📜
๖. อจฺฉราสงฺฆาตวคฺควณฺณนา
๕๑. ฉฏฺสฺส ¶ ปเม ตํ อสฺสุตวา ปุถุชฺชโนติ ตํ ภวงฺคจิตฺตํ สุตวิรหิโต ปุถุชฺชโน. ตตฺถ อาคมาธิคมาภาวา เยฺโย อสฺสุตวา อิติ. โย หิ อิทํ สุตฺตํ อาทิโต ปฏฺาย อตฺถวเสน อุปปริกฺขนฺโต ‘‘อิทํ ภวงฺคจิตฺตํ นาม ปกติปริสุทฺธมฺปิ ชวนกฺขเณ อุปฺปนฺเนหิ โลภาทีหิ อุปกฺกิเลเสหิ อุปกฺกิลิฏฺ’’นฺติ เนว อาคมวเสน น อธิคมวเสน ชานาติ, ยสฺส จ ขนฺธธาตุอายตนปจฺจยาการสติปฏฺานาทีสุ อุคฺคหปริปุจฺฉาวินิจฺฉยวิรหิตตฺตา ยถาภูตาณปฏิเวธสาธโก เนว อาคโม, ปฏิปตฺติยา อธิคนฺตพฺพสฺส อนธิคตตฺตา น อธิคโม อตฺถิ. โส อาคมาธิคมาภาวา เยฺโย อสฺสุตวา อิติ. สฺวายํ –
‘‘ปุถูนํ ¶ ชนนาทีหิ, การเณหิ ปุถุชฺชโน;
ปุถุชฺชนนฺโตคธตฺตา, ปุถุวายํ ชโน อิติ’’.
โส ¶ หิ ปุถูนํ นานปฺปการานํ กิเลสาทีนํ ชนนาทีหิ การเณหิ ปุถุชฺชโน. ยถาห –
‘‘ปุถุ กิเลเส ชเนนฺตีติ ปุถุชฺชนา, ปุถุ อวิหตสกฺกายทิฏฺิกาติ ปุถุชฺชนา, ปุถุ สตฺถารานํ มุขุลฺโลกิกาติ ปุถุชฺชนา, ปุถุ สพฺพคตีหิ อวุฏฺิตาติ ปุถุชฺชนา, ปุถุ นานาภิสงฺขาเร อภิสงฺขโรนฺตีติ ปุถุชฺชนา, ปุถุ นานาโอเฆหิ วุยฺหนฺตีติ ปุถุชฺชนา, ปุถุ นานาสนฺตาเปหิ สนฺตปฺปนฺตีติ ปุถุชฺชนา, ปุถุ นานาปริฬาเหหิ ปริฑยฺหนฺตีติ ปุถุชฺชนา, ปุถุ ปฺจสุ กามคุเณสุ รตฺตา คิทฺธา คธิตา มุจฺฉิตา อชฺโฌปนฺนา ลคฺคา ลคฺคิตา ปลิพุทฺธาติ ปุถุชฺชนา, ปุถุ ปฺจหิ นีวรเณหิ อาวุตา นิวุตา โอวุตา ปิหิตา ปฏิจฺฉนฺนา ปฏิกุชฺชิตาติ ปุถุชฺชนา’’ติ (มหานิ. ๕๑, ๙๔).
ปุถูนํ วา คณนปถมตีตานํ อริยธมฺมปรมฺมุขานํ นีจธมฺมสมาจารานํ ชนานํ อนฺโตคธตฺตาปิ ปุถุชฺชโน, ปุถุ วา อยํ วิสุํเยว สงฺขํ คโต, วิสํสฏฺโ สีลสุตาทิคุณยุตฺเตหิ อริเยหิ ชโนติ ปุถุชฺชโน. เอวเมเตหิ ‘‘อสฺสุตวา ปุถุชฺชโน’’ติ ทฺวีหิ ปเทหิ เย เต –
‘‘ทุเว ¶ ปุถุชฺชนา วุตฺตา, พุทฺเธนาทิจฺจพนฺธุนา;
อนฺโธ ปุถุชฺชโน เอโก, กลฺยาเณโก ปุถุชฺชโน’’ติ. –
ทฺเว ปุถุชฺชนา วุตฺตา, เตสุ อนฺธปุถุชฺชโน วุตฺโต โหตีติ เวทิตพฺโพ.
ยถาภูตํ นปฺปชานาตีติ ‘‘อิทฺจ ภวงฺคจิตฺตํ เอวํ อาคนฺตุเกหิ ¶ อุปกฺกิเลเสหิ อุปกฺกิลิฏฺํ นาม โหติ, เอวํ วิปฺปมุตฺตํ นามา’’ติ ยถาสภาวโต น ชานาติ. ตสฺมาติ ยสฺมา น ชานาติ, ตสฺมา. จิตฺตภาวนา นตฺถีติ จิตฺตฏฺิติ จิตฺตปริคฺคโห นตฺถิ, นตฺถิภาเวเนว ‘‘นตฺถี’’ติ วทามีติ ทสฺเสติ.
