📜
๑๐. อานาปานสํยุตฺตํ
๑. เอกธมฺมวคฺโค
๑. เอกธมฺมสุตฺตวณฺณนา
๙๗๗. เอตฺถาติ ¶ ¶ เอตสฺมึ ปมสุตฺเต. วุตฺตเมว, ตสฺมา ตตฺถ วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺพนฺติ อธิปฺปาโย.
๖. อริฏฺสุตฺตวณฺณนา
๙๘๒. โน-สทฺโท ปุจฺฉายํ, ตสฺมา นูติ อิมินา สมานตฺโถติ อาห ‘‘ภาเวถ นู’’ติ. กามจฺฉนฺโทติ วตฺถุกาเมสุ อิจฺฉาติ อาห ‘‘ปฺจกามคุณิกราโค’’ติ. ทฺวาทสสุ อายตนธมฺเมสุ สปรสนฺตติปริยาปนฺเนสุ. อิมินา กามจฺฉนฺทปฺปหานกิตฺตเนน ปฏิฆสฺาปฏิวินยกิตฺตเนน จ อนาคามิมคฺคํ กเถติ ปฺโจรมฺภาคิยสฺโชนสมุจฺเฉทสฺส พฺยากตตฺตา. วิปสฺสนํ ทสฺเสนฺโตติ ‘‘วิปสฺสนํ อนุยฺุชถา’’ติ ทสฺเสนฺโต.
๘. ปทีโปปมสุตฺตวณฺณนา
๙๘๔. ‘‘เนว กาโยปิ กิลมติ น จกฺขูนี’’ติ อฏฺกถายํ ปทุทฺธาโร กโต. ‘‘กาโยปิ กิลมติ, จกฺขูนิปิ วิหฺนฺตี’’ติ วตฺวา ยตฺถ ยถา โหติ, ตานิ ทสฺเสตุํ ‘‘ธาตุกมฺมฏฺานสฺมึ หี’’ติอาทิ วุตฺตํ. จกฺขูนิ ผนฺทนฺติ กิลมนฺตีติอาทิ อติเวลํ อุปนิชฺฌายเน โหตีติ กตฺวา วุตฺตํ. อิมสฺมึ ปน กมฺมฏฺาเนติ อานาปานกมฺมฏฺาเน. เอวมาหาติ ‘‘ภิกฺขุ เจปิ อากงฺเขยฺย, เนว กาโย กิลเมยฺยา’’ติ เอวมาห.
ลพฺภตีติ อฏฺกถาธิปฺปาเย ตฺวา วุตฺตํ, ปรโต อาคเตน เถรวาเทน โส อนิจฺฉิโต. น ¶ หิ ตารกรูปมุตฺตาวฬิกาทิสทิสํ นิมิตฺตูปฏฺานาการมตฺตํ ขณมตฺตฏฺายินํ กสิณนิมิตฺเตสุ วิย อุคฺฆาฏนํ กาตุํ สกฺโกติ. เตนาห ‘‘น ลพฺภเตวา’’ติ. อานิสํสทสฺสนตฺถํ คหิโต, อานาปานสฺสติสมาธิสฺมึ สิทฺเธ อยํ คุโณ สุเขเนว อิชฺฌตีติ. ยสฺมา ภิกฺขูติ อิมสฺมึ วาเร นาคตนฺติ ยถา ปุริมวาเร ‘‘ภิกฺขุ เจปิ อากงฺเขยฺยา’’ติ ¶ อาคตํ, เอวํ อิธ ‘‘ภาวิเต โข, ภิกฺขเว, อานาปานสฺสติสมาธิมฺหี’’ติ อาคตวาเร ภิกฺขุคฺคหณมกตํ, ตสฺมา ‘‘โส’’ติ น วุตฺตํ.
