📜
๑๒. สจฺจสํยุตฺตํ
๑. สมาธิวคฺโค
๑. สมาธิสุตฺตวณฺณนา
๑๐๗๑. จิตฺเตกคฺคตายาติ ¶ ¶ นิสฺสกฺกวจนํ ‘‘ปริหายนฺตี’’ติ ปทํ อเปกฺขิตฺวา. ยถาภูตาทิวเสนาติ ยถาคตาทิวเสน. ยถาภูตํ นาม อิมสฺมึ สุตฺเต ‘‘สมาหิโต, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ ยถาภูตํ ปชานาตี’’ติอาทิ. อาทิ-สทฺเทน ‘‘ตถา ยสฺมา’’ติอาทิสงฺคโห ทฏฺพฺโพ. ตถา หิ ยถาภูตวเสน การณจฺเฉโท กโต ‘‘ตถา ยสฺมา’’ติอาทิวจเนหิ. วณฺณาติ อกฺขรา, ‘‘คุณา’’ติ เกจิ. ปทพฺยฺชนานีติ นามาทิปทานิ เจว ตํสมุทายภูตพฺยฺชนานิ จ.
๓. ปมกุลปุตฺตสุตฺตาทิวณฺณนา
๑๐๗๓-๗๕. สาสนาวจรา อธิปฺเปตา พาหิรกานํ สจฺจาภิสมยสฺส อภาวโต. ตถาติ อิมินา จตุตฺถปฺจเมสุ อตฺถวิเสสาภาวํ ทสฺเสติ. ยทิ เอวํ กสฺมา วิสุํ วิสุํ เทสนาติ อาห ‘‘เตน เตน อภิลาเปนา’’ติอาทิ.
๑๐. ติรจฺฉานกถาสุตฺตวณฺณนา
๑๐๘๐. ทุคฺคติโต สํสารโต จ นิยฺยาติ เอเตนาติ นิยฺยานํ, สคฺคมคฺโค โมกฺขมคฺโค จ. ตสฺมึ นิยฺยาเน นิยุตฺตา, ตํ เอตฺถ อตฺถีติ นิยฺยานิกา. วจีทุจฺจริตสํกิเลสโต วา นิยฺยาตีติ อี-การสฺส รสฺสตฺตํ ย-การสฺส ก-การํ กตฺวา นิยฺยานิกา. เจตนาย สทฺธึ สมฺผปฺปลาปา เวรมณิ. ตปฺปฏิปกฺขโต อนิยฺยานิกา, ตสฺส ภาโว อนิยฺยานิกตฺตํ. ติรจฺฉานภูตนฺติ ติโรกรณภูตํ. กมฺมฏฺานภาเวติ อนิจฺจตาปฏิสํยุตฺตจตุสจฺจกมฺมฏฺานภาเว. สาตฺถกนฺติ ทานสีลาทินิสฺสิตตฺตา หิตปฏิสํยุตฺตํ.
วิสิขาติ ¶ ฆรสนฺนิเวโส. วิสิขาคหเณน จ คามาทิคหเณ วิย ตนฺนิวาสิโน วิเสสโต คหิตา ‘‘อาคโต คาโม’’ติอาทีสุ วิย ¶ . เตนาห ‘‘สูรา สมตฺถา’’ติ. กุมฺภฏฺานาปเทเสน กุมฺภทาสิโย วุตฺตาติ อาห – ‘‘กุมฺภทาสิกถา’’ติ. อยาถาวโต อุปฺปตฺติฏฺิติสํหาราทิวเสน โลโก อกฺขายติ เอเตนาติ โลกกฺขายิกา. อิติ อิมินา ปกาเรน ภโว, อิมินา อภโวติ เอวํ ปวตฺตาย อิติภวาภวกถาย สทฺธึ.
สมาธิวคฺควณฺณนา นิฏฺิตา.
๒. ธมฺมจกฺกปฺปวตฺตนวคฺโค
๑. ธมฺมจกฺกปฺปวตฺตนสุตฺตวณฺณนา
๑๐๘๑. ‘‘อิสีนํ ปตนุปฺปตนวเสน โอสีทนอุปฺปตนฏฺานวเสน เอวํ ‘อิสิปตน’นฺติ ‘ลทฺธนาเม’ติ สงฺเขปโต วุตฺตมตฺถํ วิวริตุํ ‘เอตฺถ หี’’’ติอาทิ วุตฺตํ.
