📜
๑๖. เอกธมฺมปาฬิ
(๑๖) ๑. เอกธมฺมปาฬิ-ปมวคฺควณฺณนา
๒๙๖. เอกธมฺมปาฬิยํ ¶ เอกธมฺโมติ เอกสภาโว. เอกนฺตนิพฺพิทายาติ เอกนฺเตน วฏฺเฏ นิพฺพินฺทนตฺถาย อุกฺกณฺนตฺถาย. วิราคายาติ วฏฺเฏ วิรชฺชนตฺถาย, ราคาทีนํ วา กิเลสานํ วิรชฺชนาย วิคมาย. นิโรธายาติ ¶ ราคาทีนํ นิโรธาย อปฺปวตฺติกรณตฺถาย, วฏฺฏสฺเสว วา นิรุชฺฌนตฺถาย. อุปสมายาติ กิเลสวูปสมนตฺถาย, อภิฺายาติ อนิจฺจาทิวเสน ลกฺขณตฺตยํ อาโรเปตฺวา อภิชานนตฺถาย. สมฺโพธายาติ จตุนฺนํ สจฺจานํ พุชฺฌนตฺถาย, ‘‘โพธิ วุจฺจติ จตูสุ มคฺเคสุ าณ’’นฺติ ¶ (มหานิ. ๑๙๑; จูฬนิ. ขคฺควิสาณสุตฺตนิทฺเทโส ๑๒๑) เอวํ วุตฺตสฺส วา จตุมคฺคาณสฺส ปฏิวิชฺฌนตฺถาย. นิพฺพานายาติ อปฺปจฺจยนิพฺพานสฺส สจฺฉิกรณตฺถาย.
อิติ ภควา อิเมหิ สตฺตหิ ปเทหิ พุทฺธานุสฺสติกมฺมฏฺานสฺส วณฺณํ กเถสิ. กสฺมา? มหาชนสฺส อุสฺสาหชนนตฺถํ วิสกณฺฏกวาณิโช วิย อตฺตโน ปณิยสฺส. วิสกณฺฏกวาณิโช นาม คุฬวาณิโช วุจฺจติ. โส กิร คุฬผาณิตขณฺฑสกฺกราทีนิ สกเฏนาทาย ปจฺจนฺตคามํ คนฺตฺวา ‘‘วิสกณฺฏกํ คณฺหถ, วิสกณฺฏกํ คณฺหถา’’ติ อุคฺโฆเสสิ. ตํ สุตฺวา คามิกา ‘‘วิสํ นาม กกฺขฬํ โฆรํ. โย นํ ขาทติ, โส มรติ. กณฺฏกมฺปิ วิชฺฌิตฺวา มาเรติ, อุโภเปเต กกฺขฬา. โก เอตฺถ อานิสํโส’’ติ เคหทฺวารานิ ถเกสุํ, ทารเก จ ปลาเปสุํ. ตํ ทิสฺวา วาณิโช ‘อโวหารกุสลา อิเม คามิกา, หนฺท เน อุปาเยน คาหาเปมี’’ติ ‘‘อติมธุรํ คณฺหถ, อติสาทุํ คณฺหถ, คุฬํ ผาณิตํ สกฺกรํ สมคฺฆํ ลพฺภติ, กูฏมาสกกูฏกหาปณาทีหิ วาปิ ลพฺภตี’’ติ อุคฺโฆเสสิ. ตํ สุตฺวา คามิกา ตุฏฺปหฏฺา วคฺควคฺคา คนฺตฺวา พหุมฺปิ มูลํ ทตฺวา อคฺคเหสุํ.
ตตฺถ วิสกณฺฏกวาณิชสฺส ‘‘วิสกณฺฏกํ คณฺหถา’’ติ อุคฺโฆสนํ วิย ภควโต พุทฺธานุสฺสติกมฺมฏฺานกถนํ, วิสกณฺฏเก วณฺณํ กเถตฺวา ตสฺส คหณตฺถาย มหาชนสฺส ¶ อุสฺสาหกรณํ ¶ วิย อิเมหิ สตฺตหิ ปเทหิ พุทฺธานุสฺสติกมฺมฏฺานสฺส วณฺณภณเนน ตสฺส มหาชนสฺส อุสฺสาหกรณํ.
กตโม เอกธมฺโมติ กเถตุกมฺยตาปุจฺฉา. พุทฺธานุสฺสตีติ พุทฺธํ อารพฺภ อุปฺปนฺนา อนุสฺสติ, พุทฺธคุณารมฺมณาย สติยา เอตํ อธิวจนํ. ตํ ปเนตํ พุทฺธานุสฺสติกมฺมฏฺานํ ทุวิธํ โหติ จิตฺตสมฺปหํสนตฺถฺเจว วิปสฺสนตฺถฺจ. กถํ? ยทา หิ อสุภารมฺมเณสุ อฺตรํ ภาเวนฺตสฺส ภิกฺขุโน จิตฺตุปฺปาโท อุปหฺติ อุกฺกณฺติ นิรสฺสาโท โหติ, วีถึ นปฺปฏิปชฺชติ, กูฏโคโณ วิย อิโต จิโต จ วิธาวติ. ตสฺมึ ขเณ เอส มูลกมฺมฏฺานํ ปหาย ‘‘อิติปิ โส ภควา’’ติอาทินา นเยน ตถาคตสฺส โลกิยโลกุตฺตรคุเณ อนุสฺสรติ. ตสฺเสวํ พุทฺธํ อนุสฺสรนฺตสฺส จิตฺตุปฺปาโท ปสีทติ, วินีวรโณ โหติ ¶ . โส ตํ จิตฺตํ เอวํ ทเมตฺวา ปุน มูลกมฺมฏฺานํเยว มนสิ กโรติ. กถํ? ยถา นาม พลวา ปุริโส กูฏาคารกณฺณิกตฺถาย มหารุกฺขํ ฉินฺทนฺโต สาขาปลาสจฺเฉทนมตฺเตเนว ผรสุธาราย วิปนฺนาย มหารุกฺขํ ฉินฺทิตุํ อสกฺโกนฺโตปิ ธุรนิกฺเขปํ อกตฺวาว กมฺมารสาลํ คนฺตฺวา ติขิณํ ผรสุํ การาเปตฺวา ปุน ตํ ฉินฺเทยฺย. เอวํสมฺปทมิทํ ทฏฺพฺพํ. โส เอวํ พุทฺธานุสฺสติวเสน จิตฺตํ ปริทเมตฺวา ปุน มูลกมฺมฏฺานํ มนสิกโรนฺโต อสุภารมฺมณํ ปมชฺฌานํ นิพฺพตฺเตตฺวา ฌานงฺคานิ สมฺมสิตฺวา อริยภูมึ โอกฺกมติ. เอวํ ตาว จิตฺตสมฺปหํสนตฺถํ โหติ.
