📜
๑๖. เอกธมฺมปาฬิ
(๑๖) ๑. เอกธมฺมปาฬิ-ปมวคฺควณฺณนา
๒๙๖. เอกธมฺมปาฬิวณฺณนายํ ¶ ¶ อิธ ธมฺม-สทฺโท สภาวตฺโถ ‘‘กุสลา ธมฺมา’’ติอาทีสุ วิยาติ อาห – ‘‘เอกสภาโว’’ติ. เอกนฺเตนาติ เอกํเสน, อวสฺสนฺติ อตฺโถ. วฏฺเฏติ สํสารวฏฺเฏ. นิพฺพินฺทนตฺถายาติ อนภิรมนตฺถาย. วิรชฺชนตฺถายาติ อรชฺชนตฺถาย. วิรชฺชนายาติ ปลุชฺชนาย. เตเนวาห – ‘‘วิคมายา’’ติ. ราคาทีนํ นิโรธายาติ มคฺคาเณน ราคาทีนํ นิโรธนตฺถาย. มคฺคาเณน นิโรธนํ นาม อจฺจนฺตํ อปฺปวตฺติกรณนฺติ อาห – ‘‘อปฺปวตฺติกรณตฺถายา’’ติ. ยถา ขาทนียสฺส มุเข กตฺวา ขาทนํ นาม ยาวเทว อชฺโฌหรณตฺถํ, เอวํ ราคาทีนํ นิโรธนํ วฏฺฏนิโรธนตฺถเมวาติ วุตฺตํ – ‘‘วฏฺฏสฺเสว วา นิรุชฺฌนตฺถายา’’ติ. ยสฺมา กิเลเสสุ ขีเณสุ อิตรํ วฏฺฏทฺวยมฺปิ ขีณเมว โหติ, ตสฺมา มูลเมว คณฺหนฺโต ‘‘อุปสมายาติ กิเลสวูปสมนตฺถายา’’ติ อาห. สงฺขตธมฺมานํ อภิชานนํ นาม ตตฺถ ลกฺขณตฺตยาโรปนมุเขเนวาติ อาห – ‘‘อนิจฺจาทิ…เป… อภิชานนตฺถายา’’ติ. สมฺพุชฺฌิตพฺพานิ นาม จตฺตาริ อริยสจฺจานิ ตพฺพินิมุตฺตสฺส เยฺยสฺส อภาวโต. ‘‘จตุนฺนํ สจฺจานํ พุชฺฌนตฺถายา’’ติ วตฺวา ตยิทํ พุชฺฌนํ ยสฺส าณสฺส วเสน อิชฺฌติ, ตสฺส าณสฺส วเสน ทสฺเสตุํ – ‘‘โพธิ วุจฺจตี’’ติอาทิ วุตฺตํ. อปฺปจฺจยนิพฺพานสฺสาติ อมตธาตุยา.
อุสฺสาหชนนตฺถนฺติ กมฺมฏฺาเน อภิรุจิอุปฺปาทนาย. วิสกณฺฏโกติ คุฬสฺส วาณิชสมฺา. ‘‘กิสฺมิฺจิ เทเส เทสภาสา’’ติ เกจิ. อุจฺฉุรโส สมปากปกฺโก จุณฺณาทีหิ มิสฺเสตฺวา ปิณฺฑีกโต คุโฬ, อปิณฺฑีกโต ผาณิตํ. ปากวิเสเสน ขณฺฑขณฺฑเสทิโต ขณฺโฑ, มลาภาวํ อาปนฺโน สกฺกรา.
สรตีติ สติ. อนุ อนุ สรตีติ อนุสฺสติ, อนุ อนุรูปา สตีติปิ อนุสฺสติ. ทุวิธํ โหตีติ ปโยชนวเสน ทุวิธํ โหติ. จิตฺตสมฺปหํสนตฺถนฺติ ปสาทนียวตฺถุสฺมึ ปสาทุปฺปาทเนน ภาวนาจิตฺตสฺส ปริโตสนตฺถํ. วิปสฺสนตฺถนฺติ วิปสฺสนาสุขตฺถํ. อุปจารสมาธินา หิ จิตฺเต สมาหิเต วิปสฺสนาสุเขน อิชฺฌติ. จิตฺตุปฺปาโทติ ภาวนาวเสน ปวตฺโต จิตฺตุปฺปาโท ¶ . อุปหฺติ ปติหฺติ ปฏิกูลตฺตา อารมฺมณสฺส. ตโต ¶ เอว อุกฺกณฺติ, กมฺมฏฺานํ ริฺจติ, นิรสฺสาโท โหติ ภาวนสฺสาทสฺส อลพฺภนโต. ปสีทติ พุทฺธคุณานํ ปสาทนียตฺตา. ตถา จ กงฺขาทิเจโตขิลาภาเวน วินีวรโณ โหติ. ทเมตฺวาติ นีวรณนิรากรเณน นิพฺพิเสวนํ กตฺวา. เอวํ กมฺมฏฺานนฺตรานุยฺุชเนน จิตฺตปริทมนสฺส อุปมํ ทสฺเสนฺโต, ‘‘กถ’’นฺติอาทิมาห.