๙. เวสาลีสุตฺตวณฺณนา
๙๘๕. ปาการปริกฺเขปวฑฺฒเนนาติ ปาการปริกฺเขเปน ภูมิยา วฑฺฒเนน. ราชคหสาวตฺถิโย วิย อิทมฺปิ จ นครํ…เป… สพฺพาการเวปุลฺลตํ ปตฺตํ. อเนกปริยาเยนาติ เอตฺถ ปริยายสทฺโท การณวจโนติ อาห ‘‘อเนเกหิ การเณหี’’ติ, อยํ กาโย อวิฺาณโกปิ สวิฺาณโกปิ เอวมฺปิ อสุโภ เอวมฺปิ อสุโภติ นานาวิเธหิ การเณหีติ อตฺโถ. อสุภาการสนฺทสฺสนปฺปวตฺตนฺติ เกสาทิวเสน ตตฺถาปิ วณฺณาทิโต อสุภาการสฺส สพฺพโส ทสฺสนวเสน ปวตฺตํ. กายวิจฺฉนฺทนียกถนฺติ อตฺตโน ปรสฺส จ กรชกาเย วิจฺฉนฺทนุปฺปาทนกถํ. มุตฺตํ วาติอาทินา พฺยติเรกมุเขน กายสฺส อมนฺุตํ ทสฺเสติ. ตตฺถ อาทิโต ตีหิ ปเทหิ อทสฺสนียตาย อสารกตาย จ, มชฺเฌ จตูหิ ทุคฺคนฺธตาย, อนฺเต เอเกน เลสมตฺเตนปิ มนฺุตาภาวมสฺส ทสฺเสติ. อถ โขติอาทินา อนฺวยโต สรูเปเนว อมนฺุตาย ทสฺสนํ. ‘‘เกสโลมาที’’ติ สงฺเขปโต วุตฺตมตฺถํ วิภาเคน ทสฺเสตุํ ‘‘เยปี’’ติอาทิ วุตฺตํ.
วณฺเณนฺโตติ วิตฺถาเรนฺโต. อสุภายาติ อสุภมาติกาย. ผาติกมฺมนฺติ พหุลีกาโร. กิเลสโจเรหิ อนภิภวนียตฺตา ฌานํ ‘‘จิตฺตมฺชูส’’นฺติ วุตฺตํ. นิสฺสายาติ ปาทกํ กตฺวา.
อปเร ปน ‘‘ตสฺมึ กิร อทฺธมาเส น โกจิ พุทฺธเวเนยฺโย อโหสิ, ตสฺมา ภควา เอวมาห – ‘อิจฺฉามหํ, ภิกฺขเว’ติอาที’’ติ วทนฺติ. ปเร กิราติ กิร-สทฺโท อรุจิสํสูจนตฺโถ. เตนาห ‘‘อิทํ ปน อิจฺฉามตฺต’’นฺติ.
อเนกการณสมฺมิสฺโสติ เอตฺถ การณํ นาม กายสฺส อสุจิทุคฺคนฺธเชคุจฺฉปฏิกูลตาว. สพฺพมกํสูติ ปุถุชฺชนา นาม สาวชฺเชปิ ตตฺถ อนวชฺชสฺิโน หุตฺวา กรณการาปนสมนฺุตาเภทํ ¶ สพฺพํ ปาปํ อกํสุ ¶ . กามํ ทสานุสฺสติคฺคหเณเนว อานาปานสฺสติ คหิตา, สา ปน ตตฺถ สนฺนิปติตภิกฺขูสุ พหูนํ สปฺปายา สาตฺถิกา จ, ตสฺมา ปุน คหิตา. ตถา หิ ภควา ตเมว กมฺมฏฺานํ อิมสฺมึ สุตฺเต กเถสิ. อาหาเร ปฏิกูลสฺา อสุภกมฺมฏฺานสทิสา, จตฺตาโร ปน อารุปฺปา อาทิกมฺมิกานํ อโยคฺยาติ เตสํ อิธ อคฺคหณํ ทฏฺพฺพํ.
เวสาลึ อุปนิสฺสายาติ เวสาลีนครํ โคจรคามํ กตฺวา. มุหุตฺเตเนวาติ สตฺถริ สทฺธมฺเม จ คารเวน อุปคตภิกฺขูนํ วจนสมนนฺตรเมว อุฏฺหึสูติ กตฺวา วุตฺตํ. พุทฺธกาเล กิร ภิกฺขู ภควโต สนฺเทสํ สิรสา สมฺปฏิจฺฉิตุํ โอหิตโสตา วิหรนฺติ.
