📜
๔. อินฺทฺริยสํยุตฺตํ
๑. สุทฺธิกวคฺโค
๑. สุทฺธิกสุตฺตวณฺณนา
๔๗๑. จตุภูมก ¶ ¶ …เป… ลพฺภนฺติ กุสลาพฺยากตภาวโต เตสํ ติณฺณํ อินฺทฺริยานํ. วีริยินฺทฺริยสมาธินฺทฺริยานิ…เป… สพฺพตฺถ ลพฺภนฺติ กุสลตฺติกสาธารณตฺตา. จตุภูมก …เป… วเสนาติ จตุภูมกธมฺมปริจฺเฉทวเสน เจว กุสลาทีหิ สพฺพสงฺคาหกธมฺมปริจฺเฉทวเสน จ วุตฺตนฺติ อตฺโถ.
ทุติยสมณพฺราหฺมณสุตฺตวณฺณนา
๔๗๗. ทุกฺขสจฺจวเสนาติ ทุกฺขสจฺจภาเวน น ปชานนฺติ. ตฺหิ ปริฺเยฺยตาย ทุกฺขสจฺจสงฺคหํ. สมุทยสจฺจวเสนาติ ตณฺหาวิชฺชาทึ สทฺธินฺทฺริยสฺส สมุทยสจฺจภาเวน น ปชานนฺติ. นิโรธนฺติ สทฺธินฺทฺริยสฺส อนุปาทาย นิโรธนิมิตฺตํ นิพฺพานํ. ปฏิปทนฺติ สทฺธินฺทฺริยนิโรธคามินึ ปฏิปทํ อริยมคฺคํ. เสเสสูติ วีริยินฺทฺริยาทีสุ.
สุกฺกปกฺเขติ ‘‘สทฺธินฺทฺริยํ ปชานนฺตี’’ติอาทินยปฺปวตฺเต อนวชฺชปกฺเข. อธิโมกฺขวเสน อาวชฺชนสมุทยาติ ‘‘อตฺถิ ทินฺน’’นฺติอาทินยปฺปวตฺตปุพฺพภาคภูตสทฺธาธิโมกฺขวเสน อาวชฺชนุปฺปตฺติยา. ตสฺมา ปมุปฺปนฺนา สทฺธา เอว เหตฺถ ‘‘อาวชฺชน’’นฺติ วุตฺตา, น มโนทฺวาราวชฺชนํ. เอส นโย เสเสสุปิ. ตสฺมา ปมุปฺปนฺนา อาวชฺชนา ปคฺคหุปฺปตฺติฏฺานานํ ติกฺขานํ วีริยินฺทฺริยาทีนํ ปมุปฺปตฺติยา อาวชฺชนปริยาเยน วุตฺตาติ ทฏฺพฺพํ. ทุพฺพลา หิ ปมุปฺปนฺนา ปคฺคหาภาวโต วีริยินฺทฺริยาทีนํ สมุทโยติ พลวภาวปฺปตฺตวีริยินฺทฺริยาทิกสฺส อาวชฺชนฏฺานิยานิ โหนฺตีติ เตสํ สมุทโยติ วุตฺตา, ปุพฺเพ อธิมุจฺจนาทิวเสน ปวตฺตสฺส อาวชฺชนสฺส สมุทยาติ อตฺโถ. ปุน ฉนฺทวเสนาติ กตฺตุกามตากุสลจฺฉนฺทวเสน สทฺธาทีนํ อุปฺปาเทตุกามตาการปฺปวตฺตสฺส ¶ ฉนฺทสฺส วเสน. มนสิการวเสน อาวชฺชนสมุทยาติ สทฺธินฺทฺริยาทิวเสน ปวตฺตสฺส ทุพฺพลสฺส ตสฺส นิพฺพตฺตกโยนิโสมนสิการวเสน อาวชฺชนสฺส อุปฺปตฺติยา. เอวมฺปีติ ‘‘อธิโมกฺขวเสนา’’ติอาทินา วุตฺตากาเรนปิ. ฉสุ สุตฺเตสูติ ¶ ทุติยโต ปฏฺาย ฉสุ สุตฺเตสุ. จตุสจฺจเมว กถิตํ. อสฺสาทคฺคหเณน หิ สมุทยสจฺจํ, อาทีนวคฺคหเณน ทุกฺขสจฺจํ, นิสฺสรณคฺคหเณน นิโรธมคฺคสจฺจานิ คหิตานีติ. ปมสุตฺเต ปน อินฺทฺริยานํ สรูปทสฺสนเมวาติ.
๘. ทพฺพสุตฺตวณฺณนา
๔๗๘. โสโต อาปชฺชียติ เอเตนาติ โสตาปตฺติ, อนาคตํ ปติ ปมมคฺโค. โสโตติ อริยมคฺคโสโต ทฏฺพฺโพ. อาปชฺชียตีติอาทิโต ปฏิปชฺชียติ. ปมมคฺคปฏิลาภนิมิตฺตานิ โสตาปนฺนสฺส องฺคานิ อิธ ‘‘โสตาปตฺติยงฺคานี’’ติ วุตฺตานิ. ตานิ ปน ตีสุ าเนสุ สทฺธา อริยกนฺตสีลฺจาติ เวทิตพฺพานิ. สวิสเยติ สกวิสเย. เชฏฺกภาวทสฺสนตฺถนฺติ ปธานภาวทสฺสนตฺถํ. ยตฺถ สทฺธาทิอินฺทฺริยานํ สาติสยกิจฺจํ, เตสํ กิจฺจาติเรกตํ ทสฺเสตุนฺติ อตฺโถ. อิทานิ ตมตฺถํ อุปมาหิ วิภาเวตุํ ‘‘ยถา หี’’ติอาทิ วุตฺตํ. ปตฺวาติ อตฺตโน กิจฺจาติเรกฏฺานํ ปฏิลภิตฺวา. ปุพฺพงฺคมนฺติ สทฺทหนกิจฺเจสุ ปุเรจารํ โธรยฺหํ. เสสานิ วีริยินฺทฺริยาทีนิ. ตทนฺวยานีติ ตทนุคตานิ ตสฺส สทฺธินฺทฺริยาทิกสฺส ปกฺขิกานิ. เอส นโย เสเสสุปิ. ฌานวิโมกฺเขติ ฌานสงฺขาเต วิโมกฺเข สมาธิปธานตาย ฌานานํ. เอวฺจ กตฺวา ‘‘โสตาปตฺติยงฺคานิ ปตฺวา’’ติ อิทฺจ วจนํ สมตฺถิตํ โหติ. สทฺธูปนิสฺหิ สีลนฺติ. อริยสจฺจานิ ปตฺวาติ จตฺตาริ สจฺจานิ อภิสเมตพฺพานิ ปาปุณิตฺวา.
