📜
๑๑. โสตาปตฺติสํยุตฺตํ
๑. เวฬุทฺวารวคฺโค
๑. จกฺกวตฺติราชสุตฺตวณฺณนา
๙๙๗. อนุคฺคหครหเณสุ ¶ ¶ นิปาโตติ อนุคฺคณฺหนครหตฺถโชตโก นิปาโต. กิเมตฺถ อนุคฺคณฺหาติ, กึ วา ครหตีติ อาห ‘‘จตุนฺน’’นฺติอาทิ. ตตฺถ อนุคฺคณฺหนฺโต อนุจฺฉวิกํ กตฺวา คณฺหนฺโต. ครหนฺโต นินฺทนฺโต. อิสฺสรสีโล อิสฺสโร, ตสฺส ภาโว อิสฺสริยํ, ปภุตา. อธีนํ ปติ อธิปติ, ตสฺส ภาโว อาธิปจฺจํ, สามิภาโวติ อาห – ‘‘อิสฺสริยาธิปจฺจ’’นฺติอาทิ. อนนฺตกานีติ อนฺตรหิตานิ.
อเวจฺจปฺปสาเทนาติ วตฺถุตฺตยสฺส คุเณ ยาถาวโต อเวจฺจ ปวิสิตฺวา ปสาโท. โส ปน เกนจิ จลนรหิโตติ อาห ‘‘อจลปฺปสาเทนา’’ติ. มคฺเคนาติ อริยมคฺเคน. อาคตปฺปสาโท ตสฺส อธิคเมน ลทฺธปฺปสาโท. อปุพฺพํ อจริมนฺติ เอกชฺฌํ. อริยสาวกานฺหิ อริยมคฺโค อุปฺปชฺชนฺโตว ตีสุ วตฺถูสุ อเวจฺจปฺปสาทํ อาวหนฺโต เอว อุปฺปชฺชติ. เตสนฺติ วิสยภูตานํ ติณฺณํ วตฺถูนํ วเสน ติธา วุตฺโต. ยสฺมา จ อตฺถโต เอโก, ตสฺมาว นินฺนานากรโณ โหติ ปวตฺตฏฺานเภเท สติปิ. อริยสาวกสฺส หีติอาทินา นเยน ตมตฺถํ วิวรติ. ปสาโท โอกปฺปนา. เปมํ ภตฺติ. คารวํ ครุกรณํ. มหนฺตํ อุฬารํ. เอตํ วิภาเคน นตฺถิ สพฺพตฺถ สมานตฺตา.
เอวนฺติ ภวนฺตเรปิ อโกปนียตาย. สทิสวเสนาติ อฺเหิ อขณฺฑาทีหิ สทิสวเสน. เตนาห ‘‘มุขวฏฺฏิ ยฺหิ ฉินฺเน’’ติอาทิ. ขณฺฑา เอติสฺสา อตฺถีติ ขณฺฑา. เอส นโย เสเสสุปิ. ปาติโมกฺเข อาคตานุกฺกเมน สีลสฺส อาทิมชฺฌวิภาโค เวทิตพฺโพ. ทฺวินฺนํ วา ติณฺณํ วาติ สีลโกฏฺาสานํ. เอกนฺตรํ ภินฺนนฺติ อภินฺเนน เอกนฺตรํ หุตฺวา ภินฺนํ. เตสํ ขณฺฑาทีนํ. ‘‘ภุชิสฺเสหี’’ติ อุตฺตรปทโลเปน นิทฺเทโสติ อาห ‘‘ภุชิสฺสภาวกเรหี’’ติ. อิทํ ¶ วีติกฺกนฺตนฺติ อิทมฺปิ สีลํ วีติกฺกนฺตํ. ‘‘อยํ สีลสฺส วีติกฺกโม’’ติ เอวํ ปรามสิตุํ อสกฺกุเณยฺเยหิ.
๒. พฺรหฺมจริโยคธสุตฺตวณฺณนา
๙๙๘. เยสนฺติ ¶ อนิยมโต สทฺธาทีนมาธารภูตปุคฺคลทสฺสนํ. พุทฺเธ ปสาโท คหิโต. โส หิ อิตเรหิ ปมํ คเหตพฺโพติ. อริยกนฺตานิ สีลานิ คหิตานิ โสตาปนฺนสฺส สีลานํ อธิปฺเปตตฺตา. สงฺเฆ ปสาโท คหิโต ธมฺมปฺปสาทสฺส อนนฺตรํ วุจฺจมานตฺตา. ธมฺเม ปสาโท คหิโต อเวจฺจปฺปสาทภาวโต. โสตํ อริยมคฺคํ อาทิโต ปตฺติ โสตาปตฺติ, ตสฺสา องฺคานิ โสตาปตฺติยงฺคานิ. ปจฺเจนฺตีติ ปชายนฺติ อธิคจฺฉนฺติ. เตนาห ‘‘ปาปุณนฺตี’’ติ. พฺรหฺมจริยนฺติ มคฺคพฺรหฺมจริยํ. กตรปสาโท วตฺตมาโนติ อธิปฺปาโย. มคฺคปฺปสาโทติ มคฺคสมฺปยุตฺโต ปสาโท. อาคตมคฺคสฺสาติ อธิคตมคฺคสฺส. มิสฺสกปฺปสาโท เอโสติ ตสฺมา อุโภปิ เถรา ปณฺฑิตา พหุสฺสุตา.
