📜
๗. อิทฺธิปาทสํยุตฺตํ
๑. จาปาลวคฺโค
๑. อปารสุตฺตวณฺณนา
๘๑๓. ฉนฺทํ ¶ ¶ นิสฺสาย ปวตฺโต สมาธีติ กตฺตุกมฺยตาฉนฺทํ อธิปตึ กตฺวา ปฏิลทฺธสมาธิ ฉนฺธสมาธิ. ปธานสงฺขาราติ จตุกิจฺจสาธกสฺส สมฺมปฺปธานวีริยสฺเสตํ อธิวจนํ. เตหีติ ฉนฺทสมาธิปธานสงฺขาเรหิ. อิทฺธิยา ปาทนฺติ นิปฺผตฺติปริยาเยน อิชฺฌนฏฺเน, อิชฺฌนฺติ เอตาย สทฺธา อิทฺธา วุทฺธา อุกฺกํสคตา โหนฺตีติ อิมินา วา ปริยาเยน ‘‘อิทฺธี’’ติ สงฺขาตานํ อุปจารชฺฌานาทิกุสลจิตฺตสมฺปยุตฺตานํ ฉนฺทสมาธิปธานสงฺขารานํ อธิฏฺานฏฺเน ปาทภูตํ, เสสจิตฺตเจตสิกราสินฺติ อตฺโถ. สา เอว จ ยถาวุตฺตอิทฺธิ ยสฺมา เหฏฺิมา เหฏฺิมา อุปริมาย อุปริมาย ปาทภูตา, ตสฺมา วุตฺตํ ‘‘อิทฺธิภูตํ วา ปาทนฺติ อิทฺธิปาท’’นฺติ. เสเสสูติ วีริยสมาธิอาทีสุ. ตตฺถ หิ วีริยํ จิตฺตํ วีมํสํ อธิปตึ กตฺวา ปฏิลทฺธสมาธิ วีมํสาสมาธีติ อตฺโถ เวทิตพฺโพ. อิธาติ อิมสฺมึ อิทฺธิปาทสํยุตฺเต. เอกปริจฺเฉโทว อตฺถนิทฺเทโส.
๕. อิทฺธิปเทสสุตฺตวณฺณนา
๘๑๗. อิทฺธิปเทสนฺติ อิทฺธิยา เอกเทสํ. โก ปน โสติ อาห – ‘‘ตโย จ มคฺเค ตีณิ จ ผลานี’’ติ.
๖. สมตฺตสุตฺตวณฺณนา
๘๑๘. สมตฺตนฺติ สามฺสฺส สมํ อตฺตนํ อิชฺฌนํ สมตฺตํ ปริปุณฺณํ. วิวฏฺฏปาทกา เอว อิทฺธิปาทา กถิตา ‘‘อปารา ปารํ คมนาย สํวตฺตนฺตี’’ติอาทิวจนโต.
๑๐. เจติยสุตฺตวณฺณนา
๘๒๒. อุเทนยกฺขสฺส ¶ เจติยฏฺาเนติ อุเทนสฺส นาม ยกฺขสฺส เทวายตนสงฺเขเปน อิฏฺกาหิ กเต มหาชนสฺส จิตฺตีกตฏฺาเน. กตวิหาโรติ ภควนฺตํ อุทฺทิสฺส ตตฺถ กตวิหาโร. วุจฺจตีติ ปุริมโวหาเรน ¶ ‘‘อุเทนเจติย’’นฺติ วุจฺจติ. โคตมกาทีสุปีติ โคตมกเจติยนฺติ เอวมาทีสุปิ. เอเสว นโยติ เจติยฏฺาเน กตวิหารภาวํ อติทิสติ. วฑฺฒิตาติ ภาวนาปาริปูริวเสน ปริพฺรูหิตา. ปุนปฺปุนํ กตาติ ภาวนาย พหุลีกรณวเสน อปราปรํ ปวตฺติตา อานีตา. ยุตฺตยานํ วิย กตาติ ยถา ยุตฺตมาชฺยานํ เฉเกน สารถินา อธิฏฺิตํ ยถารุจิ ปวตฺติมรหติ, เอวํ ยถารุจิ ปวตฺตนารหตํ คมิตา. ปติฏฺานฏฺเนาติ อธิฏฺานฏฺเน. วตฺถุ วิย กตาติ สพฺพโส อุปกฺกิเลสวิโสธเนน อิทฺธิวิเสสานํ ปวตฺติฏฺานภาวโต สุวิโสธิตปริสฺสยวตฺถุ วิย กตา. อธิฏฺิตาติ ปฏิปกฺขทูรีภาวโต สุภาวิตภาเวน ตํตํอธิฏฺานโยคฺยตาย ปิตา. สมนฺตโต จิตาติ สพฺพภาเคน ภาวนุปจยํ คมิตา. เตนาห ‘‘สุวฑฺฒิตา’’ติ. สุฏฺุ สมารทฺธาติ อิทฺธิภาวนาย สิขปฺปตฺติยา สมฺมเทว สํเสวิตา.
อนิยเมนาติ ‘‘ยสฺส กสฺสจี’’ติ อนิยตวจเนน. นิยเมตฺวาติ ‘‘ตถาคตสฺสา’’ติ สรูปคฺคหเณน นิยเมตฺวา. อายุปฺปมาณนฺติ ปรมายุปฺปมาณํ วทติ. ตสฺเสว คหเณ การณํ พฺรหฺมชาลวณฺณนายํ วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺพํ. มหาสีวตฺเถโร ปน มหาโพธิสตฺตานํ จริมภเว ปฏิสนฺธิทายิโน กมฺมสฺส อสงฺเขยฺยายุกตาสํวตฺตนสมตฺถตํ หทเย เปตฺวา พุทฺธานํ อายุสงฺขารสฺส ปริสฺสยวิกฺขมฺภนสมตฺถตา ปาฬิยํ อาคตา เอวาติ อิมํ ภทฺทกปฺปเมว ติฏฺเยฺยาติ อโวจ.
ขณฺฑิจฺจาทีหิ อภิสุยฺยตีติ เอเตน ยถา อิทฺธิพเลน ชราย น ปฏิฆาโต, เอวํ เตน มรณสฺสปิ น ปฏิฆาโตติ อตฺถโต อาปนฺนเมวาติ. ‘‘กฺว สโร ขิตฺโต, กฺวจนิ ปติโต’’ติ อฺถา วุฏฺิเตนปิ เถรวาเทน อฏฺกถาวจนเมว สมตฺถิตนฺติ ทฏฺพฺพํ. เตนาห ‘‘โส ปน น รุจฺจติ…เป… นิยมิต’’นฺติ.