ยทา ปเนส พุทฺธานุสฺสตึ อนุสฺสริตฺวา ‘‘โก อยํ ¶ อิติปิ โส ภควาติอาทินา นเยน อนุสฺสริ, อิตฺถิ นุ โข ปุริโส นุ โข เทวมนุสฺสมารพฺรหฺมานํ อฺตโร นุ โข’’ติ ปริคฺคณฺหนฺโต ‘‘น อฺโ โกจิ, สติสมฺปยุตฺตํ ปน จิตฺตเมว อนุสฺสรี’’ติ ทิสฺวา ‘‘ตํ โข ปเนตํ จิตฺตํ ขนฺธโต วิฺาณกฺขนฺโธ โหติ, เตน สมฺปยุตฺตา เวทนา เวทนากฺขนฺโธ, เตน สมฺปยุตฺตา สฺา สฺากฺขนฺโธ, สหชาตา ผสฺสาทโย สงฺขารกฺขนฺโธติ อิเม จตฺตาโร อรูปกฺขนฺธา โหนฺตี’’ติ อรูปฺจ ววตฺถเปตฺวา ตสฺส นิสฺสยํ ปริเยสนฺโต หทยวตฺถุํ ทิสฺวา ตสฺส นิสฺสยานิ จตฺตาริ มหาภูตานิ, ตานิ อุปาทาย ปวตฺตานิ เสสอุปาทารูปานิ จ ปริคฺคเหตฺวา ‘‘สพฺพมฺเปตํ รูปํ รูปกฺขนฺโธ’’ติ ววตฺถเปตฺวา ‘‘อิทฺจ รูปํ ปุริมฺจ อรูป’’นฺติ สงฺเขปโต รูปารูปํ, ปเภทโต ปฺจกฺขนฺเธ ปุน ‘‘สงฺเขปโต ปฺจเปเต ขนฺธา ทุกฺขสจฺจ’’นฺติ ทุกฺขสจฺจํ ววตฺถเปตฺวา ‘‘ตสฺส ปภาวิกา ตณฺหา สมุทยสจฺจํ, ตสฺสา นิโรโธ นิโรธสจฺจํ, นิโรธปชานนา ปฏิปทา มคฺคสจฺจ’’นฺติ เอวํ ปุพฺพภาเค จตฺตาริ จ สจฺจานิ ววตฺถเปตฺวา ปฏิปาฏิยา ¶ อริยภูมึ โอกฺกมติ. ตทาสฺส อิมํ กมฺมฏฺานํ วิปสฺสนตฺถํ นาม โหติ. อยํ โขติอาทิ อปฺปนาวาโร วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺโพ.
๒๙๗. ธมฺมานุสฺสติอาทีสุปิ เอเสว นโย. อยํ ปเนตฺถ วจนตฺโถ – ธมฺมํ อารพฺภ อุปฺปนฺนา อนุสฺสติ ธมฺมานุสฺสติ, สฺวากฺขาตตาทิธมฺมคุณารมฺมณาย สติยา เอตํ อธิวจนํ. สงฺฆํ อารพฺภ อุปฺปนฺนา อนุสฺสติ สงฺฆานุสฺสติ, สุปฺปฏิปนฺนตาทิสงฺฆคุณารมฺมณาย สติยา เอตํ ¶ อธิวจนํ. สีลํ อารพฺภ อุปฺปนฺนา อนุสฺสติ สีลานุสฺสติ, อขณฺฑตาทิสีลคุณารมฺมณาย ¶ สติยา เอตํ อธิวจนํ. จาคํ อารพฺภ อุปฺปนฺนา อนุสฺสติ จาคานุสฺสติ, มุตฺตจาคตาทิจาคคุณารมฺมณาย สติยา เอตํ อธิวจนํ. เทวตา อารพฺภ อุปฺปนฺนา อนุสฺสติ เทวตานุสฺสติ, เทวตา สกฺขิฏฺาเน เปตฺวา อตฺตโน สทฺธาทิคุณารมฺมณาย สติยา เอตํ อธิวจนํ. อานาปาเน อารพฺภ อุปฺปนฺนา สติ อานาปานสฺสติ, อสฺสาสปสฺสาสนิมิตฺตารมฺมณาย สติยา เอตํ อธิวจนํ. มรณํ อารพฺภ อุปฺปนฺนา สติ มรณสฺสติ, ชีวิตินฺทฺริยุปจฺเฉทารมฺมณาย สติยา เอตํ อธิวจนํ. เกสาทิเภทํ รูปกายํ คตา, กาเย วา คตาติ กายคตา, กายคตา จ สา สติ จาติ กายคตาสตีติ วตฺตพฺเพ รสฺสํ อกตฺวา กายคตาสตีติ วุตฺตา. เกสาทิกายโกฏฺาสนิมิตฺตารมฺมณาย สติยา เอตํ อธิวจนํ. อุปสมํ อารพฺภ อุปฺปนฺนา อนุสฺสติ อุปสมานุสฺสติ, สพฺพทุกฺขูปสมารมฺมณาย สติยา เอตํ อธิวจนํ. ทุวิโธ วา อุปสโม อจฺจนฺตูปสโม จ ขยูปสโม จ. ตตฺถ อจฺจนฺตูปสโม นาม นิพฺพานํ, ขยูปสโม นาม มคฺโค. เอวเมตํ ทุวิธมฺปิ อุปสมํ อนุสฺสรนฺตสฺส อุปฺปนฺนา สติ อุปสมานุสฺสตีติ อยเมตฺถ อตฺโถ. อิติ อิเมสุ ทสสุ กมฺมฏฺาเนสุ อานาปานสฺสติ มรณสฺสติ กายคตาสตีติ อิมานิ ตีณิ วิปสฺสนตฺถาเนว โหนฺติ, เสสานิ สตฺต จิตฺตสมฺปหํสนตฺถานิปิ โหนฺตีติ.
ปมวคฺควณฺณนา.
๑๖. เอกธมฺมปาฬิ
(๑๖) ๒. เอกธมฺมปาฬิ-ทุติยวคฺควณฺณนา
๒๙๘. ทุติเย ¶ ¶ มิจฺฉาทิฏฺีติ ทฺวาสฏฺิวิธายปิ มิจฺฉาทิฏฺิยา เอตํ อธิวจนํ. มิจฺฉาทิฏฺิกสฺสาติ ตาย ทิฏฺิยา สมนฺนาคตสฺส.
๒๙๙. สมฺมาทิฏฺีติ ปฺจวิธายปิ สมฺมาทิฏฺิยา เอตํ อธิวจนํ. สมฺมาทิฏฺิกสฺสาติ ตาย ทิฏฺิยา สมนฺนาคตสฺส.
๓๐๒. อโยนิโส มนสิกาโรติ อนุปายมนสิกาโร.
๓๐๓. โยนิโส ¶ มนสิกาโรติ อุปายมนสิกาโร. ตตฺถ อโยนิโส มนสิกโรโต ปุพฺเพ อนุปฺปนฺนา มิจฺฉาทิฏฺิ อุปฺปชฺชติ, อุปฺปนฺนา ปน ยาว นิยาโมกฺกมนา ปวฑฺฒติ. นิยาเม โอกฺกนฺเต วฑฺฒิตา นาม โหติ. โยนิโส มนสิกโรโต ปุพฺเพ อนุปฺปนฺนา สมฺมาทิฏฺิ อุปฺปชฺชติ, อุปฺปนฺนา ปน ยาว อรหตฺตมคฺคา ปวฑฺฒติ. อรหตฺตผเล ปตฺเต วฑฺฒิตา นาม โหติ.
