺเค ¶ เอว ปกฺขิปิตฺวา. ตฺหิ าณํ มคฺคสฺส มูลการณํ มคฺเค สิทฺเธ ตสฺส กิจฺจสฺส มตฺถกปฺปตฺติโต. ‘‘สมฺมาปณิหิตาย ทิฏฺิยา สมฺมาปณิหิตาย มคฺคภาวนายา’’ติ วุตฺตตฺตา มิสฺสกมคฺโค กถิโต. ฉวิเภทสทิโส เจตฺถ อวิชฺชาเภโท, โลหิตุปฺปาทสทิโส โลกุตฺตรมคฺคภาโว ทฏฺพฺโพ.
สูกสุตฺตวณฺณนา นิฏฺิตา.
๑๐. นนฺทิยสุตฺตวณฺณนา
๑๐. ฉนฺนปริพฺพาชโก วตฺถจฺฉาทิยา ฉนฺนงฺคปริพฺพาชโก, น นคฺคปริพฺพาชโก.
อวิชฺชาวคฺควณฺณนา นิฏฺิตา.
๒. วิหารวคฺโค
๑. ปมวิหารสุตฺตวณฺณนา
๑๑. อฑฺฒมาสนฺติ อจฺจนฺตสํโยเค อุปโยควจนํ. ปฏิสลฺลียิตุนฺติ ยถาวุตฺตํ กาลํ ปฏิ ทิวเส ทิวเส สมาปตฺติยํ ธมฺมจินฺตายํ จิตฺตํ นิลียิตุํ. วิเนตพฺโพติ สมุจฺเฉทวินเยน วิเนตพฺโพ อริยมคฺคาธิคนฺตพฺโพ. ตนฺติ ทิฏฺานุคติอาปชฺชนํ. อสฺสาติ ชนตาย. อปคจฺฉตีติ สตฺถุ สนฺติกโต อเปติ. สูติ นิปาตมตฺตํ.
ปเทเสนาติ เอกเทเสน. สห ปเทเสนาติ สปเทโส. สฺวายํ สปเทโส ยสฺมา เวทนาวเสเนว ปาฬิยํ อาคโต, ตสฺมา ปรมตฺถธมฺมโกฏฺาเส เวทนา อนวเสสโต ลพฺภติ, เต คณฺหนฺโต ‘‘ขนฺธปเทโส’’ติอาทิมาห. ตํ สพฺพนฺติ ขนฺธปเทสาทิกํ สพฺพมฺปิ. ‘‘สมฺมสนฺโต’’ติ ปทสฺส อตฺถทสฺสนวเสน ‘‘ปจฺจเวกฺขนฺโต’’ติ อาห. ปจฺจเวกฺขณา อิธ สมฺมสนํ นาม, น วิปสฺสนา. วิปสฺสนาสมฺมสนํ ปน ภควโต ¶ วิสาขปุณฺณมายํ เอว นิปฺผนฺนํ, ตสฺมา ภควโต อฺภูมิกาปิ เวทนา อฺภูมิกานํ สตฺตานํ วิรุทฺธา อุปฺปชฺชเตวาติ วุตฺตํ ‘‘ยาว ภวคฺคา ปวตฺตา สุขา เวทนา’’ติ. สพฺพากาเรนาติ สรูปโต สมุทยโต อตฺถงฺคมโต อสฺสาทาทิโตติ สพฺพากาเรน. ปริคฺคณฺหนฺโต อุปปริกฺขนฺโต.
นิปฺปเทสาเนว ¶ อนวเสสาเนว. อินฺทฺริยสติปฏฺานปเทโส สุวิฺเยฺโยติ อนุทฺธโต. อสฺสาติ ภควโต. าเนติ ตสฺมึ ตสฺมึ ปจฺจเวกฺขิตพฺพสงฺขาเต โอกาเส. สา สา จ วิหารสมาปตฺตีติ ขนฺธวเสน อายตนาทิวเสน จ ปวตฺติตฺวา เตสํ เอกเทสภูตํ เวทนํเยว ปริคฺคเหตฺวา ตํ สมฺมสิตฺวา อนุกฺกเมน สมาปนฺนา ฌานสมาปตฺติ ผลสมาปตฺติ จ. ผลสมาปตฺติ หิ ตถา สมฺมสิตฺวา ปุนปฺปุนํ สมาปชฺชนวเสน อตฺถโต อภินฺนาปิ อธิฏฺานภูตธมฺมเภเทน ภินฺนา วิย วุจฺจติ, ยโต จตุวีสติโกฏิสตสหสฺสเภทา เทวสิกํ วฬฺชนสมาปตฺติโย อฏฺกถายํ วุตฺตา. กามํ อฺธมฺมวเสนปิ ชาตา เอว, เวทนาวเสน ปเนตฺถ อภินิเวโส กโต เวทนานุภาเวน ชาตา. กสฺมา เอวํ ชาตาติ? พุทฺธานํ าณปทสฺส อนฺตรวิภาคตฺตา. ตถา หิ ภควา สกลมฺปิ อฑฺฒมาสํ เวทนาวเสเนว สมฺมสนํ ปวตฺเตติ, ตทนุสาเรน จ ตา วิหารสมาปตฺติโย สมาปชฺชิ. ตยิทํ อจฺฉริยํ อนฺสาธารณํ ภิกฺขู ปเวเทนฺโต สตฺถา – ‘‘เยน สฺวาห’’นฺติอาทิมโวจ.