อามนฺเตสีติ เอตฺถ ยสฺมา ธมฺมจกฺกปฺปวตฺตนตฺถํ อยํ อามนฺตนา, ตสฺมา สมุทาคมโต ปฏฺาย สตฺถุ ปุพฺพจริตํ สงฺเขเปเนว ปกาเสตุํ วฏฺฏตีติ ‘‘ทีปงฺกรปาทมูเล กตาภินีหารโต ปฏฺายา’’ติอาทิ อารทฺธํ. ตตฺถ มารพลํ ภินฺทิตฺวาติ มารฺจ มารพลฺจ ภฺชิตฺวา. อถ วา มารสฺส อพฺภนฺตรํ พาหิรฺจาติ ทุวิธํ พลํ ภฺชิตฺวา. ‘‘ทฺเวเม, ภิกฺขเว, อนฺตา’’ติ เอตฺถ อนฺต-สทฺโท ‘‘ปุพฺพนฺเต าณํ อปรนฺเต าณ’’นฺติอาทีสุ (ธ. ส. ๑๐๖๓) วิย ภาคปริยาโยติ อาห ‘‘ทฺเว อิเม, ภิกฺขเว, โกฏฺาสา’’ติ. สห สมุทาหาเรนาติ อุจฺจารณสมกาลํ. ปตฺถริตฺวา อฏฺาสิ พุทฺธานุภาเวน. พฺรหฺมาโน สมาคจฺฉึสุ ปริปกฺกกุสลมูลา สจฺจาภิสมฺโพธาย กตาธิการา.
คิหิสฺโชนนฺติ คิหิพนฺธนํ. ฉินฺทิตฺวาติ หริตฺวา. น วฬฺเชตพฺพาติ นานุยฺุเชตพฺพา. กิเลสกามสุขสฺสาติ กิเลสกามยุตฺตสฺส สุขสฺส. อนุโยโคติ อนุภโว. คามวาสีหิ เสวิตพฺพตฺตา คามวาสีนํ สนฺตโก. อตฺตโนติ อตฺตภาวสฺส. อาหิโต อหํมาโน เอตฺถาติ อตฺตา, อตฺตภาโว. ทุกฺขกรณนฺติ ทุกฺขุปฺปาทนํ. อตฺตมารเณหีติ ¶ อตฺตพาธเนหิ. อุปสมายาติ ¶ กิเลสวูปสโม อธิปฺเปโต, ตทตฺถสมฺปทานวจนนฺติ อาห ‘‘กิเลสูปสมตฺถายา’’ติ. เอส นโย เสเสสุปิ.
สจฺจาณาทิวเสน ตโย ปริวฏฺฏา เอตสฺสาติ ติปริวฏฺฏํ, าณทสฺสนํ. เตนาห ‘‘สจฺจาณา’’ติอาทิ. ยถาภูตํ าณนฺติ ปฏิเวธาณํ อาห. เตสุเยว สจฺเจสุ. าเณน กตฺตพฺพสฺส จ ปริฺาปฏิเวธาทิกิจฺจสฺส จ ชานนาณํ, ‘‘ตฺจ โข ปฏิเวธโต ปเควา’’ติ เกจิ. ปจฺฉาติ อปเร. ตถา กตาณํ. ทฺวาทสาการนฺติ ทฺวาทสวิธอาการเภทํ. อฺตฺถาติ อฺเสุ สุตฺเตสุ.
ปฏิเวธาณมฺปิ เทสนาาณมฺปิ ธมฺมจกฺกนฺติ อิทํ ตตฺถ าณกิจฺจํ ปธานนฺติ กตฺวา วุตฺตํ. สทฺธินฺทฺริยาทิธมฺมสมุทาโย ปน ปวตฺตนฏฺเน จกฺกนฺติ ธมฺมจกฺกํ. อถ วา จกฺกนฺติ อาณา, ธมฺมโต อนเปตตฺตา ธมฺมฺจ ตํ จกฺกฺจ, ธมฺเมน าเยน จกฺกนฺติปิ ธมฺมจกฺกํ. ยถาห ‘‘ธมฺมฺจ ปวตฺเตติ จกฺกฺจาติ ธมฺมจกฺกํ, จกฺกฺจ ปวตฺเตติ ธมฺมฺจาติ ธมฺมจกฺกํ, ธมฺเมน ปวตฺตตีติ ธมฺมจกฺกํ, ธมฺมจริยาย ปวตฺตตีติ ธมฺมจกฺก’’นฺติอาทิ (ปฏิ. ม. ๒.๔๐-๔๑). อุภยมฺปีติ ปฏิเวธาณํ เทสนาาณนฺติ อุภยมฺปิ. เอตนฺติ ตทุภยํ. อิมาย เทสนายาติ อิมินา สุตฺเตน ปกาเสนฺเตน ภควตา ยถาวุตฺตาณทฺวยสงฺขาตํ ธมฺมจกฺกํ ปวตฺติตํ นาม ปวตฺตนกิจฺจสฺส อนิฏฺิตตฺตา. ปติฏฺิเตติ อฺาสิ โกณฺฑฺตฺเถเรน โสตาปตฺติผเล ปติฏฺิเต. ปวตฺติตํ นาม กสฺสปสมฺมาสมฺพุทฺธสฺส สาสนนฺตรธานโต ปฏฺาย ยาว พุทฺธุปฺปาโท, เอตฺตกํ กาลํ อปฺปวตฺตปุพฺพสฺส ปวตฺติตตฺตา, อุปริมคฺคาธิคโม ปนสฺส อตฺถงฺคโต เอวาติ.