อานาปานปริคฺคาหิกายาติ อสฺสาสปสฺสาเส ปริคฺคณฺหนวเสน ปวตฺตาย สติยา. สมฺปยุตฺโต สมาธีติ ตาย สมฺปยุตฺตอฺมฺปจฺจยภูตาย อุปฺปนฺโน สมาธิ. อานาปานสฺสติยํ วา สมาธีติ อิมินา อุปนิสฺสยปจฺจยสภาวมฺปิ ทสฺเสติ, อุภยตฺถาปิ สหชาตาทีนํ สตฺตนฺนมฺปิ ปจฺจยานํ วเสน ปจฺจยภาวํ ทสฺเสติ. ‘‘ยถาปฏิปนฺนา เม สาวกา จตฺตาโร สติปฏฺาเน ภาเวนฺตี’’ติอาทีสุ อุปฺปาทนวฑฺฒนฏฺเน ภาวนาติ วุจฺจตีติ ตทุภยวเสน อตฺถํ ทสฺเสนฺโต ‘‘ภาวิโตติ อุปฺปาทิโต วฑฺฒิโต วา’’ติ อาห. ตตฺถ ภาวํ วิชฺชมานตํ อิโต คโตติ ภาวิโต, อุปฺปาทิโต ปฏิลทฺธมตฺโตติ อตฺโถ. อุปฺปนฺโน ปน ลทฺธาเสวโน ภาวิโต, ปคุณภาวํ อาปาทิโต วฑฺฒิโตติ อตฺโถ. พหุลีกโตติ พหุลํ ปวตฺติโต. เตน อาวชฺชนาทิวสีภาวปฺปตฺติมาห. โย หิ วสีภาวมาปาทิโต, โส อิจฺฉิติจฺฉิตกฺขเณ สมาปชฺชิตพฺพโต ปุนปฺปุนํ ปวตฺติสฺสติ. เตน วุตฺตํ ‘‘ปุนปฺปุนํ กโต’’ติ. ยถา ‘‘อิเธว, ภิกฺขเว, สมโณ (ม. นิ. ๑.๑๓๙; อ. นิ. ๔.๒๔๑), วิวิจฺเจว กาเมหี’’ติ (ที. นิ. ๑.๒๒๖; ม. นิ. ๑.๒๗๑; สํ. นิ. ๒.๑๕๒; อ. นิ. ๔.๑๒๓) จ เอวมาทีสุ ปมปเท วุตฺโต เอว-สทฺโท ทุติยาทีสุปิ วุตฺโตเยว โหติ, เอวมิธาปีติ อาห ‘‘อุภยตฺถ เอวสทฺเทน นิยโม เวทิตพฺโพ’’ติ. อุภยตฺถ นิยเมน ลทฺธคุณํ ทสฺเสตุํ ‘‘อยํ หี’’ติอาทิ วุตฺตํ.
อสุภกมฺมฏฺานนฺติ อสุภารมฺมณํ ฌานมาห. ตฺหิ อสุเภสุ โยคกมฺมภาวโต โยคิโน สุขวิเสสานํ การณภาวโต จ ‘‘อสุภกมฺมฏฺาน’’นฺติ วุจฺจติ. เกวลนฺติ อิมินา อารมฺมณํ นิวตฺเตติ. ปฏิเวธวเสนาติ ¶ ฌานปฏิเวธวเสน. ฌานฺหิ ภาวนาวิเสเสน อิชฺฌนฺตํ อตฺตโน วิสยํ ปฏิวิชฺฌนฺตเมว ปวตฺตติ ยถาสภาวโต ปฏิวิชฺฌิยติ จาติ ปฏิเวโธติ วุจฺจติ. โอฬาริการมฺมณตฺตาติ ¶ พีภจฺฉารมฺมณตฺตา. ปฏิกูลารมฺมณตฺตาติ ชิคุจฺฉิตพฺพารมฺมณตฺตา. ปริยาเยนาติ การเณน, เลสนฺตเรน วา. อารมฺมณสนฺตตายาติ อนุกฺกเมน วิจิตพฺพตํ ปตฺตารมฺมณสฺส ปรมสุขุมตํ สนฺธายาห. สนฺเตหิ สนฺนิสินฺเน อารมฺมเณ ปวตฺตมาโน ธมฺโม สยมฺปิ สนฺนิสินฺโนว โหติ. เตนาห ‘‘สนฺโต วูปสนฺโต นิพฺพุโต’’ติ, นิพฺพุตสพฺพปริฬาโหติ อตฺโถ. อารมฺมณสนฺตตาย ตทารมฺมณานํ ธมฺมานํ สนฺตตา โลกุตฺตรธมฺมารมฺมณาหิ ปจฺจเวกฺขณาหิ เวทิตพฺพา.
