📜
๕. ปณิหิตอจฺฉวคฺควณฺณนา
๔๑. ปฺจมสฺส ¶ ¶ ปเม เสยฺยถาปีติ โอปมฺมตฺเถ นิปาโต. ตตฺร ภควา กตฺถจิ อตฺเถน อุปมํ ปริวาเรตฺวา ทสฺเสติ วตฺถสุตฺเต (ม. นิ. ๑.๗๐ อาทโย) วิย, ปาริจฺฉตฺตโกปม- (อ. นิ. ๗.๖๙) อคฺคิกฺขนฺโธปมาทิสุตฺเตสุ (อ. นิ. ๗.๗๒) วิย จ, กตฺถจิ อุปมาย อตฺถํ ปริวาเรตฺวา ทสฺเสติ โลณมฺพิลสุตฺเต (อ. นิ. ๓.๑๐๑) วิย, สุวณฺณการสุตฺตสูริโยปมาทิสุตฺเตสุ (อ. นิ. ๗.๖๖) วิย จ. อิมสฺมึ ปน สาลิสูโกปเม อุปมาย อตฺถํ ปริวาเรตฺวา ทสฺเสนฺโต เสยฺยถาปิ, ภิกฺขเวติอาทิมาห. ตตฺถ สาลิสูกนฺติ สาลิผลสฺส สูกํ. ยวสูเกปิ เอเสว นโย. วา-สทฺโท วิกปฺปตฺโถ. มิจฺฉาปณิหิตนฺติ มิจฺฉาปิตํ. ยถา วิชฺฌิตุํ สกฺโกติ, น เอวํ อุทฺธคฺคํ กตฺวา ปิตนฺติ อตฺโถ. เภจฺฉตีติ ภินฺทิสฺสติ, ฉวึ ฉินฺทิสฺสตีติ อตฺโถ. มิจฺฉาปณิหิเตน จิตฺเตนาติ มิจฺฉาปิเตน จิตฺเตน. วฏฺฏวเสน อุปฺปนฺนจิตฺตํ สนฺธาเยตํ วุตฺตํ. อวิชฺชนฺติ อฏฺสุ าเนสุ อฺาณภูตํ ฆนพหลํ มหาอวิชฺชํ. วิชฺชํ อุปฺปาเทสฺสตีติ เอตฺถ วิชฺชนฺติ อรหตฺตมคฺคาณํ. นิพฺพานนฺติ ตณฺหาวานโต นิกฺขนฺตภาเวน เอวํ วุตฺตํ อมตํ. สจฺฉิกริสฺสตีติ ปจฺจกฺขํ กริสฺสติ.
๔๒. ทุติเย สมฺมาปณิหิตนฺติ ยถา ภินฺทิตุํ สกฺโกติ, เอวํ อุทฺธคฺคํ กตฺวา สุฏฺุ ปิตํ. อกฺกนฺตนฺติ เอตฺถ ปาเทเนว อกฺกนฺตํ นาม โหติ, หตฺเถน อุปฺปีฬิตํ. รุฬฺหิสทฺทวเสน ปน อกฺกนฺตนฺเตว ¶ วุตฺตํ. อยฺเหตฺถ อริยโวหาโร. กสฺมา ปน อฺเ เสปณฺณิกณฺฏกมทนกณฺฏกาทโย มหนฺเต อคฺคเหตฺวา สุขุมํ ทุพฺพลํ สาลิสูกยวสูกเมว คหิตนฺติ? อปฺปมตฺตกสฺสาปิ ¶ กุสลกมฺมสฺส วิวฏฺฏาย สมตฺถภาวทสฺสนตฺถํ. ยถา หิ สุขุมํ ทุพฺพลํ สาลิสูกํ วา ยวสูกํ วา โหตุ, มหนฺตมหนฺตา เสปณฺณิกณฺฏกมทนกณฺฏกาทโย วา, เอเตสุ ยํกิฺจิ มิจฺฉา ปิตํ หตฺถํ วา ปาทํ วา ภินฺทิตุํ โลหิตํ วา อุปฺปาเทตุํ น สกฺโกติ, สมฺมา ปิตํ ปน สกฺโกติ, เอวเมว อปฺปมตฺตกํ ติณมุฏฺิ มตฺตทานกุสลํ วา โหตุ, มหนฺตํ เวลามทานาทิกุสลํ วา, สเจ วฏฺฏสมฺปตฺตึ ปตฺเถตฺวา วฏฺฏสนฺนิสฺสิตวเสน มิจฺฉา ปิตํ โหติ, วฏฺฏเมว อาหริตุํ สกฺโกติ, โน วิวฏฺฏํ. ‘‘อิทํ เม ทานํ อาสวกฺขยาวหํ โหตู’’ติ เอวํ ปน ¶ วิวฏฺฏํ ปตฺเถนฺเตน วิวฏฺฏวเสน สมฺมา ปิตํ อรหตฺตมฺปิ ปจฺเจกโพธิาณมฺปิ สพฺพฺุตาณมฺปิ ทาตุํ สกฺโกติเยว. วุตฺตฺเหตํ –
‘‘ปฏิสมฺภิทา วิโมกฺขา จ, ยา จ สาวกปารมี;
ปจฺเจกโพธิ พุทฺธภูมิ, สพฺพเมเตน ลพฺภตี’’ติ. (ขุ. ปา. ๘.๑๕);
อิมสฺมึ สุตฺตทฺวเย จ วฏฺฏวิวฏฺฏํ กถิตํ.