๓๐๔. มิจฺฉาทิฏฺิยา, ภิกฺขเว, สมนฺนาคตา สตฺตาติ เอตฺถ เอกจฺจา มิจฺฉาทิฏฺิ สคฺคาวรณา เจว โหติ มคฺคาวรณา จ, เอกจฺจา มคฺคาวรณาว, น สคฺคาวรณา, เอกจฺจา เนว สคฺคาวรณา น มคฺคาวรณา. ตตฺถ อเหตุกทิฏฺิ, อกิริยทิฏฺิ, นตฺถิกทิฏฺีติ อยํ ติวิธา สคฺคาวรณา เจว โหติ มคฺคาวรณา จ. ทสวตฺถุกา อนฺตคฺคาหิกา มิจฺฉาทิฏฺิ มคฺคาวรณาว โหติ น สคฺคาวรณา. วีสติวตฺถุกา สกฺกายทิฏฺิ เนว สคฺคาวรณา น มคฺคาวรณา. อิทํ ปน วิธานํ ปฏิกฺขิปิตฺวา อิมสฺมึ สุตฺเต ‘‘มิจฺฉาทิฏฺิยา, ภิกฺขเว, สมนฺนาคตา’’ติ วจนโต อนฺตมโส วีสติวตฺถุกํ สกฺกายทิฏฺึ อุปาทาย ทิฏฺิ นาม สคฺคํ อุปเนตุํ สมตฺถา นาม นตฺถิ, เอกนฺตํ ¶ นิรยสฺมึเยว นิมุชฺชาเปตีติ วุตฺตํ. ยถา หิ มุคฺคมาสปฺปมาณาปิ ปาสาณสกฺขรา อุทเก ปกฺขิตฺตา อุปฺปิลวมานา นาม นตฺถิ, เอกนฺตํ เหฏฺาว ¶ ปวิสติ, เอวเมวํ อนฺตมโส สกฺกายทิฏฺิปิ สคฺคํ อุปเนตุํ สมตฺถา นาม นตฺถิ, เอกนฺตํ อปาเยสุเยว นิมุชฺชาเปตีติ.
๓๐๕. สมฺมาทิฏฺิยา สมนฺนาคตาติ เอตฺถ กมฺมสฺสกตสมฺมาทิฏฺิ, ฌานสมฺมาทิฏฺิ, วิปสฺสนาสมฺมาทิฏฺิ, มคฺคสมฺมาทิฏฺิ, ผลสมฺมาทิฏฺีติ ปฺจวิธา สมฺมาทิฏฺิ. ตตฺถ กมฺมสฺสกตสมฺมาทิฏฺิ สมฺปตฺติภวํ อากฑฺฒติ, ฌานสมฺมาทิฏฺิ รูปารูปภเว ปฏิสนฺธึ เทติ, มคฺคสมฺมาทิฏฺิ วฏฺฏํ วิทฺธํเสติ, ผลสมฺมาทิฏฺิ ภวํ ปฏิพาหติ. วิปสฺสนาสมฺมาทิฏฺิ กึ กโรตีติ? สาปิ ปฏิสนฺธึ นากฑฺฒติ. ติปิฏกจูฬาภยตฺเถโร ปนาห ‘‘สเจ วิปสฺสนาสมฺมาทิฏฺิ ภาวิตา ทิฏฺเว ธมฺเม อรหตฺตํ ปาเปตุํ สกฺโกติ, อิจฺเจตํ กุสลํ. สเจ น สกฺโกติ, สตฺต ภเว เทติ, อาวุโส’’ติ. เอวมยํ โลกิยโลกุตฺตรา สมฺมาทิฏฺิ กถิตา. อิมสฺมึ ปนตฺเถ โลกิกา ภวนิปฺผาทิกาว เวทิตพฺพา.
๓๐๖. ยฺเจว ¶ กายกมฺมํ ยถาทิฏฺิ สมตฺตํ สมาทินฺนนฺติ เอตฺถ ยถาทิฏฺีติ ยา ยา ทิฏฺิ, ตสฺสา ตสฺสา อนุรูปํ. สมตฺตนฺติ ปริปุณฺณํ. สมาทินฺนนฺติ คหิตํ. ตเทตํ ยถาทิฏฺิยํ ิตกายกมฺมํ, ทิฏฺิสหชาตํ กายกมฺมํ, ทิฏฺานุโลมิกํ กายกมฺมนฺติ ติวิธํ โหติ. ตตฺถ ‘‘ปาณํ หนโต อทินฺนํ อาทิยโต มิจฺฉาจารํ จรโต นตฺถิ ตโตนิทานํ ปาปํ, นตฺถิ ปาปสฺส อาคโม’’ติ ยํ ¶ เอวํลทฺธิกสฺส สโต ปาณาติปาต-อทินฺนาทาน-มิจฺฉาจารสงฺขาตํ กายกมฺมํ, อิทํ ยถาทิฏฺิยํ ิตกายกมฺมํ นาม. ‘‘ปาณํ หนโต อทินฺนํ อาทิยโต มิจฺฉาจารํ จรโต นตฺถิ ตโตนิทานํ ปาปํ, นตฺถิ ปาปสฺส อาคโม’’ติ อิมาย ปน ลทฺธิยา อิมินา ทสฺสเนน สหชาตํ กายกมฺมํ ทิฏฺิสหชาตํ กายกมฺมํ นาม. ตเทว ปน สมตฺตํ สมาทินฺนํ คหิตํ ปรามฏฺํ ทิฏฺานุโลมิกํ กายกมฺมํ นาม. วจีกมฺมาทีสุปิ เอเสว นโย. ยถา ปเนตฺถ ‘‘ปาณํ หนโต อทินฺนํ อาทิยโต มิจฺฉาจารํ จรโต นตฺถิ ตโตนิทานํ ปาป’’นฺติ โยชนา กตา, เอวํ วจีกมฺมมโนกมฺเมสุ ‘‘มุสา ภณโต, ปิสุณํ กเถนฺตสฺส, ผรุสํ กเถนฺตสฺส, สมฺผํ ปลปนฺตสฺส, อภิชฺฌาลุโน, พฺยาปนฺนจิตฺตสฺส, มิจฺฉาทิฏฺิกสฺส จ สโต นตฺถิ ตโตนิทานํ ปาป’’นฺติ โยชนา กาตพฺพา.
ยา จ เจตนาติอาทีสุ ทิฏฺิสหชาตาว เจตนา เจตนา นาม, ทิฏฺิสหชาตาว ปตฺถนา ปตฺถนา นาม, เจตนาปตฺถนานํ วเสน จิตฺตฏฺปนา ปณิธิ นาม, เตหิ ปน เจตนาทีหิ สมฺปยุตฺตา ¶ ผสฺสาทโย สงฺขารา นาม. ทิฏฺิ หิสฺส, ภิกฺขเว, ปาปิกาติ ยสฺมา ตสฺส ปุคฺคลสฺส ทิฏฺิ ปาปิกา ลามิกา. นิกฺขิตฺตนฺติ โรปิตํ. อุปาทิยตีติ คณฺหาติ. กฏุกตฺตายาติ อิทํ ปุริมสฺเสว เววจนํ.
‘‘วณฺณคนฺธรสูเปโต ¶ , อมฺโพยํ อหุวา ปุเร;
ตเมว ปูชํ ลภมาโน, เกนมฺโพ กฏุกปฺผโล.
‘‘ปุจิมนฺทปริวาโร, อมฺโพ เต ทธิวาหน;
มูลํ มูเลน สํสฏฺํ, สาขา สาขา นิเสวเร;
อสาตสนฺนิวาเสน, เตนมฺโพ กฏุกปฺผโล’’ติ. (ชา. ๑.๒.๗๑-๗๒) –
อาคตฏฺาเน ¶ วิย หิ อิธาปิ กฏุกนฺติ ติตฺตกํ เวทิตพฺพํ. อสาตตฺตายาติ อมธุรตฺตาย.