นาสฺส สนฺตปณีตภาวาวหํ กิฺจิ เสจนนฺติ อเสจนโก. อเสจนกตฺตา อนาสิตฺตโก, อนาสิตฺตกตฺตา เอว อพฺโพกิณฺโณ, อสมฺมิสฺโส ปริกมฺมาทินา. ตโต เอว ปาฏิเยกฺโก วิสุํเยเวโก. อาเวณิโก อสาธารโณ. สพฺพเมตํ สรสโต เอว สนฺตภาวํ ทสฺเสตุํ วุตฺตํ, ปริกมฺมํ วา สนฺตภาวนิมิตฺตํ. ปริกมฺมนฺติ จ กสิณกรณาทินิมิตฺตุปฺปาทปริโยสานํ, ตาทิสํ เอตฺถ นตฺถีติ อธิปฺปาโย. ตทา หิ กมฺมฏฺานํ นิรสฺสาทตฺตา อสนฺตํ อปฺปณีตํ สิยา. อุปจาเร วา นตฺถิ เอตฺถ สนฺตตาติ โยชนา. ยถา อุปจารกฺขเณ นีวรณาทิวิคเมน องฺคปาตุภาเวน จ ปเรสํ สนฺตตา โหติ, น เอวมิมสฺส. อยํ ปน อาทิสมนฺนา…เป… ปณีโต จาติ โยชนา. เกจีติ อุตฺตรวิหารวาสิโน. อนาสิตฺตโกติ อุปเสจเนน อนาสิตฺตโก. เตนาห – ‘‘โอชวนฺโต’’ติ โอชวนฺตสทิโสติ อตฺโถ. มธุโรติ อิฏฺโ. เจตสิกสุขปฏิลาภสํวตฺตนํ ติกจตุกฺกชฺฌานวเสน, อุเปกฺขาย วา สนฺตภาเวน สุขคติกตฺตา สพฺเพสมฺปิ ฌานานํ วเสน เวทิตพฺพํ. ฌานสมุฏฺานปณีตรูปผุฏฺสรีรตาวเสน ปน กายิกสุขปฏิลาภสํวตฺตนํ ทฏฺพฺพํ, ตฺจ โข ฌานโต วุฏฺิตกาเล. อิมสฺมึ ปกฺเข ‘‘อปฺปิตปฺปิตกฺขเณ’’ติ อิทํ เหตุมฺหิ ภุมฺมวจนํ ทฏฺพฺพํ.
อวิกฺขมฺภิเตติ ฌาเนน สกสนฺตานโต อนีหเต อปฺปหีเน. อโกสลฺลสมฺภูเตติ อโกสลฺลํ วุจฺจติ อวิชฺชา, ตโต สมฺภูเต. อวิชฺชาปุพฺพงฺคมา หิ สพฺเพ ปาปธมฺมา. ขเณเนวาติ อตฺตโน ปวตฺติกฺขเณเนว. อนฺตรธาเปตีติ เอตฺถ อนฺตรธาปนํ วินาสนํ, ตํ ปน ฌานกตฺตุกํ ¶ อิธาธิปฺเปตนฺติ ปริยุฏฺานปฺปหานํ โหตีติ อาห – ‘‘วิกฺขมฺเภตี’’ติ. วูปสเมตีติ วิเสเสน อุปสเมติ. วิเสเสน อุปสมนํ ปน สมฺมเทว อุปสมนํ โหตีติ อาห ‘‘สุฏฺุ อุปสเมตี’’ติ. สาสนิกสฺส ฌานภาวนา เยภุยฺเยน นิพฺเพธภาคิยา โหตีติ อาห ‘‘นิพฺเพธภาคิยตฺตา’’ติ. อริยมคฺคสฺส ปาทกภูโต อยํ สมาธิ อนุกฺกเมน วฑฺฒิตฺวา อริยมคฺคภาวํ อุปคโต วิย โหตีติ อาห ‘‘อนุปุพฺเพน อริยมคฺควุฑฺฒิปฺปตฺโต’’ติ. อยํ ปนตฺโถ วิราคนิโรธปฏินิสฺสคฺคานุปสฺสนานํ วเสน สมฺมเทว ยุชฺชติ. เสสํ สุวิฺเยฺยเมว.