๕๒. ทุติเย ¶ สุตวาติ สุตสมฺปนฺโน. วิตฺถารโต ปเนตฺถ อสฺสุตวาติ ปทสฺส ปฏิปกฺขวเสน อตฺโถ เวทิตพฺโพ. อริยสาวโกติ อตฺถิ อริโย น สาวโก, เสยฺยถาปิ พุทฺธา เจว ปจฺเจกพุทฺธา จ; อตฺถิ สาวโก น อริโย, เสยฺยถาปิ คิหี อนาคตผโล; อตฺถิ เนว อริโย น สาวโก เสยฺยถาปิ ปุถุติตฺถิยา. อตฺถิ อริโยเจว สาวโก จ, เสยฺยถาปิ สมณา สกฺยปุตฺติยา อาคตผลา วิฺาตสาสนา. อิธ ปน คิหี วา โหตุ ปพฺพชิโต วา, โย โกจิ สุตวาติ เอตฺถ วุตฺตสฺส อตฺถสฺส วเสน สุตสมฺปนฺโน, อยํ อริยสาวโกติ เวทิตพฺโพ. ยถาภูตํ ปชานาตีติ ‘‘เอวมิทํ ภวงฺคจิตฺตํ อาคนฺตุเกหิ อุปกฺกิเลเสหิ วิปฺปมุตฺตํ โหติ, เอวํ อุปกฺกิลิฏฺ’’นฺติ ยถาสภาวโต ชานาติ. จิตฺตภาวนา อตฺถีติ จิตฺตฏฺิติ จิตฺตปริคฺคโห อตฺถิ, อตฺถิภาเวเนว ‘‘อตฺถี’’ติ วทามีติ ทสฺเสติ. อิมสฺมึ สุตฺเต พลววิปสฺสนา กถิตา. เกจิ ตรุณวิปสฺสนาติ วทนฺติ.
๕๓. ตติยํ อฏฺุปฺปตฺติยํ กถิตํ. กตรายํ ปน อฏฺุปฺปตฺติยํ? อคฺคิกฺขนฺโธปมสุตฺตนฺตอฏฺุปฺปตฺติยํ. ภควา กิร เอกสฺมึ สมเย สาวตฺถึ อุปนิสฺสาย เชตวนมหาวิหาเร ปฏิวสติ. พุทฺธานฺจ ยตฺถ กตฺถจิ ¶ ปฏิวสนฺตานํ ปฺจวิธํ กิจฺจํ อวิชหิตเมว โหติ. ปฺจ หิ พุทฺธกิจฺจานิ – ปุเรภตฺตกิจฺจํ, ปจฺฉาภตฺตกิจฺจํ, ปุริมยามกิจฺจํ, มชฺฌิมยามกิจฺจํ, ปจฺฉิมยามกิจฺจนฺติ.
ตตฺริทํ ปุเรภตฺตกิจฺจํ – ภควา หิ ปาโตว วุฏฺาย อุปฏฺากานุคฺคหตฺถํ สรีรผาสุกตฺถฺจ มุขโธวนาทิสรีรปริกมฺมํ ¶ กตฺวา ยาว ภิกฺขาจารเวลา ตาว วิวิตฺตาสเน วีตินาเมตฺวา ภิกฺขาจารเวลาย นิวาเสตฺวา กายพนฺธนํ พนฺธิตฺวา จีวรํ ปารุปิตฺวา ปตฺตมาทาย กทาจิ เอกโกว, กทาจิ ภิกฺขุสงฺฆปริวุโต คามํ วา นิคมํ วา ปิณฺฑาย ปวิสติ กทาจิ ปกติยา, กทาจิ อเนเกหิ ปาฏิหาริเยหิ วตฺตมาเนหิ. เสยฺยถิทํ – ปิณฺฑาย ปวิสโต โลกนาถสฺส ปุรโต ปุรโต คนฺตฺวา มุทุคตวาตา ปถวึ โสเธนฺติ, วลาหกา อุทกผุสิตานิ มฺุจนฺตา มคฺเค เรณุํ วูปสเมตฺวา อุปริ วิตานํ หุตฺวา ติฏฺนฺติ, อปเร วาตา ปุปฺผานิ อุปสํหริตฺวา มคฺเค โอกิรนฺติ, อุนฺนตา ¶ ภูมิปฺปเทสา โอนมนฺติ, โอนตา อุนฺนมนฺติ, ปาทนิกฺเขปสมเย สมาว ภูมิ โหติ, สุขสมฺผสฺสานิ ปทุมปุปฺผานิ วา ปาเท สมฺปฏิจฺฉนฺติ. อินฺทขีลสฺส อนฺโต ปิตมตฺเต ทกฺขิณปาเท สรีรโต ฉพฺพณฺณรสฺมิโย นิกฺขมิตฺวา สุวณฺณรสปิฺชรานิ วิย จิตฺรปฏปริกฺขิตฺตานิ วิย จ ปาสาทกูฏาคาราทีนิ อลงฺกโรนฺติโย อิโต จิโต จ ธาวนฺติ, หตฺถิอสฺสวิหงฺคาทโย สกสกฏฺาเนสุ ิตาเยว มธุเรนากาเรน สทฺทํ กโรนฺติ, ตถา เภริวีณาทีนิ ตูริยานิ มนุสฺสานฺจ กายูปคานิ อาภรณานิ. เตน สฺาเณน มนุสฺสา ชานนฺติ ‘‘อชฺช ภควา อิธ ปิณฺฑาย ปวิฏฺโ’’ติ. เต สุนิวตฺถา สุปารุตา คนฺธปุปฺผาทีนิ อาทาย ฆรา นิกฺขมิตฺวา อนฺตรวีถึ ปฏิปชฺชิตฺวา ภควนฺตํ คนฺธปุปฺผาทีหิ สกฺกจฺจํ ปูเชตฺวา ¶ วนฺทิตฺวา ‘‘อมฺหากํ, ภนฺเต, ทส ภิกฺขู, อมฺหากํ วีสติ, ปฺาสํ…เป… สตํ เทถา’’ติ ยาจิตฺวา ภควโตปิ ปตฺตํ คเหตฺวา อาสนํ ปฺาเปตฺวา สกฺกจฺจํ ปิณฺฑปาเตน ปฏิมาเนนฺติ. ภควา กตภตฺตกิจฺโจ เตสํ อุปนิสฺสยจิตฺตสนฺตานานิ โอโลเกตฺวา ตถา ธมฺมํ เทเสติ, ยถา เกจิ สรณคมเนสุ ปติฏฺหนฺติ, เกจิ ปฺจสุ สีเลสุ, เกจิ โสตาปตฺติสกทาคามิอนาคามิผลานํ อฺตรสฺมึ, เกจิ ปพฺพชิตฺวา อคฺคผเล อรหตฺเตติ. เอวํ มหาชนํ อนุคฺคเหตฺวา อุฏฺายาสนา วิหารํ คจฺฉติ. ตตฺถ คนฺตฺวา คนฺธมณฺฑลมาเฬ ปฺตฺตวรพุทฺธาสเน นิสีทติ ภิกฺขูนํ ภตฺตกิจฺจปริโยสานํ อาคมยมาโน. ตโต ภิกฺขูนํ ภตฺตกิจฺจปริโยสาเน อุปฏฺาโก ภควโต นิเวเทติ. อถ ภควา คนฺธกุฏึ ปวิสติ. อิทํ ตาว ปุเรภตฺตกิจฺจํ.
อถ ภควา เอวํ กตปุเรภตฺตกิจฺโจ คนฺธกุฏิยา อุปฏฺาเน นิสีทิตฺวา ปาเท ปกฺขาเลตฺวา ปาทปีเ ตฺวา ภิกฺขุสงฺฆํ โอวทติ – ‘‘ภิกฺขเว, อปฺปมาเทน สมฺปาเทถ, ทุลฺลโภ พุทฺธุปฺปาโท โลกสฺมึ, ทุลฺลโภ มนุสฺสตฺตปฏิลาโภ, ทุลฺลภา ขณสมฺปตฺติ, ทุลฺลภา ปพฺพชฺชา, ทุลฺลภํ สทฺธมฺมสฺสวน’’นฺติ. ตตฺถ เกจิ ภควนฺตํ กมฺมฏฺานํ ปุจฺฉนฺติ. ภควา เตสํ จริยานุรูปํ กมฺมฏฺานํ ¶ เทติ. ตโต สพฺเพปิ ภควนฺตํ วนฺทิตฺวา อตฺตโน อตฺตโน รตฺติฏฺานทิวาฏฺานานิ คจฺฉนฺติ. เกจิ อรฺํ, เกจิ รุกฺขมูลํ, เกจิ ปพฺพตาทีนํ อฺตรํ, เกจิ จาตุมหาราชิกภวนํ…เป… เกจิ วสวตฺติภวนนฺติ ¶ . ตโต ภควา คนฺธกุฏึ ปวิสิตฺวา สเจ อากงฺขติ, ทกฺขิเณน ปสฺเสน สโต สมฺปชาโน มุหุตฺตํ สีหเสยฺยํ กปฺเปติ. อถ สมสฺสาสิตกาโย อุฏฺหิตฺวา ทุติยภาเค โลกํ โวโลเกติ. ตติยภาเค ยํ คามํ วา นิคมํ วา อุปนิสฺสาย วิหรติ, ตตฺถ มหาชโน ปุเรภตฺตํ ¶ ทานํ ทตฺวา ปจฺฉาภตฺตํ สุนิวตฺโถ สุปารุโต คนฺธปุปฺผาทีนิ อาทาย วิหาเร สนฺนิปตติ. ตโต ภควา สมฺปตฺตปริสาย อนุรูเปน ปาฏิหาริเยน คนฺตฺวา ธมฺมสภายํ ปฺตฺตวรพุทฺธาสเน นิสชฺช ธมฺมํ เทเสติ กาลยุตฺตํ สมยยุตฺตํ, อถ กาลํ วิทิตฺวา ปริสํ อุยฺโยเชติ, มนุสฺสา ภควนฺตํ วนฺทิตฺวา ปกฺกมนฺติ. อิทํ ปจฺฉาภตฺตกิจฺจํ.
โส เอวํ นิฏฺิตปจฺฉาภตฺตกิจฺโจ สเจ คตฺตานิ โอสิฺจิตุกาโม โหติ, พุทฺธาสนา อุฏฺาย นฺหานโกฏฺกํ ปวิสิตฺวา อุปฏฺาเกน ปฏิยาทิตอุทเกน คตฺตานิ อุตุํ คณฺหาเปติ. อุปฏฺาโกปิ พุทฺธาสนํ อาเนตฺวา คนฺธกุฏิปริเวเณ ปฺเปติ. ภควา สุรตฺตทุปฏฺฏํ นิวาเสตฺวา กายพนฺธนํ พนฺธิตฺวา อุตฺตราสงฺคํ เอกํสํ กตฺวา ตตฺถ อาคนฺตฺวา นิสีทติ เอกโกว มุหุตฺตํ ปฏิสลฺลีโน, อถ ภิกฺขู ตโต ตโต อาคมฺม ภควโต อุปฏฺานํ อาคจฺฉนฺติ. ตตฺถ เอกจฺเจ ปฺหํ ปุจฺฉนฺติ, เอกจฺเจ กมฺมฏฺานํ, เอกจฺเจ ธมฺมสฺสวนํ ยาจนฺติ. ภควา เตสํ อธิปฺปายํ สมฺปาเทนฺโต ปุริมยามํ วิตินาเมติ. อิทํ ปุริมยามกิจฺจํ.