๙-๑๐. ปมวิภงฺคสุตฺตาทิวณฺณนา
๔๗๙-๔๘๐. เนปกฺกํ วุจฺจติ ปฺาติ อาห – ‘‘ปฺาเยตํ นาม’’นฺติ. นิปายติ สํกิเลสธมฺเม วิโสเสติ นิกฺขาเมตีติ นิปโก, ถิรติกฺขสติปุคฺคโล, ตสฺส ภาโว เนปกฺกนฺติ สติยาปิ เนปกฺกภาโว ยุชฺชเตว. เอวฺหิ ‘‘สติเนปกฺเกนา’’ติ อิทํ วจนํ สมตฺถิตํ โหติ, สติยา จ เนปกฺเกนาติ เอวํ วุจฺจมาเนน สตินิทฺเทโส นาม กโต โหติเยว. อสุกํ นาม สุตฺตํ วา กมฺมฏฺานํ วา เม ภาสิตนฺติ. โวสฺสชฺชียติ สงฺขารคตํ เอตสฺมึ อธิคเตติ โวสฺสคฺโค, นิพฺพานํ. ตํ อารมฺมณํ ¶ กริตฺวาติ อาห – ‘‘นิพฺพานารมฺมณํ กตฺวา’’ติ. คจฺฉนฺติยาติ สงฺขารานํ อุทยฺจ วยฺจ อุทยพฺพยํ คจฺฉนฺติยา พุชฺฌนฺติยา. เตนาห ¶ ‘‘อุทยพฺพยปริคฺคาหิกายา’’ติ. สทฺธาสติปฺินฺทฺริยานิ ปุพฺพภาคานิ ‘‘อิติปิ โส ภควา อรหํ, จิรกตมฺปิ จิรภาสิตมฺปิ สริตา อนุสฺสริตา, อุทยตฺถคามินิยา ปฺายา’’ติ จ วุตฺตตฺตา. ‘‘อารทฺธวีริโย วิหรติ, โส อนุปฺปนฺนาน’’นฺติอาทินา จ วุตฺตตฺตา วีริยินฺทฺริยํ มิสฺสกํ. ‘‘โวสฺสคฺคารมฺมณํ กริตฺวา’’ติ วุตฺตตฺตา สมาธินฺทฺริยํ นิพฺพตฺติตโลกุตฺตรเมว. อยเมวาติ ยฺวายํ นวเม วุตฺโต. อยเมว ปุพฺพภาคมิสฺสกโลกุตฺตรตฺตธมฺมปริจฺเฉโท.
สุทฺธิกวคฺควณฺณนา นิฏฺิตา.
๒. มุทุตรวคฺโค
๑. ปฏิลาภสุตฺตวณฺณนา
๔๘๑. สมฺมปฺปธาเน อารพฺภาติ สมฺมปฺปธาเน ภาวนาวเสน อารพฺภ. เตนาห ‘‘ภาเวนฺโต’’ติ. ยถา วีริยินฺทฺริยนิทฺเทเส ‘‘จตฺตาโร สมฺมปฺปธาเน อารพฺภ วีริยํ ปฏิลภตี’’ติ เทสนา อาคตา, เอวํ สตินฺทฺริยนิทฺเทเส ‘‘จตฺตาโร สติปฏฺาเน อารพฺภ สตึ ปฏิลภตี’’ติ, ตสฺมา ‘‘สตินฺทฺริเยปิ เอเสว นโย’’ติ วุตฺตํ. สทฺธินฺทฺริยาทินิทฺเทเสสุ ปน น ตถา เทเสติ.
๒. ปมสํขิตฺตสุตฺตวณฺณนา
๔๘๒. อินฺทฺริยานํ ติกฺขาทิภาโว วิปสฺสนาวเสน วา มคฺควเสน วา ผลวเสน วา คเหตพฺโพติ วุตฺตํ ‘‘ตโตติ…เป… เวทิตพฺพ’’นฺติ. นนุ เจตฺถ มุทุภาโว เอว ปาฬิยํ คหิโตติ? สจฺจเมตํ, ตํ ปน ติกฺขภาเว อสติ น โหติ ติกฺขาทิภาโวติ วุตฺตํ. ยโต หิ อยํ มุทุ, อิโต ตํ ติกฺขนฺติ วตฺตพฺพตํ ลภติ อเปกฺขาสิทฺธตฺตา ติกฺขมุทุภาวานํ ปาราปารํ วิย. อิทานิ ‘‘ตโต’’ติอาทินา สงฺเขปโต วุตฺตมตฺถํ วิตฺถารโต ทสฺเสตุํ ‘‘สมตฺตานี’’ติอาทิ วุตฺตํ. ตตฺถ สมตฺตานีติ สมฺปนฺนานิ. อิตรํ ¶ ตสฺเสว เววจนํ. สมตฺตานีติ วา ปริยตฺตานิ, สมตฺตานีติ อตฺโถ. ‘‘ตโต มุทุตรานิ ธมฺมานุสารีมคฺคสฺสา’’ติ กสฺมา วุตฺตํ? ตโตติ หิ โสตาปตฺติมคฺควิปสฺสนินฺทฺริยานิ อธิปฺเปตานิเยว, ‘‘ตโต มุทุตรานี’’ติ วุตฺตปมมคฺโค ธมฺมานุสารี วา สิยา สทฺธานุสารี วาติ พฺยภิจรติ? นายํ โทโส, โสตาปตฺติมคฺเคกเทสวเสเนว ¶ ลทฺธพฺพปมมคฺคาเปกฺขาย วิปสฺสนาย วิภาคสฺส อธิปฺเปตตฺตา. โย หิ โสตาปนฺโน หุตฺวา อิริยาปถํ อโกเปตฺวา ยถานิสินฺโนว สกทาคามิมคฺคํ ปาปุณาติ, ตสฺส วิปสฺสนินฺทฺริยานิ สนฺธาย อวิภาเคน วุตฺตํ – ‘‘ตโต มุทุตรานิ โสตาปตฺติมคฺคสฺส วิปสฺสนินฺทฺริยานิ นามา’’ติ. โย ปน โสตาปนฺโน หุตฺวา กาลนฺตเรน สกทาคามี โหติ, ตสฺส โสตาปตฺติมคฺคตฺถาย ปวตฺตานิ วิปสฺสนินฺทฺริยานิ นาม โหนฺติ. โส เจ ธมฺมานุสารีโคตฺโต, ตสฺส ยถาวุตฺตวิปสฺสนินฺทฺริยโต มุทุตรานีติ ‘‘ตโต มุทุตรานิ ธมฺมานุสารีมคฺคสฺสา’’ติ วุตฺตํ. วิปสฺสนินฺทฺริยานิ นามาติ อาเนตฺวา สมฺพนฺโธ. ธมฺมานุสารีวิปสฺสนินฺทฺริยโต สทฺธานุสารีวิปสฺสนินฺทฺริยานํ มุทุภาวสฺส การณํ สยเมว วกฺขติ. ธมฺเมน ปฺาย มคฺคโสตํ อนุสฺสรตีติ ธมฺมานุสารี, ปฺุตฺตโร อริโย. สทฺธาย มคฺคโสตํ อนุสฺสรตีติ สทฺธานุสารี, สทฺธุตฺตโร อริโย.
เอวํ วิปสฺสนาวเสน ทสฺเสตฺวา มคฺควเสน ทสฺเสตุํ ‘‘ตถา’’ติอาทิ อารทฺธํ. สมฺปโยคโต สภาวโต จ อรหตฺตมคฺคปริยาปนฺนานิ อรหตฺตมคฺคินฺทฺริยานิ. อรหตฺตผลินฺทฺริยานีติ เอตฺถาปิ เอเสว นโย.
อิทานิ ผลวเสน ทสฺเสตุํ ‘‘สมตฺตานิ ปริปุณฺณานี’’ติอาทิ วุตฺตํ. โสตาปตฺติมคฺคฏฺปุคฺคลวเสน นานตฺตํ ชาตํ, ตสฺมา เต ทฺเวปิ อิธ ตติยวาเร น ลพฺภนฺตีติ อธิปฺปาโย. ธมฺมานุสารีสทฺธานุสารีนํ นานตฺตํ กถํ ชาตนฺติ อาห ‘‘อาคมเนนปิ มคฺเคนปี’’ติ. ตทุภยํ ทสฺเสนฺโต ‘‘สทฺธานุสารีปุคฺคโล’’ติอาทิมาห. อุทฺทิสาเปนฺโตติ อุทฺเทสํ คณฺหนฺโต.