๓. ทีฆาวุอุปาสกสุตฺตวณฺณนา
๙๙๙. ยทคฺเคน ตสฺมึ อุปาสเก ยถาวุตฺตานิ โสตาปตฺติยงฺคานิ สํวิชฺชนฺติ, ตทคฺเคน โส เตสุ วตฺติสฺสตีติ อาห ‘‘จตูสุ โสตาปตฺติยงฺเคสุ สนฺทิสฺสสี’’ติ. วิชฺชํ ภชนฺตีติ วิชฺชาภาคิยา, เตสุ โกฏฺาเสสุ ปริยาปนฺนาติ วุตฺตํ ‘‘วิชฺชาภาคิเยติ วิชฺชาโกฏฺาสิเก’’ติ.
๔-๕. ปมสาริปุตฺตสุตฺตาทิวณฺณนา
๑๐๐๐-๑๐๐๑. ‘‘โสตาปตฺตี’’ติ ปมมคฺโค อธิปฺเปโต, ตสฺส อธิคมูปาโย โสตาปตฺติยงฺคํ. เตนาห ‘‘โสตาปตฺติยา ปุพฺพภาคปฏิลาภงฺค’’นฺติ. โสตาปตฺติอตฺถายาติ โสตาปตฺติมคฺคตฺถาย. องฺคนฺติ การณํ. อิตเร รตนตฺตยปฺปสาทาทโย. ปุพฺพภาคิยาย โสตาปตฺติยา องฺคํ การณนฺติ.
๖. ถปติสุตฺตวณฺณนา
๑๐๐๒. (วิตานํ กายานํ กาลนกาย, การณสฺส อุปคตานํ สาตปริยา สิชฺฌติ. ตตฺถ ¶ กายปริปชฺฌายมุเขน ตนฺตึ เปสิ ภควา. น หิ ปสฺสถ นมตฺเถหิ กรเณ นิรตฺถโก ปิติ วตฺตติ. ‘‘นิยตตฺตา’’ติ วุตฺตํ. ตเมว นิยมํ ‘‘มชฺฌิมปเทเสเยวา’’ติ อวธารเณน วิภาเวติ ¶ . มหามณฺฑลจาริกํ จรนฺโตปิ มชฺฌิมปเทสสฺส อนฺตนฺเตเนว จรติ. ตตฺถ จ วิเนยฺยชนสฺส สโมสรณตา มตฺตปนวาจมหตฺถสุปนนฺติ.) [เอตฺถนฺตเร ปาโ อสุทฺโธ ทุสฺโสธนีโย จ, สุทฺธปาโ คเวสิตพฺโพ.] อรุณุฏฺาปนมฺปิ ตตฺเถว โหติ. ปจฺจนฺตปเทเส ปน ทูเร วิเนยฺยชนา โหนฺติ, ตตฺถ คนฺตฺวา มคฺคผเลสุ ปติฏฺาเปตฺวา ตโต ปจฺจาคนฺตฺวา มชฺฌิมปเทเส เอว วาสํ อุปคจฺฉติ, ตตฺถ มนุสฺเสหิ กตานํ การานํ มหปฺผลภาวนิยมนตฺถนฺติ ทฏฺพฺพํ. ‘‘อาสนฺเน โน ภควา’’ติ อิทํ นิทสฺสนมตฺตนฺติ ทสฺเสนฺโต ‘‘น เกวล’’นฺติ อาทิมาห.
สกิฺจนสปลิโพธนฏฺเนาติ เอตฺถ กิฺจนํ ปลิโพโธ อสมาปิตกิจฺจตา, ตทุภยสฺส อตฺถิภาเวนาติ อตฺโถ. มหาวาเสติ มหาเคเห.
ทฺเวปิ ชนาติ อิสิทตฺตปุราณา. สิตํ นาม มนฺทหสิตํ. หสิตํ นาม วิสฺสฏฺหสิตํ. มุตฺตจาโคติอาทีสุ ยํ วตฺตพฺพํ, ตํ วิสุทฺธิมคฺคฏีกายํ (วิสุทฺธิ. มหาฏี. ๑.๑๖๐) วุตฺตนเยน เวทิตพฺพํ. สํวิภาเคติ ปรสฺส ทานวเสน สํวิภชเน. อกตวิภาคนฺติ เทยฺยธมฺมวเสน น กตวิภาคํ. ปุคฺคลวเสน ปน ‘‘สีลวนฺเตหี’’ติ วุตฺตตฺตา กตวิภาคเมว มหปฺผลตากรเณน. เตนาห ‘‘สพฺพํ ทาตพฺพเมว หุตฺวา ิต’’นฺติ.
(เอตฺถนฺตเร ปาโ อสุทฺโธ ทุสฺโสธนีโย จ, สุทฺธปาโ คเวสิตพฺโพ.)
๗. เวฬุทฺวาเรยฺยสุตฺตวณฺณนา
๑๐๐๓. ปเวณิอาคตสฺสาติ อเนกปุริสยุควเสน ปรมฺปราคตสฺส. อตฺตนิ อุปเนตพฺพนฺติ อตฺตนิ เนตฺวา ปรสฺมึ อุปเนตพฺพํ. เตนาห ‘‘โย โข มฺยายํ ธมฺโม อปฺปิโย อมนาโป, ปรสฺสเปโส ธมฺโม อปฺปิโย อมนาโป’’ติอาทิ. อมนฺตภาเสนาติ สมฺผสฺส สมฺผปฺปลาปสฺส อมนฺตาย มนฺตารหิตภาสเนน.