ปริยุฏฺิตจิตฺโตติ ยถา กิฺจิ อตฺถานตฺถํ สลฺลกฺเขตุํ น สกฺกา, เอวํ อภิภูตจิตฺโต. โส ปน อภิภโว มหตา อุทโกเฆน อปฺปกสฺส อุทกสฺส อชฺโฌตฺถรณํ วิย อโหสีติ วุตฺตํ ‘‘อชฺโฌตฺถฏจิตฺโต’’ติ. อฺโติ เถรโต, อริเยหิ วา อฺโ โย โกจิ ปโร ¶ ปุถุชฺชโน. ปุถุชฺชนคฺคหณฺเจตฺถ ยถา สพฺเพน สพฺพํ อปฺปหีนวิปลฺลาโส มาเรน ปริยุฏฺิตจิตฺโต กิฺจิ อตฺถานตฺถํ สลฺลกฺเขตุํ น สกฺโกติ, เอวํ เถโร ภควตา กตํ นิมิตฺโตภาสํ สพฺพโส น ¶ สลฺลกฺเขสีติ ทสฺสนตฺถํ. เตนาห ‘‘มาโร หี’’ติอาทิ. จตฺตาโร วิปลฺลาสาติ อสุเภ ‘‘สุภ’’นฺติ สฺาวิปลฺลาโส, จิตฺตวิปลฺลาโส, ทุกฺเข ‘‘สุข’’นฺติ สฺาวิปลฺลาโส, จิตฺตวิปลฺลาโสติ อิเม จตฺตาโร วิปลฺลาสา. เตนาติ ยทิปิ อิตเร อฏฺ วิปลฺลาสา ปหีนา, ยถาวุตฺตานํ จตุนฺนํ วิปลฺลาสานํ อปฺปหีนภาเวน. อสฺสาติ เถรสฺส.
มทฺทตีติ ผุสนมตฺเตน มทฺทนฺโต วิย โหติ, อฺถา เตน มทฺทิเต สตฺตานํ มรณเมว สิยา, กึ สกฺขิสฺสติ น สกฺขิสฺสตีติ อธิปฺปาโย. กสฺมา น สกฺขิสฺสติ? นนุ เอส อคฺคสาวกสฺส มหิทฺธิกสฺส มหานุภาวสฺส กุจฺฉึ ปวิฏฺโติ? สจฺจํ ปวิฏฺโ, ตฺจ โข อตฺตโน มหานุภาวสฺส ทสฺสนตฺถํ, น วิพาธนาธิปฺปาเยน. วิพาธนาธิปฺปาเยน ปน อิธ ‘‘กึ สกฺขิสฺสตี’’ติ วุตฺตํ หทยมทฺทนสฺส อธิกตตฺตา. นิมิตฺโตภาสนฺติ เอตฺถ ‘‘ติฏฺตุ ภควา กปฺป’’นฺติ สกลกปฺปํ อวฏฺานยาจนาย ‘‘ยสฺส กสฺสจิ, อานนฺท, จตฺตาโร อิทฺธิปาทา ภาวิตา’’ติอาทินา อฺาปเทเสน อตฺตโน จตุริทฺธิปาทภาวนานุภาเวน กปฺปํ อวฏฺานสมตฺถตาวเสน สฺุปฺปาทนํ นิมิตฺตํ. ตถา ปน ปริยายคฺคหณํ มฺุจิตฺวา อุชุกํเยว อตฺตโน อธิปฺปายวิภาวนํ โอภาโส. ชานนฺโตเยวาติ มาเรน ปริยุฏฺิตภาวํ ชานนฺโต เอว. อตฺตโน อปราธเหตุโก สตฺตานํ โสโก ตนุโก โหติ, น พลวาติ อาห – ‘‘โทสาโรปเนน โสกตนุกรณตฺถ’’นฺติ. กึ ปน เถโร มาเรน ปริยุฏฺิตจิตฺตกาเล ปวตฺตึ ปจฺฉา ชานาตีติ? น ชานาติ สภาเวน, พุทฺธานุภาเวน ปน ชานาติ.
อนตฺเถ นิโยเชนฺโต คุณมารเณน มาเรติ, วิราควิพนฺธเนน วา ชาตินิมิตฺตตาย ตตฺถ ตตฺถ ชาตํ มาเรนฺโต วิย โหตีติ ‘‘มาเรตีติ มาโร’’ติ วุตฺตํ. อติปาปตฺตา ปาปิมา. กณฺหธมฺมสมนฺนาคโต กณฺโห. วิราคาทิคุณานํ อนฺตกรณโต อนฺตโก. สตฺตานํ อนตฺถาวหํ ปฏิปตฺตึ น มฺุจตีติ นมุจิ. อตฺตโน มารปาเสน ปมตฺเต พนฺธติ, ปมตฺตา วา พนฺธู เอตสฺสาติ ปมตฺตพนฺธุ. สตฺตมสตฺตาหโต ปรํ สตฺต ¶ อหานิ สนฺธายาห ‘‘อฏฺเม สตฺตาเห’’ติ, น ปน ปลฺลงฺกสตฺตาหาทิ วิย นิยตกิจฺจสฺส อฏฺมสตฺตาหสฺส นาม ลพฺภนโต. สตฺตมสตฺตาหสฺส หิ ปรโต อชปาลนิคฺโรธมูเล พฺรหฺมุโน สกฺกสฺส จ ปฏิฺาตธมฺมเทสนํ ภควนฺตํ ตฺวา ‘‘อิทานิ สตฺเต ธมฺมเทสนาย มม วิสยํ อติกฺกาเมสฺสตี’’ติ สฺชาตโทมนสฺโส หุตฺวา ิโต จินฺเตสิ, ‘‘หนฺทาหํ ทานิ นํ อุปาเยน ปรินิพฺพาเปสฺสามิ, เอวมสฺส มโนรโถ อฺถตฺตํ คมิสฺสติ, มม มโนรโถ อิชฺฌิสฺสตี’’ติ จินฺเตตฺวา ภควนฺตํ อุปสงฺกมิตฺวา เอกมนฺตํ ิโต – ‘‘ปรินิพฺพาตุ ทานิ, ภนฺเต, ภควา’’ติอาทินา ปรินิพฺพานํ ยาจิ. ตํ สนฺธาย วุตฺตํ ‘‘อฏฺเม สตฺตาเห’’ติอาทิ. ตตฺถ อชฺชาติ อายุสงฺขารโวสฺสชฺชนทิวสํ สนฺธายาห. ภควา จสฺส อติพนฺธนาธิปฺปายํ ¶ ชานนฺโตปิ ตํ อนาวิกตฺวา ปรินิพฺพานสฺส อกาลภาวเมว ปกาเสนฺโต ยาจนํ ปฏิกฺขิปิ. เตนาห ‘‘น ตาวาห’’นฺติอาทิ.