๔๓. ตติเย ปทุฏฺจิตฺตนฺติ โทเสน ปทุฏฺจิตฺตํ. เจตสา เจโตปริจฺจาติ อตฺตโน จิตฺเตน ตสฺส จิตฺตํ ปริจฺฉินฺทิตฺวา. ยถาภตํ นิกฺขิตฺโตติ ยถา อาหริตฺวา ปิโต. เอวํ นิรเยติ เอวํ นิรเย ิโตเยวาติ วตฺตพฺโพ. อปายนฺติอาทิ ¶ สพฺพํ นิรยเววจนเมว. นิรโย หิ อยสงฺขาตา สุขา อเปโตติ อปาโย, ทุกฺขสฺส คติ ปฏิสรณนฺติ ทุคฺคติ, ทุกฺกฏการิโน เอตฺถ วิวสา นิปตนฺตีติ วินิปาโต, นิรสฺสาทตฺเถน นิรโย.
๔๔. จตุตฺเถ ปสนฺนนฺติ สทฺธาปสาเทน ปสนฺนํ. สุคตินฺติ สุขสฺส คตึ. สคฺคํ โลกนฺติ รูปาทิสมฺปตฺตีหิ สุฏฺุ อคฺคํ โลกํ.
๔๕. ปฺจเม อุทกรหโทติ อุทกทโห. อาวิโลติ อวิปฺปสนฺโน. ลุฬิโตติ อปริสณฺิโต. กลลีภูโตติ กทฺทมีภูโต. สิปฺปิสมฺพุกนฺติอาทีสุ สิปฺปิโย จ สมฺพุกา จ สิปฺปิสมฺพุกํ. สกฺขรา จ กลานิ จ สกฺขรกลํ. มจฺฉานํ คุมฺพํ ฆฏาติ มจฺฉคุมฺพํ. จรนฺตมฺปิ ติฏฺนฺตมฺปีติ เอตฺถ สกฺขรกลํ ติฏฺติเยว, อิตรานิ จรนฺติปิ ติฏฺนฺติปิ. ยถา ปน อนฺตรนฺตรา ิตาสุปิ นิสินฺนาสุปิ นิปชฺชมานาสุปิ ‘‘เอตา คาวิโย ¶ จรนฺตี’’ติ จรนฺติโย อุปาทาย อิตราปิ ‘‘จรนฺตี’’ติ วุจฺจนฺติ, เอวํ ติฏฺนฺตเมว สกฺขรกลํ อุปาทาย อิตรมฺปิ ทฺวยํ ‘‘ติฏฺนฺต’’นฺติ วุตฺตํ, อิตรํ ทฺวยํ จรนฺตํ อุปาทาย สกฺขรกลมฺปิ ‘‘จรนฺต’’นฺติ วุตฺตํ.
อาวิเลนาติ ปฺจหิ นีวรเณหิ ปริโยนทฺเธน. อตฺตตฺถํ วาติอาทีสุ อตฺตโน ทิฏฺธมฺมิโก โลกิยโลกุตฺตรมิสฺสโก อตฺโถ อตฺตตฺโถ นาม. อตฺตโนว สมฺปราเย โลกิยโลกุตฺตรมิสฺสโก ¶ อตฺโถ ปรตฺโถ นาม โหติ. โส หิ ¶ ปรตฺถ อตฺโถติ ปรตฺโถ. ตทุภยํ อุภยตฺโถ นาม. อปิจ อตฺตโน ทิฏฺธมฺมิกสมฺปรายิโกปิ โลกิยโลกุตฺตโร อตฺโถ อตฺตตฺโถ นาม, ปรสฺส ตาทิโสว อตฺโถ ปรตฺโถ นาม, ตทุภยมฺปิ อุภยตฺโถ นาม. อุตฺตรึ วา มนุสฺสธมฺมาติ ทสกุสลกมฺมปถสงฺขาตา มนุสฺสธมฺมา อุตฺตรึ. อยฺหิ ทสวิโธ ธมฺโม วินาปิ อฺํ สมาทาปกํ สตฺถนฺตรกปฺปาวสาเน ชาตสํเวเคหิ มนุสฺเสหิ สยเมว สมาทินฺนตฺตา มนุสฺสธมฺโมติ วุจฺจติ, ตโต อุตฺตรึ ปน ฌานวิปสฺสนามคฺคผลานิ เวทิตพฺพานิ. อลมริยาณทสฺสนวิเสสนฺติ อริยานํ ยุตฺตํ, อริยภาวํ วา กาตุํ สมตฺถํ าณทสฺสนสงฺขาตํ วิเสสํ. าณเมว หิ ชานนฏฺเน าณํ, ทสฺสนฏฺเน ทสฺสนนฺติ เวทิตพฺพํ, ทิพฺพจกฺขุาณวิปสฺสนาาณมคฺคาณผลาณปจฺจเวกฺขณาณานเมตํ อธิวจนํ.