๘-๙. ปมคิฺชกาวสถสุตฺตาทิวณฺณนา
๑๐๐๔-๕. ทฺเว คามา ทฺวินฺนํ าตีนํ คามาติ กตฺวา. าติเกติ เอวํลทฺธนาเม เอกสฺมึ ¶ คามเก. คิฺชกาวสเถติ คิฺชกา วุจฺจนฺติ อิฏฺกา, คิฺชกาหิ เอว กโต อาวสโถ, ตสฺมึ. โส กิร อาวาโส ยถา ¶ สุธาหิ ปริกมฺเมน ปโยชนํ นตฺถิ, เอวํ อิฏฺกาหิ เอว จินิตฺวา กโต. เตน วุตฺตํ ‘‘อิฏฺกามเย อาวสเถ’’ติ. ตุลาถมฺภทฺวารพนฺธกวาฏผลกานิ ปน ทารุมยา เอว. โอรํ วุจฺจติ กามธาตุ, ปจฺจยภาเวน ตํ โอรํ ภชนฺตีติ โอรมฺภาคิยานิ, โอรมฺภาคสฺส วา หิตานิ โอรมฺภาคิยานิ. เตนาห ‘‘เหฏฺาภาคิยาน’’นฺติอาทิ. ตีหิ มคฺเคหีติ เหฏฺิเมหิ ตีหิ มคฺเคหิ. เตหิ ปหาตพฺพตาย หิ เตสํ สฺโชนานํ โอรมฺภาคิยตา, โอรํ ภฺชิยานิ วา โอรมฺภาคิยานิ วุตฺตานิ นิรุตฺตินเยน. อิทานิ พฺยติเรกมุเขน เนสํ โอรมฺภาคิยภาวํ วิภาเวตุํ ‘‘ตตฺถา’’ติอาทิ วุตฺตํ. วิกฺขมฺภิตานิ สมตฺถตาวิฆาเตน ปุถุชฺชนานํ, สมุจฺฉินฺนานิ สพฺพโส อภาเวน อริยานํ รูปารูปภวูปปตฺติยา วิพนฺธนาย น โหนฺตีติ วุตฺตํ ‘‘อวิกฺขมฺภิตานิ มคฺเคน วา อสมุจฺฉินฺนานี’’ติ. นิพฺพตฺติวเสนาติ ปฏิสนฺธิคฺคหณวเสน คนฺตุํ น เทนฺติ. มหคฺคตภวคามิกมฺมายูหนสฺส วิพนฺธนโต สกฺกายทิฏฺิอาทีนิ ตีณิ สฺโชนานิ กามจฺฉนฺทพฺยาปาทา วิย มหคฺคตภวูปปตฺติยา วิเสสปจฺจยตฺตา ตตฺถ มหคฺคตภเว นิพฺพตฺตมฺปิ ตนฺนิพฺพตฺติเหตุกมฺมปริกฺขเย กามภวูปปตฺติปจฺจยตาย มหคฺคตภวโต อาเนตฺวา อิเธว กามภเว เอว นิพฺพตฺตาเปนฺติ. ตสฺมา สพฺพานิปิ ปฺจปิ สํโยชนานิ โอรมฺภาคิยาเนว. ปฏิสนฺธิวเสน อนาคมนสภาโวติ ปฏิสนฺธิคฺคหณวเสน ตสฺมา โลกา อิธ น อาคมนสภาโว. พุทฺธทสฺสน-เถรทสฺสน-ธมฺมสฺสวนานํ ปน อตฺถาย อสฺส อาคมนํ อนิวาริตํ.
กทาจิ อุปฺปตฺติยา วิรฬาการตา, ปริยุฏฺานมนฺทตาย อพหลตาติ ทฺเวธาปิ ตนุภาโว. อภิณฺหนฺติ พหุโส. พหลพหลาติ ติพฺพติพฺพา. ยตฺถ อุปฺปชฺชนฺติ, ตํ สนฺตานํ มทฺทนฺตา ผรนฺตา สาเธนฺตา อนฺธการํ กโรนฺตา อุปฺปชฺชนฺติ, ทฺวีหิ ปน มคฺเคหิ ปหีนตฺตา ตนุกตนุกา มนฺทมนฺทา อุปฺปชฺชนฺติ. ปุตฺตธีตโร โหนฺตีติ อิทํ อการณํ. ตถา หิ องฺคปจฺจงฺคปรามสนมตฺเตนปิ เต โหนฺติ. อิทนฺติ ‘‘ราคโทสโมหานํ ตนุตฺตา’’ติ อิทํ วจนํ. ภวตนุกวเสนาติ อปฺปกภววเสน. ตนฺติ มหาสีวตฺเถรสฺส วจนํ ปฏิกฺขิตฺตนฺติ สมฺพนฺโธ. เย ภวา อริยานํ ลพฺภนฺติ, เต ปริปุณฺณลกฺขณภวา เอว. เย น ลพฺภนฺติ, ตตฺถ กีทิสํ ตํ ภวตนุกํ. ตสฺมา อุภยถาปิ ภวตนุกสฺส อสมฺภโว เอวาติ ทสฺเสตุํ ‘‘โสตาปนฺนสฺสา’’ติอาทิ วุตฺตํ. อฏฺเม ภเว ภวตนุกํ นตฺถิ อฏฺมสฺเสว ภวสฺส สพฺพสฺเสว อภาวโต. เสเสสุปิ เอเสว นโย.