มคฺควเสน พฺยตฺตาติ สจฺจปฏิเวธเวยฺยตฺติเยน พฺยตฺตา. ตเถว วินีตาติ มคฺควเสน กิเลสานํ สมุจฺเฉทวินเยน วินีตา. ตถา วิสารทาติ อริยมคฺคาธิคเมเนว สตฺถุสาสเน เวสารชฺชปฺปตฺติยา วิสารทา, สารชฺชกรานํ ทิฏฺิวิจิกิจฺฉาทิปาปธมฺมานํ วิคเมน วิสารทภาวํ ปตฺตาติ อตฺโถ. ยสฺส สุตสฺส วเสน วฏฺฏทุกฺขโต นิสฺสรณํ สมฺภวติ, ตํ อิธ อุกฺกฏฺนิทฺเทเสน ‘‘สุต’’นฺติ อธิปฺเปตนฺติ อาห ‘‘เตปิฏกวเสนา’’ติ. ติณฺณํ ปิฏกานํ สมูโห เตปิฏกํ, ตีณิ วา ปิฏกานิ ติปิฏกํ, ติปิฏกเมว เตปิฏกํ, ตสฺส วเสน. ตเทวาติ ยํ ตํ เตปิฏกํ โสตพฺพภาเวน สุตนฺติ วุตฺตํ, ตเมว. ธมฺมนฺติ ปริยตฺติธมฺมํ. ธาเรนฺตีติ สุวณฺณภาชเน ปกฺขิตฺตสีหวสํ วิย อวินสฺสนฺตํ กตฺวา สุปฺปคุณสุปฺปวตฺติภาเวน ธาเรนฺติ หทเย เปนฺติ. อิติ ปริยตฺติธมฺมวเสน พหุสฺสุตธมฺมธรภาวํ ทสฺเสตฺวา อิทานิ ปฏิเวธวเสนปิ ตํ ทสฺเสนฺโต ‘‘อถ วา’’ติอาทิ วุตฺตํ. อริยธมฺมสฺสาติ มคฺคผลธมฺมสฺส, นววิธสฺส วา โลกุตฺตรธมฺมสฺส. อนุธมฺมภูตนฺติ อธิคมายานุรูปํ ธมฺมภูตํ. อนุจฺฉวิกปฏิปทนฺติ ตเมว วิปสฺสนาธมฺมมาห, ฉพฺพิธา วิสุทฺธิโย วา. อนุธมฺมนฺติ นิพฺพานธมฺมสฺส อนุธมฺโม, ยถาวุตฺตปฏิปทา, ตสฺสานุรูปํ อภิสลฺเลขิตํ อปฺปิจฺฉตาทิธมฺมํ. จรณสีลาติ สมาทาย วตฺตนสีลา. อนุมคฺคผลธมฺโม เอติสฺสาติ วา อนุธมฺมา, วุฏฺานคามินิวิปสฺสนา, ตสฺส จรณสีลา. อตฺตโน อาจริยวาทนฺติ อตฺตโน อาจริยสฺส ¶ สมฺมาสมฺพุทฺธสฺส วาทํ. สเทวกสฺส โลกสฺส อาจารสิกฺขาปเนน อาจริโย, ภควา, ตสฺส วาโท, จตุสจฺจเทสนา.
อาจิกฺขิสฺสนฺตีติ อาทิโต กเถสฺสนฺติ, อตฺตนา อุคฺคหิตนิยาเมน ปเร อุคฺคณฺหาเปสฺสนฺตีติ อตฺโถ. เทเสสฺสนฺตีติ วาเจสฺสนฺติ, ปาฬึ สมฺมา ปโพเธสฺสนฺตีติ อตฺโถ. ปฺเปสฺสนฺตีติ ปชานาเปสฺสนฺติ, สงฺกาเสสฺสนฺตีติ อตฺโถ. ปฏฺเปสฺสนฺตีติ ปกาเรหิ เปสฺสนฺติ, ปกาเสสฺสนฺตีติ อตฺโถ. วิวริสฺสนฺตีติ วิวฏํ กริสฺสนฺติ. วิภชิสฺสนฺตีติ วิภตฺตํ กริสฺสนฺติ. อุตฺตานีกริสฺสนฺตีติ อนุตฺตานํ คมฺภีรํ อุตฺตานํ ปากฏํ กริสฺสนฺติ. สหธมฺเมนาติ เอตฺถ ธมฺม-สทฺโท การณปริยาโย ‘‘เหตุมฺหิ าณํ ธมฺมปฏิสมฺภิทา’’ติอาทีสุ (วิภ. ๗๒๐) วิยาติ อาห ‘‘สเหตุเกน สการเณน วจเนนา’’ติ.
สปฺปาฏิหาริยนฺติ สนิสฺสรณํ. ยถา ปรวาทํ ภฺชิตฺวา สกวาโท ปติฏฺหติ, เอวํ เหตุทาหรเณหิ ยถาธิคตมตฺถํ สมฺปาเทตฺวา ธมฺมํ กเถสฺสนฺติ. เตนาห ‘‘นิยฺยานิกํ กตฺวา ธมฺมํ เทเสสฺสนฺตี’’ติ ¶ , นววิธํ โลกุตฺตรํ ธมฺมํ ปโพเธสฺสนฺตีติ อตฺโถ. เอตฺถ จ ‘‘ปฺเปสฺสนฺตี’’ติอาทีหิ ฉหิ ปเทหิ ฉ อตฺถปทานิ ทสฺสิตานิ, อาทิโต ปน ทฺวีหิ ปเทหิ ฉ พฺยฺชนปทานิ. เอตฺตาวตา เตปิฏกํ พุทฺธวจนํ สํวณฺณนานเยน สงฺคเหตฺวา ทสฺสิตํ โหติ. วุตฺตฺเหตํ เนตฺติยํ (เนตฺติ. สงฺคหวาร) ‘‘ทฺวาทส ปทานิ สุตฺตํ, ตํ สพฺพํ พฺยฺชนฺจ อตฺโถ จา’’ติ.
สิกฺขตฺตยสงฺคหิตนฺติ อธิสีลสิกฺขาทิสิกฺขตฺตยสงฺคหํ. สกลํ สาสนพฺรหฺมจริยนฺติ อนวเสสํ สตฺถุสาสนภูตํ เสฏฺจริยํ. สมิทฺธนฺติ สมฺมเทว วฑฺฒิตํ. ฌานสฺสาทวเสนาติ เตหิ เตหิ ภิกฺขูหิ สมธิคตฌานสุขวเสน. วุฑฺฒิปฺปตฺตนฺติ อุฬารปณีตภาวูปคมเนน สพฺพโส ปริวุฑฺฒิมุปคตํ. สพฺพปาลิผุลฺลํ วิย อภิฺาสมฺปทาหิ สาสนาภิวุฑฺฒิยา มตฺถกปฺปตฺติโต. ปติฏฺิตวเสนาติ ปติฏฺานวเสน, ปติฏฺปฺปตฺติยาติ อตฺโถ. ปฏิเวธวเสน พหุโน ชนสฺส หิตํ พาหุชฺํ. เตนาห ‘‘มหาชนาภิสมยวเสนา’’ติ. ปุถุ ปุถุลํ ภูตํ ชาตํ, ปุถุตฺตํ ภูตํ ปตฺตนฺติ วา ปุถุภูตํ. เตนาห ‘‘สพฺพากาเรน ปุถุลภาวปฺปตฺต’’นฺติ. สุฏฺุ ปกาสิตนฺติ สมฺมเทว อาทิกลฺยาณาทิภาเวน ปเวทิตํ.