ปุริมยามกิจฺจปริโยสาเน ปน ภิกฺขูสุ ภควนฺตํ วนฺทิตฺวา ปกฺกนฺเตสุ สกลทสสหสฺสิโลกธาตุเทวตาโย โอกาสํ ลภมานา ภควนฺตํ อุปสงฺกมิตฺวา ปฺหํ ปุจฺฉนฺติ ยถาภิสงฺขตํ อนฺตมโส จตุรกฺขรมฺปิ. ภควา ตาสํ เทวตานํ ปฺหํ วิสฺสชฺเชนฺโต มชฺฌิมยามํ วีตินาเมติ. อิทํ มชฺฌิมยามกิจฺจํ.
ปจฺฉิมยามํ ปน ตโย โกฏฺาเส กตฺวา ปุเรภตฺตโต ปฏฺาย นิสชฺชาปีฬิตสฺส สรีรสฺส กิลาสุภาวโมจนตฺถํ เอกํ โกฏฺาสํ จงฺกเมน วีตินาเมติ, ทุติยโกฏฺาเส คนฺธกุฏึ ปวิสิตฺวา ทกฺขิเณน ปสฺเสน สโต สมฺปชาโน สีหเสยฺยํ กปฺเปติ. ตติยโกฏฺาเส ปจฺจุฏฺาย นิสีทิตฺวา ปุริมพุทฺธานํ ¶ สนฺติเก ทานสีลาทิวเสน กตาธิการปุคฺคลทสฺสนตฺถํ ¶ พุทฺธจกฺขุนา โลกํ โวโลเกติ. อิทํ ปจฺฉิมยามกิจฺจํ.
ตมฺปิ ¶ ทิวสํ ภควา อิมสฺมึเยว กิจฺเจ ิโต โลกํ โอโลเกนฺโต อิทํ อทฺทส – มยา โกสลรฏฺเ จาริกํ จรนฺเตน อคฺคิกฺขนฺเธน อุปเมตฺวา เอกสฺมึ สุตฺเต เทสิเต สฏฺิ ภิกฺขู อรหตฺตํ ปาปุณิสฺสนฺติ, สฏฺิมตฺตานํ อุณฺหํ โลหิตํ มุขโต อุคฺคจฺฉิสฺสติ, สฏฺิมตฺตา คิหิภาวํ คมิสฺสนฺติ. ตตฺถ เย อรหตฺตํ ปาปุณิสฺสนฺติ, เต ยํกิฺจิ ธมฺมเทสนํ สุตฺวา ปาปุณิสฺสนฺเตว. อิตเรสํ ปน ภิกฺขูนํ สงฺคหตฺถาย จาริกํ จริตุกาโม หุตฺวา, ‘‘อานนฺท, ภิกฺขูนํ อาโรเจหี’’ติ อาห.
เถโร อนุปริเวณํ คนฺตฺวา, ‘‘อาวุโส, สตฺถา มหาชนสฺส สงฺคหตฺถาย จาริกํ จริตุกาโม, คนฺตุกามา อาคจฺฉถา’’ติ อาห. ภิกฺขู มหาลาภํ ลภิตฺวา วิย ตุฏฺมานสา ‘‘ลภิสฺสาม วต มหาชนสฺส ธมฺมํ เทเสนฺตสฺส ภควโต สุวณฺณวณฺณํ สรีรํ โอโลเกตุํ มธุรฺจ ธมฺมกถํ โสตุ’’นฺติ ปรุฬฺหเกสา เกเส โอหาเรตฺวา มลคฺคหิตปตฺตา ปตฺเต ปจิตฺวา กิลิฏฺจีวรา จีวรานิ โธวิตฺวา คมนสชฺชา อเหสุํ. สตฺถา อปริจฺฉินฺเนน ภิกฺขุสงฺเฆน ปริวุโต โกสลรฏฺํ จาริกาย นิกฺขนฺโต คามนิคมปฏิปาฏิยา เอกทิวสํ คาวุตอฑฺฒโยชนติคาวุตโยชนปรมํ จาริกํ จรนฺโต เอกสฺมึ ปเทเส มหนฺตํ สุสิรรุกฺขํ อคฺคินา สมฺปชฺชลิตํ ทิสฺวา ‘‘อิมเมว วตฺถุํ กตฺวา สตฺตหิ องฺเคหิ ปฏิมณฺเฑตฺวา ธมฺมเทสนํ กเถสฺสามี’’ติ คมนํ ปจฺฉินฺทิตฺวา อฺตรํ รุกฺขมูลํ อุปสงฺกมิตฺวา นิสชฺชาการํ ทสฺเสสิ. อานนฺทตฺเถโร สตฺถุ อธิปฺปายํ ¶ ตฺวา ‘‘อทฺธา การณํ ภวิสฺสติ, น อการเณน ตถาคตา คมนํ ปจฺฉินฺทิตฺวา นิสีทนฺตี’’ติ จตุคฺคุณํ สงฺฆาฏึ ปฺาเปสิ. สตฺถา นิสีทิตฺวา ภิกฺขู อามนฺเตตฺวา ‘‘ปสฺสถ โน ตุมฺเห, ภิกฺขเว, อมุํ มหนฺตํ อคฺคิกฺขนฺธ’’นฺติ อคฺคิกฺขนฺโธปมสุตฺตนฺตํ (อ. นิ. ๗.๗๒) เทเสติ.