กามาวจรโลกํ ¶ สนฺธาย วุตฺตํ อิตรสฺส โลกสฺส วเสน ตถา วตฺตุํ อสกฺกุเณยฺยตฺตา. โย หิ ¶ สกทาคามี เทวมนุสฺสโลเกสุ โวมิสฺสกวเสน นิพฺพตฺตติ, โสปิ กามภววเสเนว ปริจฺฉินฺทิตพฺโพ. ภควตา จ กามโลเก ตฺวา – ‘‘สกิเทว อิมํ โลกํ อาคนฺตฺวา’’ติ วุตฺตํ. อิมํ โลกํ อาคนฺตฺวาติ จ อิมินา ปฺจสุ สกทาคามีสุ จตฺตาโร วชฺเชตฺวา เอโกว คหิโต. เอกจฺโจ หิ อิธ สกทาคามิผลํ ปตฺวา อิเธว ปรินิพฺพายติ, เอกจฺโจ อิธ ปตฺวา เทวโลเก ปรินิพฺพายติ, เอกจฺโจ เทวโลเก ปตฺวา ตตฺเถว ปรินิพฺพายติ, เอกจฺโจ เทวโลเก ปตฺวา อิธูปปชฺชิตฺวา ปรินิพฺพายติ, อิเม จตฺตาโร อิธ น ลพฺภนฺติ. โย ปน อิธ ปตฺวา เทวโลเก ยาวตายุกํ วสิตฺวา ปุน อิธูปปชฺชิตฺวา ปรินิพฺพายติ, อยมิธ อธิปฺเปโต. อฏฺกถายํ ปน ‘‘อิมํ โลกนฺติ กามภโว อธิปฺเปโต’’ติ อิมมตฺถํ วิภาเวตุํ ‘‘สเจ หี’’ติอาทินา อฺํเยว จตุกฺกํ ทสฺสิตํ.
จตูสุ…เป… สภาโวติ อตฺโถ อปายคมนียานํ ปาปธมฺมานํ สพฺพโส ปหีนตฺตา. ธมฺมนิยาเมนาติ มคฺคธมฺมนิยาเมน นิยโต อุปริมคฺคาธิคมสฺส อวสฺสํภาวิภาวโต. เตนาห ‘‘สมฺโพธิปรายโณ’’ติ. เตสํ เตสํ าณคตินฺติ เตสํ เตสํ สตฺตานํ ‘‘อสุโก โสตาปนฺโน, อสุโก สกทาคามี’’ติอาทินา ตํตําณาธิคมนํ าณูปปตฺตึ. าณาภิสมฺปรายนฺติ ตโต ปรมฺปิ – ‘‘นิยโต สมฺโพธิปรายโณ สกิเทว อิมํ โลกํ อาคนฺตฺวา ทุกฺขสฺสนฺตํ กริสฺสตี’’ติอาทินา าณสหิตํ อุปปตฺติปจฺจยภวํ. โอโลเกนฺตสฺส าณจกฺขุนา อเปกฺขนฺตสฺส. เกวลํ กายกิลมโถว, น เตน กาจิ ปเรสํ อตฺถสิทฺธีติ อธิปฺปาโย. จิตฺตวิเหสา จิตฺตเขโท, สา กิเลสูปสํหิตตฺตา พุทฺธานํ นตฺถิ.
อาทิสฺสติ อาโลกียติ อตฺตา เอเตนาติ อาทาสํ, ธมฺมภูตํ อาทาสํ ธมฺมาทาสํ, อริยมคฺคาณสฺเสตํ อธิวจนํ. เตน หิ อริยสาวโก จตูสุ อริยสจฺเจสุ วิทฺธสฺตสมฺโมหตฺตา อตฺตานํ ยาถาวโต ตฺวา ยาถาวโต พฺยากเรยฺย, ตปฺปกาสนโต ปน ธมฺมปริยายสฺส สุตฺตสฺส ธมฺมาทาสตา เวทิตพฺพาติ. เยน ธมฺมาทาเสนาติ อิธ ปน มคฺคธมฺมเมว วทติ. เสสํ อุตฺตานตฺถตฺตา สุวิฺเยฺยเมวาติ.
เวฬุทฺวารวคฺควณฺณนา นิฏฺิตา.
๒. ราชการามวคฺโค
๑. สหสฺสภิกฺขุนิสงฺฆสุตฺตวณฺณนา
๑๐๐๗. ธมฺมิกตฺตา ¶ ¶ เทสวาสีหิ อนุกมฺปิโต ราชาติ ราชโก, ตสฺส อาราโม ราชการาโม, ตสฺมึ. ภูมิสีสํ เสฏฺปฺปเทโส, ยตฺถ วสนฺโต ลาภคฺคยสคฺคปฺปตฺโต โหตีติ เตสํ อธิปฺปาโย.