สตึ ¶ สูปฏฺิตํ กตฺวาติ อยํ กายาทิวิภาโค อตฺตภาวสฺิโต ทุกฺขภาโร มยา เอตฺตกํ กาลํ วหิโต, อิทานิ ปน น วหิตพฺโพ, เอตสฺส อวหนตฺถํ จิรตรํ กาลํ อริยมคฺคสมฺภาโร สมฺภโต, สฺวายํ อริยมคฺโค ปฏิวิทฺโธ, ยโต อิเม กายาทโย อสุภาทิโต สภาวาทิโต สมฺมเทว ปริฺาตาติ จตุพฺพิธมฺปิ สตึ ยถาตถํ วิสเย สุฏฺุ อุปฏฺิตํ กตฺวา. าเณน ปริจฺฉินฺทิตฺวาติ ยสฺมา อิมสฺส อตฺตภาวสฺิตสฺส ทุกฺขภารสฺส วหเน ปโยชนภูตํ อตฺตหิตํ โพธิมูเล เอว ปริสมาปิตํ, ปรหิตํ ปน พุทฺธเวเนยฺยวินยนํ ปริสมาปิตํ มตฺถกปฺปตฺตํ, ตํ ทานิ มาสตฺตเยเนว ปริสมาปนํ ปาปุณิสฺสติ, ตสฺมา อาห ‘‘วิสาขปุณฺณมายํ ปรินิพฺพายิสฺสามี’’ติ, เอวํ พุทฺธาเณน ปริจฺฉินฺทิตฺวา สจฺจภาเคน วินิจฺฉยํ กตฺวา. อายุสงฺขารํ วิสฺสชีติ อายุโน ชีวิตสฺส อภิสงฺขรณํ ผลสมาปตฺติธมฺมํ น สมาปชฺชิสฺสามีติ วิสฺสชิ, ตํ วิสฺสชฺชเนเนว เตน อภิสงฺขรียมานํ ชีวิตสงฺขารํ น ปวตฺตยิสฺสามีติ วิสฺสชิ. เตนาห ‘‘ตตฺถา’’ติอาทิ.
านมหนฺตตายปิ ปวตฺติอาการมหนฺตตายปิ มหนฺโต ปถวีกมฺโป. ตตฺถ านมหนฺตตาย ภูมิจาลสฺส มหนฺตตํ ทสฺเสตุํ ‘‘ตทา…เป… อกมฺปิตฺถา’’ติ วุตฺตํ, สา ปน ชาติเขตฺตภูตา ทสสหสฺสี โลกธาตุ เอว, น ยา กาจิ. ยา มหาภินีหารมหาชาติอาทีสุปิ อกมฺปิตฺถ, ตทาปิ ¶ ตตฺตกาย เอว กมฺปเน กึ การณํ? ชาติเขตฺตภาเวน ตสฺเสว อาทิโต ปริคฺคหสฺส กตตฺตา, ปริคฺคหณฺจสฺส ธมฺมตาวเสน เวทิตพฺพํ. ตถา หิ ปุริมพุทฺธานมฺปิ ตตฺตกเมว ชาติเขตฺตํ อโหสิ. ตถา หิ วุตฺตํ ‘‘ทสสหสฺสี โลกธาตุ นิสฺสทฺทา โหติ นิรากุลา…เป… มหาสมุทฺโท อาภุชติ, ทสสหสฺสี ปกมฺปตี’’ติ จ อาทิ. อุทกปริยนฺตํ กตฺวา ฉปฺปการปฺปเวธเนน. อวีตราเค ภึเสตีติ ภึสโน, โส เอว ภึสนโกติ อาห ‘‘ภยชนโก’’ติ. เทวเภริโยติ เทวทุนฺทุภิสทฺทสฺส ปริยายวจนมตฺตํ, น เจตฺถ กาจิ เภรี เทวทุนฺทุภีติ อธิปฺเปตา, อถ โข อุปฺปาตภาเวน ลพฺภมาโน อากาสโต นิคฺโฆสสทฺโท. เตนาห ‘‘เทโว’’ติอาทิ. เทโวติ เมโฆ. ตสฺส หิ ตทา อจฺฉภาเวน อากาสสฺส วสฺสาภาเวน สุกฺขคชฺชิตสฺิเต ¶ สทฺเท นิจฺฉรนฺเต เทวทุนฺทุภิสมฺา. เตนาห ‘‘เทโว สุกฺขคชฺชิตํ คชฺชี’’ติ.
ปีติเวควิสฺสฏฺนฺติ ‘‘เอวํ จิรตรกาลํ วหิโต อยํ อตฺตภาวสฺิโต ทุกฺขภาโร, ทานิ น จิรสฺเสว นิกฺขิปิสฺสามี’’ติ สฺชาตโสมนสฺโส ภควา สภาเวเนว ปีติเวควิสฺสฏฺํ อุทานํ อุทาเนติ, เอวํ อุทาเนนฺเตน อยมฺปิ อตฺโถ สาธิโต โหตีติ ทสฺสนตฺถํ อฏฺกถายํ ‘‘กสฺมา’’ติอาทิ วุตฺตํ.