อกุสลาวาติ ปาณาติปาต-อทินฺนาทาน-กาเมสุมิจฺฉาจาร-มุสาวาท-ปิสุณวาจาสมฺผปฺปลาป-อภิชฺฌา-พฺยาปาทวเสน ตํตํมิจฺฉาทสฺสนวเสน จ อกุสลา เวทนา เอว โหติ. พฺรหฺมโลกาทีสุ อุปฺปชฺชิตฺวา ตตฺถ นิจฺจา ธุวา ภวิสฺสามาติ เอวํ ทิฏฺึ อุปนิสฺสายาติ โยเชตพฺพํ. เทวกุลาทีสุ เทวปูชตฺถํ, สพฺพชนปริโภคตฺถํ วา มาลาวจฺฉํ โรเปนฺติ. วธพนฺธนาทีนีติ อาทิ-สทฺเทน อทินฺนาทาน-มิจฺฉาจาร-มุสาวาท-ปิสุณวาจา-สมฺผปฺปลาปาทีนํ สงฺคโห ทฏฺพฺโพ. ทิฏฺธมฺมวิปากสฺส อปจุรตฺตา อปากฏตฺตา จ ‘‘ภวนฺตรคตาน’’นฺติ วุตฺตํ.
อิติ เนสนฺติ เอตฺถ อิติ-สทฺโท อาทิอตฺโถ, ปการตฺโถ วา. เตน ยถา ผรุสวาจาวเสน, เอวํ ตทฺเสมฺปิ อกุสลกมฺมานํ วเสน สมฺมาทิฏฺิปจฺจยา ¶ อกุสลเวทนาปฺปวตฺติ ยถารหํ นีหริตฺวา วตฺตพฺพา. เอเสว นโยติ อิมินา ยถา มิจฺฉาทิฏฺิปจฺจยา สมฺมาทิฏฺิปจฺจยา จ กุสลากุสลวิปากเวทนา สหชาตโกฏิยา อุปนิสฺสยโกฏิยา จ วเสน ยถารหํ โยเชตฺวา ทสฺสิตา, เอวํ มิจฺฉาสงฺกปฺปปจฺจยาทีสุปิ ยถารหํ โยเชตฺวา ทสฺเสตพฺพาติ อิมมตฺถํ อติทิสติ. ฉนฺทปจฺจยาติ เอตฺถ ตณฺหาฉนฺทสหิโต กตฺตุกามตาฉนฺโท อธิปฺเปโตติ อาห ‘‘ฉนฺทปจฺจยาติอาทีสุ ปน ฉนฺทปจฺจยา อฏฺโลภสหคตจิตฺตสมฺปยุตฺตา เวทนา เวทิตพฺพา’’ติ. วิตกฺกปจฺจยาติ เอตฺถ อปฺปนาปฺปตฺโตว วิตกฺโก อธิปฺเปโตติ วุตฺตํ ‘‘วิตกฺกปจฺจยา ปมชฺฌานเวทนาวา’’ติ. วิตกฺกปจฺจยา ปมชฺฌานเวทนาย คหิตตฺตา ‘‘เปตฺวา ปมชฺฌาน’’นฺติ. อุปริ ติสฺโส รูปาวจรา, เหฏฺา ติสฺโส อรูปาวจรา เอวํ เสสา ฉ สฺาสมาปตฺติเวทนา.