๑๐. กิมิลสุตฺตวณฺณนา
๙๘๖. เถโรติ ¶ อานนฺทตฺเถโร. อยํ เทสนาติ ‘‘กถํ วิภาวิโต นุ โข กิมิลา’’ติอาทินา ปวตฺตา เทสนา. กายฺตรนฺติ รูปกาเย อฺตรโกฏฺาเส. เอวนฺติ ยถา อานาปานํ อนุสฺสรนฺโต ภิกฺขุ กาเย กายานุปสฺสี ชาโต, เอวํ สพฺพตฺถ วาเรสุ เวทนานุปสฺสีติอาทิ อตฺโถ เวทิตพฺโพ.
เทสนาสีสนฺติ เทสนาปเทสํ. มนสิการปเทเสน เวทนา วุตฺตาติ ตํ สพฺพํ สรูปโต อฺาปเทสโต อปทิสติ. ยเถว หีติอาทินา ตตฺถ นิทสฺสนํ ทสฺเสติ. จิตฺตสงฺขารปททฺวเยติ ‘‘จิตฺตสงฺขารปฏิสํเวที ปสฺสมฺภยํ จิตฺตสงฺขาร’’นฺติ เอตสฺมึ ปททฺวเย.
เอวํ สนฺเตปีติ ปีติมนสิการจิตฺตสงฺขารปเทเสน ยทิ เวทนา วุตฺตา, เอวํ สนฺเตปิ. เอสา ยถาวุตฺตา เวทนา อารมฺมณํ น โหติ. เวทนารมฺมณา จ อนุปสฺสนา, ตสฺมา เวทนานุปสฺสนา น ยุชฺชติ. ยทิ เอวํ มหาสติปฏฺานาทีสุ ‘‘เวทนา เวทิยตี’’ติ วุตฺตํ, ตํ กถนฺติ อาห – ‘‘มหาสติปฏฺานาทีสุปี’’ติอาทิ. ตตฺถ สุขาทีนํ วตฺถุนฺติ สุขาทีนํ อุปฺปตฺติยา วตฺถุภูตํ รูปสทฺทาทึ อารมฺมณํ กตฺวา เวทนา เวทิยติ, น ปุคฺคโล ปุคฺคลสฺเสว อภาวโต. เวทนาปฺปวตฺตึ อุปาทาย นิสฺสาย ยถา ‘‘ปุคฺคโล เวทนํ เวทิยตี’’ติ โวหารมตฺตํ โหติ. เอวํ อิธาปิ เวทนาย อสฺสาสปสฺสาเส อารพฺภ ปวตฺติ, ตถา ปวตฺตมนสิการสีเสน ‘‘เวทนาสุ เวทนานุปสฺสี ภิกฺขุ ตสฺมึ สมเย วิหรตี’’ติ วุตฺโต. ตํ สนฺธายาติ ตํ เวทนาย อารมฺมณภาวํ สนฺธาย ¶ . อาทีนํ ปทานํ. เอตสฺส ‘‘เวทนานุปสฺสนา น ยุชฺชตี’’ติ วุตฺตอนุโยคสฺส.