เอกปฺปหาเรนาติ เอเกเนว ปหารสฺิเตน กาเลน. ทิวสสฺส หิ ตติโย ภาโค ปหาโร นาม. ปาฬิยํ ปน ‘‘เตน ขเณน เตน ลเยน เตน มุหุตฺเตนา’’ติ วุตฺตํ. ตํ ปหารกฺขณสลฺลกฺขณเมว. สพฺพฺุตฺาโณภาโสติ สพฺพฺุตฺาณานุภาเวน ปวตฺโต โอภาโส จิตฺตํ ปฏิจฺจ อุตุสมุฏฺาโน เวทิตพฺโพ. ยสฺมา ภควโต ธมฺมจกฺกปฺปวตฺตนสฺส อารมฺเภ วิย ปริสมาปเน อติวิย อุฬารตมํ ปีติโสมนสฺสํ อุทปาทิ, ตสฺมา ‘‘อิมสฺสปิ อุทานสฺสา’’ติอาทิ วุตฺตํ.
๙. สงฺกาสนสุตฺตวณฺณนา
๑๐๘๙. อตฺถสํวณฺณเน ¶ วณฺณียนฺเตติ วณฺณา. เตเยว ปริยาเยน อกฺขรณโต อกฺขรานิ ¶ . อตฺถํ พฺยฺเชนฺตีติ พฺยฺชนานิ. ยสฺมา ปน อการาทิเก สรสมฺา, กการาทิเก พฺยฺชนสมฺา, อุภยตฺถ วณฺณสมฺา, ตสฺมา วุตฺตํ ‘‘วณฺณานํ วา เอกเทสา ยทิทํ พฺยฺชนา นามา’’ติ. เนตฺติยํ ปน วากฺเย พฺยฺชนสมฺา. พฺยฺชนคฺคหเณเนว เจตฺถ อาการนิรุตฺตินิทฺเทสา คหิตา เอวาติ ทฏฺพฺพํ. สงฺกาสนาติ อตฺถสฺส าปนา ภาคโส. เตนาห ‘‘วิภตฺติโย’’ติ. สงฺกาสนคฺคหเณเนว เจตฺถ ปกาสนา วุตฺตา โหติ. วิภตฺติโย หิ อตฺถวจเนเนว วิวรนฺติ, ตาหิ การณปฺตฺติโย วุตฺตาเยวาติ, ตาหิปิ อตฺถปทานิ คหิตาเนว โหนฺติ. อยเมตฺถ สงฺเขโป, วิตฺถาโร ปน วิสุทฺธิมคฺควณฺณนายํ เนตฺติอฏฺกถายฺจ วุตฺตนเยน เวทิตพฺโพ. สพฺพากาเรนาติ สภาคาทิวิภาวนากาเรน. วณฺณาทีนนฺติ ตสฺมึ ปน วิตฺถาเร ปวตฺตวณฺณาทีนํ. ตสฺมาติ วณฺณาทีนํ อนฺตอภาวโต. เอวมาหาติ ‘‘อปริมาณา วณฺณา พฺยฺชนา สงฺกาสนา’’ติ เอวมาห.
๑๐. ตถสุตฺตวณฺณนา
๑๐๙๐. สภาวาวิชหนฏฺเนาติ อตฺตโน ทุกฺขสภาวสฺส กทาจิปิ อปริจฺจชเนน ตถสภาวํ. เตนาห ‘‘ทุกฺขฺหิ ทุกฺขเมว วุตฺต’’นฺติ. สภาวสฺสาติ ทุกฺขสภาวสฺส. อโมฆตายาติ อวฺฌตาย. อวิตถนฺติ น วิตถํ. เตนาห ‘‘น หิ ทุกฺขํ อทุกฺขํ นาม โหตี’’ติ. อฺภาวานุปคเมนาติ สมุทยาทิสภาวานุปคมเนน มุสา น โหตีติ อฺโ อฺถา น โหตีติ อนฺถํ. เตนาห ‘‘น หี’’ติอาทิ.
ธมฺมจกฺกปฺปวตฺตนวคฺควณฺณนา นิฏฺิตา.
๓. โกฏิคามวคฺโค
๑. โกฏิคามสุตฺตวณฺณนา
๑๐๙๑. อนนุโพธาติ ¶ ปฏิเวธสฺส อนุรูปโพธาภาเวน. อปฺปฏิเวธาติ สจฺจานํ ปฏิมุขํ เวธาภาเวน.
๒. ทุติยโกฏิคามสุตฺตวณฺณนา
๑๐๙๒. ผลสมาธิผลปฺานนฺติ ¶ อคฺคผลสมาธิอคฺคผลปฺานํ.
๗. ตถสุตฺตวณฺณนา
๑๐๙๗. อริยานนฺติ พุทฺธานํ อริยานํ. เตนาห ‘‘น หี’’ติอาทิ.
๘. โลกสุตฺตวณฺณนา
๑๐๙๘. ปฏิวิทฺธตฺตา เทสิตตฺตา จาติ อิมินา ปฏิเวธาเณน เทสนาาเณน จ ปริคฺคหิตตฺตา อริยสนฺตกานิ โหนฺติ อริยสฺส ภควโต สนฺตกภาวโต.
๑๐. ควมฺปติสุตฺตวณฺณนา
๑๑๐๐. เอกปฺปฏิเวโธติ เอเกเนว าเณน จตุนฺนํ อริยสจฺจานํ เอกชฺฌํ ปฏิเวโธ.