ติณฺณนฺติ ¶ ฉนฺทวิตกฺกสฺานํ. อวูปสเมติ ปฏิปกฺเขน อวูปสมิเต. ติณฺณฺหิ เตสํ สหภาเวน ปจฺจยตา อฏฺโลภสหคตจิตฺเตสุ เอว. ตตฺถ ยํ วตฺตพฺพํ ตํ วุตฺตเมว. ฉนฺทมตฺตสฺสาติ เตสุ ตีสุ ฉนฺทมตฺตสฺส. วูปสเม ปมชฺฌานเวทนาว อปฺปนาปฺปตฺตสฺส อธิปฺเปตตฺตา. ฉนฺทวิตกฺกานํ วูปสเม ทุติยชฺฌานาทิเวทนา อธิปฺเปตา สฺาย อวูปสนฺตตฺตา. ทุติยชฺฌานาทิเวทนาคหเณน หิ สพฺพา สฺาสมาปตฺติโย จ คหิตาว โหนฺติ. ติณฺณมฺปิ วูปสเมติ ฉนฺทวิตกฺกสฺานํ วูปสเม เนวสฺานาสฺายตนเวทนา อธิปฺเปตา. ภวคฺคปฺปตฺตสฺา หิ วูปสมนฺติ ฉนฺทสงฺกปฺปานํ อจฺจนฺตสุขุมภาวปฺปตฺติยา. เหฏฺา ‘‘สมฺมาทิฏฺิปจฺจยา’’ติ เอตฺถ สมฺมาทิฏฺิคฺคหเณน เหฏฺิมมคฺคสมฺมาทิฏฺิปิ คหิตาว โหตีติ อาห – ‘‘อปฺปตฺตสฺส ปตฺติยาติ อรหตฺตผลสฺส ปตฺตตฺถายา’’ติ. อถ วา เหฏฺิมมคฺคาธิคเมน วินา อคฺคมคฺโค นตฺถีติ เหฏฺิมมคฺคาธิคมํ อตฺถาปนฺนํ กตฺวา ‘‘อรหตฺตผลสฺส ปตฺตตฺถายา’’ติ วุตฺตํ. อายเมติ ผเลน มิสฺสิโต โหติ เอเตนาติ อายาโม, สมฺมาวายาโมติ อาห ‘‘อตฺถิ อายามนฺติ อตฺถิ วีริย’’นฺติ. ตสฺส วีริยารมฺภสฺสาติ อฺาธิคมการณสฺส สมฺมาวายามสฺส วเสน. ปาฬิยํ าน-สทฺโท การณปริยาโยติ อาห – ‘‘อรหตฺตผลสฺส การเณ’’ติ. ตปฺปจฺจยาติ เอตฺถ ตํ-สทฺเทน ‘‘าเน’’ติ วุตฺตการณเมว ปจฺจามฏฺนฺติ อาห – ‘‘อรหตฺตสฺส านปจฺจยา’’ติ. จตุมคฺคสหชาตาติ เอเตน ‘‘อรหตฺตผลสฺส ปตฺตตฺถายา’’ติ ¶ เอตฺถ เหฏฺิมมคฺคานํ อตฺถาปตฺติวเสน คหิตภาวเมว โชเตติ. เกจิ ปน ‘‘จตุมคฺคสหชาตาติ วตฺวา นิพฺพตฺติตโลกุตฺตรเวทนาติ ภูตกถนํ วิเสสนํ. นิพฺพตฺติตโลกุตฺตรเวทนาติ ปมํ อเปกฺขิตพฺพํ, ปจฺฉา จตุมคฺคสหชาตา’’ติ วทนฺติ.
ปมวิหารสุตฺตวณฺณนา นิฏฺิตา.
๒. ทุติยวิหารสุตฺตวณฺณนา
๑๒. มิจฺฉาทิฏฺิ วูปสมติ สพฺพโส ปหียติ เอเตนาติ มิจฺฉาทิฏฺิวูปสโม. ‘‘มิจฺฉาทิฏฺิวูปสโม นาม สมฺมาทิฏฺิ. ภวนฺตเร อุปฺปชฺชนฺโต อติทูเรติ มฺมาโน วิปากเวทนํ น คณฺหาตี’’ติ อฏฺกถายํ วุตฺตํ. ‘‘อิมินา นเยนา’’ติ อติทิสิตฺวาปิ ตมตฺถํ ปากฏตรํ กาตุํ ‘‘ยสฺส ยสฺสา’’ติอาทึ วตฺวา เอว สามฺวเสน วุตฺตมตฺถํ ปจฺฉิเมสุ ตีสุ ปเทสุ สรูปโตว ทสฺเสตุํ ‘‘ฉนฺทวูปสมปจฺจยา’’ติอาทิมาห, ตํ สุวิฺเยฺยเมว. วุตฺตตฺถาเนว อนนฺตรสุตฺเต.
ทุติยวิหารสุตฺตวณฺณนา นิฏฺิตา.