อิมสฺมิ ปน พีชูปมสุตฺเต ‘‘ทิฏฺีติ นิยตมิจฺฉาทิฏฺิ คหิตา’’ติ โปราณกตฺเถรา อาหํสุ. ตํ ปน ปฏิกฺขิปิตฺวา ‘‘สพฺพานิปิ ทฺวาสฏฺิ ทิฏฺิคตานิ คหิตานี’’ติ วุตฺตํ. อนนฺตรสุตฺเต ‘‘ปาณาติปาตา วิรมนฺตสฺส, อทินฺนาทานา วิรมนฺตสฺส, มิจฺฉาจารา วิรมนฺตสฺส นตฺถิ ตโตนิทานํ ปฺุ’’นฺติอาทินา นเยน ยถาทิฏฺิยํ ิตกายกมฺมาทีนิ โยเชตฺวา เวทิตพฺพานิ. อิธ ปน สมฺมาทิฏฺิสหชาตา จิตฺตฏฺปนาว ปตฺถนาติ เวทิตพฺพา. สมฺมาทิฏฺิ ปเนตฺถ โลกิยโลกุตฺตรา กถิตา. เสสํ สพฺพตฺถ อุตฺตานตฺถเมวาติ.
ทุติยวคฺควณฺณนา.
๑๖. เอกธมฺมปาฬิ
(๑๖) ๓. เอกธมฺมปาฬิ-ตติยวคฺควณฺณนา
๓๐๘. ตติยสฺส ¶ ปเม มิจฺฉาทิฏฺิโกติ อยาถาวทิฏฺิโก. วิปรีตทสฺสโนติ ตาเยว มิจฺฉาทิฏฺิยา วิปรีตทสฺสโน. สทฺธมฺมา วุฏฺาเปตฺวาติ ทสกุสลกมฺมปถธมฺมโต วุฏฺาเปตฺวา. อสทฺธมฺเม ¶ ปติฏฺาเปตีติ ทสอกุสลกมฺมปถสงฺขาเต อสทฺธมฺเม ปติฏฺาเปติ. เอกปุคฺคโลติ เจตฺถ ฉหิ สตฺถาเรหิ สทฺธึ เทวทตฺโต จ อฺเ จ เอวรูปา เวทิตพฺพา.
๓๐๙. ทุติเย สมฺมาทิฏฺิโกติ ยาถาวทิฏฺิโก. อวิปรีตทสฺสโนติ ตาเยว สมฺมาทิฏฺิยา อวิปรีตทสฺสโน. อสทฺธมฺมาติ ทสอกุสลกมฺมปถโต. สทฺธมฺเมติ ทสกุสลกมฺมปถสงฺขาเต สทฺธมฺเม. เอกปุคฺคโลติ เจตฺถ อนุปฺปนฺเน พุทฺเธ จกฺกวตฺตี ราชา สพฺพฺุโพธิสตฺโตติ เอวมาทโย ลพฺภนฺติ, อุปฺปนฺเน พุทฺเธ พุทฺโธ เจว พุทฺธสาวกา จ.
๓๑๐. ตติเย มิจฺฉาทิฏฺิปรมานีติ มิจฺฉาทิฏฺิ ปรมา เอเตสนฺติ มิจฺฉาทิฏฺิปรมานิ. ปฺจ หิ อานนฺตริยกมฺมานิ มหาสาวชฺชานิ นาม, เตหิปิ มิจฺฉาทิฏฺิเยว มหาสาวชฺชตราติ อธิปฺปาโย. กสฺมา? เตสฺหิ ปริจฺเฉโท อตฺถิ. จตฺตาริ หิ อานนฺตริยกมฺมานิ นิรเย นิพฺพตฺตาเปนฺตีติ วุตฺตานิ ¶ . สงฺฆเภทกมฺมมฺปิ นิรเย กปฺปฏฺิติกเมว โหติ. เอวเมเตสํ ปริจฺเฉโท อตฺถิ, โกฏิ ปฺายติ. นิยตมิจฺฉาทิฏฺิยา ปน ปริจฺเฉโท นตฺถิ. สา หิ วฏฺฏสฺส มูลํ, ตาย สมนฺนาคตสฺส ภวโต วุฏฺานํ นตฺถิ. เย ตสฺส โสตพฺพํ มฺนฺติ, เตปิ วิปฺปฏิปาเทติ. ตาย จ สมนฺนาคตสฺส เนว สคฺโค อตฺถิ น มคฺโค. กปฺปวินาเส มหาชเน พฺรหฺมโลเก นิพฺพตฺเตปิ นิยตมิจฺฉาทิฏฺิโก ตตฺถ อนิพฺพตฺติตฺวา ปิฏฺิจกฺกวาเฬ นิพฺพตฺตติ. กึ ปน ปิฏฺิจกฺกวาฬํ ¶ น ฌายตีติ? ฌายติ, ตสฺมึ ฌายมาเนปิ เอส อากาเส เอกสฺมึ โอกาเส ปจฺจติเยวาติ วทนฺติ.
๓๑๑. จตุตฺเถ มกฺขลีติ ‘‘มา ขลี’’ติ วจนํ อุปาทาย เอวํลทฺธนาโม ติตฺถกโร. นทีมุเขติ ¶ ทฺวินฺนํ นทีนํ สมาคตฏฺาเน. เทสนามตฺตเมเวตํ, ทฺวินฺนํ กนฺทรานํ, ทฺวินฺนํ อุทกานํ, สมุทฺทสฺส จ, โลณิยา จ, สมุทฺทสฺส จ นทิยา จาติ เอเตสมฺปิ ยสฺส กสฺสจิ สมาคตฏฺานํ, อฺมฺปิ ตถารูปํ อุทกํ. ขิปนฺติ กุมินํ. อุฑฺเฑยฺยาติ โอฑฺเฑยฺย. มนุสฺสา หิ นเฬหิ วา อุจฺฉูหิ วา เวฬูหิ วา ปลาสนฺติสลากาย วา เอกํ ทฺเว ตโย วา กุมฺเภ คณฺหนปฺปมาณกุมินํ กตฺวา มุขวฏฺฏิยา โยตฺเตน พนฺธิตฺวา นทีมุขํ เนตฺวา ทฺวีสุ ปสฺเสสุ ขาณุเก โกฏฺเฏตฺวา โยตฺเตหิ ตตฺถ พนฺธนฺติ, ตํ สนฺธาเยตํ วุตฺตํ. ตสฺมิฺหิ ปวิฏฺสฺส ขุทฺทกสฺส มจฺฉสฺสาปิ โมกฺโข นตฺถิ. อนยายาติ อวฑฺฒิยา. พฺยาสนายาติ วินาสาย. มกฺขลิ โมฆปุริโสติ อยํ มกฺขลิ โคสาโล ตุจฺฉปุริโส. มนุสฺสขิปฺปํ มฺเ โลเก อุปฺปนฺโนติ มหาชนสฺส สคฺคโมกฺขคมนมคฺเค ตตฺถ คมนนิวารณตฺถํ มนุสฺสกุมินํ วิย โลเก อุปฺปนฺโน.
๓๑๒. ปฺจมาทีสุ ทุรกฺขาเต, ภิกฺขเว, ธมฺมวินเยติ ทุรกฺขาตธมฺมวินโย นาม พาหิรกสาสนํ. ตตฺถ หิ ¶ สตฺถาปิ อสพฺพฺู โหติ, ธมฺโมปิ ทุรกฺขาโต, คโณปิ ทุปฺปฏิปนฺโน. โย จ สมาทเปตีติ โย อาจริยปุคฺคโล สมาทเปติ. ยฺจ สมาทเปตีติ ยํ อนฺเตวาสิกํ สมาทเปติ. โย จ สมาทปิโต ตถตฺตาย ปฏิปชฺชตีติ โย อนฺเตวาสิโก อาจริเยน สมาทปิโต ตสฺส วจนํ กโรนฺโต ¶ ตถาภาวาย ปฏิปชฺชติ. พหุํ อปฺุํ ปสวนฺตีติ สมาทปโก หิ ปาณาติปาตาทีสุ ชงฺฆสตํ สมาทเปนฺโต เตสํ สพฺเพสมฺปิ อกุสเลน สมกเมว อกุสลํ ปาปุณาติ. เตนาห – ‘‘สพฺเพ เต พหุํ อปฺุํ ปสวนฺตี’’ติ.