โกฏิคามวคฺควณฺณนา นิฏฺิตา.
๔. สีสปาวนวคฺโค
๓. ทณฺฑสุตฺตวณฺณนา
๑๑๐๑. ปุนปฺปุนํ วฏฺฏสฺมึเยว นิพฺพตฺตนฺติ อทิฏฺตฺตา จตุนฺนํ อริยสจฺจานํ.
๕. สตฺติสตสุตฺตวณฺณนา
๑๑๐๕. ภเวยฺย ¶ เจติ ทุกฺขโทมนสฺสานิ อชฺฌุเปกฺขิตฺวา สหิเตหิ เตหิ สจฺจาภิสมโย ภเวยฺยาติ เอวํ ปริกปฺปนา น กาตพฺพาติ.
๙. อินฺทขีลสุตฺตวณฺณนา
๑๑๐๙. อชฺฌาสยนฺติ ¶ สสฺสตาทิเภทํ อชฺฌาสยํ. โส หิ ‘‘อิทเมว สจฺจํ โมฆมฺ’’นฺติ คาหสฺส มุขภูตตฺตา มุขนฺติ อธิปฺเปโต. ตฺจ อปเร อทิฏฺสจฺจา โอโลเกนฺติ, ทิฏฺสจฺจา ปน เนว โอโลเกนฺติ.
๑๐. วาทตฺถิกสุตฺตวณฺณนา
๑๑๑๐. กุกฺกุโก ปมาณมชฺฌิมสฺส ปุริสสฺส หตฺโถติ อตฺโถ. กุกฺกูติ ตสฺเสว นามํ.
สีสปาวนวคฺควณฺณนา นิฏฺิตา.
๕. ปปาตวคฺโค
๑. โลกจินฺตาสุตฺตวณฺณนา
๑๑๑๑. โลกจินฺตนฺติ โลกสนฺนิเวสปฏิสํยุตฺตวีมํสาว. ‘‘โลกจิตฺต’’นฺติปิ ปาโ, ตํตํโลกปริยาปนฺนํ จิตฺตนฺติ อตฺโถ. นาฬิเกราทโยติ อาทิ-สทฺเทน อวุตฺตานํ โอสธิติณวนปฺปติอาทีนํ สงฺคโห. เอวรูปนฺติ เอทิสํ อฺมฺปิ ตํตํโลกจิตฺตํ.
วิคตจิตฺโตติ อตฺตตฺถปรตฺถโต อปคตวิตกฺโก อทฺทส เอวํ อธิฏฺหึสูติ สมฺพนฺโธ. สมฺพริมายนฺติ สมฺพเรน อสุรินฺเทน อุปฺปาทิตํ อสุรมายํ, ยํ ‘‘อินฺทชาล’’นฺติปิ วุจฺจติ อินฺทสฺส โมหนตฺถํ อุปฺปาทิตตฺตา. สมฺปริวตฺเตตฺวาติ ปริธาเวตฺวา. ยถา เนติ เน อสุเร ยถา โส ปุริโส ปสฺสติ, เอวํ อธิฏฺหึสุ. กสฺมา ปเนเต เอวํ อธิฏฺหึสูติ? ตํ ปุริสํ ตตฺถ ตถานิสินฺนํ ทิสฺวา ‘‘อยฺจ เทโว’’ติ อาสงฺกนฺตา ตถา อธิฏฺหิตฺวา ภิสมุฬาลฉิทฺเทหิ ปวิสิตฺวา อตฺตโน อสุรภวนํ คตา. เตนาห ภควา – ‘‘เทวานํเยว โมหยมานา’’ติ.
๒-๓. ปปาตสุตฺตาทิวณฺณนา
๑๑๑๒-๓. มริยาทปาสาโณติ ¶ ¶ คิชฺฌกูฏปพฺพตสฺส มริยาทปาการสทิโส มหนฺโต ปาสาโณ. อนิฏฺรูปนฺติ เอตฺถ รูป-สทฺโท สภาวตฺโถ ‘‘ปิยรูเป สาตรูเป’’ติอาทีสุ (ม. นิ. ๑.๔๐๘-๔๐๙) วิยาติ อาห – ‘‘อนิฏฺสภาว’’นฺติ.