วาราเปหีติ ปฏิเสเธหิ. ยุชฺฌาเปตุนฺติ กลหํ การาเปตุํ. ปุน อาคจฺฉนฺตาติ อปรสฺมึ สํวจฺฉเร อาคจฺฉนฺตา. อุพฺพฏฺเฏตฺวาติ มหตี วีจิโย อุพฺพฏฺเฏตฺวา. ยถา ตสฺส สกลเมว รฏฺํ เอโกทกีภูตํ โหติ, เอวํ กตฺวา สมุทฺทเมว ชาตํ. เตน วุตฺตํ ‘‘สมุทฺทเมว อกํสู’’ติ.
อิสีนมนฺตรํ กตฺวาติ อิสีนํ การณํ กตฺวา, อิสีนํ เหตูติ อตฺโถ, อิสีนํ วา อนฺตรเภทํ กตฺวา. ตถา โลเก โกลาหลสฺส ปตฺถฏตํ วิภาเวนฺโต ภควา ‘‘เม สุต’’นฺติ อาห ปจฺจกฺขโต ชานมฺปิ. อุจฺฉินฺโนติ กุลจฺเฉเทน อุจฺฉินฺโน. น เกวลํ สยเมว, อถ โข สห รฏฺเหิ. วิภวนฺติ วินาสํ อุปคโต.
ตํ สนฺธาเยตํ วุตฺตนฺติ ตํ ยถาวุตฺตํ ปเสนทินา โกสลราเชน การิตํ วิหารํ สนฺธาย เอตํ ‘‘ราชการาเม’’ติ วุตฺตํ.
๒-๓. พฺราหฺมณสุตฺตาทิวณฺณนา
๑๐๐๘-๙. อุทยคามินินฺติ อารมฺภโต ปฏฺาย สมฺปตฺติอาวหํ.
๔. ทุคฺคติภยสุตฺตวณฺณนา
๑๐๑๐. ทุฏฺา คติ นิปฺผตฺติ ทุคฺคติ, ทุคฺคตภาโว ทาลิทฺทิยํ, ตเทว ภยํ, ตํ สพฺพํ อนวเสสํ วา ทุคฺคติภยํ ทลิทฺทภยํ. สมฺมเทว อติกฺกนฺโตติ สมติกฺกนฺโต.
๖. ปมมิตฺตามจฺจสุตฺตวณฺณนา
๑๐๑๒. โวหารมิตฺตาติ ¶ ตํตํทานคฺคหณวเสน โวหารกา มิตฺตา. อามนฺตนปฏิมนฺตนอิริยาปถาทีสุปีติ อาลาปสลฺลาปคมนนิสชฺชาทิอตฺถสํวิธานาทีสุ ¶ . เอกโต ปวตฺตกิจฺจาติ สห ปวตฺตกตฺตพฺพา. อมา สห ภวนฺตีติ อมจฺจา. ‘‘อมฺหากํ อิเม’’ติ ายนฺตีติ าตี, อาวาหวิวาหสมฺพทฺธา. เตนาห ‘‘สสฺสุสสุรปกฺขิกา’’ติ. โยนิสมฺพนฺธา วา สาโลหิตา. เตนาห ‘‘ภาติภคินิมาตุลาทโย’’ติ.
๗. ทุติยมิตฺตามจฺจสุตฺตวณฺณนา
๑๐๑๓. กิสฺมิฺจิ กสฺสจิ จ ตถา ตถา อุปฺปนฺนสฺส ปสาทสฺส อฺถาภาโว ปสาทฺถตฺตํ. ภูตสงฺฆาตสฺส ฆนอาทิกสฺส อฺถาภาโว ภาวฺถตฺตํ. นิรยาทิคติอนฺตรอุปปตฺติ คติอฺถตฺตํ. สภาวธมฺมานํ กกฺขฬผุสนาทิลกฺขณสฺส อฺถาภาโว ลกฺขณฺถตฺตํ. ‘‘ิตสฺส อฺถตฺตํ ปฺายตี’’ติ เอวํ วุตฺตํ อฺถตฺตํ วิปริณามฺถตฺตํ. ลกฺขณฺถตฺตํ น ลพฺภติ. เตนาห ‘‘ลกฺขณํ ปน น วิคจฺฉตี’’ติ, เสสํ ลพฺภตีติ. ปถวีธาตุยาติ สสมฺภารปถวีธาตุยา. อาโปธาตุยาติ เอตฺถาปิ เอเสว นโย. ปุริมภาโวติ ฆนกินภาโว. ภาวฺถตฺตํ รสฺถตฺตสภาโว. คติอฺถตฺตํ อุคฺคตูปปตฺติ. เตนาห ‘‘ตฺหิ อริยสาวกสฺส นตฺถี’’ติ. ปสาทฺถตฺตมฺปิ นตฺถิเยว อริยสาวกสฺส.
ราชการามวคฺควณฺณนา นิฏฺิตา.
๓. สรณานิวคฺโค
๑-๒. ปมมหานามสุตฺตาทิวณฺณนา
๑๐๑๗-๑๘. สมิทฺธนฺติ สมฺปุณฺณํ. สุปุปฺผิตนฺติ อุปโสภิตตาย สุปุปฺผิตสทิสตฺตา. พฺยูหา นาม เยหิ เอว ปวิสนฺติ, เตหิ เอว นิกฺขมนฺติ. เตนาห ‘‘พฺยูหา วุจฺจนฺติ อวินิพฺพิทฺธรจฺฉาโย’’ติ. อุทฺธตจารินาติ ยฏฺนฺตรา.