๓๑๓. สฺวากฺขาเตติ สุฏฺุ อกฺขาเต สุเทสิเต. เอวรูเป หิ ธมฺมวินเย สตฺถา จ สพฺพฺู โหติ, ธมฺโม จ สฺวากฺขาโต, คโณ จ สุปฺปฏิปนฺโน. สพฺเพ เต พหุํ ปฺุํ ปสวนฺตีติ สมาทปโก หิ ภิกฺขู ปิณฺฑาย ปวิฏฺเ ทิสฺวา ยาคุภตฺตาทีนิ สมาทเปนฺโต สพฺเพสมฺปิ ทายกานํ กุสเลน สมกํ กุสลํ ปาปุณาติ. เตน วุตฺตํ – ‘‘พหุํ ปฺุํ ปสวนฺตี’’ติ.
๓๑๔. ทายเกน มตฺตา ชานิตพฺพาติ ทายกปุคฺคเลน ปมาณํ ชานิตพฺพํ, ปมาเณน ทาตพฺพํ, ปูเรตฺวา อติเรกํ น ทาตพฺพํ. น ทาตพฺพนฺติ หิ อวตฺวา ปมาณวเสน โถกํ ทาตพฺพนฺติ วุตฺตํ. กสฺมา? ปูเรตฺวา อติเรเก ทินฺเนปิ หิ อติเรกา มนุสฺสสมฺปตฺติ วา ทิพฺพสมฺปตฺติ วา นิพฺพานสมฺปตฺติ วา นตฺถิ. โน ปฏิคฺคาหเกนาติ ปฏิคฺคาหกสฺส ปน มตฺตํ ชานิตฺวา ¶ ปฏิคฺคหณกิจฺจํ นาม นตฺถิ. กสฺมา? ตสฺส หิ มตฺตํ ตฺวา ปูเรตพฺพา มตฺตปฏิคฺคหณมูลิกา อปฺปิจฺฉปฏิปทา นาม นตฺถิ. ยตฺตกํ ปน ลภติ, ตตฺตกํ คเหตพฺพํ. อติเรกคฺคหณมูลํ หิสฺส ปุตฺตทารภรณํ ภวิสฺสติ.
๓๑๕. ปฏิคฺคาหเกน มตฺตา ชานิตพฺพาติ ปฏิคฺคาหกปุคฺคเลน ปมาณํ ¶ ชานิตพฺพํ. กถํ? เตน หิ ทายกสฺส วโส เวทิตพฺโพ, เทยฺยธมฺมสฺส วโส เวทิตพฺโพ, อตฺตโน ถาโม เวทิตพฺโพ. ยทิ หิ เทยฺยธมฺโม พหุ โหติ, ทายโก อปฺปํ ทาตุกาโม, ทายกสฺส วเสน อปฺปํ คณฺหิตพฺพํ. เทยฺยธมฺโม อปฺโป, ทายโก พหุํ ทาตุกาโม, เทยฺยธมฺมสฺส วเสน อปฺปํ คณฺหิตพฺพํ. เทยฺยธมฺโมปิ พหุ, ทายโกปิ พหุํ ทาตุกาโม, อตฺตโน ถามํ ตฺวา ปมาเณเนว คณฺหิตพฺพํ. เอวํ มตฺตํ ตฺวา ปฏิคฺคณฺหนฺโต หิ อปฺปิจฺฉปฏิปทํ ปูเรติ. อนุปฺปนฺนสฺส ลาโภ อุปฺปชฺชติ, อุปฺปนฺโน ลาโภ ถาวโรว โหติ. อปฺปสนฺนา ปสีทนฺติ, ปสนฺนาปิ ภิยฺโย ปสาทมาปชฺชนฺติ, มหาชนสฺส จกฺขุภูโต โหติ, สาสนํ จิรฏฺิติกํ กโรติ.
ตตฺริมานิ ¶ วตฺถูนิ – โรหณชนปเท กิร กุฏิมฺพิยวิหาเร เอโก ทหโร ทุพฺภิกฺขสมเย ตสฺมึ คาเม เอกสฺส กมฺมการสฺส เคเห ภฺุชนตฺถาย กฏจฺฉุภตฺตํ คเหตฺวา คมนตฺถาย จ กฏจฺฉุภตฺตเมว ลภติ. โส เอกทิวสํ ตสฺมึ เคเห เอกํ อาคนฺตุกํ ทิสฺวา เอกเมว กฏจฺฉุภตฺตํ คณฺหิ. อถสฺส ‘‘เกน การเณนา’’ติ วุตฺเต ตมตฺถํ วตฺวา โส กุลปุตฺโต ปสีทิตฺวา ‘‘อมฺหากํ กุลูปกภทนฺโต เอวรูโป นามา’’ติ ราชทฺวาเร มิตฺตามจฺจานํ กเถสิ. เต สพฺเพปิ ตสฺส อปฺปิจฺฉคุเณ ปสนฺนา เอกทิวเสเนว สฏฺิ ธุรภตฺตานิ เปสุํ. เอวํ อปฺปิจฺโฉ อนุปฺปนฺนลาภํ อุปฺปาเทติ.
สทฺธาติสฺสมหาราชาปิ จูฬุปฏฺากํ ติสฺสามจฺจํ วีมํสิตฺวา เตน เอกํ ติตฺติรํ ปจาเปตฺวา อาหราเปสิ. อถ ปริโภคสมเย ‘‘อคฺคํ ทตฺวา ปริภฺุชิสฺสามี’’ติ อฏฺกสาลปริเวเณ มหาเถรสฺส ภณฺฑคฺคาหสามเณรสฺส ¶ ติตฺติรมํสํ เทนฺโต ตสฺมึ โถกํเยว ปฏิคฺคณฺหนฺเต ตสฺส อปฺปิจฺฉคุเณ ปสีทิตฺวา ‘‘ปสนฺโนสฺมิ, ตาต, อฏฺ เต ธุรภตฺตานิ เทมี’’ติ อาห. มหาราช, อุปชฺฌายสฺส เทมีติ. อปรานิปิ อฏฺ เทมีติ. ตานิ อมฺหากํ อาจริยสฺส เทมีติ. อปรานิปิ อฏฺ ทมฺมีติ. ตานิ สมานุปชฺฌายานํ ทมฺมีติ. อปรานิปิ อฏฺ ทมฺมีติ. ตานิ ¶ ภิกฺขุสงฺฆสฺส ทมฺมีติ. อปรานิปิ อฏฺ ทมฺมีติ. สามเณโร อธิวาเสสิ. เอวมสฺส อุปฺปนฺโน ลาโภ ถาวโร โหติ.