๕. วาลสุตฺตวณฺณนา
๑๑๑๕. อุปาสนนฺติ อาจริยอุปาสนํ, อาจริยํ อนฺเตวาสินา วา ทิวเส ทิวเส สิกฺขนวเสน อุปาสิตพฺพโต อุปาสนนฺติ ลทฺธนามํ กณฺฑขิปนสิปฺปํ. กณฺฑํ อติกฺกมนฺเตติ สรํ ขิปนฺเต. โปงฺขานุโปงฺขนฺติ โปงฺขสทฺทตฺถํ ปากฏํ กตฺวา ทสฺเสตุํ ‘‘เอกํ กณฺฑํ ขิปิตฺวา’’ติอาทิ วุตฺตํ. อปรํ อนุโปงฺขนฺติ เอตฺถ อปรนฺติ ตติยกณฺฑํ. อนุโปงฺขํ นาม อิทนฺติ ทสฺเสตุํ ‘‘อนุโปงฺขํ นาม ทุติยสฺส โปงฺข’’นฺติ วุตฺตํ. ตฺหิ ตติเยน สเรน วิชฺฌียติ. ปุน อปรํ ตสฺส โปงฺขนฺติ อิทํ ปน อปราปรํ อวิรชฺฌนํ ทสฺเสตุํ วุตฺตํ. ทุรภิสมฺภวตรนฺติ อภิภวิตุํ อสกฺกุเณยฺยตรํ. วาลนฺติ เกสํ. สตฺตธา ภินฺทิตฺวาติ สตฺตกฺขตฺตุํ วิผาเลตฺวา. ตสฺส เอกํ เภทนฺติ ตสฺส เกสสฺส เอกํ อํสุสงฺขาตํ เภทํ คเหตฺวา. วาติงฺคณมชฺเฌ พนฺธิตฺวาติ วาติงฺคณผลสฺส มชฺฌฏฺาเน พนฺธิตฺวา. อปรํ เภทนฺติ อปรํ เกสสฺส อํสุสงฺขาตํ เภทํ. อคฺคโกฏิยํ พนฺธิตฺวาติ ยถา ตสฺส วาลเภทสฺส อูกามตฺตํ ลิขามตฺตํ วา กณฺฑสฺส อคฺคโกฏึ อธิกํ หุตฺวา ติฏฺติ, เอวํ พนฺธิตฺวา. อุสภมตฺเตติ วีสติยฏฺิมตฺเต าเน ิโต. กณฺฑพทฺธาย โกฏิยาติ กณฺฑพทฺธาย วาลสฺส โกฏิยา วาติงฺคณพนฺธนวาลสฺส โกฏึ ปฏิวิชฺเฌยฺย.
๘. ทุติยฉิคฺคฬยุคสุตฺตวณฺณนา
๑๑๑๘. อธิจฺจุปฺปตฺติกนฺติ ยทิจฺฉาวเสน อุปฺปชฺชนกํ. ฉิคฺคเฬนาติ ฉิคฺคฬปเทเสน. ฉิคฺคฬุปรีติ เหฏฺิมยุคสฺส ฉิคฺคฬปเทสสฺส อุปริ. อารุฬฺหสฺส ฉิคฺคเฬนาติ อุภินฺนมฺปิ ฉิทฺเทน. คีวปฺปเวสนํ วิยาติ จตุนฺนํ ยุคานํ ฉิทฺทปเทเสเนว อุปรูปริ ิตานํ ฉิทฺทนฺตเรน กาณกจฺฉปสฺส คีวปฺปเวสนํ ¶ อธิจฺจตรสมฺภวํ. ตโตปิ อธิจฺจตรสมฺภโว มนุสฺสตฺตลาโภ, ตโต อธิจฺจตมสมฺภโว อริยมคฺคปฏิลาโภติ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘จตุสจฺจปฏิเวโธ อติวิย อธิจฺจตรสมฺภโว’’ติ.
ปปาตวคฺควณฺณนา นิฏฺิตา.
๖. อภิสมยวคฺควณฺณนา
๑๑๒๑. อภิสมยสํยุตฺเต ¶ วิตฺถาริโตว, ตสฺมา ตตฺถ วุตฺตนเยเนว ตสฺส อตฺโถ เวทิตพฺโพ.
๗. ปมอามกธฺเปยฺยาลวคฺโค
๓. ปฺาสุตฺตวณฺณนา
๑๑๓๓. โลกิยมฺปิ วิสุทฺธตฺเถน ‘‘อริย’’นฺติ วตฺตพฺพตํ ลภตีติ ‘‘โลกิยโลกุตฺตเรนา’’ติ วุตฺตํ.
๔. สุราเมรยสุตฺตวณฺณนา
๑๑๓๔. ปิฏฺสุราติ ปิฏฺเน กาตพฺพสุรา, ตถา โอทนสุรา ปูวสุรา, มชฺชรสาทิภูเต กิณฺเณ ปกฺขิปิตฺวา กตฺตพฺพา สุรา กิณฺณปกฺขิตฺตสุรา. สมฺภารสํยุตฺตาติ มูลเภสชฺชสมฺภาเรหิ สํยุตฺตา. ปุปฺผาสโวติ นาฬิเกรปุปฺผาทิโต อสฺสวนกอาสโว. มุทฺทิกผลาทิโต อสฺสวนกอาสโว ผลาสโว. อิตีติอาทิอตฺโถ. เตน มธฺวาสวคุฬาสวสมฺภารสํยุตฺเต สงฺคณฺหาติ. สุราสววินิมุตฺตนฺติ ยถาวุตฺตสุราสววินิมุตฺตํ.
๑๐. ปจายิกสุตฺตวณฺณนา
๑๑๔๐. นีจวุตฺติโนติ กุเล เชฏฺานํ มหาปิตุจูฬปิตุเชฏฺภาติกาทีนํ อภิวาทนปจฺจุฏฺานอฺชลิกมฺมสามีจิกมฺมาทิวเสน นีจวุตฺติโน.