ตุลียตีติ ตุลนฺติ ตุล-สทฺโท กมฺมสาธโนติ ทสฺเสตุํ ‘‘ตุลิต’’นฺติ วุตฺตํ. อปฺปานุภาวตาย ปริจฺฉินฺนํ. ตถา หิ ตํ ปฏิปกฺเขน ปริโต ขณฺฑิตภาเวน ปริตฺตนฺติ วุจฺจติ. ปฏิปกฺขวิกฺขมฺภนโต ทีฆสนฺตานตาย วิปุลผลตาย จ น ตุลํ น ปริจฺฉินฺนํ. เยหิ การเณหิ ปุพฺเพ อวิเสสโต ‘‘มหคฺคตํ อตุล’’นฺติ วุตฺตํ, ตานิ การณานิ รูปาวจรโต อารุปฺปสฺส สาติสยํ วิชฺชนฺตีติ อรูปาวจรํ อตุลนฺติ วุตฺตํ, อิตรฺจ ตุลนฺติ. อปฺปวิปากนฺติ ตีสุปิ กมฺเมสุ ยํ อปฺปวิปากํ หีนํ, ตํ ตุลํ. พหุวิปากนฺติ ยํ มหาวิปากํ ปณีตํ, ตํ อตุลํ. ยํ ปเนตฺถ มชฺฌิมํ, ตํ หีนํ อุกฺกฏฺนฺติ ทฺวิธา ภินฺทิตฺวา ทฺวีสุ ภาเคสุ ปกฺขิปิตพฺพํ. หีนตฺติกวณฺณนายํ วุตฺตนเยเนว อปฺปพหุวิปากตํ นิทฺธาเรตฺวา ตสฺส วเสน ตุลาตุลภาโว เวทิตพฺโพ. สมฺภวติ เอตสฺมาติ สมฺภโวติ อาห ‘‘สมฺภว^ เหตุภูต’’นฺติ. นิยกชฺฌตฺตรโตติ สสนฺตานธมฺเมสุ วิปสฺสนาวเสน โคจราเสวนาย จ รโต. สวิปากํ สมานํ ปวตฺติวิปากมตฺตทายิกมฺมํ สวิปากฏฺเน สมฺภวํ, น จ ตํ กามาทิ^ ภวาภิสงฺขารกนฺติ ตโต วิเสสนตฺถํ สมฺภวนฺติ วตฺวา ‘‘ภวสงฺขาร’’นฺติ วุตฺตํ. โอสฺสชีติ อริยมคฺเคน อวสฺสชิ. กวจํ วิย อตฺตภาวํ ปริโยนนฺธิตฺวา ิตํ อตฺตนิ สมฺภูตตฺตา อตฺตสมฺภวํ ¶ กิเลสฺจ อภินฺทีติ กิเลสเภทสหภาวิกมฺโมสฺสชฺชนํ ทสฺเสนฺโต ตทุภยสฺส การณมาห ‘‘อชฺฌตฺตรโต สมาหิโต’’ติ.
ปมวิกปฺเป อวสชฺชนเมว วุตฺตํ. เอตฺถ อวสชฺชนากาโรติ ตํ ทสฺเสนฺโต ‘‘อถ วา’’ติอาทิมาห. ตตฺถ ตีเรนฺโตติ ‘‘อุปฺปาโท ภยํ, อนุปฺปาโท เขม’’นฺติอาทินา วีมํสนฺโต. ตุเลนฺโต ตีเรนฺโตติอาทินา สงฺเขปโต วุตฺตมตฺถํ วิตฺถารโต ทสฺเสตุํ ‘‘ปฺจกฺขนฺธา’’ติอาทึ วตฺวา ภวสงฺขารสฺส อวสชฺชนาการํ สรูปโต ทสฺเสติ. เอวนฺติอาทินา ¶ ปน อุทานคาถาวณฺณนายํ อาทิโต วุตฺตมตฺถํ นิคมนวเสน ทสฺเสติ. อภีตภาวาปนตฺถฺจาติ อยมฺปิ อตฺโถ สงฺคหิโตติ ทฏฺพฺพํ.
จาปาลวคฺควณฺณนา นิฏฺิตา.
๒. ปาสาทกมฺปนวคฺโค
๑-๒. ปุพฺพสุตฺตาทิวณฺณนา
๘๒๓-๘๒๔. ปรโต อิมสฺมึ ปาสาทกมฺปนวคฺเค ทสมสุตฺเต อาวิ ภวิสฺสนฺติ. ฉอภิฺาปาทกาติ ฉนฺนํ อภิฺานํ ปาทกภูตา ปธานภูตา. ยถา ปมสุตฺเต, ตถา ทุติยตติยสุตฺเตสุปิ จ ฉอภิฺาปาทกา อิทฺธิปาทา กถิตาติ อตฺโถ.
๓. ฉนฺทสมาธิสุตฺตวณฺณนา
๘๒๕. โย สมาธิสฺส นิสฺสยภูโต ฉนฺโท, โส อิธาธิปฺเปโตติ อาห ‘‘ฉนฺทนฺติ กตฺตุกมฺยตาฉนฺท’’นฺติ. ตสฺส จ อธิปเตยฺยฏฺโ นิสฺสยฏฺโ, น วินา ตํ ฉนฺทํ นิสฺสายาติ อาห – ‘‘นิสฺสายาติ นิสฺสยํ กตฺวา, อธิปตึ กตฺวาติ อตฺโถ’’ติ. ปธานภูตาติ เสฏฺภูตา, เสฏฺภาโว จ เอกสฺสปิ จตุกิจฺจสาธนวเสน ปวตฺติยา, ตโต เอว พหุวจนนิทฺเทโส, ปธานสงฺขารฏฺเน ปธานสงฺขรณโต. ‘‘ฉนฺทํ เจ นิสฺสาย…เป… อยํ วุจฺจติ ฉนฺทสมาธี’’ติ อิมาย ปาฬิยา ฉนฺทาธิปติ สมาธิ ฉนฺทสมาธีติ อธิปติสทฺทโลปํ กตฺวา สมาโส วุตฺโตติ วิฺายติ, อธิปติสทฺทตฺถทสฺสนวเสน วา ฉนฺทเหตุโก, ฉนฺทาธิโก วา สมาธิ ฉนฺทสมาธิ. เตน ‘‘ฉนฺทสมาธินา เจว ปธานสงฺขาเรหิ ปธานภูตสงฺขาเรหิ จ สมนฺนาคตา’’ติ วกฺขติ, ตํ อาเนตฺวา ¶ สมฺพนฺโธ. ปธานภูตาติ วีริยภูตา. เกจิ วทนฺติ – ‘‘สงฺขตสงฺขาราทินิวตฺตนตฺถํ ปธานคฺคหณ’’นฺติ. อถ วา ตํ ตํ วิเสสํ สงฺขโรตีติ สงฺขาโร, สพฺพมฺปิ วีริยํ. ตตฺถ จตุกิจฺจสาธกโต ตทฺสฺส นิวตฺตนตฺถํ ปธานคฺคหณนฺติ. ยถา ฉนฺโท ฉนฺทสมาธินา เจว ปธานสงฺขาเรหิ จ สมนฺนาคโต, เอวํ ฉนฺทสมาธิ ฉนฺเทน เจว ปธานสงฺขาเรหิ จ สมนฺนาคโต. ปธานสงฺขาราปิ ฉนฺเทน ¶ เจว ฉนฺทสมาธินา จ สมนฺนาคตาติ ตีสุปิ ปเทสุ สมนฺนาคตสทฺโท โยเชตพฺโพ. ตสฺมาติ ยสฺมา ตโยปิ ฉนฺทาทโย เอกจิตฺตุปฺปาทปริยาปนฺนา, ตสฺมา สพฺเพ เต ธมฺมา เอกโต กตฺวา ‘‘อยํ วุจฺจติ…เป… อิทฺธิปาโท’’ติ วุตฺตนฺติ. เอวํ ฉนฺทาทีนํเยว เจตฺถ อิทฺธิปาทภาโว วุตฺโต, วิภงฺเค ปน เตสํ อิทฺธิภาโว สมฺปยุตฺตานํ อิทฺธิปาทภาโว วุตฺโตติ ทสฺเสนฺโต ‘‘อิทฺธิปาทวิภงฺเค ปนา’’ติอาทิมาห.