อปฺปสนฺนา ปสีทนฺตีติ เอตฺถปิ – ทีฆพฺราหฺมโณ กิร พฺราหฺมเณ โภเชนฺโต ปฺจ ปฺจ ภตฺตสรกานิ ทตฺวา สนฺตปฺเปตุํ นาสกฺขิ. อเถกทิวสํ ‘‘สมณา กิร นาม อปฺปิจฺฉา’’ติ กถํ สุตฺวา วีมํสนตฺถาย ภตฺตํ คาหาเปตฺวา ภิกฺขุสงฺฆสฺส ภตฺตกิจฺจกรณเวลาย วิหารํ คนฺตฺวา ตึสมตฺเต ภิกฺขู โภชนสาลายํ ภฺุชนฺเต ทิสฺวา เอกํ ภตฺตสรกํ คเหตฺวา สงฺฆตฺเถรสฺส สนฺติกํ อคมาสิ. เถโร องฺคุลึ จาเลตฺวา โถกเมว อคฺคเหสิ. เอเตเนว นิยาเมน เอกํ ภตฺตสรกํ สพฺเพสํ สมฺปาปุณิ. ตโต พฺราหฺมโณ ‘‘สจฺโจเยว เอเตสํ สมณานํ คุโณ’’ติ อปฺปิจฺฉตาย ปสนฺโน สหสฺสํ วิสฺสชฺเชตฺวา ตสฺมึเยว วิหาเร เจติยํ กาเรสิ. เอวํ อปฺปสนฺนา ปสีทนฺติ.
ปสนฺนา ¶ ภิยฺโย ปสีทนฺตีติ เอตฺถ วตฺถุนา กิจฺจํ นตฺถิ. ปสนฺนานฺหิ อปฺปิจฺฉํ ทิสฺวา ปสาโท ภิยฺโย วฑฺฒติเยว.
มชฺฌนฺติกติสฺสตฺเถรสทิเส ปน อปฺปิจฺเฉ ทิสฺวา มหาชโน ¶ อปฺปิจฺโฉ ภวิตุํ มฺตีติ อปฺปิจฺโฉ มหาชนสฺส จกฺขุภูโต นาม โหติ.
‘‘อปฺปิจฺฉตา, ภิกฺขเว, สทฺธมฺมสฺส ิติยา อสมฺโมสาย อนนฺตรธานาย สํวตฺตตี’’ติ (อ. นิ. ๑.๑๑๖-๑๒๙) วจนโต ปน อปฺปิจฺโฉ สาสนํ จิรฏฺิติกํ กโรติ นาม.
โน ทายเกนาติ สฺวากฺขาเต ธมฺมวินเย ปน ทายกสฺส ปมาณํ ตฺวา ทาตพฺพกิจฺจํ นาม นตฺถิ. ยตฺตโก เทยฺยธมฺโม อตฺถิ, ตตฺตกํ อวตฺถริตฺวา ทาตุํ วฏฺฏติ. อวตฺถริตฺวา ทินฺนการณา หิ เอส มนุสฺสสมฺปตฺตึ, ทิพฺพสมฺปตฺตึ, นิพฺพานสมฺปตฺติฺจ อวตฺถริตฺวา อุตฺตรุตฺตริ ปณีตปณีตเมว ลภติ.
๓๑๖. โย อารทฺธวีริโย, โส ทุกฺขํ วิหรตีติ ปฺจาตปตปฺปนมรุปฺปปาตปตนาทิจฺจานุปริวตฺตน-อุกฺกุฏิกปฺปธานาทีนิ อนุยฺุชนฺโต ทิฏฺเ เจว ธมฺเม ทุกฺขํ วิหรติ ¶ , ตสฺเสว พาหิรสมเย สมาทินฺนสฺส ตปจรณสฺส วิปาเกน นิรเย อุปฺปชฺชิตฺวา สมฺปราเยปิ ทุกฺขํ วิหรติ.
๓๑๗. โย กุสีโต, โส ทุกฺขํ วิหรตีติ อยมฺปิ ทิฏฺเ ธมฺเม เจว สมฺปราเย จ ทุกฺขํ วิหรติ. กถํ? ยสฺส หิ ปพฺพชิตกาลโต ปฏฺาย โยนิโส มนสิกาโร นตฺถิ, พุทฺธวจนํ น อุคฺคณฺหาติ, อาจริยุปชฺฌายวตฺตํ น กโรติ, เจติยงฺคณโพธิยงฺคณวตฺตํ น กโรติ. ชนสฺส ปน สทฺธาเทยฺยํ อปจฺจเวกฺขิตปริโภเคน ปริภฺุชิตฺวา ทิวสํ เสยฺยสุขํ ปสฺสสุขํ อนุยฺุชิตฺวา ปพุทฺธกาเล ตโย วิตกฺเก วิตกฺเกติ. โส กติปาเหเนว ¶ ภิกฺขุภาวา จวติ? เอวํ ทิฏฺธมฺเม จ ทุกฺขํ วิหรติ. ปพฺพชิตฺวา ปน สมณธมฺมสฺส สมฺมา อกตตฺตา จ –
‘‘กุโส ยถา ทุคฺคหิโต, หตฺถเมวานุกนฺตติ;
สามฺํ ทุปฺปรามฏฺํ, นิรยายุปกฑฺฒตี’’ติ. (ธ. ป. ๓๑๑) –
อปายสฺมึเยว ปฏิสนฺธึ คณฺหติ. เอวํ สมฺปราเยปิ ทุกฺขํ วิหรติ.
๓๑๘. โย ¶ กุสีโต, โส สุขํ วิหรตีติ กาเลน กาลํ วุตฺตปฺปกาเร ตปจรเณ กิฺจิ กิฺจิ ตปจรณํ กตฺวา กาเลน กาลํ โอทาตวตฺถวสโน มาลาคนฺธวิเลปนธโร มธุรโภชนํ ภฺุชนฺโต มุทุกาสุ เสยฺยาสุ สยนฺโต ทิฏฺเ ธมฺเม เจว สุขํ วิหรติ สมฺปราเย จ. โส หิ ตสฺส ตปจรณสฺส คาฬฺหํ อคฺคหิตตฺตา นาติพหุํ นิรเย ทุกฺขํ อนุภวติ. ตสฺมา สมฺปราเย สุขํ วิหรติ นาม.
๓๑๙. โย อารทฺธวีริโย, โส สุขํ วิหรตีติ อารทฺธวีริโย หิ ปพฺพชิตกาลโต ปฏฺาย วตฺเตสุ ปริปูรการี โหติ, พุทฺธวจนํ อุคฺคณฺหาติ, โยนิโส มนสิกาเร กมฺมํ กโรติ. อถสฺส วตฺตปูรณฺเจว อุคฺคหิตพุทฺธวจนฺจ สมณธมฺมกิริยฺจ อาวชฺเชนฺตสฺส จิตฺตํ ปสีทติ. เอวํ ทิฏฺเว ธมฺเม สุขํ วิหรติ. ทิฏฺธมฺเม ปน อรหตฺตํ ปาปุณิตุํ อสกฺโกนฺโต นิพฺพตฺตภเว ขิปฺปาภิฺโ โหตีติ สมฺปราเยปิ สุขํ วิหรติ นาม.