มคฺโค ติกฺโข โหติ อุปนิสฺสยินฺทฺริยานํ ติกฺขวิสทภาวโต. เตนาห ‘‘สูรํ าณํ วหตี’’ติ. อสงฺขาเรนาติ สรเสเนว. อปฺปโยเคนาติ ตสฺเสว เววจนํ. ธมฺมานุสารีปุคฺคโล หิ อาคมนมฺหิ กิเลเส วิกฺขมฺเภนฺโต อปฺปทุกฺเขน อปฺปกสิเรน อกิลมนฺโตว วิกฺขมฺเภตุํ สกฺโกติ. สทฺธานุสารีปุคฺคโล ปน ทุกฺเขน กสิเรน กิลมนฺโต หุตฺวา วิกฺขมฺเภตุํ สกฺโกติ, ตสฺมา ธมฺมานุสาริสฺส ปุพฺพภาคมคฺคกฺขเณ ¶ กิเลสจฺเฉทกาณํ อทนฺธํ ติขิณํ หุตฺวา วหติ, ยถา นาม ติขิเณน อสินา กทลึ ฉินฺทนฺตสฺส ฉินฺนฏฺานํ มฏฺํ โหติ, อสิ ขิปฺปํ วหติ, สทฺโท น สุยฺยติ, พลววายามกิจฺจํ น โหติ, เอวรูปา ธมฺมานุสาริโน ปุพฺพภาคภาวนา โหติ, สทฺธานุสาริโน ปน ปุพฺพภาคกฺขเณ กิเลสจฺเฉทกาณํ ทนฺธํ น ติขิณํ อสูรํ หุตฺวา วหติ, ยถา นาม นาติติขิเณน อสินา กทลึ ฉินฺทนฺตสฺส ฉินฺนฏฺานํ น มฏฺํ โหติ, อสิ สีฆํ น วหติ, สทฺโท สุยฺยติ, พลววายามกิจฺจํ อิจฺฉิตพฺพํ ¶ โหติ, เอวรูปา สทฺธานุสาริโน ปุพฺพภาคภาวนา โหติ. เอวํ สนฺเตปิ กิเลสกฺขเย นานตฺตํ นตฺถิ. เตนาห ‘‘กิเลสกฺขเย ปนา’’ติอาทิ. อวเสสา จ กิเลสา ขียนฺติ สํโยชนกฺขยาย โยคตฺตา.
๓. ทุติยสํขิตฺตสุตฺตวณฺณนา
๔๘๓. ตโตติ ผลโต ผลเวมตฺตตาย จริยมานตฺตา. อินฺทฺริยเวมตฺตตา สทฺธาทีนํ อินฺทฺริยานํ นานตฺเตน. ผลนานตฺตนฺติ อรหตฺตผลาทินานตฺตํ. ปุคฺคลนานตฺตนฺติ อนาคามิอาทิปุคฺคลนานตฺตํ.
๔. ตติยสํขิตฺตสุตฺตวณฺณนา
๔๘๔. สีลกฺขนฺธาทีหิ สทฺธินฺทฺริยาทีหิ จ ปริโต ปูรเณน ปริปูรํ อรหตฺตมคฺคํ กโรนฺโต นิปฺผตฺติโต อรหตฺตผลํ อาราเธติ นิปฺผาเทติ. ตโย ปเทสมคฺเคติ สีลกฺขนฺธาทีนํ อปาริปูริยา เอกเทสภูเต ตโย เหฏฺิมมคฺเค. ปเทสํ เหฏฺิมผลตฺตยํ. จตูสูติ อิมสฺมึ วคฺเค ปมาทีสุ จตูสุ สุตฺเตสุ. กามฺเจตฺถ ตติเย ‘‘ตโตติ ผลวเสน นิสฺสกฺก’’นฺติ วุตฺตํ, จตุตฺเถ ‘‘ปริปูรํ ปริปูรการี อาราเธติ, ปเทสํ ปเทสการี’’ติ, ‘‘จตูสุปิ สุตฺเตสุ มิสฺสกาเนว อินฺทฺริยานิ กถิตานี’’ติ ปน วจนโต วิปสฺสนาวเสนปิ โยชนา ลพฺภเตวาติ ทฏฺพฺพํ.
๕-๗. ปมวิตฺถารสุตฺตาทิวณฺณนา
๔๘๕-๔๘๗. วิปสฺสนาวเสน นิสฺสกฺกํ เวทิตพฺพํ, น มคฺคผลวเสน, อิมสฺมึ สุตฺเต สพฺพโสว วิปสฺสนินฺทฺริยานํ เอว อธิปฺเปตตฺตา. อิทานิ ตมตฺถํ ¶ ปากฏํ กาตุํ ‘‘ปริปุณฺณานิ หี’’ติอาทิ วุตฺตํ. อวิหาทีสุ ปฺจสุ สุทฺธาวาเสสุ ตตฺถ ตตฺถ อายุเวมชฺฌํ อนติกฺกมิตฺวา อนฺตรา กิเลสปรินิพฺพาเนน ปรินิพฺพายนโต อนฺตราปรินิพฺพายี, อสงฺขาเรน อปฺปโยเคน สรสโตว ปรินิพฺพายนโต อสงฺขารปรินิพฺพายี, ตพฺพิปริยายโต สสงฺขารปรินิพฺพายี, อุทฺธํ วาหิภาเวน อุทฺธมสฺส ตณฺหาโสตํ วฏฺฏโสตํ วาติ อุทฺธํโสโต, อุทฺธํ วา คนฺตฺวา ปฏิลภิตพฺพโต อุทฺธมสฺส มคฺคโสตนฺติ อุทฺธํโสโต, อกนิฏฺภวํ คจฺฉตีติ อกนิฏฺคามีติ เอวเมตฺถ สทฺทตฺโถ ทฏฺพฺโพ.
อิมสฺมึ ปน าเนติ ‘‘วิปสฺสนาวเสน นิสฺสกฺก’’นฺติ วุตฺตฏฺาเน. อรหตฺตมคฺเคเยว ตฺวาติ อิมสฺมึเยว ¶ ภเว อรหตฺตมคฺเคเยว, น วิปสฺสนาย จ ตฺวา. ปฺจ นิสฺสกฺกานิ นีหริตพฺพานีติ ‘‘ตโต มุทุตเรหิ อนฺตราปรินิพฺพายี โหตี’’ติอาทีนิ ปฺจ นิสฺสกฺกานิ นิทฺธาเรตฺวา กเถตพฺพานิ. อิทานิ ตมตฺถํ วิวรนฺโต ‘‘อรหตฺตมคฺคสฺส หี’’ติอาทิมาห. ตตฺถ อวิหาทีสุ อุปฺปชฺชิตฺวา อุปฺปนฺนสมนนฺตราย ปรินิพฺพายนโต ปมอนฺตราปรินิพฺพายี. ตตฺถ อายุปฺปมาณเวมชฺฌํ อปฺปตฺวาว ปรินิพฺพายนโต ทุติยอนฺตราปรินิพฺพายี, อายุเวมชฺฌํ ปตฺวา ปรินิพฺพายนโต ตโต ปรํ ตติยอนฺตราปรินิพฺพายี เวทิตพฺโพ. ‘‘ปฺจ นิสฺสกฺกานี’’ติ กสฺมา วุตฺตํ? นนุ อสงฺขารสสงฺขารปรินิพฺพายีติ วตฺตพฺพนฺติ? น วตฺตพฺพนฺติ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘อสงฺขารปรินิพฺพายิสฺส สสงฺขารปรินิพฺพายิโนปิ เอเตว ปฺจ ชนา’’ติ.