อิมสฺมิฺจ ปน เวยฺยากรเณ ภฺมาเน สฏฺิมตฺตานํ ภิกฺขูนํ อุณฺหํ โลหิตํ มุขโต อุคฺคฺฉิ, สฏฺิมตฺตา ภิกฺขู สิกฺขํ ปจฺจกฺขาย หีนายาวตฺตึสุ, สฏฺิมตฺตานํ ภิกฺขูนํ อนุปาทาย อาสเวหิ จิตฺตานิ วิมุจฺจึสุ. ตฺหิ เวยฺยากรณํ สุตฺวา สฏฺิมตฺตานํ ภิกฺขูนํ นามกาโย สนฺตตฺโต, นามกาเย สนฺตตฺเต กรชกาโย สนฺตตฺโต, กรชกาเย สนฺตตฺเต นิธานคตํ อุณฺหํ ¶ โลหิตํ มุขโต อุคฺคฺฉิ. สฏฺิมตฺตา ภิกฺขู ‘‘ทุกฺกรํ วต พุทฺธสาสเน ยาวชีวํ ปริปุณฺณํ ปริสุทฺธํ พฺรหฺมจริยํ จริตุ’’นฺติ สิกฺขํ ปจฺจกฺขาย หีนายาวตฺตา, สฏฺิมตฺตา ¶ ภิกฺขู สตฺถุ เทสนาภิมุขํ าณํ เปเสตฺวา สห ปฏิสมฺภิทาหิ อรหตฺตํ ปตฺตา.
ตตฺถ เยสํ อุณฺหํ โลหิตํ มุขโต อุคฺคฺฉิ, เต ปาราชิกํ อาปชฺชึสุ. เย คิหิภาวํ ปตฺตา, เต ขุทฺทานุขุทฺทกานิ สิกฺขาปทานิ มทฺทนฺตา วิจรึสุ. เย อรหตฺตํ ปตฺตา, เต ปริสุทฺธสีลาว อเหสุํ. สตฺถุ ธมฺมเทสนา อิเมสํ ติณฺณมฺปิ สผลาว ชาตาติ. อรหตฺตํ ปตฺตานํ ตาว สผลา โหตุ, อิตเรสํ กถํ สผลา ชาตาติ? เตปิ หิ สเจ อิมํ ธมฺมเทสนํ น สุเณยฺยุํ, ปมตฺตาว หุตฺวา านํ ชหิตุํ น สกฺกุเณยฺยุํ. ตโต เนสํ ตํ ปาปํ วฑฺฒมานํ อปาเยสุเยว สํสีทาเปยฺย ¶ . อิมํ ปน เทสนํ สุตฺวา ชาตสํเวคา านํ ชหิตฺวา สามเณรภูมิยํ ิตา ทส สีลานิ ปูเรตฺวา โยนิโส มนสิกาเร ยุตฺตปฺปยุตฺตา เกจิ โสตาปนฺนา เกจิ สกทาคามิโน เกจิ อนาคามิโน อเหสุํ, เกจิ เทวโลเก นิพฺพตฺตึสุ, เอวํ ปาราชิกาปนฺนานมฺปิ สผลา อโหสิ. อิตเร ปน สเจ อิมํ ธมฺมเทสนํ น สุเณยฺยุํ, คจฺฉนฺเต คจฺฉนฺเต กาเล อนุปุพฺเพน สงฺฆาทิเสสมฺปิ ปาราชิกมฺปิ ปาปุณิตฺวา อปาเยสุเยว อุปฺปชฺชิตฺวา มหาทุกฺขํ อนุภเวยฺยุํ. อิมํ ปน เทสนํ สุตฺวา ‘‘อโห สลฺเลขิตํ พุทฺธสาสนํ, น สกฺกา อมฺเหหิ ยาวชีวํ อิมํ ปฏิปตฺตึ ปูเรตุํ, สิกฺขํ ปจฺจกฺขาย อุปาสกธมฺมํ ปูเรตฺวา ทุกฺขา มุจฺจิสฺสามา’’ติ คิหิภาวํ อุปคมึสุ. เต ตีสุ สรเณสุ ปติฏฺาย ปฺจ สีลานิ รกฺขิตฺวา อุปาสกธมฺมํ ปูเรตฺวา เกจิ โสตาปนฺนา เกจิ สกทาคามิโน เกจิ อนาคามิโน ชาตา, เกจิ เทวโลเก นิพฺพตฺตาติ. เอวํ เตสมฺปิ สผลาว อโหสิ.