๓๒๐. เสยฺยถาปิ ¶ , ภิกฺขเว, อปฺปมตฺตโกปิ คูโถ ทุคฺคนฺโธ โหตีติ อิทํ สุตฺตํ อฏฺุปฺปตฺติยํ วุตฺตํ. กตรอฏฺุปฺปตฺติยนฺติ? นวกนิปาเต (อ. นิ. ๙.๑๒) สตฺตุปฺปาทสุตฺต อฏฺุปฺปตฺติยํ. ตถาคโต ¶ หิ ตํ อตฺถํ กเถนฺโต – ‘‘นว ปุคฺคลา นิรยโต มุตฺตา, ติรจฺฉานโยนิโต มุตฺตา, เปตฺติวิสยโต มุตฺตา’’ติ กเถสิ. อถสฺส เอตทโหสิ – ‘‘สเจ โข ปน เม ปุตฺตา อิมํ ธมฺมเทสนํ สุตฺวา ขีณนิรยมฺหา ขีณติรจฺฉานโยนิกา ขีณเปตฺติวิสยา ขีณาปายทุคฺคติวินิปาตาติ มฺมานา อุปริมคฺคผลตฺถาย วายมิตุํ น มฺเยฺยุํ, เตสํ สํเวคํ ชเนสฺสามี’’ติ สํเวคชนนตฺถํ ‘‘เสยฺยถาปิ, ภิกฺขเว’’ติ อิมํ สุตฺตมารภิ. ตตฺถ อปฺปมตฺตโกติ โถกมตฺตโก ปริตฺตปฺปมาโณ, อนฺตมโส กุสคฺเคนปิ คเหตฺวา อุปสิงฺฆิยมาโน ทุคฺคนฺโธว โหติ. อปฺปมตฺตกมฺปิ ภวํ น วณฺเณมีติ อปฺปมตฺตกมฺปิ กาลํ ภเว ปฏิสนฺธึ น วณฺณยามิ. อิทานิสฺส อุปมํ ทสฺเสนฺโต อาห – อนฺตมโส อจฺฉราสงฺฆาตมตฺตมฺปีติ. สพฺพนฺติเมน ปริจฺเฉเทน ทฺเว องฺคุลิโย เอกโต กตฺวา ปหรณมตฺตมฺปิ กาลนฺติ วุตฺตํ โหติ. เสสํ สพฺพตฺถ อุตฺตานตฺถเมวาติ.
ตติยวคฺควณฺณนา.
๑๖. เอกธมฺมปาฬิ
(๑๖) ๔. เอกธมฺมปาฬิ-จตุตฺถวคฺควณฺณนา
๓๒๒. จตุตฺถวคฺคสฺส ¶ ¶ ปเม ชมฺพุทีเปติ ชมฺพุยา ปฺาโต ปากโฏ ทีโปติ ชมฺพุทีโป. อิมสฺส กิร ทีปสฺส สฺาณภูตา โยชนสตุพฺเพธา ปณฺณาสโยชนสาขา ปฺจทสโยชนาวฏฺฏกฺขนฺธา หิมวนฺตปพฺพเต ชาตา กปฺปฏฺายินี มหาชมฺพู นาม อตฺถิ, ตาย อยํ ทีโป ชมฺพุทีโปติ วุจฺจติ. ยถา จ อิมสฺมึ ทีเป ชมฺพุรุกฺโข กปฺปฏฺายี, ตถา อปรโคยาเน กทมฺพรุกฺโข, อุตฺตรกุรูสุ กปฺปรุกฺโข, ปุพฺพวิเทเห สิรีสรุกฺโข, อสุรานํ จิตฺตปาฏลิรุกฺโข, สุปณฺณานํ สิมฺพลิรุกฺโข ¶ , เทวานํ ปาริจฺฉตฺตโกติ อิเมปิ กปฺปฏฺายิโนว.
‘‘ปาฏลี สิมฺพลี ชมฺพู, เทวานํ ปาริจฺฉตฺตโก;
กทมฺโพ กปฺปรุกฺโข จ, สิรีโส ภวติ สตฺตโม’’ติ.
อารามรามเณยฺยกนฺติ ปุปฺผารามผลารามานํ รามเณยฺยกํ เวฬุวน-ชีวกมฺพวน-เชตวนปุพฺพารามสทิสํ. ตํ อิมสฺมึ ชมฺพุทีเป อปฺปมตฺตกํ ปริตฺตกํ, น พหุกนฺติ อตฺโถ. เสสปเทสุปิ เอเสว นโย. เอตฺถ วนรามเณยฺยกนฺติ นาควนสาลวนจมฺปกวนาทิสทิสํ วงฺกปพฺพตหิมวนฺตปพฺพตปเทสาทีสุ อรฺวนํ เวทิตพฺพํ. ภูมิรามเณยฺยกนฺติ เชตวนวิหารมคธกฺเขตฺตาทิสทิสํ สมํ ภูมิฏฺานํ. โปกฺขรณิรามเณยฺยกนฺติ เชตวนโปกฺขรณิคคฺคราโปกฺขรณิสทิสานํ วฏฺฏจตุรสฺสทีฆวงฺกาทิสณฺานานํ โปกฺขรณีนํ สนฺนิเวสนฏฺานํ. อุกฺกูลวิกูลนฺติ อุกฺกูลฺจ วิกูลฺจ. ตตฺถ อุกฺกูลํ อุนฺนตฏฺานํ, วิกูลํ นินฺนฏฺานํ. นทีวิทุคฺคนฺติ นทีนํ ภินฺนฏฺานํ ตํ ทุคฺคมตฺตา นทีวิทุคฺคนฺติ วุจฺจติ. ขาณุกณฺฏกฏฺานนฺติ ¶ ตตฺถชาตกานฺเจว อาหริยมานานฺจ ขาณุกณฺฏกาทีนํ ปติฏฺานฏฺานํ. ปพฺพตวิสมนฺติ คิริวิสมํ. เย โอทกาติ เย จ อุทเก ชายนฺติ, เตเยว พหุตรา. อิโต กิร สุวณฺณภูมิ สตฺตมตฺตานิ โยชนสตานิ โหติ, เอเกน วาเตน คจฺฉนฺตี นาวา สตฺตหิ อโหรตฺเตหิ คจฺฉติ. อเถกสฺมึ ¶ สมเย เอวํ คจฺฉนฺตี นาวา สตฺตาหมฺปิ นนฺทิยาวฏฺฏมจฺฉปิฏฺเเนว คตา. เอวํ โอทกานํ สตฺตานํ พหุภาโว เวทิตพฺโพ.
อปิจ ถลฏฺานสฺส ปริตฺตภาเวน อุทกสฺส จ พหุภาเวนาปิ อยมตฺโถ เวทิตพฺโพ. ยถา หิ มหาตฬาเก เอโกว อุปฺปลคจฺโฉ ¶ อสฺส, ตสฺส จตฺตาริ จ ปณฺณานิ, มชฺเฌ จ เอกํ อุปฺปลมกุลํ อสฺส. เอวเมวํ จตฺตาริ ปณฺณานิ วิย จตฺตาโร ทีปา, มชฺเฌ อุปฺปลมกุลํ วิย สิเนรุปพฺพโต, เสสํ อุทกํ วิย อุทกปริกฺขิตฺโต โอกาโส. ตสฺส มหนฺตภาโว อิทฺธิมนฺตานํ ปากโฏ โหติ. เตสฺหิ อากาเสน คจฺฉนฺตานํ จตฺตาโร มหาทีปา จตฺตาริ ปณฺณานิ วิย อุปฏฺหนฺติ, สิเนรุปพฺพโต มชฺเฌ อุปฺปลมกุลํ วิย, เสสํ อุทกํ วิย อุทกปริกฺขิตฺโต โอกาโส. เอวํ มหนฺเต อุทเก ชาตตฺตา โอทกาว พหุตรา เวทิตพฺพา.
๓๒๓. ทุติยาทีสุ อฺตฺร มนุสฺเสหีติ อิธ จตฺตาโร อปายา อฺตฺร มนุสฺเสหีติ อธิปฺเปตา.