ตีณิ นิสฺสกฺกานีติ ‘‘ตโต มุทุตเรหิ โสตาปนฺโน โหตี’’ติอาทีนิ ตีณิ นิสฺสกฺกปทานิ. อิธ สกทาคามี น คหิโต, โส อนาคามิมคฺเค ตฺวา นีหริตพฺโพ, อนาคามิมคฺคสฺส วิปสฺสนินฺทฺริเยหิ มุทุตเรหิ สกทาคามี โหติ. สกทา…เป… มุทุตรานีติ อิทํ สกทาคามิมคฺคสฺส วิปสฺสนินฺทฺริเยหิ เอกพีชิสงฺขาตโสตาปนฺนวิปสฺสนินฺทฺริยานิ มุทุตรานิ โหนฺตีติ ตีณิ กตฺวา วุตฺตํ. ธมฺมานุสารีติอาทิทฺวยํ โกลํโกลาทิทฺวเยน คหิตํ โหตีติ. สกทาคามิมคฺคสฺส หีติอาทิ วุตฺตสฺเสว อตฺถสฺส วิวรณํ. เสสํ เหฏฺา วุตฺตนยเมว. ฉฏฺสตฺตมานิ วุตฺตนยาเนวาติ ฉฏฺสตฺตมานิ สุตฺตานิ ทุติยตติเยสุ วุตฺตนยาเนว. ตตฺถ ปน มิสฺสกานิ อินฺทฺริยานิ กถิตานิ, อิธ ปุพฺพภาควิปสฺสนินฺทฺริยานิ กถิตานีติ อยเมว วิเสโส.
๘. ปฏิปนฺนสุตฺตวณฺณนา
๔๘๘. ตนฺติ ¶ มคฺคผลวเสน นิสฺสกฺกํ. ปาฬิยํ วุตฺตเมว ‘‘อรหตฺตผลสจฺฉิกิริยาย ปฏิปนฺโน โหตี’’ติอาทินา. อฏฺหีติ จตูหิ ผเลหิ จตูหิ จ มคฺเคหีติ อฏฺหิ. พหิภูโต น อนฺโตภาโว. โลกุตฺตราเนว อินฺทฺริยานิ กถิตานิ มคฺคผลจิตฺตุปฺปาทปริยาปนฺนตฺตา.
๙-๑๐. สมฺปนฺนสุตฺตาทิวณฺณนา
๔๘๙-๔๙๐. อินฺทฺริยสมฺปนฺโนติ เอตฺถ สมฺปนฺนสทฺโท ปริปูริอตฺโถติ อาห ‘‘ปริปุณฺณินฺทฺริโย’’ติ. มิสฺสกานิ อินฺทฺริยานิ กถิตานิ สามฺโตว เทสิตตฺตา.
มุทุตรวคฺควณฺณนา นิฏฺิตา.
๓. ฉฬินฺทฺริยวคฺโค
๒. ชีวิตินฺทฺริยสุตฺตวณฺณนา
๔๙๒. อิตฺถิภาเวติ ¶ อิตฺถิตาย. อินฺทฏฺํ กโรติ ตถาสตฺตชนสามฺการณภาวโต. อิตฺถิยา เอว อินฺทฺริยํ อิตฺถินฺทฺริยํ. เอส นโย ปุริสินฺทฺริเย. ชีวิเตติ สหชาตธมฺมานํ ชีวเน ปาลเน ปวตฺตเน. วฏฺฏินฺทฺริยานีติ วฏฺฏเหตุภูตานิ อินฺทฺริยานิ. อิเมสุ หิ อุปาทินฺนอินฺทฺริเยสุ สติ วฏฺฏํ วตฺตติ ปฺายติ.
๓. อฺินฺทฺริยสุตฺตวณฺณนา
๔๙๓. อชานิตปุพฺพํ ธมฺมนฺติ จตุสจฺจธมฺมมาห, ตถา เตสํเยว าตธมฺมานนฺติ. อยํ ปเนตฺถ อตฺโถ – อาชานาตีติ อฺา, ปมมคฺเคน าตมนติกฺกมิตฺวา ชานาตีติ อตฺโถ. โสตาปนฺนาทีนํ ฉอริยานํ เอตํ นามํ. อฺสฺส อินฺทฺริยานิ อฺินฺทฺริยานิ. อฺาตาวีสูติ อาชานิตวนฺเตสุ. ยสฺมา อคฺคผลธมฺเมสุ าณกิจฺจํ สาติสยํ, ตสฺมา ตํ กิจฺจํ เสสธมฺเมสุปิ สมาโรเปตฺวา วุตฺตํ ‘‘อฺาตาวีสุ อรหตฺตผลธมฺเมสู’’ติ. ตตฺถ ตตฺถ เตสุ เตสุ มคฺคผเลสุ. เตน เตนากาเรนาติ อนฺาตชานนาทิอากาเรน.
๔. เอกพีชิสุตฺตวณฺณนา
๔๙๔. วิปสฺสนโต ¶ นิสฺสกฺกนฺติ วิปสฺสนินฺทฺริเยหิ นิสฺสกฺกํ. อิทานิ ตเมว สงฺเขปโต วุตฺตมตฺถํ วิวรนฺโต ‘‘สมตฺตานี’’ติอาทิมาห. ตีณิ นิสฺสกฺกานิ เอวมิธ ปฺจ นิสฺสกฺกานิ นีหริตพฺพานิ เอกพีชิอาทิวิภาวนโต. เตนาห ‘‘สกทาคามิมคฺคสฺส หี’’ติอาทิ. โสตาปตฺติมคฺคสฺส วิปสฺสนินฺทฺริยานิ นาม เตนตฺตภาเวน สกทาคามิมคฺคํ ปตฺตุํ คจฺฉนฺตสฺส โสตาปนฺนสฺส วิปสฺสนินฺทฺริยานิ. ปฺจปิ เต โสตาปตฺติมคฺคสฺส เภทาเยวาติ ‘‘สกทาคามิมคฺเค ตฺวา นีหริตพฺพานี’’ติ วุตฺตํ.
เอกพีชีติ เอตฺถ ขนฺธพีชํ นาม กถิตํ. ยสฺส หิ โสตาปนฺนสฺส เอกํ ขนฺธพีชํ อตฺถิ, เอกํ อตฺตภาวคฺคหณํ, โส เอกพีชิ นาม. เตนาห – ‘‘โสตาปนฺโน หุตฺวา’’ติอาทิ. มานุสกํ ¶ ภวนฺติ อิทํ ปเนตฺถ เทสนามตฺตํ, เทวภวํ นิพฺพตฺเตตีติปิ วตฺตุํ วฏฺฏติเยว. ภควตา คหิตนามาเนตานิ. เอตฺตกฺหิ ปมาณํ คโต สตฺตกฺขตฺตุปรโม นาม โหติ, เอตฺตกํ โกลํโกโล, เอตฺตกํ เอกพีชีติ ภควตา เอเตสํ นามํ คหิตํ.