๓-๗. เสกฺขสุตฺตาทิวณฺณนา
๑๓-๑๗. ติสฺสนฺนมฺปิ ¶ สิกฺขานํ สิกฺขนํ สีลํ เอตสฺสาติ สิกฺขนสีโล. สิกฺขตีติปิ วา เสกฺโข. วุตฺตฺเหตํ ‘‘สิกฺขตีติ โข, ภิกฺขเว, ตสฺมา เสกฺโขติ วุจฺจติ. กิฺจ สิกฺขติ? อธิสีลมฺปิ สิกฺขตี’’ติอาทิ (อ. นิ. ๓.๘๖). ตีหิ ผเลหิ เหฏฺา. สาปิ จตุตฺถมคฺเคน สทฺธึ อุปฺปนฺนสิกฺขาปิ. มคฺคกฺขเณ หิ สิกฺขากิจฺจํ น นิฏฺิตํ วิปฺปกตภาวโต, ผลกฺขเณ ปน นิฏฺิตํ นาม. อุตฺตานตฺถาเนว เหฏฺา วุตฺตนยตฺตา.
เสกฺขสุตฺตาทิวณฺณนา นิฏฺิตา.
วิหารวคฺควณฺณนา นิฏฺิตา.
๓. มิจฺฉตฺตวคฺควณฺณนา
๒๑-๓๐. มิจฺฉาสภาวนฺติ ¶ อยาถาวสภาวํ อนิยฺยานิกสภาวํ. สมฺมาสภาวนฺติ ยาถาวสภาวํ นิยฺยานิกสภาวํ. มิจฺฉาปฏิปตฺตาธิกรณเหตูติ เอตฺถ อธิ-สทฺโท อนตฺถโกติ อาห – ‘‘มิจฺฉาปฏิปตฺติกรณเหตู’’ติ. ายติ ปฏิวิทฺธวเสน นิพฺพานํ คจฺฉตีติ าโย. โส เอว ตํสมงฺคีนํ วฏฺฏทุกฺขปาตโต ธารณฏฺเน ธมฺโมติ อาห – ‘‘ายํ ธมฺมนฺติ อริยมคฺคธมฺม’’นฺติ. าณสฺส มิจฺฉาสภาโว นาม นตฺถีติ วิฺาณเมเวตฺถ ปจฺจเวกฺขณวเสน ปวตฺตํ าณ-สทฺเทน วุจฺจตีติ อาห ‘‘มิจฺฉาวิฺาโณ’’ติ. มิจฺฉาปจฺจเวกฺขโณติ กิฺจิ ปาปํ กตฺวา ‘‘อโห มยา กตํ สุกต’’นฺติ เอวํ ปวตฺโต มิจฺฉาปจฺจเวกฺขโณ. โคสีลโควตาทิปูรณํ มุตฺตีติ เอวํ คณฺหโต มิจฺฉาวิมุตฺติ นาม. มิจฺฉาปฏิปทาทีหิ วิวฏฺฏนฺติ เอวํ วฏฺฏวิวฏฺฏํ กถิตํ. ปุคฺคโล ปุจฺฉิโตติ นิคมิโต จ ‘‘อยํ วุจฺจติ, ภิกฺขเว, อสปฺปุริโส’’ติอาทินา. กิฺจาปิ ‘‘มิจฺฉาทิฏฺิโก โหตี’’ติอาทินา ปุคฺคโลว นิทฺทิฏฺโ, ตถาปิ ปุคฺคลสีเสนายํ ธมฺมเทสนาติ อาห ‘‘ธมฺโม วิภตฺโต’’ติ. เตเนวาห ‘‘ธมฺเมน ปุคฺคโล ทสฺสิโต’’ติ. ธมฺเมนาติ มิจฺฉาทิฏฺิอาทิเกน ธมฺเมน. กลฺยาณปุถุชฺชนโต ปฏฺาย สพฺพโส สปฺปุริสา นาม, ขีณาสโว สปฺปุริสตโร. สุปฺปวตฺตนิโยติ สุเขน ปวตฺเตตุํ สกฺกุเณยฺโย. ธาวตีติ คจฺฉติ. ปจฺจยุปฺปนฺเนน อุเปจฺจ นิสฺสิตพฺพโต อุปนิสา, ปจฺจโย, เอกสฺส ส-การสฺส โลปํ กตฺวา วาติ อาห – ‘‘สอุปนิสํ สปจฺจย’’นฺติ. ปริกรณโต ปริกฺขาโร, ปริวาโรติ ¶ อาห – ‘‘สปริกฺขารํ สปริวาร’’นฺติ. สหชาตวเสน อุปนิสฺสยวเสน จ สปจฺจยตา กิจฺจสาธเน นิปฺผาทเน สหายภาวูปคมเน จ สปริวารตา ทฏฺพฺพา.