๔๖. ฉฏฺเ อจฺโฉติ อพหโล, ปสนฺโนติปิ วฏฺฏติ. วิปฺปสนฺโนติ สุฏฺุ ปสนฺโน. อนาวิโลติ น อาวิโล, ปริสุทฺโธติ อตฺโถ, เผณปุพฺพุฬสงฺขเสวาลปณกวิรหิโตติ วุตฺตํ โหติ. อนาวิเลนาติ ปฺจนีวรณวิมุตฺเตน. เสสํ จตุตฺเถ วุตฺตนยเมว. อิมสฺมิมฺปิ สุตฺตทฺวเย วฏฺฏวิวฏฺฏเมว กถิตํ.
๔๗. สตฺตเม รุกฺขชาตานนฺติ ปจฺจตฺเต สามิวจนํ, รุกฺขชาตานีติ อตฺโถ. รุกฺขานเมตํ อธิวจนํ. ยทิทนฺติ นิปาตมตฺตํ. มุทุตายาติ ¶ มุทุภาเวน. โกจิ หิ รุกฺโข วณฺเณน อคฺโค โหติ, โกจิ คนฺเธน, โกจิ รเสน, โกจิ ถทฺธตาย. ผนฺทโน ปน มุทุตาย เจว กมฺมฺตาย จ อคฺโค เสฏฺโติ ทสฺเสติ. จิตฺตํ, ภิกฺขเว, ภาวิตํ พหุลีกตนฺติ เอตฺถ สมถวิปสฺสนาวเสน ภาวิตฺเจว ปุนปฺปุนกตฺจ จิตฺตํ ¶ อธิปฺเปตํ. กุรุนฺทกวาสิ ผุสฺสมิตฺตตฺเถโร ปนาห – ‘‘เอกนฺตํ มุทุ เจว กมฺมนิยฺจ จิตฺตํ นาม อภิฺาปาทกจตุตฺถชฺฌานจิตฺตเมว, อาวุโส’’ติ.
๔๘. อฏฺเม เอวํ ลหุปริวตฺตนฺติ เอวํ ลหุํ อุปฺปชฺชิตฺวา ลหุํ นิรุชฺฌนกํ. ยาวฺจาติ อธิมตฺตปมาณตฺเถ นิปาโต, อติวิย น สุกราติ อตฺโถ. อิทนฺติ นิปาตมตฺตํ. จิตฺตนฺติ เอกจฺเจ ตาว อาจริยา ‘‘ภวงฺคจิตฺต’’นฺติ วทนฺติ, ตํ ปน ปฏิกฺขิปิตฺวา ‘‘อิธ จิตฺตนฺติ ยํกิฺจิ อนฺตมโส จกฺขุวิฺาณมฺปิ อธิปฺเปตเมวา’’ติ วุตฺตํ. อิมสฺมึ ปนตฺเถ มิลินฺทราชา ธมฺมกถิกํ นาคเสนตฺเถรํ ปุจฺฉิ, ‘‘ภนฺเต นาคเสน, เอกสฺมึ อจฺฉรากฺขเณ ปวตฺติตจิตฺตสงฺขารา ¶ สเจ รูปิโน อสฺสุ, กีว มหาราสิ ภเวยฺยา’’ติ? ‘‘วาหสตานํ โข, มหาราช, วีหีนํ อฑฺฒจูฬฺจ วาหา วีหิสตฺตมฺพณานิ ทฺเว จ ตุมฺพา เอกจฺฉรากฺขเณ ปวตฺติตสฺส จิตฺตสฺส สงฺขมฺปิ น อุเปนฺติ, กลมฺปิ น อุเปนฺติ, กลภาคมฺปิ น อุเปนฺตี’’ติ (มิ. ป. ๔.๑.๒). อถ กสฺมา สมฺมาสมฺพุทฺเธน ‘‘อุปมาปิ น สุกรา’’ติ วุตฺตํ? ยเถว หิ อุปมํ ปฏิกฺขิปิตฺวาปิ กปฺปทีฆภาวสฺส ¶ โยชนิกปพฺพเตน โยชนิกสาสปปุณฺณนคเรน, นิรยทุกฺขสฺส สตฺติสตาหโตปเมน, สคฺคสุขสฺส จ จกฺกวตฺติสมฺปตฺติยา อุปมา กตา, เอวมิธาปิ กาตพฺพาติ? ตตฺถ ‘‘สกฺกา ปน, ภนฺเต, อุปมา กาตุ’’นฺติ เอวํ ปุจฺฉาวเสน อุปมา กตา, อิมสฺมึ สุตฺเต ปุจฺฉาย อภาเวน น กตา. อิทฺหิ สุตฺตํ ธมฺมเทสนาปริโยสาเน วุตฺตํ. อิติ อิมสฺมึ สุตฺเต จิตฺตราสิ นาม กถิโตติ.