ทฺเว ตโย ภเวติ เทวมนุสฺเสสุ เอว ทฺเว ตโย ภเว. สมฺโพธิจตุสจฺจธมฺโม ปรํ อยนํ นิสฺสโย คติ เอตสฺสาติ สมฺโพธิปรายโณ. กุลโต กุลํ คจฺฉตีติ โกลํโกโล. โสตาปตฺติผลสจฺฉิกิริยโต ปฏฺาย หิ นีจกุเล อุปฺปตฺติ นาม นตฺถิ, มหาโภเคสุ กุเลสุ เอว นิพฺพตฺตตีติ อตฺโถ. เกวโลปิ หิ กุล-สทฺโท มหาโภคกุลเมว วทติ. ทฺเว วา ตีณิ วา กุลานีติ เทวมนุสฺสวเสน ทฺเว วา ตโย วา ภเวติ อยมฺปิ มิสฺสกภเวน กถิโต. ชาตสฺส กุมารสฺส วิย อริยาย ชาติยา ชาตสฺส นามเมตํ, ยทิทํ นิยโตติ สตฺตกฺขตฺตุปรมาทิโกติ จ สมฺาติ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘ภควตา คหิตนามวเสเนวา’’ติอาทิ.
ยทิ ปุพฺพเหตุนิยมโต โสตาปนฺโน จ นิยโตติ โสตาปตฺติมคฺคโต อุทฺธํ ติณฺณํ มคฺคานํ อุปนิสฺสยาภาวโต ปุพฺพเหตุกิจฺจํ นตฺถีติ โสตาปตฺติมคฺคสฺส อุปนิสฺสยภาโว อาปชฺชติ. ยทิ ตสฺสปิ ปุพฺพเหตุอุปนิสฺสโย สิยา, ตาว นิยมโต โสตาปตฺติมคฺคุปฺปตฺติโต ปุพฺเพ เอว นิยมิโต, ยาวฺจ อกนิฏฺํ ตสฺส ปุพฺพเหตุ นาม ¶ , อเหตุกตา อาปนฺนา, อิจฺจสฺส อเหตุ อปฺปจฺจยา นิปฺผตฺติ ปาปุณาติ. กิฺจ เหตุ เจ? นิยมโต โสตาปนฺโน จ นิยโตติ ปมมคฺคาธิคเมเนว อนุกฺกเมน อุปริ ติณฺณํ มคฺคานํ กิจฺจานิ นิปฺผชฺชนฺติ, เอวํ สตฺตกฺขตฺตุปรมตาทินิยเม สติ สตฺตมภวาทิโต อุทฺธํ ปวตฺตตาย ทุกฺขสฺส มูลภูตา กิเลสา ปมมคฺเคเนว ขีณาติ อุปริ ตโย มคฺคา อกิจฺจา สิยุํ. เตนาห ‘‘ปมมคฺคสฺส อุปนิสฺสโย กโต นามา’’ติอาทิ.
ยทิ อุปริ ตโย มคฺคา สตฺตกฺขตฺตุปรมาทิตํ นิยเมนฺติ, ตโต จ อฺโ โสตาปนฺโน นตฺถีติ โสตาปตฺติมคฺคสฺส อกิจฺจกตา นิปฺปโยชนตา อาปชฺเชยฺย. อถ สกฺกายทิฏฺิอาทิปฺปหานํ ตสฺส กิจฺจํ, เตสํ เตสํ ปหาเนน สตฺตกฺขตฺตุปรมาทินิยมตาย. ภวิตพฺพํ, ยาว อุปริมคฺคา เอว โหนฺตีติ สตฺตภวาทิโต อุทฺธมปวตฺตนโต เตน วินาเนน สกฺกายทิฏฺิอาทิปฺปหาเนน จ เตน วินา ภวิตพฺพนฺติ อาห – ‘‘ปมมคฺเค อนุปฺปนฺเนว อุปริ ตโย มคฺคา อุปฺปนฺนาติ อาปชฺชตี’’ติ. ติณฺณํ มคฺคานนฺติ อุปริ ติณฺณํ มคฺคานํ. วิปสฺสนา นิยเมตีติ ยุชฺชตีติ วุตฺตมตฺถํ วิวรนฺโต ‘‘สเจ หี’’ติอาทิมาห.
โสตาปนฺโน ¶ วฏฺฏชฺฌาสโย. ตตฺเรกจฺเจ ปากเฏ ปฺาเต ทสฺเสนฺโต ‘‘อนาถปิณฺฑิโก’’ติอาทิมาห. อิธฏฺกโวกิณฺณสุกฺขวิปสฺสกสฺสาติ โย อิมสฺมึ กามภเว ิโต มนุสฺสเทววเสน โวกิณฺณภวูปปตฺติโก สุกฺขวิปสฺสโก จ, ตสฺส วเสน. นามํ กถิตนฺติ สตฺตกฺขตฺตุปรโมติ นามํ กถิตํ. เกจิ ปน ‘‘กามภเว สตฺตกฺขตฺตุํเยว อุปฺปชฺชติ, น ตโต’’ติ วทนฺติ, ตํ วีมํสิตพฺพํ.
โสเธสฺสามีติ ชมฺพุทีเป เกนจิ เตปิฏเกน ภิกฺขุนา สทฺธึ ปิฏกตฺตยเมว มยฺหํ อุคฺคหปริปุจฺฉาวเสน โสเธยฺยามีติ ปรตีรํ ชมฺพุทีปํ คโต. โย ภิกฺขุ สกฺโกตีติ โยชนา. อนิจฺจานุปสฺสนาทีสุ เอกมุเขน อภินิวิฏฺเนปิ อภิธมฺมปริยาเยน ตีหิ เอว วิโมกฺเขหิ มคฺคํ ลภตีติ อภินิเวสเภเทน ตโย ปุคฺคลา สฺุตโต วุฏฺิตา, ตถา ตโย อปฺปณิหิตโต วุฏฺิตาติ ฉ โหนฺติ, เตว สทฺธาธุรปฺาธุรวเสน ทฺวาทส สกทาคามิโน. ตถา อรหนฺโต, ตโย อนฺตราปรินิพฺพายิโน ¶ เอโก อุปหจฺจปรินิพฺพายี เอโก อุทฺธํโสโต อกนิฏฺคามีติ ปฺจ, เต อสงฺขารสสงฺขารปรินิพฺพายิเภเทน ทสาติ อวิหาทีสุ จตูสุปิ จตฺตาลีส, อกนิฏฺเ ปน อุทฺธํโสโต นตฺถีติ อฏฺจตฺตาลีส อนาคามิโน. วิปสฺสนา กถิตา สมฺมสนจารสฺส กถิตตฺตา.
๕-๑๐. สุทฺธกสุตฺตาทิวณฺณนา
๔๙๕-๕๐๐. ยถา จกฺขุสฺส สหชาตตทินฺทฺริยนิสฺสิตธมฺเมสุ อธิปเตยฺยํ อนุวตฺตนียตฺตา, เอวํ ตํทฺวาริกธมฺเมสุปิ อธิปเตยฺยํ เตหิ อนุวตฺตนียตฺตาติ วุตฺตํ – ‘‘อธิปเตยฺยสงฺขาเตน อินฺทฏฺเนา’’ติ. เอส นโย เสสินฺทฺริยาทีสุปิ. จตุสจฺจวเสน กถิตานิ สภาวาทิวิภาวนสฺส กถิตตฺตา.
ฉฬินฺทฺริยวคฺควณฺณนา นิฏฺิตา.
๔. สุขินฺทฺริยวคฺโค
๑-๕. สุทฺธิกสุตฺตาทิวณฺณนา
๕๐๑-๕๐๕. ยถา จกฺขุ ทสฺสเน อธิปเตยฺยฏฺเน จกฺขุนฺทฺริยํ, เอวํ สุขเวทนา สุขเน อธิปเตยฺยฏฺเน ¶ สุขินฺทฺริยํ. เอส นโย เสเสสุปิ. เสสํ เตภูมกนฺติ เสสํ ภูมิตฺตยวเสน เตภูมกํ.