อิทานิ เนสํ อิทฺธิปาทตาปิ สมฺภวตีติ ทสฺเสนฺโต ‘‘อปิจา’’ติอาทิมาห. ตตฺถ ฉนฺทฺหิ ภาวยโต ปธานํ กตฺวา ภาเวนฺตสฺส ตถา ปวตฺตปุพฺพาภิสงฺขารวเสน อิชฺฌมาโน ฉนฺโท อิทฺธิ นาม, ตสฺส นิสฺสยภูตา ปธานสงฺขารา อิทฺธิปาโท นาม. เสสทฺวเยปิ เอเสว นโย. ตถา ภาวยนฺตสฺส มุขฺยตามตฺตํ สนฺธาย วุตฺตํ, อิชฺฌนตฺโถ ปน สพฺเพสํ สมานนฺติ ทสฺเสนฺโต ‘‘สมฺปยุตฺต…เป… อิชฺฌนฺติเยวา’’ติ อาห.
อิทฺธิปาเท อสงฺกรโต ทสฺเสตุํ ‘‘อปิจา’’ติอาทิ วุตฺตํ. ตตฺถ ฉนฺทาทโยติ ฉนฺทสมาธิปธานสงฺขารา. เสสิทฺธิปาเทสูติ วีริยิทฺธิปาทาทีสุ. ตตฺถ วีริยสมาธิปธานสงฺขารสมนฺนาคโตติ ทฺวิกฺขตฺตุํ วีริยํ อาคตํ, ตตฺถ ปุริมํ สมาธิวิเสสํ, วีริยาธิปติสมาธิ เอว วีริยสมาธีติ ทุติยํ สมนฺนาคมงฺคทสฺสนํ. ทฺเวเยว หิ สพฺพตฺถ สมนฺนาคมงฺคานิ สมาธิ ปธานสงฺขาโร จ, ฉนฺทาทโย สมาธิวิเสสนานิ, ปธานสงฺขาโร ปน ปธานวจเนเนว วิเสสิโต, น ฉนฺทาทีหีติ น อิธ วีริยาธิปติตา ปธานสงฺขารสฺส วุตฺตา โหติ. วีริยฺจ สมาธึ วิเสเสตฺวา ิตเมว สมนฺนาคมงฺควเสน ปธานสงฺขารวจเนน วุตฺตนฺติ นาปิ ทฺวีหิ วีริเยหิ สมนฺนาคโม วุตฺโต โหติ. ยสฺมา ปน ฉนฺทาทีหิ วิสิฏฺโ สมาธิ, ตถาปิ วิสิฏฺเเนว จ เตน สมฺปยุตฺโต ปธานสงฺขาโร เสสธมฺมา จ, ตสฺมา สมาธิวิเสสนานํ วเสน จตฺตาโร อิทฺธิปาทา วุตฺตา, วิเสสนภาโว จ ฉนฺทาทีนํ ตํตํอวสฺสยทสฺสนวเสน โหตีติ ‘‘ฉนฺทสมาธิ…เป… อิทฺธิปาโท’’ติ เอตฺถ นิสฺสยตฺเถปิ ปาท-สทฺเท อุปาทายฏฺเน ฉนฺทาทีนํ อิทฺธิปาทตา วุตฺตา โหติ, เตเนว อภิธมฺเม อุตฺตรจูฬภาชนิเย ‘‘จตฺตาโร อิทฺธิปาทา ฉนฺทิทฺธิปาโท’’ติอาทินา (วิภ. ๔๕๗) ฉนฺทาทีนํเยว อิทฺธิปาทตา วุตฺตา, ปฺหปุจฺฉเก จ – ‘‘จตฺตาโร อิทฺธิปาทา อิธ ภิกฺขุ ฉนฺทสมาธี’’ติอาทินาว (วิภ. ๔๓๑) อุทฺเทสํ กตฺวาปิ ปุน ¶ ฉนฺทาทีนํเยว กุสลาทิภาโว ¶ วิภตฺโต. อุปายิทฺธิปาททสฺสนตฺถเมว หิ นิสฺสยิทฺธิปาททสฺสนํ กตํ, อฺถา จตุพฺพิธตา น โหตีติ อยเมตฺถ ปาฬิวเสน อตฺถวินิจฺฉโย. ตตฺถ อุปายิทฺธิปาททสฺสนตฺถเมวาติ ฉนฺทาทิเก ธุเร เชฏฺเก ปุพฺพงฺคเม กตฺวา นิพฺพตฺติตสมาธิ ฉนฺทาธิปติสมาธีติ ฉนฺทาทีนํ อิทฺธิยา อธิคมูปายทสฺสนํ อุปายิทฺธิปาททสฺสนํ, ตทตฺถเมว ‘‘ตถาภูตสฺส เวทนากฺขนฺโธ…เป… วิฺาณกฺขนฺโธ’’ติ ตตฺถ ตตฺถ ปาฬิยํ นิสฺสยิทฺธิปาททสฺสนํ กตํ ฉนฺทาทิวิสิฏฺานํเยว เวทนากฺขนฺธาทีนํ อธิปฺเปตตฺตา. เอวฺเจตํ สมฺปฏิจฺฉิตพฺพํ, อฺถา เกวลํ อิทฺธิสมฺปยุตฺตานํเยว ขนฺธานํ วเสน อิทฺธิปาทภาเว คยฺหมาเน เตสํ จตุพฺพิธตา น โหติ วิเสสการณภาวโตติ อธิปฺปาโย.
เกจีติ อุตฺตรวิหารวาสิโน. อนิพฺพตฺโตติ เหตุปจฺจเยหิ น นิพฺพตฺโต, น สภาวธมฺโม, ปฺตฺติมตฺตนฺติ อธิปฺปาโย. วาทมทฺทนตฺถาย โหติ, อภิธมฺเม จ อาคโต อุตฺตรจูฬวาโรติ โยชนา. จตฺตาโร อิทฺธิปาทาติอาทิ อุตฺตรจูฬวารทสฺสนํ. อิเม ปน อุตฺตรจูฬวาเร อาคตา อิทฺธิปาทา.