๓. โคธสกฺกสุตฺตวณฺณนา
๑๐๑๙. ตีหีติ ¶ รตนตฺตเย อุปฺปนฺเนหิ ตีหิ ปสาทธมฺเมหิ. จตูหีติ เตหิ เอว สทฺธึ สีเลน. โกจิเทวาติอาทิ ปริกปฺปวเสน วุตฺตํ ภควติ ¶ อตฺตโน สทฺธาย อุฬารตมภาวทสฺสนตฺถํ. เตนาห ‘‘ภควโต สพฺพฺุตายา’’ติอาทิ. ธมฺโม สมุปฺปาโทติ วิวาทธมฺมอุปฺปตฺติเหตุ. ตเทว หิ สนฺธายาห ‘‘กิฺจิเทว การณ’’นฺติ. การณนฺติ นานาการณํ. กลฺยาณกุสลวิมุตฺตนฺติ อกลฺยาณํ อกุสลํ, ตทิทํ ยถาวุตฺตอปฺปสาทเนน อปนีตอตฺถทสฺสนตฺถํ. อสฺสาติ มหานามสกฺกสฺส. อนวชฺชนโทโส เอโสติ จตูสุ ธมฺเมสุ เอเกนปิ สมนฺนาคโต โสตาปนฺโน โหตีติ อนุชานิตฺวา จตูหิปิ สมนฺนาคเตน อาจิกฺขิตพฺพนฺติ ยาถาวโต อนวชฺชนโทโสติ อตฺโถ.
๔. ปมสรณานิสกฺกสุตฺตวณฺณนา
๑๐๒๐. ปมาเณนาติ เอเกน ปมาเณน, น สพฺพโส. โอโลกนํ ขมนฺตีติ ทสฺสนมคฺเคน จตุสจฺจธมฺมา ปจฺจตฺตํ ปสฺสิตพฺพา ปฏิวิชฺฌิตพฺพา. ปมมคฺคกฺขเณ หิ จตุสจฺจธมฺมา เอกเทสโตว ทิฏฺา นาม โหนฺติ. ‘‘ปริมุจฺจตี’’ติ ปน วตฺตุํ วฏฺฏติ ปฏิวิชฺฌนกิริยาย วตฺตมานตฺตา. อคนฺตฺวา อปาเยสุ อนุปฺปตฺติรหตฺตา. เตนาห ‘‘น คจฺฉตี’’ติ, น อุปฺปชฺชตีติ อตฺโถ. มหาสารรุกฺเข ทสฺเสนฺโต อาห – ‘‘โย โกจิ วิฺุชาติโก มม เจ โคจรํ คจฺฉติ, เอกสฺส อาคมนํ อวฺฌํ อโมฆ’’นฺติ ทสฺเสตุํ.
๕. ทุติยสรณานิสกฺกสุตฺตวณฺณนา
๑๐๒๑. ทุกฺเขตฺตํ นิโรชกํ, ตาย เอว ทุกฺเขตฺตตาย วิสมํ โหตีติ อาห ‘‘วิสมเขตฺต’’นฺติ. โลณูปหตนฺติ ชาตสภาเวน โลเณน อูสเรน อุปหตํ. ขณฺฑานีติ ขณฺฑิตานิ. เตเมตฺวาติ เตมิตตฺตา. วาตาตปหตานีติ จิรกาลํ วาเตน เจว อาตเปน จ อุปหตานิ อาพาธิตานิ.
๖. ปมอนาถปิณฺฑิกสุตฺตวณฺณนา
๑๐๒๒. านนฺติ านโส. เตนาห ‘‘ขเณนา’’ติ. นิยฺยานิกนฺติ ปวตฺตํ าณปฏิรูปกํ ¶ ปกติปุริสนฺตรชานนาทิมิจฺฉาาณํ. ตํ ปน อนิยฺยานิกํ ‘‘นิยฺยานิก’’นฺติ ปจฺจเวกฺขณวเสน ปวตฺเตยฺยาติ อาห ‘‘มิจฺฉาปจฺจเวกฺขเณนา’’ติ. คุณวิยุตฺตสฺส อตฺตโน สกตฺตนิ อวฏฺานสงฺขาตา วิมุตฺติ มิจฺฉาวิมุตฺติ.
๗. ทุติยอนาถปิณฺฑิกสุตฺตวณฺณนา
๑๐๒๓. ยถากมฺมํ ¶ สมฺปเรตพฺพโต สมฺปราโย, เปจฺจภโว, สมฺปรายเหตุกํ สมฺปรายิกํ, มรณภยํ.
สรณานิวคฺควณฺณนา นิฏฺิตา.
๔. ปฺุาภิสนฺทวคฺโค
๑. ปมปฺุาภิสนฺทสุตฺตวณฺณนา
๑๐๒๗. อวิจฺเฉเทน นิจฺจปฺปวตฺติยมานานิ ปฺุานิ อภิสนฺทนฏฺเน ‘‘ปฺุาภิสนฺทา’’ติ วุตฺตา, เตน ปฺุนทิโยติ อตฺโถ วุตฺโต. สุขสฺส อาหรณโต อานยนโต สุขสฺสาหาโร.