๖. ปมวิภงฺคสุตฺตวณฺณนา
๕๐๖. กายิกนฺติ อยมสฺส นิสฺสยวเสน นิทฺเทโสติ อาห – ‘‘กายปสาทวตฺถุก’’นฺติ. สรูปนิทฺเทโส สุขํ สุขินฺทฺริยสฺส สรูปนฺติ. สาทนียฏฺเน ธมฺมปทานิ อตฺตนิ อสฺสาทยตีติ สาตํ, มธุรํ. เวทยิตนฺติ เวทิยนํ, อนุภวนนฺติ อตฺโถ. อฺธมฺมวิสิฏฺโติ ผสฺสาทีหิ อฺเหิ ธมฺเมหิ วิสทิโส. กายิกนฺติ ปสาทกายสนฺนิสฺสิตํ. เจตสิกนฺติ เจโตสนฺนิสฺสิตํ, เตน วุตฺตํ ‘‘เอตฺถ ปนา’’ติอาทิ. กายปสาท…เป… นตฺถิ, ตสฺมา ‘‘จตฺตาโร ปสาทกาเย วตฺถุํ กตฺวา’’ติ วุตฺตํ.
๙. กฏฺโปมสุตฺตวณฺณนา
๕๐๙. ทฺวินฺนํ ¶ อรณีนนฺติ อธรุตฺตรารณีนํ. กิฺจิ ทฺวยํ สงฺฆฏฺฏิตมตฺตํ หุตฺวา น สโมธานคตํ โหตีติ ตํนิวตฺตนตฺถํ ‘‘สงฺฆฏฺฏนสโมธานา’’ติ วุตฺตํ. ปุนปฺปุนํ สงฺฆฏฺฏเนน หิ เตโชปาตุภาโว. อธรารณี วิย วตฺถารมฺมณํ อสติปิ วายาเม ตชฺชสมฺผสฺสปจฺจยโต. อุตฺตรารณี วิย ผสฺโส วตฺถารมฺมณาทิผสฺเสน ปวตฺตนโต. สงฺฆฏฺโฏ วิย ผสฺสสงฺฆฏฺฏนํ อรณิทฺวยสงฺฆฏฺฏนา วิย ผสฺสสฺเสว วตฺถารมฺมเณสุ สงฺฆฏฺฏนากาเรน ปวตฺติโต. อคฺคิ วิย เวทนา อนุทหนฏฺเน ขณิกาวายฺจ. วตฺถารมฺมณํ วา อุตฺตรารณี วิย อินฺธนาปาตคหณาทีสุ อุสฺสาหสฺส วิย ปวตฺติสมฺภวโต. ผสฺโส อธรารณี วิย นิรุสฺสาหนิรีหตาวเสน อตฺตสาธนโต.
๑๐. อุปฺปฏิปาฏิกสุตฺตวณฺณนา
๕๑๐. รสนํ ภฺชนํ นิรุชฺฌนํ รโส. โย โย ธมฺมานํ รโส ยถาธมฺมรโส, เตน ยถาธมฺมรเสน. ปฏิปาฏิยาติ กเมน, อุภเยนปิ ธมฺมานํ ปหานกฺกเมนาติ วุตฺตํ โหติ. อิมสฺมึ อินฺทฺริยวิภงฺเคติ อิมสฺมึ อินฺทฺริยสํยุตฺตสฺิเต อินฺทฺริยวิภงฺเค. อเทสิตตฺตาติ เสสสุตฺตานิ วิย ‘‘สุขินฺทฺริย’’นฺติอาทินา อเทสิตตฺตา อิทํ อุปฺปฏิปาฏิกสุตฺตํ นาม. วลิยา ขรสมฺผสฺสาย ผุฏฺสฺส. ตนฺติ กณฺฏกเวทนาทึ. เอตสฺส ทุกฺขินฺทฺริยสฺส.
เตสํ ¶ เตสนฺติ โทมนสฺสินฺทฺริยาทีนํ. การณวเสเนวาติ ตํตํอสาธารณการณวเสน. เตสฺหิ วิเสสการณํ ทสฺเสนฺโต ‘‘ปตฺตจีวราทีนํ วา’’ติ อาห.
เอกโตวาติ ปุนปฺปุนํ ปทุทฺธารณํ อกตฺวา เอกชฺฌเมว. ทุติยชฺฌานาทีนํ อุปจารกฺขเณ เอว นิรุชฺฌนฺตีติ อาเนตฺวา สมฺพนฺโธ. เตสํ ทุกฺขินฺทฺริยโทมนสฺสาทีนํ. อติสยนิโรโธติ สุฏฺุ ปหานํ อุชุปฺปฏิปกฺเขน วูปสโม. นิโรโธเยวาติ นิโรธมตฺตเมว. นานาวชฺชเนติ เยน อาวชฺชเนน อปฺปนาวีถิ โหติ, ตโต ภิชฺชาวชฺชเน, อเนกาวชฺชเน วา. อปฺปนาวีถิยฺหิ อุปจาโร เอกาวชฺชโน, อิตโร อเนกาวชฺชโน อเนกกฺขตฺตุํ ปวตฺตนโต. วิสมนิสชฺชาย อุปฺปนฺนกิลมโถ วิสมาสนุปตาโป ¶ . ปีติผรเณนาติ ปีติยา ผรณรสตฺตา. ปีติสมุฏฺานานํ วา ปณีตรูปานํ กายสฺส พฺยาปนโต วุตฺตํ. เตนาห ‘‘สพฺโพ กาโย สุโขกฺกนฺโต โหตี’’ติ. วิตกฺกวิจารปจฺจเยปีติ ปิ-สทฺโท อฏฺานปยุตฺโต, โส ‘‘ปหีนสฺสา’’ติ เอตฺถ อาเนตฺวา สมฺพนฺธิตพฺโพ ‘‘ปหีนสฺสปิ โทมนสฺสินฺทฺริยสฺสา’’ติ. เอตํ โทมนสฺสินฺทฺริยํ อุปฺปชฺชตีติ สมฺพนฺโธ. ‘‘ตสฺส มยฺหํ อติจิรํ วิตกฺกยโต วิจารยโต กาโยปิ กิลมิ, จิตฺตมฺปิ วิหฺี’’ติ จ วจนโต กายจิตฺตเขทานํ วิตกฺกวิจารปจฺจยตา เวทิตพฺพา. วิตกฺกวิจารภาเว อุปฺปชฺชติ โทมนสฺสินฺทฺริยนฺติ อาเนตฺวา สมฺพนฺธิตพฺพํ. ตตฺถสฺส สิยา อุปฺปตฺตีติ ตตฺถ ทุติยชฺฌานุปจาเร อสฺส โทมนสฺสสฺส อุปฺปตฺติ ภเวยฺย. ‘‘ตตฺถสฺส สิยา อุปฺปตฺตี’’ติ อิทํ ปริกปฺปวจนํ อุปจารกฺขเณ โทมนสฺสสฺส สุปฺปหีนภาวทสฺสนตฺถํ. ตถา หิ วุตฺตํ ‘‘น ตฺเวว ทุติยชฺฌาเน ปหีนปจฺจยตฺตา’’ติ. ปหีนมฺปิ โสมนสฺสินฺทฺริยํ ปีติ วิย น ทูเรติ กตฺวา ‘‘อาสนฺนตฺตา’’ติ วุตฺตํ. นานาวชฺชนุปจาเร ปหีนมฺปิ ปหานงฺคํ ปฏิปกฺเขน อวิหตตฺตา อนฺตรนฺตรา อุปฺปชฺเชยฺยาติ อิมมตฺถํ ทสฺเสนฺโต ‘‘อปฺปนาปฺปตฺตายา’’ติอาทิมาห. ‘‘ตาทิสาย อาเสวนาย อิจฺฉิตพฺพตฺตา ยถา มคฺควีถิโต ปุพฺเพ ทฺเว ตโย ชวนวารา สทิสานุปสฺสนาว ปวตฺตนฺติ, เอวมิธาปิ อปฺปนาวารโต ปุพฺเพ ทฺเว ตโย ชวนวารา อุเปกฺขาสหคตาว ปวตฺตนฺตี’’ติ วทนฺติ. อปริเสสนฺติ สุวิกฺขมฺภิตนฺติ กตฺวา วิกฺขมฺภเนน อนวเสสํ.