๘. ทุติยอามกธฺเปยฺยาลวคฺโค
๘. พีชคามสุตฺตวณฺณนา
๑๑๔๘. ‘‘มูลพีช’’นฺติอาทีสุ ¶ ¶ มูลเมว พีชนฺติ มูลพีชํ, มูลพีชํ เอตสฺสาติปิ มูลพีชํ. ตตฺถ ปุริเมน พีชคาโม วุตฺโต ‘‘พีชานํ สมูโห’’ติ กตฺวา, ทุติเยน ภูตคาโม. ทุวิโธเปโส สามฺนิทฺเทเสน, ‘‘มูลพีชฺจ มูลพีชฺจ มูลพีช’’นฺติ เอกเสสนเยน วา พีชตฺโถ เวทิตพฺโพ. เอส นโย เสเสสุปิ. ผฬุพีชนฺติ ปพฺพพีชํ. พาหิรปจฺจยนฺตรสมวาเย สทิสผลุปฺปตฺติยา วิเสสการณภาวโต วิรุหนสมตฺเถ สารผเล นิรุฬฺโห พีช-สทฺโท. ตทตฺถสิทฺธิยา มูลาทีสุปิ เกสุจิ ปวตฺตตีติ ตโต นิวตฺตนตฺถํ เอเกน พีช-สทฺเทน วิเสเสตฺวา วุตฺตํ ‘‘พีชพีช’’นฺติ ‘‘รูปรูปํ, ทุกฺขทุกฺข’’นฺติ (สํ. นิ. ๔.๓๒๗) จ ยถา. นีลติณรุกฺขาทิกสฺสาติ อลฺลติณสฺส เจว อลฺลรุกฺขาทิกสฺส จ. อาทิ-สทฺเทน โอสธิคจฺฉลตาทีนํ คหณํ.
๙. วิกาลโภชนสุตฺตวณฺณนา
๑๑๔๙. อรุณุคฺคมนโต ปฏฺาย ยาว มชฺฌนฺหิโก, อยํ พุทฺธาทิอริยานํ อาจิณฺณสมาจิณฺโณ โภชนสฺส กาโล, ตทฺโ วิกาโลติ อาห – ‘‘วิกาลโภชนาติ กาลาติกฺกนฺตโภชนา’’ติ.
๑๐. คนฺธวิเลปนสุตฺตวณฺณนา
๑๑๕๐. ยํ กิฺจิ ปุปฺผนฺติ คนฺถิมํ อคนฺถิมํ วา ยํ กิฺจิ ปุปฺผชาตํ, ตถา ปิสิตาทิเภทํ ยํ กิฺจิ คนฺธชาตํ.
๙. ตติยอามกธฺเปยฺยาลวคฺโค
๑. นจฺจคีตสุตฺตวณฺณนา
๑๑๕๑. สงฺเขปโต ¶ ‘‘สพฺพปาปสฺส อกรณ’’นฺติอาทินยปฺปวตฺตํ (ที.นิ. ๒.๙๐; ธ.ป. ๑๘๓) ภควโต สาสนํ อจฺจนฺตฉนฺทราคปวตฺติโต นจฺจาทีนํ ทสฺสนํ น อนุโลเมตีติ อาห ‘‘สาสนสฺส อนนุโลมตฺตา’’ติ. อตฺตนา ปเรหิ จ ปโยชิยมานํ ¶ ปโยชาปิยมานฺจ เอเตเนว นจฺจ-สทฺเทน คหิตํ, ตถา คีตวาทิตสทฺเทหิ จาติ อาห – ‘‘นจฺจนนจฺจาปนาทิวเสนา’’ติ. อาทิ-สทฺเทน คายน-คายาปน-วาทน-วาทาปนาทีนิ สงฺคณฺหาติ. ทสฺสเนน เจตฺถ สวนมฺปิ สงฺคหิตํ วิรูเปกเสสนเยน. ยถาสกํ วิสยสฺส อาโลจนสภาวตาย วา ปฺจนฺนํ วิฺาณานํ สวนกิริยายปิ ทสฺสนสงฺเขปสพฺภาวโต ‘‘ทสฺสนา’’อิจฺเจว วุตฺตํ. อวิสูกภูตสฺส คีตสฺส สวนํ กทาจิ วฏฺฏตีติ อาห – ‘‘วิสูกภูตา ทสฺสนา จา’’ติ. ตถา หิ วุตฺตํ ปรมตฺถโชติกาย ขุทฺทกอฏฺกถาย (ขุ. ปา. อฏฺ. ๒.ปจฺฉิมปฺจสิกฺขาปทวณฺณนา) – ‘‘ธมฺมูปสํหิตํ คีตํ วฏฺฏติ, คีตูปสํหิโต ธมฺโม น วฏฺฏตี’’ติ.