อิมํ ปน สตฺถุ ธมฺมเทสนํ สุตฺวา เทวสงฺฆา เยหิปิ สุตา, เยหิปิ น สุตา, สพฺเพสํเยว อาโรเจนฺตา วิจรึสุ. ภิกฺขู สุตฺวา สุตฺวา ‘‘ทุกฺกรํ, โภ, พุทฺธานํ สาสเน ยาวชีวํ ปริปุณฺณํ ปริสุทฺธํ พฺรหฺมจริยํ จริตุ’’นฺติ เอกกฺขเณเนว ทสปิ ภิกฺขู วีสติปิ สฏฺิปิ สตมฺปิ สหสฺสมฺปิ ภิกฺขู คิหี โหนฺติ. สตฺถา ยถารุจิยา จาริกํ จริตฺวา ปุน เชตวนเมว อาคนฺตฺวา ภิกฺขู อามนฺเตสิ – ‘‘ภิกฺขเว, ตถาคโต จาริกํ จรมาโน จิรํ อากิณฺโณ วิหาสิ, อิจฺฉามหํ, ภิกฺขเว, อฑฺฒมาสํ ปฏิสลฺลียิตุํ, นามฺหิ เกนจิ อุปสงฺกมิตพฺโพ อฺตฺร เอเกน ปิณฺฑปาตนีหารเกนา’’ติ. อฑฺฒมาสํ ¶ เอกีภาเวน วีตินาเมตฺวา ปฏิสลฺลานา วุฏฺิโต อานนฺทตฺเถเรน สทฺธึ วิหารจาริกํ จรมาโน โอโลกิโตโลกิตฏฺาเน ตนุภูตํ ¶ ภิกฺขุสงฺฆํ ทิสฺวา ชานนฺโตเยว เถรํ ปุจฺฉิ – ‘‘อานนฺท, อฺสฺมึ กาเล ตถาคเต จาริกํ จริตฺวา เชตวนํ อาคเต สกลวิหาโร กาสาวปชฺโชโต อิสิวาตปฺปฏิวาโต โหติ, อิทานิ ปน ตนุภูโต ภิกฺขุสงฺโฆ ทิสฺสติ, เยภุยฺเยน จ อุปฺปณฺฑุปณฺฑุกชาตา ¶ ภิกฺขู, กึ นุ โข เอต’’นฺติ? เอตรหิ ภควา ตุมฺหากํ อคฺคิกฺขนฺโธปมธมฺมเทสนํ กถิตกาลโต ปฏฺาย ภิกฺขู สํเวคปฺปตฺตา หุตฺวา ‘‘มยํ เอตํ ธมฺมํ สพฺพปฺปกาเรน ปริปูเรตุํ น สกฺขิสฺสาม, อสมฺมาวตฺตนฺตานฺจ ชนสฺส สทฺธาเทยฺยํ ปริภฺุชิตุํ อยุตฺต’’นฺติ คิหิภาวํ สงฺกมนฺตีติ.
ตสฺมึ ขเณ ภควโต ธมฺมสํเวโค อุปฺปชฺชิ. ตโต เถรํ อาห – ‘‘มยิ ปฏิสลฺลาเน วีตินาเมนฺเต น โกจิ มม ปุตฺตานํ เอกํ อสฺสาสฏฺานํ กเถสิ. สาครสฺส หิ โอตรณติตฺถานิ วิย พหูนิ อิมสฺมึ สาสเน อสฺสาสการณานิ. คจฺฉานนฺท, คนฺธกุฏิปริเวเณ พุทฺธาสนํ ปฺาเปตฺวา ภิกฺขุสงฺฆํ สนฺนิปาเตหี’’ติ. เถโร ตถา อกาสิ. สตฺถา พุทฺธาสนวรคโต ภิกฺขู อามนฺเตตฺวา, ‘‘ภิกฺขเว, เมตฺตาย สพฺพปุพฺพภาโค นาม เนว อปฺปนา, น อุปจาโร, สตฺตานํ หิตผรณมตฺตเมวา’’ติ วตฺวา อิมิสฺสา อฏฺุปฺปตฺติยา อิมํ จูฬจฺฉราสงฺฆาตสุตฺตํ เทเสสิ.
ตตฺถ อจฺฉราสงฺฆาตมตฺตนฺติ อจฺฉราปหรณมตฺตํ, ทฺเว องฺคุลิโย ปหริตฺวา สทฺทกรณมตฺตนฺติ อตฺโถ. เมตฺตาจิตฺตนฺติ สพฺพสตฺตานํ หิตผรณจิตฺตํ. อาเสวตีติ กถํ อาเสวติ? อาวชฺเชนฺโต อาเสวติ, ชานนฺโต อาเสวติ, ปสฺสนฺโต อาเสวติ, ปจฺจเวกฺขนฺโต อาเสวติ, จิตฺตํ อธิฏฺหนฺโต อาเสวติ, สทฺธาย อธิมุจฺจนฺโต อาเสวติ, วีริยํ ปคฺคณฺหนฺโต อาเสวติ, สตึ อุปฏฺาเปนฺโต อาเสวติ, จิตฺตํ สมาทหนฺโต อาเสวติ, ปฺาย ปชานนฺโต อาเสวติ, อภิฺเยฺยํ อภิชานนฺโต อาเสวติ, ปริฺเยฺยํ ปริชานนฺโต อาเสวติ, ปหาตพฺพํ ปชหนฺโต อาเสวติ, ภาเวตพฺพํ ภาเวนฺโต อาเสวติ, สจฺฉิกาตพฺพํ สจฺฉิกโรนฺโต อาเสวตีติ (ปฏิ. ม. ๒.๒). อิธ ปน เมตฺตาปุพฺพภาเคน หิตผรณปฺปวตฺตนมตฺเตเนว อาเสวตีติ เวทิตพฺโพ.