ตถตฺตายาติ ตถภาวาย ปมชฺฌานสมงฺคิตาย. สา ปนสฺส อุปฺปาทเนน วา อุปฺปนฺนสฺส สมาปชฺชเนน วา โหตีติ วุตฺตํ ‘‘อุปฺปาทนตฺถาย สมาปชฺชนตฺถายา’’ติ. ทฺวีสูติ นวมทสเมสุ สุตฺตนฺเตสุ.
สุขินฺทฺริยวคฺควณฺณนา นิฏฺิตา.
๕. ชราวคฺโค
๑. ชราธมฺมสุตฺตวณฺณนา
๕๑๑. ปมุเข ¶ , ปาสาทสฺส จ ปจฺฉิมภาเค อาตโป ปจฺฉาตโป, ตสฺมึ ปจฺฉาตเป. โส หิ ปาสาทสฺส ปมุขภาเวน กโต. กึ ปน ภควโต วชิรสารํ สรีรํ โอตาเปตพฺพํ โหตีติ อาห – ‘‘สมฺมาสมฺพุทฺธสฺสา’’ติอาทิ ¶ . อยฺจ อิมํ สุตฺตํ เทสิตสมเย. น สกฺโกติ พฺยามปฺปภาย กายจิ ปภาย อนภิภวนียตฺตา. กิฺจาปิ พุทฺธาภา สูริยาภาย อนภิภวนียา, ฆมฺมสภาวตาย ปน รสฺมีนํ ปริโต ผรนฺตี สูริยาภา ติขิณา อุณฺหาติ อาห ‘‘รสฺมิเตช’’นฺติ. อิทานิ ตมตฺถํ อุปมาย วิภาเวตุํ ‘‘ยเถว หี’’ติอาทิ วุตฺตํ.
สุวณฺณาวฏฺฏํ วิยาติ อจฺเฉ สุวณฺณปตฺเต วินิวตฺตอาวฏฺฏํ วิย. ครหณจฺฉริยํ นาม กิเรตํ ‘‘อจฺฉริยเมตํ อวิสิจฺเฉผลวท’’นฺติอาทีสุ วิย. น เอวเมตรหีติ อตฺตโน ปากฏวเสน วทติ, น อิตเรสมฺปีติ. สิราชาลาติ สิราสนฺตานา. เอวรูปํ น โหตีติ อฺเสํ ปากติกสตฺตานํ วุตฺตาการํ วิย น โหติ ปฺุสมฺภารสฺส อุฬารตมตฺตา วิปจฺจนสฺส ปริยนฺตคตตฺตา. เตนาห ‘‘อฺเสํ อปากฏ’’นฺติ. วลิยาวฏฺฏกนฺติ อปฺปกํ วลิยาวฏฺฏํ. เตนาห ‘‘เกสคฺคปฺปมาณ’’นฺติ. สพฺพานีติ สิราชาลานิ. ปุรโต วงฺโกติ โถกํ ปุรโต นตมตฺตํ สนฺธายาห. เตน วุตฺตํ ‘‘สฺวายํ อฺเสํ อปากโฏ’’ติ. นยคฺคาหโตติ อนุมานโต. ธี ตนฺติ ธี-สทฺทโยเค อุปโยควจนํ. ธีติ ชิคุจฺฉนตฺเถ นิปาโต. ธิกฺกาโรติ ชิคุจฺฉาปโยโค. ตํ ผุสตูติ ตุยฺหํ ปาปุณาตุ.
๒. อุณฺณาภพฺราหฺมณสุตฺตวณฺณนา
๕๑๒. อฺมฺสฺสาติ อฺโ อฺสฺส. น ปจฺจนุโภติ อตฺตโน อวิสยภาวโต. อิทานิ ตํ อฺวิสยตํ อนฺวยโต พฺยติเรกโต วิภาเวตุํ ‘‘สเจ หี’’ติอาทิ วุตฺตํ.
วิสยานิ ปฏิสรนฺติ เอตฺถาติ ปฏิสรณํ. อินฺทฺริยวิฺาณานิ หิ อสติปิ ตาทิเส อธิปฺปาเย อตฺตโน อารมฺมณสฺส ยาถาวโต สมฺปชานนโต ปเวทนวิชานนานิ กโรนฺตานิ วิย ปวตฺตนฺติ, ตถา โลกสฺส อฺตฺถ สิทฺธิโต. เตนาห ภควา – ‘‘มโน ปฏิสรณํ, มโนว เนสํ ¶ โคจรวิสยํ ปจฺจนุโภตี’’ติ มโนทฺวาริกชวนมโน หิ สวิเสสํ มโนวิสยํ ปจฺจนุโภติ, ปฺจทฺวาริกชวนมโน มนนมตฺตเมว ปจฺจนุภวติ. รชฺชนาทิคฺคหณฺเจตฺถ นิทสฺสนมตฺตํ, ตสฺมา สทฺทหนาทิปิ คหิตเมวาติ ทฏฺพฺพํ, ปฺจทฺวารปฺปวตฺติวเสน ตถา วุตฺตํ. เอกสฺมึ ปน ทฺวาเรติ จกฺขุทฺวาเร.
ทุพฺพลโภชกาติ ¶ อปฺปานุภาวา ราชโภคฺคา. อายนฺติ โภคุปฺปตฺติฏฺานํ. โยตฺตพนฺธาทินิมิตฺตํ ลทฺธพฺพกหาปโณ โยตฺตกหาปโณ. อทฺทุพนฺธาทินิมิตฺตํ คเหตพฺพกหาปโณ อทฺทุกหาปโณ. มาฆาตโฆสนาย กตาย หึสานิมิตฺตํ คเหตพฺพกหาปโณ มาปหารกหาปโณ. ตสฺส ปริมาณํ ทสฺเสตุํ ‘‘อฏฺกหาปโณ’’ติอาทิ วุตฺตํ. สตวตฺถุกนฺติ สตกรีสวตฺถุกํ.