มิจฺฉตฺตวคฺควณฺณนา นิฏฺิตา.
๔. ปฏิปตฺติวคฺควณฺณนา
๓๑-๔๐. อยาถาวปฏิปตฺติ, น ยถาปฏิปตฺติ, เหตุมฺหิปิ ผเลปิ อยาถาววตฺถุสาธนโต. เอกํ สุตฺตํ ธมฺมวเสน กถิตํ ปฏิปตฺติวเสน. เอกํ สุตฺตํ ปุคฺคลวเสน กถิตํ ปฏิปนฺนกวเสน. สํสารมโหฆสฺส ปรตีรภาวโต โย นํ อธิคจฺฉติ, ตํ ปาเรติ คเมตีติ ปารํ, นิพฺพานํ, ตพฺพิธุรตาย ¶ นตฺถิ เอตฺถ ปารนฺติ อปารํ, สํสาโรติ วุตฺตํ – ‘‘อปาราปารนฺติ วฏฺฏโต นิพฺพาน’’นฺติ. ปารงฺคตาติ อเสกฺเข สนฺธาย. เยปิ คจฺฉนฺตีติ เสกฺเข. เยปิ คมิสฺสนฺตีติ กลฺยาณปุถุชฺชเน. ปารคามิโนติ เอตฺถ กิต-สทฺโท ติกาลวาจีติ เอวํ วุตฺตํ.
ตีรนฺติ โอริมตีรมาห. เตน วุตฺตํ ‘‘วฏฺฏเมว อนุธาวตี’’ติ. เอกนฺตกาฬกตฺตา จิตฺตสฺส อปภสฺสรภาวกรณโต กณฺหาภิชาติเหตุโต จ วุตฺตํ ‘‘กณฺหนฺติ อกุสลธมฺม’’นฺติ. โวทานภาวโต จิตฺตสฺส ปภสฺสรภาวกรณโต สุกฺกาภิชาติเหตุโต จ วุตฺตํ – ‘‘สุกฺกนฺติ กุสลธมฺม’’นฺติ. กิเลสมาร-อภิสงฺขารมาร-มจฺจุมารานํ ปวตฺติฏฺานตาย โอกํ วุจฺจติ วฏฺฏํ, ตพฺพิธุรตาย อโนกนฺติ นิพฺพานนฺติ อาห – ‘‘โอกา อโนกนฺติ วฏฺฏโต นิพฺพาน’’นฺติ.
ปรมตฺถโต สมณา วุจฺจนฺติ อริยา, สมณานํ ภาโว สามฺํ, อริยมคฺโค, เตน อรณียโต อุปคนฺตพฺพโต สามฺตฺโถ นิพฺพานนฺติ อาห – ‘‘สามฺตฺถนฺติ นิพฺพานํ, ตํ หี’’ติอาทิ. พฺรหฺมฺตฺถนฺติ เอตฺถาปิ อิมินา นเยน อตฺโถ เวทิตพฺโพ. พฺรหฺมฺเน อริยมคฺเคน. ราคกฺขโยติ เอตฺถ อิติ-สทฺโท อาทิสทฺทตฺโถ. เตน ‘‘โทสกฺขโย โมหกฺขโย’’ติ ปททฺวยํ สงฺคณฺหาติ. วฏฺฏติเยวาติ วทนฺติ ‘‘ราคกฺขโย’’ติ. ปริยาเยน หิ อรหตฺตสฺส วตฺตพฺพตฺตาติ.
ปฏิปตฺติวคฺควณฺณนา นิฏฺิตา.