มชฺฌิเมสุ ชนปเทสูติ ‘‘ปุรตฺถิมาย ทิสาย คชงฺคลํ นาม นิคโม, ตสฺส ปเรน มหาสาลา, ตโต ปรา ปจฺจนฺติมา ชนปทา, โอรโต มชฺเฌ. ปุรตฺถิมทกฺขิณาย ทิสาย ¶ สลฺลวตี นาม นที, ตโต ปรา ปจฺจนฺติมา ชนปทา, โอรโต มชฺเฌ. ทกฺขิณาย ทิสาย เสตกณฺณิกํ นาม นิคโม, ตโต ปรา ปจฺจนฺติมา ชนปทา, โอรโต มชฺเฌ. ปจฺฉิมาย ทิสาย ถูณํ นาม พฺราหฺมณคาโม, ตโต ปรา ปจฺจนฺติมา ชนปทา, โอรโต มชฺเฌ. อุตฺตราย ทิสาย อุสีรทฺธโช นาม ปพฺพโต, ตโต ปรา ปจฺจนฺติมา ชนปทา, โอรโต มชฺเฌ’’ติ (มหาว. ๒๕๙) เอวํ ปริจฺฉินฺเน ชนปเทติ อตฺโถ. อยฺหิ ชนปโท มุทิงฺคสณฺาโน อุชุเกน กตฺถจิ อสีติโยชโน โหติ, กตฺถจิ โยชนสติโก, กตฺถจิ ทฺวิโยชนสติโก, มชฺเฌน ปน ติโยชนสติโก, ปริยนฺตปริกฺเขเปน นวมตฺตโยชนสติโก โหติ. เอตฺตเก าเน พุทฺธปจฺเจกพุทฺธา มหาสาวกา พุทฺธุปฏฺากา พุทฺธสาวกา พุทฺธมาตา พุทฺธปิตา จกฺกวตฺตี ราชาติ อิเม สตฺตา นิพฺพตฺตนฺติ. อปิจ อุปาทายุปาทายาปิ มชฺฌิมปเทโส ลพฺภติ. สกโลปิ หิ ชมฺพุทีโป มชฺฌิมปเทโส นาม, เสสทีปา ปจฺจนฺติมา ชนปทา. ตมฺพปณฺณิทีเป อนุราธปุรํ มชฺฌิมปเทโส นาม, เสโส ปจฺจนฺโตติ เอวํ นโย เวทิตพฺโพ.
๓๒๔. ปฺวนฺโต ¶ อชฬา อเนฬมูคาติ เอตฺถ กมฺมสฺสกตปฺา, ฌานปฺา วิปสฺสนาปฺา, มคฺคปฺา, ผลปฺาติ เอตาหิ สมนฺนาคตา ปฺวนฺโต ¶ นาม, อมูฬฺหา อชฬา นาม. เยสํ เอฬา มุขโต น คลติ, เต อเนฬมูคา นาม, อเนฬมุขา นิทฺโทสมุขาติ อตฺโถ. ปฏิพลาติ สมตฺถา, กายพเลน เจว าณพเลน จ สมนฺนาคตา. อตฺถมฺาตุนฺติ อตฺถานตฺถํ การณาการณํ ชานิตุํ. ทุปฺปฺาติ อปฺปฺา นิปฺปฺา. ชฬาติ ¶ มนฺทา โมมูหา.
๓๒๕. อริเยน ปฺาจกฺขุนาติ สหวิปสฺสเนน มคฺเคน. อวิชฺชาคตาติ อวิชฺชนฺธกาเรน สมนฺนาคตา.
๓๒๖. เย ลภนฺติ ตถาคตํ ทสฺสนายาติ เย ตถาคตสฺส คุเณ ชานิตฺวา ตถาคตํ จกฺขุวิฺาเณน ปสฺสิตุํ ลภนฺติ.
๓๒๗. ตถาคตปฺปเวทิตนฺติ ตถาคเตน ปเวทิตํ ปกาเสตฺวา กถิตํ. สวนายาติ โสตวิฺาเณน โสตุํ.
๓๒๘. ธาเรนฺตีติ น ปมฺมุสฺสนฺติ.
๓๒๙. ธาตานํ ธมฺมานํ อตฺถํ อุปปริกฺขนฺตีติ ปคุณาย ปาฬิยา อตฺถานตฺถํ อุปปริกฺขนฺติ.
๓๓๐. อตฺถมฺาย ธมฺมมฺายาติ อฏฺกถฺจ ปาฬิฺจ ชานิตฺวา. ธมฺมานุธมฺมํ ปฏิปชฺชนฺตีติ อนุโลมปฏิปทํ ปูเรนฺติ.
๓๓๑. สํเวชนีเยสุ าเนสูติ สํเวคชนเกสุ การเณสุ. สํวิชฺชนฺตีติ สํเวคํ อาปชฺชนฺติ.
๓๓๒. โยนิโส ปทหนฺตีติ อุปาเยน ปธานวีริยํ กโรนฺติ.
๓๓๓. ววสฺสคฺคารมฺมณนฺติ ¶ ววสฺสคฺโค วุจฺจติ นิพฺพานํ, ตํ อารมฺมณํ กริตฺวาติ อตฺโถ. ลภนฺติ สมาธินฺติ มคฺคสมาธิฺจ ผลสมาธิฺจ ปาปุณนฺติ.
๓๓๔. อนฺนคฺครสคฺคานนฺติ อุตฺตมนฺนานฺจ อุตฺตมรสานฺจ. อฺุเฉน กปาลาภเตน ยาเปนฺตีติ อฺุฉาจาเรน วนมูลผลาผเลน ¶ วา กปาเลน ¶ อาภตภตฺเตน วา ยาเปนฺติ. เอตฺถ จ โย กสฺสจิเทว ขาทนียสฺส โภชนียสฺส อตฺถาย จิตฺเต อุปฺปนฺเน ตํขณํเยว น ตํ ลภติ, อยํ อนฺนคฺครสคฺคานํ น ลาภี นาม. ยสฺสปิ ตํขณํเยว ลภิตฺวา โอโลเกนฺตสฺส วณฺณคนฺธรสา อมนาปา โหนฺติ, อยมฺปิ อนฺนคฺครสคฺคานํ น ลาภี นาม. ยสฺส ปน วณฺณคนฺธรสา ปฏิลภนฺติ, มนาปา โหนฺติ, อยํ อนฺนคฺครสคฺคานํ ลาภี นาม. โส อุตฺตมโกฏิยา จกฺกวตฺตี ราชา, เหฏฺิมโกฏิยา ธมฺมาโสโก เวทิตพฺโพ. สงฺเขปโต หิ ยสฺส ภตฺตสฺส เอกปาติ สตสหสฺสํ อคฺฆติ, อิทํ อนฺนคฺครสคฺคํ นาม. ยํ ปน ภิกฺขุสงฺฆํ ปิณฺฑาย จรนฺตํ ทิสฺวา มนุสฺสา อุตฺตมปณีตํ ภตฺตํ เทนฺติ, อิทํ กึ นามาติ? อิทํ อฺุเฉน กปาลาภเตน ยาเปนฺเต อุปาทาย อนฺนคฺครสคฺคํ นาม วุจฺจตีติ.
๓๓๕. อตฺถรสสฺสาติอาทีสุ อตฺถรโส นาม จตฺตาริ สามฺผลานิ, ธมฺมรโส นาม จตฺตาโร มคฺคา, วิมุตฺติรโส นาม อมตนิพฺพานํ. เสสํ สพฺพตฺถ อุตฺตานตฺถเมวาติ.
จตุตฺถวคฺควณฺณนา.
ชมฺพุทีปเปยฺยาโล นิฏฺิโต.