มคฺคสตีติ อริยมคฺคสติ. ภาวนมนุยฺุชนฺตสฺส หิ ชวนมโน อุสฺสกฺกิตฺวาว มคฺคสตึ ปฏิสรติ ตปฺปริโยสานตฺตา. ตนฺติ นิพฺพานํ. สาติ ผลวิมุตฺติ. ปฏิสรติ อคฺคมคฺคสติยา. ผลวิมุตฺติ นิพฺพานนฺติ อุภยํ มคฺคสฺส สิทฺธาเยวาติ. อารมฺมณวเสน นตฺถิ เอตสฺส ปฏิสรณนฺติ อปฺปฏิสรณํ อสงฺขตามตสฺส สนฺตินิจฺจสภาวตฺตา. สยํ ปน สพฺเพสํเยว อริยานํ ปฏิสรณํ. เตนาห ‘‘นิพฺพานํ อรหโต คตี’’ติ (ปริ. ๓๓๙). นิพฺพานํ อนุปวิฏฺํ นิพฺพานนิสฺสยตฺตา. น ตโต ปรํ คจฺฉติ คตสฺส อฺสฺส ตาทิสสฺส อภาวา. นิพฺพานํ ปริ สพฺพโส โอสานนฺติ นิพฺพานปริโยสานํ.
มูลชาตา ชาตมูลา. ตโต เอว ปติฏฺิตา. กา ปนสฺสาติ อาห ‘‘มคฺเคน อาคตสทฺธา’’ติ. มคฺโค ทฬฺหาย อสํหาริยสทฺธาย มูลํ ทิฏฺิสมฺปยุตฺตานิ เจว วิจิกิจฺฉาจิตฺตฺจาติ ปฺจ อกุสลจิตฺตานิ สมุจฺเฉทวเสน ปหีนานิ. ปฺจ นีวรณานีติ เอตฺถ อปายคมนียานิ ปมมคฺเคเนว ปหีนานิ, อิตรานิ วิกฺขมฺภนวเสน ฌาเนน ปหีนานีติ ปฺจสุ โอรมฺภาคิยกิเลสสํโยชเนสุ เอกเทสวิคเมเนว พหิทฺธาสํโยชโน วิย ชาโตติ วุตฺตํ ‘‘ฌานอนาคามิฏฺาเน ิโต’’ติ. เตนาห ‘‘โส อปริหีน…เป… นิพฺพาเยยฺยา’’ติ.
๕. ปมปุพฺพารามสุตฺตวณฺณนา
๕๑๕. ปุพฺพโกฏฺเก เอวํ อาคตสุตฺตํ อาทึ กตฺวา ผลินฺทฺริยาเนว กถิตานิ อคฺคผลวเสน เทสนาย อาคตตฺตา.
๑๐. อาปณสุตฺตวณฺณนา
๕๒๐. อุปริ ¶ สห วิปสฺสนาย ตโย มคฺคาติ วิปสฺสนาย สห โสตาปตฺติผลโต อุปริ ตโย มคฺคา. มคฺคาธิคเมน อิทานิ ปจฺจกฺขภูตตฺตา ¶ ‘‘อิเม โข เต ธมฺมา’’ติ วุตฺตา. ตตฺถ ยํ อคฺคภูตํ, ตสฺส วเสน ทสฺเสตุํ ‘‘อรหตฺตผลินฺทฺริยํ นามา’’ติ วุตฺตํ อินฺทฺริยภาวสามฺเน เอกชฺฌํ กตฺวา. อติวิชฺฌิตฺวา ปสฺสามีติ สจฺฉิกตฺวา ยาถาวโต ปสฺสามิ. จตูหิ อินฺทฺริเยหีติ วีริยินฺทฺริยาทีหิ จตูหิ อินฺทฺริเยหิ. สา วิปสฺสนามคฺคผลสหคตา สิยาติ มิสฺสกา วุตฺตา.
ชราวคฺควณฺณนา นิฏฺิตา.
๖. สูกรขตวคฺโค
๑. สาลสุตฺตวณฺณนา
๕๒๑. สูรภาเวนาติ อติสูรภาเวน. พุชฺฌนตฺถายาติ สจฺจปฏิเวธาย.
๒. มลฺลิกสุตฺตวณฺณนา
๕๒๒. จตฺตาริ อินฺทฺริยานีติ ปฺินฺทฺริยํ เปตฺวา เสสานิ จตฺตาริ. ‘‘อริยาณํ โลกุตฺตร’’นฺติ วุตฺตํ มคฺคาณํ กตฺวา. อริย-สทฺโท ปน ยถา ตถา วิสุทฺเธปิ โหตีติ ตาทิสํ สนฺธาย วุตฺตํ ‘‘ตมฺปิ ปนา’’ติอาทิ. ยถา หิ จตฺตารินฺทฺริยานิ มิสฺสกานิ, เอวํ ปฺินฺทฺริยมฺปิ มิสฺสกนฺติ วุจฺจมาเน น โกจิ วิโรโธติ อธิปฺปาเยนาห ‘‘ตมฺปิ ปน…เป… วฏฺฏตี’’ติ.
๓. เสขสุตฺตวณฺณนา
๕๒๓. น สกฺโกติ อินฺทฺริยานํ อปริปกฺกตฺตา. อตฺถีติ ปชานาติ นยคฺคาเหน, น ปจฺจกฺขโต. น หิ อริยาปิ อนธิคตํ มคฺคผลํ ปจฺจเวกฺขิตุํ สกฺโกนฺติ.
๖. ปติฏฺิตสุตฺตวณฺณนา
๕๒๖. สาสเวสูติ ¶ จตุราสววินิมุตฺเตสุ เสสธมฺเมสุ อารมฺมเณสุ. เตสุปิ อุปฺปชฺชนกอนตฺถโต จิตฺตํ รกฺขติ นาม.
๘. สูกรขตสุตฺตวณฺณนา
๕๒๘. ตํ ¶ สนฺธายาติ ตํ สูกรขตเลณํ สนฺธาย. เอตํ ‘‘สูกรขตาย’’นฺติ วจนํ วุตฺตํ. ภาวนปุํสกนฺติ ภาวโชตกํ นปุํสกวจนํ ยถา ‘‘วิสมํ วาตา วายนฺติ, เอกมนฺตํ นิสีที’’ติ. กิจฺจปฏิปตฺติ เตสํ สํกาสนฏฺเน สปติโส, สปติโส เอว สปฺปติสฺโส, สเชฏฺโกติ อาห ‘‘สปฺปติสฺโสติ สเชฏฺโก’’ติ.
สูกรขตวคฺควณฺณนา นิฏฺิตา.
๗. โพธิปกฺขิยวคฺควณฺณนา
๕๓๑-๖๕๐. สตฺตานํ ผลานํ เหตุภูตานิ ‘‘อิเมสํ โข, ภิกฺขเว, ปฺจนฺนํ อินฺทฺริยานํ ภาวิตตฺตา’’ติอาทินา วุตฺตานิ, ปฺจินฺทฺริยานิเยว ผลูปจาเรน ‘‘สตฺต ผลานี’’ติ วุตฺตานิ. ตานิ จ ปุพฺพภาคานิ ‘‘อิเมสํ, ภิกฺขเว, ปฺจนฺนํ อินฺทฺริยานํ ภาวิตตฺตา…เป… สตฺตานิสํสา ปาฏิกงฺขา’’ติ วจนโต. เตสนฺติ สตฺตานํ ผลานํ. ‘‘ทฺวินฺนํ ผลานํ อฺตรํ ผล’’นฺติ เอวํ อตีตสุตฺเต วุตฺตานิ เหฏฺา ทฺเว ผลานิ นามาติ วทนฺติ. เยหิ ปน อินฺทฺริเยหิ อฺตฺร ปน อนฺตราปรินิพฺพายึ เสสานิ ผลานิ โหนฺติ, ตานิ จตฺตาริ สปุพฺพภาคานิ โลกุตฺตรานีติ วุตฺตํ สิยา.
อินฺทฺริยสํยุตฺตวณฺณนา นิฏฺิตา.