๔. ปมเทวปทสุตฺตวณฺณนา
๑๐๓๐. เทวานนฺติ วิสุทฺธิเทวานํ. เทวปทานีติ เตสํ ปทานิ เทวปทานิ, เทโวติ วา สมฺมาสมฺพุทฺโธ. เทวสฺส าเณน อกฺกนฺตปทานีติ ปฏิเวธาเณน เจว เทสนาาเณน จ อกฺกนฺตปทานิ. เทวา นาม ชาติเทวา. เตสมฺปิ เทวฏฺเน เทโวติ เทวเทโว, สมฺพุทฺโธ.
๘. วสฺสสุตฺตวณฺณนา
๑๐๓๔. ปารํ วุจฺจติ นิพฺพานํ สํสารมโหฆสฺส ปรตีรภาวโต. เตนาห – ‘‘ติณฺโณ ปารงฺคโต, ถเล ติฏฺติ พฺราหฺมโณ (สํ. นิ. ๔.๒๓๘; อิติวุ. ๖๙; ปุ. ป. ๑๘๘), เย ¶ ชนา ปารคามิโน’’ติ (ธ. ป. ๘๕) จ. อถ วา ปาติ รกฺขตีติ ปารํ, นิพฺพานํ. โย ปฏิวิชฺฌติ, ตํ วฏฺฏทุกฺขโต ปาติ รกฺขติ, อจฺจนฺตหิเตน จ วิมุตฺติสุเขน จ รเมติ, ตสฺมา ปารนฺติ วุจฺจติ. คจฺฉมานา เอวาติ ปารํ นิพฺพานํ คจฺฉมานา เอว. เต ธมฺมา อาสวานํ ขยาย สํวตฺตนฺติ สจฺฉิกิริยาปหานปฏิเวธานํ สมกาลตฺตา.
๑๐. นนฺทิยสกฺกสุตฺตวณฺณนา
๑๐๓๖. ปวิเวกตฺถายาติ ¶ ปวิเวกสุขตฺถาย. ปฏิสลฺลานตฺถายาติ พหิทฺธา นานารมฺมณโต จิตฺตํ ปฏินิวตฺเตตฺวา กมฺมฏฺาเน สมฺมเทว ลีนตฺถาย.
ปฺุาภิสนฺทวคฺควณฺณนา นิฏฺิตา.
๕. สคาถกปฺุาภิสนฺทวคฺโค
๑. ปมอภิสนฺทสุตฺตวณฺณนา
๑๐๓๗. สงฺขฺยา อตฺถิ เหฏฺา มหาปถวิยา, อุปริ อากาเสน, ปริโต จกฺกวาฬปพฺพเตน, มชฺเฌ ตตฺถ ตตฺถ ิเตหิ ทีปปพฺพตปริยนฺเตหิ ปริจฺฉินฺนตฺตา. ชานนฺเตน โยชนโต สงฺขาตุํ สกฺกาติ อธิปฺปาโย. มหาสรีรมจฺฉ-กุมฺภีล-ยกฺข-รกฺขส-มหานาคทานวาทีนํ สวิฺาณกานํ, พฬวามุขปาตาลาทีนํ อวิฺาณกานํ เภรวารมฺมณานํ วเสน พหุเภรวํ.
๒. ทุติยอภิสนฺทสุตฺตวณฺณนา
๑๐๓๘. สมฺเภเทติ สมฺเภทํ สโมธานํ คตฏฺาเน. ยตฺถิมา มหานทิโย สํสนฺทนฺติ สเมนฺตีติ ปริกปฺปวจนเมตํ. ตาทิสาสุ หิ มหานทีสุ กาจิ ปุรตฺถิมสมุทฺทํ ปวิฏฺา, กาจิ ปจฺฉิมํ.
๓. ตติยอภิสนฺทสุตฺตวณฺณนา
๑๐๓๙. ‘‘กุสเล ¶ ปติฏฺิโต’’ติ เอตฺถ ยํ อจฺจนฺติกํ กุสเล ปติฏฺานํ. ตํ ทสฺเสนฺโต ‘‘มคฺคกุสเล ปติฏฺิโต’’ติ อาห, เหฏฺิมมคฺคกุสเลติ อธิปฺปาโย. เตนาห ‘‘ภาเวติ มคฺค’’นฺติ. อริยผลํเยว ธมฺมสาโร. กิเลสา ขียนฺติ เอตฺถาติ กิเลสกฺขโย, นิพฺพานํ, ตสฺมึ กิเลสกฺขเย รโต.
๔. ปมมหทฺธนสุตฺตวณฺณนา
๑๐๔๐. อริยานํ ¶ พุทฺธานํ ธนนฺติปิ อริยธนํ, นิพฺพานนฺติ เกจิ. อนยโตปิ วิสุทฺธฏฺเน อริยฺจ ตํ ธนฺจ ธนายิตฏฺเนาติ อริยธนํ, เตน อริยธเนน. เตเนว โภเคนาติ อริยธนโภเคน.
สคาถกปฺุาภิสนฺทวคฺควณฺณนา นิฏฺิตา.