๕. อฺติตฺถิยเปยฺยาลวคฺควณฺณนา
๔๑-๔๘. อปราปรํ ¶ ปริวตฺตมาเนน วตฺตสมฺปนฺเนน สํสารทฺธานปริฺาวเสเนว นิพฺพานสฺส ปตฺตพฺพตฺตา วุตฺตํ – ‘‘นิพฺพานํ ปตฺวา ปริฺาตํ นาม โหตี’’ติ. นิพฺพานํ ปตฺวาติ นิพฺพานปฺปตฺติเหตุ. เหตุอตฺโถ หิ อยํ ตฺวา-สทฺโท ยถา – ‘‘ฆตํ ปิวิตฺวา พลํ โหติ, สีหํ ทิสฺวา ภยํ โหตี’’ติ. ตสฺมาติ ยสฺมา อปริฺเยฺยปริชานนกิจฺเจน นิพฺพานสฺส ปตฺติยา อทฺธานปริฺาสิทฺธิ ายติ, ตสฺมา อุปจารวเสน นิพฺพานํ ‘‘อทฺธานปริฺา’’ติ วุจฺจติ ยถา ‘‘หิมสนฺติ สูริยํ อุคฺคเมตี’’ติ. วิชฺชาวิมุตฺติผลสจฺฉิกิริยตฺถนฺติ เอตฺถ วิชฺชาติ อคฺคมคฺควิชฺชา. วิมุตฺตีติ อคฺคมคฺคสมาธิ อธิปฺเปโต ¶ . เตสํ ผลํ อฺาติ อาห – ‘‘วิชฺชาวิมุตฺติผเลน อรหตฺตํ กถิต’’นฺติ. ยาถาวโต ชานนโต ปจฺจกฺขโต ทสฺสนโต จ าณทสฺสนนฺติ อิธ ผลนิพฺพานปจฺจเวกฺขณา อธิปฺเปตาติ อาห – ‘‘าณทสฺสเนน ปจฺจเวกฺขณา กถิตา’’ติ. เสเสหีติ ราค-วิราค-สํโยชนปฺปหาน-อนุสยสมุคฺฆาต-อทฺธานปริฺา- อาสวกฺขย-วิชฺชา-วิมุตฺติ-ผลสจฺฉิกิริยา-าณทสฺสน-อนุปาทาปรินิพฺพานปเทหิ.
อฺติตฺถิยเปยฺยาลวคฺควณฺณนา นิฏฺิตา.
๖. สูริยเปยฺยาลวคฺควณฺณนา
๔๙-๖๒. ยถา อรุณุคฺคํ สูริยุคฺคมนสฺส เอกนฺติกํ ปุพฺพนิมิตฺตํ, เอวํ กลฺยาณมิตฺตตา อริยมคฺคปาตุภาวสฺสาติ สทิสูปมา อรุณุคฺคํ กลฺยาณมิตฺตตาย. กลฺยาณมิตฺโตติ เจตฺถ อริโย, อริยมคฺโค วา ทฏฺพฺโพ สูริยปาตุภาโว วิย เตน วิธูปนียนฺธการวิธมนโต. กุสลกตฺตุกมฺยตาฉนฺโท ฉนฺทสมฺปทา อิตรฉนฺทโต สมฺปนฺนตฺตา. การาปกอปฺปมาทสฺสาติ สจฺจปฏิเวธสฺส การาปกสฺส. เอวํ สพฺพตฺเถว สมฺปทาสทฺทา วิเสสาธิคมเหตุตาย เวทิตพฺพา. อฺเนปิ อากาเรนาติ ‘‘วิเวกนิสฺสิต’’นฺติอาทิอาการโต อฺเน ‘‘ราควินยปริโยสาน’’นฺติอาทินา อากาเรน.
สูริยเปยฺยาลวคฺควณฺณนา นิฏฺิตา.
๗. เอกธมฺมเปยฺยาลวคฺคาทิวณฺณนา
๖๓-๑๓๘. ตถา ¶ ตถา วุตฺเต พุชฺฌนกานํ อชฺฌาสยวเสน กถิโต, ตสฺมา ‘‘วุตฺโต เอว อตฺโถ, กสฺมา ปุน วุตฺโต’’ติ น โจเทตพฺพํ.
เอกธมฺมเปยฺยาลวคฺคาทิวณฺณนา นิฏฺิตา.
๘. อปฺปมาทเปยฺยาลวคฺโค
๑. ตถาคตสุตฺตวณฺณนา
๑๓๙. การาปกอปฺปมาโท ¶ นาม ‘‘อิเม อกุสลา ธมฺมา ปหาตพฺพา, อิเม กุสลา ธมฺมา อุปฺปาเทตพฺพา’’ติ วุตฺตวชฺเชตพฺพวชฺชนสมฺปาเทตพฺพสมฺปาทนวเสน ปวตฺโต อปฺปมาโท. เอสาติ อปฺปมาโท. โลกิโยว. น โลกุตฺตโร. อยนฺติ เอสาติ จ อปฺปมาทเมว วทติ. เตสนฺติ จตุภูมกธมฺมานํ. ปฏิลาภกฏฺเนาติ ปฏิลาภาปนฏฺเน.
ตถาคตสุตฺตวณฺณนา นิฏฺิตา.