๒. อุจฺจาสยนสุตฺตวณฺณนา
๑๑๕๒. อุจฺจาติ อุจฺจ-สทฺเทน สมานตฺถํ เอกํ สทฺทนฺตรํ. เสติ เอตฺถาติ สยนํ, อุจฺจาสยนํ มหาสยนฺจ สมณสารุปฺปรหิตํ ปฏิกฺขิตฺตนฺติ อาห – ‘‘ปมาณาติกฺกนฺตํ อกปฺปิยตฺถรณ’’นฺติ. อาสนฺทาทิอาสนฺเจตฺถ สยเนเนว สงฺคหิตํ. ยสฺมา ปน อาธาเร ปฏิกฺขิตฺเต ตทาธารกิริยา ปฏิกฺขิตฺตาว โหติ, ตสฺมา ‘‘อุจฺจาสยนมหาสยนา’’อิจฺเจว วุตฺตํ. อตฺถโต ปน ตทุปโภคภูตนิสชฺชานิปชฺชเนหิ วิรติ ทสฺสิตาติ ทฏฺพฺพํ. อถ วา อุจฺจาสยนมหาสยนฺจ อุจฺจาสยนมหาสยนฺจาติ อุจฺจาสยนมหาสยนนฺติ เอตสฺมึ อตฺเถ เอกเสสนเยน อยํ นิทฺเทโส กโต ยถา – ‘‘นามรูปปจฺจยา สฬายตน’’นฺติ (อุทา. ๑). อาสนกิริยาปุพฺพกตฺตา วา สยนกิริยาย สยนคฺคหเณเนว อาสนมฺปิ คหิตนฺติ ทฏฺพฺพํ.
๓. ชาตรูปสุตฺตวณฺณนา
๑๑๕๓. อฺเปิ อุคฺคหาปเน อุปนิกฺขิตฺตสาทิยเน จ ปฏิคฺคหณตฺโถ ลพฺภตีติ อาห ¶ – ‘‘น อุคฺคณฺหาเปนฺติ, น อุปนิกฺขิตฺตํ สาทิยนฺตี’’ติ. อถ วา ติวิธํ ปฏิคฺคหณํ กาเยน วาจาย มนสาติ. ตตฺถ กาเยน ปฏิคฺคหณํ อุคฺคหณํ, วาจาย ปฏิคฺคหณํ อุคฺคหาปณํ, มนสา ปฏิคฺคหณํ สาทิยนํ. ติวิธมฺปิ ปฏิคฺคหณํ สามฺนิทฺเทเสน, เอกเสสนเยน วา คเหตฺวา ‘‘ปฏิคฺคหณา’’ติ วุตฺตนฺติ อาห – ‘‘เนว นํ อุคฺคณฺหนฺตี’’ติอาทิ. เอส นโย ‘‘อามกธฺปฏิคฺคหณา’’ติอาทีสุปิ.
๔. อามกธฺสุตฺตวณฺณนา
๑๑๕๔. นีวาราทิอุปธฺสฺส ¶ สาลิอาทิมูลธฺนฺโตคธตฺตา วุตฺตํ ‘‘สตฺตวิธสฺสา’’ติ.
๕. อามกมํสสุตฺตวณฺณนา
๑๑๕๕. ‘‘อนุชานามิ, ภิกฺขเว, ปฺจ วสานิ เภสชฺชานิ – อจฺฉวสํ, มจฺฉวสํ, สุสุกาวสํ, สูกรวสํ, คทฺรภวส’’นฺติ (มหาว. ๒๖๒; ปารา. อฏฺ. ๖๒๓) วุตฺตตฺตา อิทํ อุทฺทิสฺส อนฺุาตํ นาม. ตสฺส ปน ‘‘กาเล ปฏิคฺคหิต’’นฺติ (มหาว. ๒๖๒) วุตฺตตฺตา ปฏิคฺคหณํ วฏฺฏตีติ อาห – ‘‘อฺตฺร อุทฺทิสฺส อนฺุาตา’’ติ. วินยวเสน อุปปริกฺขิตพฺโพ, ตสฺมา สมนฺตปาสาทิกาย วินยฏฺกถาย วุตฺตนเยเนตฺถ วินิจฺฉโย เวทิตพฺโพ.
๑๐. จตุตฺถอามกธฺเปยฺยาลวคฺโค
๒-๓. กยวิกฺกยสุตฺตาทิวณฺณนา
๑๑๖๒-๖๓. กสฺสจิ ภณฺฑสฺส คหณํ กโย, ทานํ วิกฺกโย. ตตฺถ ตตฺถาติ คามนฺตเร สนฺติเก จ คมนํ ทูตกมฺมนฺติ วุจฺจตีติ โยชนา. ปหิณคมนํ ขุทฺทกคมนํ.
๔. ตุลากูฏสุตฺตวณฺณนา
๑๑๖๔. รูปกูฏํ สรูเปน สทิเสน ฉลโวหาโร. องฺคกูฏํ อตฺตโน หตฺถาทินา องฺคานํ ฉลกรณํ ¶ . คหณกูฏํ มาเนสุ คหณวเสน. ปฏิจฺฉนฺนกูฏํ อยจุณฺณาทินา ปฏิจฺฉนฺเนน ฉลกรณํ. มหติยา ตุลาย. ปจฺฉาภาเคติ ตุลาย ปจฺฉิมภาเค. หตฺเถนาติ หตฺถปเทเสน. อกฺกมตีติ อุฏฺาตุํ อเทนฺโต คณฺหาติ. ททนฺโต ปุพฺพภาเคติ ปเรสํ ททนฺโต ปุพฺพภาเค หตฺเถน ตุลํ อกฺกมติ. ตนฺติ อยจุณฺณํ.