๖. สปฺปฺวคฺโค
๒. วสฺสํวุตฺถสุตฺตวณฺณนา
๑๐๔๘. สโมธาเนตฺวาติ เยหิ อินฺทฺริยาทีหิ ภาวิยมาเนหิ โสตาปตฺติมคฺโค อนุปฺปตฺโต, ตาเนว. ธมฺมสมานตาย เจตํ วุตฺตํ. อฺาเนว หิ อตฺถโต ตํ ตํ มคฺคํ สาธกานิ อินฺทฺริยาทีนิ. ตนฺติ ปเวณี กถิตาติ ยํ กฺจิ วิเนยฺยปุคฺคลํ อนเปกฺขิตฺวา เกวลํ ตนฺติวเสน ิติ กถิตา.
๓. ธมฺมทินฺนสุตฺตวณฺณนา
๑๐๔๙. สตฺตสุ ชเนสูติ สตฺตสุ กิตฺติยมาเนสุ อุปาสกชเนสุ. คมฺภีราติอาทีสุ ธมฺมคมฺภีราติ ปาฬิคติยา คมฺภีรา, ตถา จ สลฺลสุตฺตํ เหฏฺา ปกาสิตเมว. ‘‘เจตนาหํ, ภิกฺขเว, กมฺมํ วทามี’’ติอาทินา (อ. นิ. ๖.๖๓; กถา. ๕๓๙) อาคตํ เจตนาสุตฺตํ ¶ . ตตฺถ ‘‘เจตนาสหชาตํ นานากฺขณิก’’นฺติอาทินา ปฏฺาเน อาคตนเยน, สุตฺเตสุ (อ. นิ. ๓.๑๐๑) จ ‘‘ทิฏฺธมฺมเวทนีย’’นฺติอาทินา อาคตนเยน คมฺภีรภาโว เวทิตพฺโพ, นิพฺพานสฺส เจว อริยมคฺคสฺส จ ปกาสนโต อสงฺขตสํยุตฺตสฺส โลกุตฺตรตฺถทีปกตา. ‘‘อตีตํปาหํ รูเปน ขชฺชึ, เอตรหิ ขชฺชามี’’ติอาทินา ปฺจนฺนํ ขนฺธานํ ขาทกภาวสฺส, ปุคฺคลสฺส ขาทิตพฺพตาย วิภาวเนน ขชฺชนียปริยาเย (สํ. นิ. ๓.๗๙) วิเสสโต นิสฺสตฺตนิชฺชีวตา ทีปิตาติ วุตฺตํ ‘‘สตฺตสฺุตาทีปกา ขชฺชนิกสุตฺตนฺตาทโย’’ติ. อุปสมฺปชฺช วิหริสฺสามาติ เย เตสุ สุตฺเตสุ วุตฺตปฏิปทํ สมฺมเทว ปริปูเรนฺติ, เต เตสุ อุปสมฺปชฺช วิหรนฺติ นาม ¶ . เอตฺถาติ ‘‘น โข เนต’’นฺติ เอตฺถ น-กาโร ‘‘อฺมฺ’’นฺติ เอตฺถ ม-กาโร วิย พฺยฺชนสนฺธิมตฺตเมว, นาสฺส โกจิ อตฺโถ.
๔. คิลานสุตฺตวณฺณนา
๑๐๕๐. น โข ปเนตนฺติ น โข เอตํ, โนติ จ อมฺเหหีติ อตฺโถติ อาห ‘‘น โข อมฺเหหี’’ติอาทิ. อสฺสสนฺตีติ อสฺสาสนียาติ อาห ‘‘อสฺสาสกเรหี’’ติ. มริสฺสตีติ มาริโส, เอกนฺตภาวิมรโณ, โส ปน มรณาธีนวุตฺติโกติ วุตฺตํ ‘‘มรณปฏิพทฺโธ’’ติ. อธิมุจฺเจหีติ อธิมุตฺตึ อุปฺปาเทหิ. ตํ ปน ตถา จิตฺตสฺส ปณิธานํ ปนนฺติ อาห ‘‘เปหี’’ติ. อาคมนียคุเณสูติ ปุพฺพภาคคุเณสุ. ปมาณํ นาม นตฺถิ อนนฺตาปริมาณตฺตา. นานากรณํ นตฺถิ วิมุตฺติยา นินฺนานตฺตา.
๙. ปฺาปฏิลาภสุตฺตวณฺณนา
๑๐๕๕. ปฺาปฏิลาภายาติ มคฺคผลปฺาย ปฏิลาภตฺถํ. เตนาห ‘‘สตฺต เสกฺขา’’ติอาทิ.
สปฺปฺวคฺควณฺณนา นิฏฺิตา.
๗. มหาปฺวคฺโค
๑. มหาปฺสุตฺตวณฺณนา
๑๐๕๘. มหนฺเต ¶ อตฺเถ ปริคฺคณฺหาตีติ สจฺจปฏิจฺจสมุปฺปาทาทิเก มหาวิตฺถาเร อตฺเถ ปริจฺฉิชฺช อเสเสตฺวา มุฏฺิคเต วิย กตฺวา คณฺหาติ. เสสํ เหฏฺา วุตฺตนยเมว.
มหาปฺวคฺควณฺณนา นิฏฺิตา.
โสตาปตฺติสํยุตฺตวณฺณนา นิฏฺิตา.