สปฺปีติเก ทฺเว ฌาเน สมาปชฺชตีติ ปีติสหคตานิ ปมทุติยชฺฌานานิ ปฏิปาฏิยา สมาปชฺชติ. ตสฺสาติ เตน. ปฏิสํวิทิตสทฺทาเปกฺขาย หิ กตฺตุอตฺเถ เอตํ สามิวจนํ. สมาปตฺติกฺขเณติ สมาปชฺชนกฺขเณ. ฌานปฏิลาเภนาติ ฌาเนน สมงฺคีภาเวน. อารมฺมณโตติ อารมฺมณมุเขน ตทารมฺมณฌานปริยาปนฺนา ปีติ ปฏิสํวิทิตา โหติ, อารมฺมณสฺส ปฏิสํวิทิตตฺตาติ วุตฺตํ โหติ. ยถา นาม สปฺปปริเยสนํ จรนฺเตน ตสฺส อาสเย ปฏิสํวิทิเต โสปิ ปฏิสํวิทิโต โหติ มนฺตาคทพเลน ตสฺส คหณสฺส สุกรตฺตา, เอวํ ปีติยา อาสยภูเต อารมฺมเณ ปฏิสํวิทิเต สา ปีติ ปฏิสํวิทิตาว โหติ สลกฺขณโต สามฺลกฺขณโต จ ตสฺสา คหณสฺส สุกรตฺตา. วิปสฺสนกฺขเณติ วิปสฺสนาปฺาย ติกฺขวิสทภาวปฺปตฺตาย ¶ วิสยโต ทสฺสนกฺขเณ. ลกฺขณปฺปฏิเวเธนาติ ปีติยา สลกฺขณสฺส สามฺลกฺขณสฺส จ ปฏิวิชฺฌเนน. ยฺหิ ปีติยา วิเสสโต สามฺโต จ ลกฺขณํ, ตสฺมึ วิทิเต สา ยาถาวโต วิทิตา เอว โหติ. เตนาห ‘‘อสมฺโมหโต ปีติ ปฏิสํวิทิตา โหตี’’ติ.
อิทานิ ตมตฺถํ ปาฬิยา เอว วิภาเวตุํ ‘‘วุตฺตฺเหต’’นฺติอาทิมาห. ตตฺถ ทีฆํ อสฺสาสวเสนาติ ทีฆสฺส อสฺสาสสฺส อารมฺมณภูตสฺส วเสน. ปชานโต สา ปีติ ปฏิสํวิทิตา โหตีติ สมฺพนฺโธ. จิตฺตสฺส เอกคฺคตํ อวิกฺเขปํ ปชานโตติ ฌานปริยาปนฺนํ ‘‘อวิกฺเขโป’’ติ ลทฺธนามํ จิตฺตสฺเสกคฺคตํ ตํสมฺปยุตฺตาย ปฺาย ปชานโต. ยถา หิ อารมฺมณมุเขน ปีติ ปฏิสํวิทิตา โหติ, เอวํ ตํสมฺปยุตฺตธมฺมาปิ อารมฺมณมุเขน ปฏิสํวิทิตา เอว โหนฺตีติ. สติ อุปฏฺิตา โหตีติ ทีฆํ อสฺสาสวเสน ฌานสมฺปยุตฺตา สติ ตสฺมึ อารมฺมเณ อุปฏฺิตา อารมฺมณมุเขน ฌาเนปิ อุปฏฺิตา นาม โหติ. ตาย สติยาติ เอวํ อุปฏฺิตาย ตาย สติยา ยถาวุตฺเตน เตน าเณน สุปฺปฏิวิทิตตฺตา อารมฺมณสฺส ตสฺส วเสน ตทารมฺมณา สา ปีติ ปฏิสํวิทิตา โหติ. ทีฆํ ปสฺสาสวเสนาติอาทีสุปิ อิมินาว นเยน อตฺโถ เวทิตพฺโพ. เตน วุตฺตํ ‘‘เอเตเนว นเยน อวเสสปทานิปิ อตฺถโต เวทิตพฺพานี’’ติ.