อริตฺตชฺฌาโนติ ¶ ¶ อตุจฺฉชฺฌาโน อปริจฺจตฺตชฺฌาโน วา. วิหรตีติ อิริยติ ปวตฺตติ ปาเลติ ยเปติ ยาเปติ จรติ วิหรติ. เตน วุจฺจติ วิหรตีติ. อิมินา ปเทน เมตฺตํ อาเสวนฺตสฺส ภิกฺขุโน อิริยาปถวิหาโร กถิโต. สตฺถุสาสนกโรติ สตฺถุ อนุสาสนิกโร. โอวาทปติกโรติ โอวาทการโก. เอตฺถ จ สกึวจนํ โอวาโท, ปุนปฺปุนวจนํ อนุสาสนี. สมฺมุขาวจนมฺปิ ¶ โอวาโท, เปเสตฺวา ปรมฺมุขาวจนํ, อนุสาสนี. โอติณฺเณ วตฺถุสฺมึ วจนํ โอวาโท, โอติณฺเณ วา อโนติณฺเณ วา วตฺถุสฺมึ ตนฺติปนวเสน วจนํ อนุสาสนี. เอวํ วิเสโส เวทิตพฺโพ. ปรมตฺถโต ปน โอวาโทติ วา อนุสาสนีติ วา เอเส เอเก เอกฏฺเ สเม สมภาเค ตชฺชาเต ตฺเวาติ. เอตฺถ จ ‘‘อจฺฉราสงฺฆาตมตฺตมฺปิ เจ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ เมตฺตาจิตฺตํ อาเสวตี’’ติ อิทเมว สตฺถุสาสนฺเจว โอวาโท จ, ตสฺส กรณโต เอส สาสนกโร โอวาทปติกโรติ เวทิตพฺโพ.
อโมฆนฺติ อตุจฺฉํ. รฏฺปิณฺฑนฺติ าติปริวฏฺฏํ ปหาย รฏฺํ นิสฺสาย ปพฺพชิเตน ปเรสํ เคหโต ปฏิลทฺธตฺตา ปิณฺฑปาโต รฏฺปิณฺโฑ นาม วุจฺจติ. ปริภฺุชตีติ จตฺตาโร ปริโภคา เถยฺยปริโภโค อิณปริโภโค ทายชฺชปริโภโค สามิปริโภโคติ. ตตฺถ ทุสฺสีลสฺส ปริโภโค เถยฺยปริโภโค นาม. สีลวโต อปจฺจเวกฺขิตปริโภโค อิณปริโภโค นาม. สตฺตนฺนํ เสกฺขานํ ปริโภโค ทายชฺชปริโภคา นาม. ขีณาสวสฺส ปริโภโค สามิปริโภโค นาม. ตตฺถ ¶ อิมสฺส ภิกฺขุโน อยํ รฏฺปิณฺฑปริโภโค ทฺวีหิ การเณหิ อโมโฆ โหติ. อจฺฉราสงฺฆาตมตฺตมฺปิ เมตฺตาจิตฺตํ อาเสวนฺโต ภิกฺขุ รฏฺปิณฺฑสฺส สามิโก หุตฺวา, อณโณ หุตฺวา, ทายาโท หุตฺวา ปริภฺุชตีติปิสฺส อโมโฆ รฏฺปิณฺฑปริโภโค. อจฺฉราสงฺฆาตมตฺตมฺปิ เมตฺตํ อาเสวนฺตสฺส ภิกฺขุโน ทินฺนทานํ มหฏฺิยํ โหติ มหปฺผลํ มหานิสํสํ มหาชุติกํ มหาวิปฺผารนฺติปิสฺส อโมโฆ รฏฺปิณฺฑปริโภโค. โก ปน วาโท เย นํ พหุลีกโรนฺตีติ เย ปน อิมํ เมตฺตาจิตฺตํ พหุลํ อาเสวนฺติ ภาเวนฺติ ปุนปฺปุนํ กโรนฺติ, เต อโมฆํ รฏฺปิณฺฑํ ปริภฺุชนฺตีติ เอตฺถ วตฺตพฺพเมว กึ? เอวรูปา หิ ภิกฺขู รฏฺปิณฺฑสฺส สามิโน อณณา ทายาทา หุตฺวา ปริภฺุชนฺตีติ.
๕๔-๕๕. จตุตฺเถ ¶ ภาเวตีติ อุปฺปาเทติ วฑฺเฒติ. ปฺจเม มนสิ กโรตีติ มนสฺมึ กโรติ. เสสํ อิเมสุ ทฺวีสุปิ ตติเย วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺพํ. โย หิ อาเสวติ, อยเมว ภาเวติ, อยํ มนสิ กโรติ. เยน จิตฺเตน อาเสวติ, เตเนว ภาเวติ, เตน มนสิ กโรติ. สมฺมาสมฺพุทฺโธ ปน ยาย ธมฺมธาตุยา สุปฺปฏิวิทฺธตฺตา เทสนาวิลาสปฺปตฺโต นาม โหติ, ตสฺสา สุปฺปฏิวิทฺธตฺตา อตฺตโน เทสนาวิลาสํ ธมฺมิสฺสริยตํ ปฏิสมฺภิทาปเภทกุสลตํ อปฺปฏิหตสพฺพฺุตฺาณฺจ นิสฺสาย เอกกฺขเณ อุปฺปนฺนํ เอกจิตฺตเมว ตีหิ โกฏฺาเสหิ วิภชิตฺวา ทสฺเสสีติ.