โลหปาติโยติ ตมฺพโลหปาติโย. สุวณฺณวณฺณา กโรนฺตีติ อสนิขาทสุวณฺณกนกลิมฺปิตา สุวณฺณวณฺณา กโรนฺติ. มานภาชนสฺส ¶ หทยภูตสฺส อพฺภนฺตรสฺส ภินฺนํ หทยเภโท. นิมิยมานสฺส ติลตณฺฑุลาทิกสฺส สิขาย อคฺคโกฏิยา ภินฺนํ สิขาเภโท. เขตฺตาทีนํ มินนรชฺชุยา อฺถากรณํ รชฺชุเภโท. รชฺชุคหเณเนว เจตฺถ ทณฺฑกสฺส คหณํ กตเมวาติ ทฏฺพฺพํ.
๖-๑๑. เฉทนสุตฺตาทิวณฺณนา
๑๑๖๖-๗๑. วโธติ มุฏฺิปฺปหารกสาตาฬนาทีหิ หึสนํ, วิเหนนฺติ อตฺโถ. วิเหนตฺโถปิ หิ วธ-สทฺโท ทิสฺสติ ‘‘อตฺถานํ วธิตฺวา วธิตฺวา โรเทยฺยา’’ติอาทีสุ. อฏฺกถายํ ปน ‘‘มารณ’’นฺติ วุตฺตํ, ตํ ปน โปถนํ สนฺธายาติ สกฺกา วิฺาตุํ มารณสทฺทสฺส วิหึสเนปิ ทิสฺสนโต. เสสํ สุวิฺเยฺยเมว.
อามกธฺเปยฺยาลวคฺควณฺณนา นิฏฺิตา.
สารตฺถปฺปกาสินิยา สํยุตฺตนิกาย-อฏฺกถาย
มหาวคฺควณฺณนาย ลีนตฺถปฺปกาสนา นิฏฺิตา.
นิคมนกถาวณฺณนา
สกลรูปารูปสมฺมสเน ¶ สณฺหสุขุมวิสยาณตาย วิปสฺสนาจารนิปุณพุทฺธีนํ สุสํยตกายวจีสมาจารตาย สมถวิปสฺสนาสุ สมฺมเทว ยตนโต จ ยตีนํ ภิกฺขูนํ ขนฺธายตนธาตุสจฺจินฺทฺริยปฏิจฺจสมุปฺปาทเภเท ปรมตฺถธมฺเม นานานเยหิ าณวิภาคสฺส สนฺนิสฺสเยน พหุการสฺส สํยุตฺตาคมวรสฺส อตฺถสํวณฺณนํ กาตุํ สารตฺถปฺปกาสนโต เอว นิปุณา ยา มยา อฏฺกถา อารทฺธาติ สมฺพนฺโธ. สวิเสสํ ปฺาวหคุณตฺตา เอว หิสฺส คนฺถารมฺเภ อาทิโตปิ ‘‘ปฺาปเภทชนนสฺสา’’ติ ¶ วุตฺตํ. มหาอฏฺกถาย สารนฺติ สํยุตฺตมหาอฏฺกถาย สารํ. เอกูนสฏฺิมตฺโตติ โถกํ อูนภาวโต มตฺต-สทฺทคฺคหณํ.
มูลฏฺกถาย สารนฺติ ปุพฺเพ วุตฺตสํยุตฺตมหาอฏฺกถาย สารเมว ปุน นิคมนวเสน วุตฺตนฺติ. อถ วา มูลฏฺกถาย สารนฺติ โปราณฏฺกถาสุ อตฺถสารํ. เตน เอตํ ทสฺเสติ ‘‘สํยุตฺตมหาอฏฺกถาย อตฺถสารํ อาทาย อิมํ สารตฺถปฺปกาสินึ กโรนฺเตน เสสมหานิกายานมฺปิ มูลฏฺกถาสุ อิธ วิโยคกฺขมํ อตฺถสารํ อาทาย อกาสิ’’นฺติ. ‘‘มหาวิหาราธิวาสีน’’นฺติ จ อิทํ ปุริมปจฺฉิมปเทหิ สทฺธึ สมฺพนฺธิตพฺพํ ‘‘มหาวิหาราธิวาสีนํ สมยํ ปกาสยนฺตึ มหาวิหาราธิวาสีนํ มูลฏฺกถาย สารํ อาทายา’’ติ จ. เตน ปฺุเน. โหตุ สพฺโพ สุขี โลโกติ กามาวจราทิวิภาโค สพฺโพ สตฺตโลโก ยถารหํ โพธิตฺตยาธิคมวเสน สมฺปยุตฺเตน นิพฺพานสุเขน สุขิโต โหตูติ สเทวกสฺส โลกสฺส อจฺจนฺตํ สุขาธิคมาย อตฺตโน ปฺุํ ปริณาเมติ.
เอตฺตาวตา สารตฺถปฺปกาสินิยา
สํยุตฺตนิกาย-อฏฺกถาย ลีนตฺถปฺปกาสนา นิฏฺิตา.
สํยุตฺตฏีกา สมตฺตา.