ยเถวาติอาทีสุ ¶ อยํ สงฺเขปตฺโถ – ฌานปฏิลาเภน ยถา อารมฺมณโต ปีติอาทโย ปฏิสํวิทิตา โหนฺติ เตน วินา เตสํ อปฺปวตฺตนโต. เอวํ ฌานสมฺปยุตฺเตน ตํปริยาปนฺเนน เวทนาสงฺขาตมนสิการปฏิลาเภน อารมฺมณโต เวทนา ปฏิสํวิทิตา โหติ อรุณุคฺคเมน วิย สูริยสฺส เตน วินา เวทนาย อปฺปวตฺตนโต. ตสฺมา วุตฺตนเยน อติสยปฺปวตฺติ เวทนา สุปฺปฏิวิทิตา, ตสฺมา สุวุตฺตเมตนฺติ ปุพฺเพ วุตฺตโจทนํ นิรากโรติ.
อารมฺมเณติ อสฺสาสปสฺสาสนิมิตฺตํ วทติ. จิตฺตานุปสฺสีเยว นาเมส โหติ อสมฺโมหโต จิตฺตสฺส ปฏิสํวิทิตตฺตา. เตนาห ‘‘ตสฺมา’’ติอาทิ. จิตฺตปฏิสํวิทิตวเสนาติ อาทิ-สทฺเทน อิตรา ติสฺโสปิ จิตฺตานุปสฺสนา สงฺคณฺหาติ.
โสติ ธมฺมานุปสฺสนํ อนุยุตฺโต ภิกฺขุ. ยํ ตํ ปหานํ ปหายกาณํ. ปฺายาติ อปราย วิปสฺสนาปฺาย อนิจฺจวิราคาทิโต ทิสฺวา ทุวิธายปิ อชฺฌุเปกฺขิตา โหติ. อิทฺหิ จตุกฺกนฺติ อนิจฺจานุปสฺสนาทิวเสน วุตฺตํ จตุกฺกํ. ตสฺสาปิ ธมฺมานุปสฺสนาย. ปชหตีติ ¶ ปหานนฺติ อาห ‘‘นิจฺจสฺํ…เป… ปหานกราณํ อธิปฺเปต’’นฺติ. วิปสฺสนาปรมฺปรนฺติ ปฏิปาฏิยา วิปสฺสนมาห. ปถปฏิปนฺนํ อชฺฌุเปกฺขตีติ มชฺฌิมาย ปฏิปตฺติยา สมฺมเทว วีถิปฏิปนฺนํ ภาวนาจิตฺตํ ปคฺคหนิคฺคหานํ อกรเณน อชฺฌุเปกฺขติ. เอกโต อุปฏฺานนฺติ ยสฺมา มชฺฌิมสมถวีถินาติวตฺติยา ตตฺถ จ ปกฺขนฺทเนน อินฺทฺริยานํ เอกรสภาเวน, ตตฺรมชฺฌตฺตตาย ภาวโต อวิเสสํ เอกคฺคภาวูปคมเนน เอกนฺตโต อุปฏฺาติ, ตสฺมา น ตตฺถ กิฺจิ กาตพฺพนฺติ อชฺฌุเปกฺขติ. ตตฺถาติ เอวํ อชฺฌุเปกฺขเน. สหชาตานมฺปิ อชฺฌุเปกฺขนา โหติ เตสํ ปวตฺตนาการสฺส อชฺฌุเปกฺขนโต. ‘‘ปฺาย ทิสฺวา’’ติ วุตฺตตฺตา อารมฺมณอชฺฌุเปกฺขนา อธิปฺเปตา. น เกวลํ นีวรณาทิธมฺเม อชฺฌุเปกฺขิตา, อถ โข อภิชฺฌา …เป… ปฺาย ทิสฺวา อชฺฌุเปกฺขิตา โหตีติ โยชนา.
ปํสุปฺุชฏฺานิยสฺส กิเลสสฺส อุปฺปตฺติฏฺานทสฺสนตฺถํ ‘‘จตุมหาปโถ วิย ฉ อายตนานิ’’อิจฺเจว วุตฺตํ. กายาทโย จตฺตาโร อารมฺมณสติปฏฺานา. จตูสุ อารมฺมเณสูติ กายาทีสุ จตูสุ อารมฺมเณสุ ปวตฺตา ¶ จตฺตาโร สติปฏฺานา ปํสุปฺุชฏฺานิยสฺส กิเลสสฺส อุปหนนโต.