รฏฺปาลตฺเถโร ฉนฺเท สติ กถํ นานุชานิสฺสนฺตีติ สตฺตาหานิ ภตฺตานิ อภฺุชิตฺวา มาตาปิตโร อนุชานาเปตฺวา ปพฺพชิตฺวา ฉนฺทเมว นิสฺสาย อรหตฺตํ ปาปุณีติ อาห – ‘‘รฏฺปาลตฺเถโร ฉนฺทํ ธุรํ กตฺวา โลกุตฺตรธมฺมํ นิพฺพตฺเตสี’’ติ. โสณตฺเถโรติ สุขุมาลโสณตฺเถโร. โส หิ อายสฺมา อตฺตโน สุขุมาลภาวํ อจินฺเตตฺวา อติเวลํ จงฺกมเนน ปาเทสุ อุฏฺิเตสุปิ อุสฺสาหํ อวิสฺสชฺเชนฺโต วีริยํ ธุรํ กตฺวา โลกุตฺตรธมฺมํ นิพฺพตฺเตสิ. สมฺภุตตฺเถโร ‘‘จิตฺตวโต เจ อลมริยาณทสฺสนวิเสโส อิชฺเฌยฺย, มยฺหํ อิชฺเฌยฺยาติ จิตฺตํ ธุรํ กตฺวา โลกุตฺตรธมฺมํ นิพฺพตฺเตสิ. โมฆราชา ‘‘ปฺวโต เจ มคฺคภาวนา อิชฺเฌยฺย, มยฺหํ อิชฺเฌยฺยา’’ติ ปฺาปุพฺพงฺคมํ ปฺาธุรํ ปฺาเชฏฺกํ กตฺวา อรหตฺตํ ปาปุณีติ อาห ‘‘โมฆราชา วีมํสํ ธุรํ กตฺวา โลกุตฺตรธมฺมํ นิพฺพตฺเตสี’’ติ. อิทานิ เนสํ อริยานํ อุปฏฺานุสฺสาหมนฺตชาติสมฺปทํ นิสฺสาย รฺโ สนฺติเก ลทฺธวิเสเส อมจฺจปุตฺเต นิทสฺสนภาเวน ทสฺเสตุํ ‘‘ตตฺถ ยถา’’ติอาทิมาห. เอตฺถ ¶ จ ปุนปฺปุนํ ฉนฺทุปฺปาทนํ โตสนํ วิย โหตีติ ฉนฺทสฺส อุปฏฺานสทิสตา วุตฺตา, ถามภาวโต จ วีริยสฺส สูรตฺตสทิสตา, จินฺตนปฺปธานตฺตา จิตฺตสฺส มนฺตสํวิธานสทิสตา, โยนิโสมนสิการ-สมฺภูเตสุ กุสลธมฺเมสุ ปฺา เสฏฺาติ วีมํสาย ชาติสมฺปตฺติสทิสตา วุตฺตา.
๔. โมคฺคลฺลานสุตฺตวณฺณนา
๘๒๖. อุทฺธจฺจปกติกาติ ¶ วิกฺขิตฺตสภาวา, วิพฺภนฺตจิตฺตาติ อตฺโถ. อนวฏฺิตตาย วิปฺผนฺทิตจิตฺตตาย วิปฺผนฺทมานจิตฺตา. ตุจฺฉตาย นโฬ วิยาติ นโฬ, มาโน, อุคฺคโต นโฬ เอเตสนฺติ อุนฺนฬาติ อาห – ‘‘อุนฺนฬาติ…เป… วุตฺตํ โหตี’’ติ. จปลาติ จาปลฺยตา นาม โลลภาโว. มุราติ ขรวจนา, ผรุสวจนาติ อตฺโถ. วิกิณฺณวาจา นาม สมฺผปฺปลาปิโนติ วุตฺตํ ‘‘อสํยตวจนา’’ติอาทิ. ปฏิปตฺติธมฺเม ปมุฏฺา วินฏฺา ปฏิวินฏฺา สติ เอเตสนฺติ มุฏฺสตีติ อาห – ‘‘นฏฺสฺสติโน’’ติ. อุพฺภนฺตจิตฺตาติ สมาธิโน อภาเวน อุทฺธจฺเจเนว อุปรูปริ ภนฺตจิตฺตา. ปากตินฺทฺริยา อภาวิตกายตาย คามทารกา วิย ปกติภูตอินฺทฺริยา. เนโม วุจฺจติ ภูมิยา พทฺธภาวนิมิตฺตปเทโส, คมฺภีโร เนโม เอตสฺสาติ คมฺภีรเนโม. สุฏฺุ นิขาโตติอาทิ ตสฺส ปาทสฺส สุปฺปติฏฺิตภาวทสฺสนํ.
๕. อุณฺณาภพฺราหฺมณสุตฺตวณฺณนา
๘๒๗. ปหานตฺถนฺติ อนุปฺปาทปหานตฺถํ.
๙. อิทฺธาทิเทสนาสุตฺตวณฺณนา
๘๓๑. อภิฺาปาทกํ จตุตฺถชฺฌานํ อธิปฺเปตํ ‘‘อิทฺธิลาภาย ปวตฺตตี’’ติ วจนโต.
๑๐. วิภงฺคสุตฺตวณฺณนา
๘๓๒. ฉนฺทํ อุปฺปาเทตฺวาติ ภาวนาฉนฺทํ อุปฺปาเทตฺวา. ลีนากาโรติ ภาวนาจิตฺตสฺส ลยาปตฺติ. โกสชฺเชน โวกิณฺณาปชฺชนํ วุตฺตํ.
เอวํ ¶ ปสาทาภาเวน จิตฺตสฺส วิกฺเขปาปตฺติ, ตตฺถ ปสาทุปฺปาทเนน ยํ สมฺปหํสนํ อิจฺฉิตพฺพํ, ตสฺส อุปฺปาทนาการํ ทสฺเสตุํ วุตฺตํ ‘‘โส พุทฺธธมฺมสงฺฆคุเณ อาวชฺเชตฺวา’’ติอาทิ. วตฺถุกาเม อารพฺภ วิกฺขิตฺโต ปุนปฺปุนํ วิกฺขิตฺโต โหติเยวาติ วุตฺตํ ‘‘อนุวิกฺขิตฺโต’’ติ. อุปฺปถํ ปฏิปนฺนสฺส จิตฺตสฺส ทณฺฑนฏฺเน นิคฺคณฺหนฏฺเน สุตฺตานิ เอว ทณฺโฑติ สุตฺตทณฺโฑ, เตน สุตฺตทณฺเฑน ¶ จิตฺตํ ตชฺเชตฺวา. ปฺจกามคุเณ อารพฺภ ปวตฺโต จิตฺตวิกฺเขโป ปุนปฺปุนํ อุปฺปชฺชเตวาติ วุตฺตํ ‘‘อนุวิกฺขิตฺโต อนุวิสโฏ’’ติ.