๒. ปทสุตฺตวณฺณนา
๑๔๐. ชงฺคลานนฺติ ชงฺคลวาสีนํ. ชงฺคล-สทฺโท เจตฺถ ถทฺธภาวสามฺเน ปถวีปริยาโย, น อนุปฏฺานวิทูรเทสวาจี. เตนาห – ‘‘ปถวีตลวาสีน’’นฺติ. ปทานํ วุจฺจมานตฺตา ‘‘สปาทกปาณาน’’นฺติ วิเสเสตฺวา วุตฺตํ. สโมธานนฺติ อนฺโตคธภาวํ. เตนาห – ‘‘โอธานํ อุปกฺเขป’’นฺติ, อุปเนตฺวา ปกฺขิปิตพฺพนฺติ อตฺโถ.
ปทสุตฺตวณฺณนา นิฏฺิตา.
๓-๑๐. กูฏสุตฺตาทิวณฺณนา
๑๔๑-๑๔๘. วสฺสิกาย ปุปฺผํ วสฺสิกํ ยถา ‘‘อามลกิยา ผลํ อามลก’’นฺติ. มหาตลสฺมินฺติ ¶ อุปริปาสาเท. ‘‘ยานิ กานิจี’’ติ ปเทหิ อิตรานิ สมานาธิกรณานิ ภวิตุํ ยุตฺตานีติ ‘‘ปจฺจตฺเต สามิวจน’’นฺติ วตฺวา ตถา วิภตฺติวิปริณาโม กโต. ‘‘ตนฺตาวุตาน’’นฺติ ปทํ นิทฺธารเณ สามิวจนนฺติ ตตฺถ ‘‘วตฺถานี’’ติ วจนเสเสน อตฺถํ ทสฺเสตุํ ‘‘อถ วา’’ติอาทิ วุตฺตํ.
กูฏสุตฺตาทิวณฺณนา นิฏฺิตา.
อปฺปมาทวคฺควณฺณนา นิฏฺิตา.
๙. พลกรณียวคฺโค
๑. พลสุตฺตวณฺณนา
๑๔๙. กมฺมานิเยว ¶ กมฺมนฺตา ยถา สุตฺตนฺตา. อริยํ อฏฺงฺคิกํ มคฺคนฺติ เอตฺถ นานนฺตริยกตาย วิปสฺสนาปิ คหิตา เอว โหตีติ วุตฺตํ ‘‘สหวิปสฺสน’’นฺติ.
๒. พีชสุตฺตวณฺณนา
๑๕๐. ปฺจวิธมฺปิ สมูหฏฺเน พีชคาโม นาม. ตเทวาติ มูลพีชาทิ เอว. สมฺปนฺนนฺติ สหชาตมูลวนฺตํ. นีลภาวโต ปฏฺายาติ นีลภาวาปตฺติโต ปฏฺาย.
๓. นาคสุตฺตวณฺณนา
๑๕๑. พลํ คาเหนฺตีติ อตฺตโน สรีรพลํ คาเหนฺติ. ตํ ปน นาคานํ พลปฺปตฺติ เอวาติ อาห – ‘‘พลํ คณฺหนฺตี’’ติ. สมฺเภชฺชมุขทฺวารนฺติ มหาสมุทฺเทน สมฺเภทคตมหานทีนํ มุขทฺวารํ. นาคา กายํ วฑฺเฒนฺตีติอาทิ ยสฺมา จ ภควตา อุปมาวเสน อาภตํ, ตสฺมา เอวเมว โขติ เอตฺถาติอาทินา อุปมํ สํสนฺทติ. อาคเตสูติอาทีสุ ตีสุ ปเทสุ ภาเวนภาวลกฺขเณ.
๕. กุมฺภสุตฺตวณฺณนา
๑๕๓. น ¶ ปติอาวมตีติ จ นิกุชฺชิตภาเวน อุทกวมโน ฆโฏ, น ตํ ปุน มุเขน คณฺหาติ. เตนาห ‘‘น อนฺโต ปเวเสตี’’ติ.
๗. อากาสสุตฺตวณฺณนา
๑๕๕. เตเนตํ วุตฺตนฺติ เตน อริยมคฺคสฺส อิชฺฌเนน เอเตสํ สพฺเพสํ โพธิปกฺขิยธมฺมานํ อิชฺฌนํ วุตฺตํ.
๘-๙-๑๐. ปมเมฆสุตฺตาทิวณฺณนา
๑๕๖-๑๕๘. ปํสุรโชชลฺลนฺติ ภูมิเรณุสหชาตมลํ. วาณิชโกปเมติ วาณิชโกปมปมสุตฺเต จาปิ.