๕๖. ฉฏฺเ ¶ เย เกจีติ อนิยามิตวจนํ. อกุสลาติ เตสํ นิยามิตวจนํ. เอตฺตาวตา สพฺพากุสลา อเสสโต ปริยาทินฺนา โหนฺติ. อกุสลภาคิยา ¶ อกุสลปกฺขิกาติ อกุสลานเมเวตํ นามํ. อกุสลาเยว หิ เอกจฺเจ อกุสลํ สหชาตวเสน, เอกจฺเจ อุปนิสฺสยวเสน ภชนฺติ เจว, เตสฺจ ปกฺขา ภวนฺตีติ ‘‘อกุสลภาคิยา อกุสลปกฺขิกา’’ติ วุจฺจนฺติ. สพฺเพเต มโนปุพฺพงฺคมาติ มโน ปุพฺพํ ปมตรํ คจฺฉติ เอเตสนฺติ มโนปุพฺพงฺคมา. เอเต หิ กิฺจาปิ มเนน สทฺธึ เอกุปฺปาทา เอกวตฺถุกา เอกนิโรธา เอการมฺมณา จ โหนฺติ. ยสฺมา ปน เตสํ มโน อุปฺปาทโก การโก ชนโก สมุฏฺาปโก นิพฺพตฺตโก, ตสฺมา มโนปุพฺพงฺคมา นาม โหนฺติ.
ปมํ อุปฺปชฺชตีติ ยถา นาม ‘‘ราชา นิกฺขนฺโต’’ติ วุตฺเต ‘‘ราชาเยว นิกฺขนฺโต, เสสา ราชเสนา นิกฺขนฺตา อนิกฺขนฺตา’’ติ ปุจฺฉิตพฺพการณํ นตฺถิ, สพฺพา นิกฺขนฺตาเตว ปฺายนฺติ, เอวเมว มโน อุปฺปนฺโนติ วุตฺตกาลโต ปฏฺาย อวเสสา สหชาตสํสฏฺสมฺปยุตฺตา อุปฺปนฺนา น อุปฺปนฺนาติ ปุจฺฉิตพฺพการณํ นตฺถิ, สพฺเพ เต อุปฺปนฺนา ตฺเวว ปฺายนฺติ. เอตมตฺถวสํ ปฏิจฺจ เตหิ สํสฏฺสมฺปยุตฺโต เอกุปฺปาเทกนิโรโธปิ สมาโน มโน เตสํ ธมฺมานํ ปมํ อุปฺปชฺชตีติ วุตฺโต. อนฺวเทวาติ อนุเทว, สเหว เอกโตเยวาติ อตฺโถ. พฺยฺชนจฺฉายํ ปน คเหตฺวา ปมํ จิตฺตํ อุปฺปชฺชติ, ปจฺฉา เจตสิกาติ น คเหตพฺพํ. อตฺโถ หิ ปฏิสรณํ ¶ , น พฺยฺชนํ. ‘‘มโนปุพฺพงฺคมา ธมฺมา, มโนเสฏฺา มโนมยา’’ติ คาถายปิ เอเสว นโย.
๕๗. สตฺตเม กุสลาติ จตุภูมกาปิ กุสลา ธมฺมา กถิตา. เสสํ ฉฏฺเ วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺพํ.
๕๘. อฏฺเม ¶ ยถยิทํ, ภิกฺขเว, ปมาโทติ เอตฺถ, ภิกฺขเวติ อาลปนํ, ยถา อยํ ปมาโทติ อตฺโถ. ปมาโทติ ปมชฺชนากาโร. วุตฺตฺเหตํ –
‘‘ตตฺถ กตโม ปมาโท? กายทุจฺจริเต วา วจีทุจฺจริเต วา มโนทุจฺจริเต วา ปฺจสุ วา กามคุเณสุ จิตฺตสฺส โวสฺสคฺโค โวสฺสคฺคานุปฺปทานํ กุสลานํ วา ธมฺมานํ ภาวนาย อสกฺกจฺจกิริยตา อสาตจฺจกิริยตา อนฏฺิตกิริยตา โอลีนวุตฺติตา นิกฺขิตฺตฉนฺทตา นิกฺขิตฺตธุรตา อนธิฏฺานํ อนนุโยโค อนาเสวนา อภาวนา อพหุลีกมฺมํ ¶ . โย เอวรูโป ปมาโท ปมชฺชนา ปมชฺชิตตฺตํ, อยํ วุจฺจติ ปมาโท’’ติ (วิภ. ๘๔๖).
อุปฺปนฺนา จ กุสลา ธมฺมา ปริหายนฺตีติ อิทํ ฌานวิปสฺสนานํ วเสน วุตฺตํ. มคฺคผลานํ ปน สกึ อุปฺปนฺนานํ ปุน ปริหานํ นาม นตฺถิ.
๕๙. นวเม อปฺปมาโท ปมาทสฺส ปฏิปกฺขวเสน วิตฺถารโต เวทิตพฺโพ.
๖๐. ทสเม โกสชฺชนฺติ กุสีตภาโว. เสสํ วุตฺตนยเมวาติ.
อจฺฉราสงฺฆาตวคฺควณฺณนา.