ปุเรปจฺฉาภาโว กมฺมฏฺานสฺส มนสิการวเสน อุคฺคหวเสน วาติ ตทุภยํ ทสฺเสตุํ ‘‘กถ’’นฺติอาทิ วุตฺตํ. อติลีนาทีสุ จตูสุ าเนสูติ อติลีนาติปคฺคหิตสํขิตฺตอนุวิกฺขิตฺตสฺิเตสุ จตูสุ าเนสุ. ตตฺถ ภาวนํ อนชฺโฌคาเหตฺวาว สงฺโกโจ อติลีนตา, อชฺโฌคาเหตฺวา อนฺโต สงฺโกโจ สํขิตฺตตา, อนฺโตสงฺเขโป อติปคฺคหิตตา, อจฺจารทฺธวีริยตา อนุวิกฺขิตฺตตา. พหิทฺธา วิสมวิตกฺกานุภาวนํ อาปชฺชนฺโต ทฺวตฺตึสาการวเสน อฏฺิกสฺาวเสน วา คเหตพฺพนฺติ อาห – ‘‘สรีรวเสน เวทิตพฺพ’’นฺติ. เตนาห ‘‘อุทฺธํ ปาทตลา’’ติอาทิ (ที. นิ. ๒.๓๗๗; ม. นิ. ๑.๑๑๐).
อฺมฺํ อสงฺกรโต อากิรียนฺติ ปการโต ปียนฺตีติ อาการา, ภาคาติ อาห – ‘‘เยหิ อากาเรหีติ เยหิ โกฏฺาเสหี’’ติ. ลิงฺคียติ สลฺลกฺขียตีติ ลิงฺคํ, สณฺานํ. นิมียติ นิทฺธาเรตฺวา ปริจฺฉินฺทียตีติ นิมิตฺตํ, อุปฏฺานํ. โย ภิกฺขูติอาทิ อาโลกสฺํ โย อุคฺคณฺหาติ, ตํ ทสฺสนํ. องฺคเณติ วิวฏงฺคเณ. อาโลกสฺํ มนสิกโรติ รตฺติยํ. วีริยาทีสุปีติ ยถา ‘‘อิธ ภิกฺขุ ฉนฺทํ อุปฺปาเทตฺวา’’ติ ฉนฺเท วิตฺถารนโย วุตฺโต, วีริยาทีสุปิ เอโส เอว วิตฺถารนโย โยเชตพฺโพ.
ปาสาทกมฺปนวคฺควณฺณนา นิฏฺิตา.
๓. อโยคุฬวคฺโค
๒. อโยคุฬสุตฺตวณฺณนา
๘๓๔. อิมินา จตุมหาภูตมเยนาติ อิมินา สพฺพโลกปจฺจกฺเขน จตูหิ มหาภูเตหิ นิพฺพตฺเตน จตุมหาภูตมเยน. มโนมโย ปน นิมฺมิตกาโย ¶ ภควโต รุจิวเสน ปเรสํ ปจฺจกฺโข โหติ. โอมาตีติ อวมาติ. อว-ปุพฺโพ หิ มา-สทฺโท สตฺติอตฺโถปิ โหตีติ ‘‘ปโหติ สกฺโกตี’’ติ อตฺโถ วุตฺโต. อสมฺภินฺนปทนฺติ อสาธารณปทํ อฺตฺถ อนาคตตฺตา. กายสฺส ¶ จิตฺเต สโมทหนํ อาโรปนํ ตนฺนิสฺสิตตากรณฺจ อตฺถโต จิตฺตคติยา ปวตฺตนเมวาติ อาห ‘‘จิตฺตคติยา เปเสตี’’ติ.
ตตฺถ จิตฺตคติคมนํ นาม จิตฺตวเสน กายสฺส ปริณามเนน ‘‘อยํ กาโย อิมํ จิตฺตํ วิย โหตู’’ติ กายสฺส จิตฺเตน สมานคติกตาปนํ. กถํ ปน กาโย ทนฺธปวตฺติโก ลหุปวตฺตินา จิตฺเตน สมานคติโก โหตีติ? น สพฺพถา สมานคติโก. ยเถว หิ กายวเสน จิตฺตปริณามเน จิตฺตํ สพฺพถา กาเยน สมานคติกํ น โหติ. น หิ กทาจิ ตํ สภาวสิทฺเธน อตฺตโน ขเณน อวตฺติตฺวา ทนฺธวุตฺติกสฺส รูปธมฺมสฺส วเสน ปวตฺติตุํ สกฺโกติ, ‘‘อิทํ จิตฺตํ อยํ กาโย วิย โหตู’’ติ ปน อธิฏฺาเนน ทนฺธคติกสฺส กายสฺส อนุวตฺตนโต ยาว อิจฺฉิตฏฺานปฺปตฺติ, ตาว กายคติอนุโลเมเนว หุตฺวา สนฺตานวเสน ปวตฺตมานํ จิตฺตํ กายคติยา ปริณามิตํ นาม โหติ. เอวํ ‘‘อยํ กาโย อิทํ จิตฺตํ วิย โหตู’’ติ อธิฏฺาเนน ปเคว สุขลหุสฺาย สมฺปาทิตตฺตา อภาวิติทฺธิปาทานํ วิย ทนฺธํ อวตฺติตฺวา ยถา ลหุกํ กติปยจิตฺตวาเรเนว อิจฺฉิตฏฺานปฺปตฺติ โหติ, เอวํ ปวตฺตมาโน กาโย จิตฺตคติยา ปริณามิโต นาม โหติ, น เอกจิตฺตกฺขเณเนว อิจฺฉิตฏฺานปฺปตฺติยา, เอวฺจ กตฺวา พาหาสมิฺชนปสารณูปมาปิ อุปจาเรน วินา สุฏฺุตรํ ยุตฺตา โหตีติ. อฺถา ธมฺมตาวิโลมตา สิยา, นาปิ ธมฺมานํ ลกฺขณฺถตฺตํ อิทฺธิพเลน กาตุํ สกฺกา, ภาวฺถตฺตเมว ปน กาตุํ สกฺกาติ.
๓-๑๐. ภิกฺขุสุตฺตาทิวณฺณนา
๘๓๕-๘๔๒. ‘‘ทฺวินฺนํ ผลาน’’นฺติ อาคตสุตฺตํ สนฺธาย ‘‘ทฺเว ผลานิ อาทึ กตฺวา’’ติ วุตฺตํ. เสสํ สุวิฺเยฺยเมว.
อโยคุฬวคฺควณฺณนา นิฏฺิตา.
อิทฺธิปาทสํยุตฺตวณฺณนา นิฏฺิตา.