๑๑-๑๒. อาคนฺตุกสุตฺตาทิวณฺณนา
๑๕๙-๑๖๐. สหวิปสฺสนสฺส ¶ อริยมคฺคสฺส ภาวนาย อิชฺฌเนน เอตํ อภิฺาปริฺเยฺยาทิธมฺมานํ อภิฺาปริชานนาทีนํ อิชฺฌนํ วุตฺตํ ขตฺติยาทีนํ วิสยอาทิกํ กโรนฺตสฺส กถาย สชฺชิตตฺตา.
พลกรณียวคฺควณฺณนา นิฏฺิตา.
๑๐. เอสนาวคฺโค
๑. เอสนาสุตฺตวณฺณนา
๑๖๑. กามานนฺติ วตฺถุกามกิเลสกามานํ. กิเลสกาโมปิ หิ กามิตนฺติ ปริกปฺปิเตน วิธินา จ อธิกราเคหิ เอสนีโย. ภวานนฺติ ติณฺณํ คตีนํ. ทิฏฺิคติกปริกปฺปิตสฺส ¶ พฺรหฺมจริยสฺส นิมิตฺตภาวโต มิจฺฉาทิฏฺิ ‘‘พฺรหฺมจริย’’นฺติ อธิปฺเปตา.
๒-๑๑. วิธาสุตฺตาทิวณฺณนา
๑๖๒-๑๗๑. เสยฺโยหมสฺมีติอาทินา ตํตํวิภาเคน ธียนฺติ วิธียนฺตีติ วิธา, มานโกฏฺาสา, มานฏฺปนา วา. นีหนนฺตีติ วิพาเธนฺติ.
เอสนาวคฺควณฺณนา นิฏฺิตา.
๑๑. โอฆวคฺโค
๑-๒. โอฆสุตฺตาทิวณฺณนา
๑๗๒-๑๗๓. วฏฺเฏ โอหนนฺติ โอสีทาเปนฺตีติ โอฆา. รูปารูปภเวติ รูปภเว จ อรูปภเว จ รูปารูปตณฺโหปนิสฺสยา รูปารูปาวจรกมฺมนิพฺพตฺตา ขนฺธา. โยชนฏฺเน โยโค.
๓-๔. อุปาทานสุตฺตาทิวณฺณนา
๑๗๔-๑๗๕. กามนวเสน อุปาทิยนโต กามุปาทานํ. เตนาห ‘‘กามคฺคหณ’’นฺติ. นามกายสฺสาติ เวทนาทีนํ จตุนฺนํ อรูปกฺขนฺธานํ. ฆฏนปพนฺธนกิเลโสติ ¶ เหตุนา ผลสฺส กมฺมวฏฺฏสฺส วิปากวฏฺเฏน ทุกฺขปฺปพนฺธสฺิตสฺส ฆฏนสฺส สมฺพชฺฌนสฺส นิพฺพตฺตกกิเลโส. อนฺตคฺคาหิกทิฏฺิ สสฺสตุจฺเฉทคาโห.
อุปาทานสุตฺตาทิวณฺณนา นิฏฺิตา.
๕-๑๐. อนุสยสุตฺตาทิวณฺณนา
๑๗๖-๑๘๑. ถามคตฏฺเนาติ สตฺตสนฺตาเน ถิรภาวูปคมนภาเวน. ถามคตนฺติ จ อฺเหิ อสาธารโณ กามราคาทีนํเยว อาเวณิโก สภาโว ทฏฺพฺโพ. กามราโควาติ กามราโค ¶ เอว อปฺปหีโน. โส สติ ปจฺจยลาเภ อุปฺปชฺชนารหตาย สนฺตาเน อนุเสตีติ อนุสโย. เสเสสุปีติ ปฏิฆานุสยาทีสุ. โอรมฺภาโค วุจฺจติ กามธาตุ รูปารูปภาวโต เหฏฺาภูตตฺตา. ตตฺถ ปวตฺติยา ปจฺจยภาวโต โอรมฺภาคิยานิ ยถา ‘‘ปจฺฉิโย โคทุหโก’’ติ. สํโยเชนฺตีติ สํโยชนานิ, เหฏฺา วิย อตฺโถ วตฺตพฺโพ. อุทฺธมฺภาโค มหคฺคตภาโค, ตสฺส หิตานีติ สพฺพํ เหฏฺา วุตฺตนยตฺตา น วุตฺตนฺติ อธิปฺปาโย.
อนุสยสุตฺตาทิวณฺณนา นิฏฺิตา.
โอฆวคฺควณฺณนา นิฏฺิตา.
มคฺคสํยุตฺตวณฺณนา นิฏฺิตา.