๔๙. นวเม ปภสฺสรนฺติ ปณฺฑรํ ปริสุทฺธํ. จิตฺตนฺติ ภวงฺคจิตฺตํ. กึ ปน จิตฺตสฺส วณฺโณ นาม อตฺถีติ? นตฺถิ. นีลาทีนฺหิ อฺตรวณฺณํ วา โหตุ อวณฺณํ วา ยํกิฺจิ ปริสุทฺธตาย ‘‘ปภสฺสร’’นฺติ วุจฺจติ. อิทมฺปิ นิรุปกฺกิเลสตาย ปริสุทฺธนฺติ ปภสฺสรํ. ตฺจ โขติ ตํ ภวงฺคจิตฺตํ. อาคนฺตุเกหีติ อสหชาเตหิ ปจฺฉา ชวนกฺขเณ อุปฺปชฺชนเกหิ. อุปกฺกิเลเสหีติ ราคาทีหิ อุปกฺกิลิฏฺตฺตา อุปกฺกิลิฏฺํ นามาติ วุจฺจติ. กถํ? ยถา หิ สีลวนฺตา อาจารสมฺปนฺนา มาตาปิตโร วา อาจริยุปชฺฌายา วา ทุสฺสีลานํ ทุราจารานํ อวตฺตสมฺปนฺนานํ ปุตฺตานฺเจว อนฺเตวาสิกสทฺธิวิหาริกานฺจ วเสน ‘‘อตฺตโน ปุตฺเต วา อนฺเตวาสิกสทฺธิวิหาริเก วา น ตชฺเชนฺติ น สิกฺขาเปนฺติ น โอวทนฺติ นานุสาสนฺตี’’ติ ¶ อวณฺณํ อกิตฺตึ ลภนฺติ, เอวํสมฺปทมิทํ เวทิตพฺพํ. อาจารสมฺปนฺนา มาตาปิตโร วิย จ อาจริยุปชฺฌายา วิย จ ภวงฺคจิตฺตํ ทฏฺพฺพํ, ปุตฺตาทีนํ วเสน เตสํ อกิตฺติลาโภ วิย ชวนกฺขเณ รชฺชนทุสฺสนมุยฺหนสภาวานํ โลภสหคตาทีนํ จิตฺตานํ วเสน อุปฺปนฺเนหิ อาคนฺตุเกหิ ¶ อุปกฺกิเลเสหิ ปกติปริสุทฺธมฺปิ ภวงฺคจิตฺตํ อุปกฺกิลิฏฺํ นาม โหตีติ.
๕๐. ทสเมปิ ภวงฺคจิตฺตเมว จิตฺตํ. วิปฺปมุตฺตนฺติ ชวนกฺขเณ อรชฺชมานํ อทุสฺสมานํ อมุยฺหมานํ ติเหตุกาณสมฺปยุตฺตาทิกุสลวเสน อุปฺปชฺชมานํ อาคนฺตุเกหิ อุปกฺกิเลเสหิ วิปฺปมุตฺตํ นาม โหติ. อิธาปิ ยถา สีลวนฺตานํ อาจารสมฺปนฺนานํ ปุตฺตาทีนํ วเสน มาตาทโย ‘‘โสภนา เอเตเยว อตฺตโน ปุตฺตกาทโย สิกฺขาเปนฺติ โอวทนฺติ อนุสาสนฺตี’’ติ วณฺณกิตฺติลาภิโน ¶ โหนฺติ, เอวํ ชวนกฺขเณ อุปฺปนฺนกุสลจิตฺตวเสน อิทํ ภวงฺคจิตฺตํ อาคนฺตุเกหิ อุปกฺกิเลเสหิ วิปฺปมุตฺตนฺติ วุจฺจตีติ.
ปณิหิตอจฺฉวคฺควณฺณนา.