เอกธมฺมวคฺควณฺณนา นิฏฺิตา.
๒. ทุติยวคฺโค
๑-๒. อิจฺฉานงฺคลสุตฺตาทิวณฺณนา
๙๘๗-๙๘๘. กสฺมาติอาทิ วิหารสมาปตฺติอาจิกฺขเณ การณํ วิภาเวตุํ อารทฺธํ.
เอว-วากาโรติ เอว-กาโร วา-กาโร จ. เอกนฺตสนฺตตฺตา เอกนฺเตน สนฺตมนสิการภาวโต. เสกฺขวจเนเนว เตสํ สิกฺขิตพฺพสฺส อตฺถิภาเว สิทฺเธปิ สิกฺขิตพฺพรหิเตสุ เตสุปิ เสกฺขปริยายสฺส วุจฺจมานตฺตา สิกฺขิตพฺพสทฺเทน เสกฺเข วิเสเสตฺวา วุตฺตา. อาสวกฺขยตฺถํ สิกฺขิตพฺพสฺส อภาเวปิ ทิฏฺธมฺมสุขวิหารตฺถํ ฌานาทิสิกฺขเนน วินา สิกฺขิตพฺพาภาวา ‘‘อเสกฺขา นามา’’ติ วุตฺตา. พุทฺธานํ ปน สพฺพโส สมฺมเทว ปรินิฏฺิตสิกฺขตฺตา ‘‘สิกฺขามี’’ติ น วุตฺตํ. อานาปานชฺฌานผลสมาปตฺติ ตถาคตวิหาโร.
๓-๑๐. ปมอานนฺทสุตฺตาทิวณฺณนา
๙๘๙-๙๙๖. อนิจฺจาทิวเสนาติ ¶ อนิจฺจทุกฺขานตฺตวเสน. ปวิจินติ ปกาเรหิ วิจินติ. นิกฺกิเลสาติ อปคตกิเลสา วิกฺขมฺภิตกิเลสา. ปีติสมฺโพชฺฌงฺโค, ปสฺสทฺธิสมฺโพชฺฌงฺโคติ ปาโ.
ยาย อโนสกฺกนํ อนติวตฺตนฺจ โหติ, อยํ ตตฺรมชฺฌตฺตุเปกฺขา มชฺฌตฺตากาโรติ วุตฺตา. เอกจิตฺตกฺขณิกาติ เอกจิตฺตุปฺปาทปริยาปนฺนตฺตา.
จตฺตุนฺนํ จตุกฺกานํ วเสน โสฬสกฺขตฺตุกา. อานาปานสนฺนิสฺสเยน ปวตฺตตฺตา อารมฺมณวเสน ปวตฺตา อานาปานารมฺมณาปิ อปรภาเค สติ อานาปานสฺสตีติ ปริยาเยน วตฺตพฺพตํ อรหตีติ ‘‘อานาปานสฺสติ มิสฺสกา กถิตา’’ติ วุตฺตํ. อานาปานมูลกาติ อานาปานสนฺนิสฺสเยน ¶ ปวตฺตา สติปฏฺานา. เตสํ มูลภูตาติ เตสํ สติปฏฺานานํ มูลการณภูตา. โพชฺฌงฺคมูลกาติ โพชฺฌงฺคปจฺจยภูตา. เตปิ โพชฺฌงฺคาติ เอเต วีสติ สติปฏฺานเหตุกา โพชฺฌงฺคา. วิชฺชาวิมุตฺติปูรกาติ ตติยวิชฺชาย ตสฺส ผลสฺส จ ปริปูรณวเสน ปวตฺตา โพชฺฌงฺคา. ผลสมฺปยุตฺตาติ จตุตฺถผลสมฺปยุตฺตา, จตุพฺพิธผลสมฺปยุตฺตา วา.
ทุติยวคฺควณฺณนา นิฏฺิตา.
อานาปานสํยุตฺตวณฺณนา นิฏฺิตา.