โก อยํ…เป… อนุสฺสรีติ โก อยํ มม อพฺภนฺตเร ตฺวา อนุสฺสริ. ปริคฺคณฺหนฺโตติ พาหิรกปริกปฺปิตสฺส อนุสฺสรกสฺส สพฺพโส อภาวทสฺสนเมตํ. เตนาห – ‘‘น อฺโ โกจี’’ติ. ทิสฺวาติ ปริเยสนนเยน วุตฺตปฺปการํ จิตฺตเมว อนุสฺสรีติ ทิสฺวา สพฺพมฺเปตนฺติ เอตํ หทยวตฺถุอาทิปฺปเภทํ สพฺพมฺปิ. อิทฺจ รูปํ ปุริมฺจ อรูปนฺติ อิทํ รุปฺปนสภาวตฺตา รูปํ, ปุริมํ อตํสภาวตฺตา อรูปนฺติ สงฺเขปโต รูปารูปํ ววตฺถเปตฺวา. ปฺจกฺขนฺเธ ววตฺถเปตฺวาติ โยชนา. สมฺภาวิกาติ สมุฏฺาปิกา. ตสฺสาติ สมุทยสจฺจสฺส. นิโรโธติ นิโรธนิมิตฺตํ. อปฺปนาวาโรติ ยถารทฺธาย เทสนาย นิคมนวาโร.
๒๙๗. เอเสว นโยติ อิมินา ยฺวายํ ‘‘ตํ ปเนต’’นฺติอาทินา อตฺถนโย พุทฺธานุสฺสติยํ วิภาวิโตติ อติทิสติ, สฺวายํ อติเทโส ปโยชนวเสน นวสุปิ อนุสฺสตีสุ สาธารณวเสน วุตฺโตปิ อานาปานสฺสติอาทีสุ ตีสุ วิปสฺสนตฺถาเนว โหนฺตีติ อิมินา อปวาเทน นิวตฺติโตติ ตาสํ เอกปฺปโยชนตาว ทฏฺพฺพา. ธมฺเม อนุสฺสติ ธมฺมานุสฺสตีติ สมาสปทวิภาคทสฺสนมฺปิ วจนตฺถทสฺสนปกฺขิกเมวาติ อาห – ‘‘อยํ ปเนตฺถ วจนตฺโถ’’ติ. ธมฺมํ อารพฺภาติ หิ ธมฺมสฺส อนุสฺสติยา วิสยภาวทสฺสนเมตํ. เอส นโย เสเสสุปิ. สีลํ อารพฺภาติ อตฺตโน ปาริสุทฺธิสีลํ อารพฺภ. จาคํ อารพฺภาติ อตฺตโน จาคคุณํ อารพฺภ. เทวตา อารพฺภาติ เอตฺถ เทวตาคุณสทิสตาย อตฺตโน สทฺธาสีลสุตจาคปฺาสุ เทวตาสมฺา. ภวติ หิ ตํสทิเสปิ ตพฺโพหาโร ยถา ‘‘ตานิ โอสธานิ, เอส พฺรหฺมทตฺโต’’ติ จ. เตนาห – ‘‘เทวตา สกฺขิฏฺาเน เปตฺวา’’ติอาทิ. ตตฺถ เทวตา สกฺขิฏฺาเน เปตฺวาติ ‘‘ยถารูปาย สทฺธาย สมนฺนาคตา ตา เทวตา อิโต จุตา ตตฺถ อุปปนฺนา, มยฺหมฺปิ ตถารูปา สทฺธา สํวิชฺชติ. ยถารูเปน สีเลน, ยถารูเปน ¶ สุเตน, ยถารูเปน จาเคน, ยถารูปาย ปฺาย สมนฺนาคตา ตา เทวตา อิโต จุตา ตตฺถ อุปปนฺนา, มยฺหมฺปิ ตถารูปา ปฺา สํวิชฺชตี’’ติ เอวํ เทวตา สกฺขิฏฺาเน เปตฺวา. อสฺสาสปสฺสาสนิมิตฺตํ นาม ตตฺถ ลทฺธพฺพปฺปฏิภาคนิมิตฺตํ. คตาติ อารมฺมณกรณวเสน อุปคตา ปวตฺตา.
อุปสมฺมติ ¶ เอตฺถ ทุกฺขนฺติ อุปสโม, นิพฺพานํ. อจฺจนฺตเมว เอตฺถ อุปสมฺมติ วฏฺฏตฺตยนฺติ อจฺจนฺตูปสโม, นิพฺพานเมว. ขิโณติ เขเปติ กิเลเสติ ขโย, อริยมคฺโค. เต เอว อุปสเมตีติ อุปสโม, อริยมคฺโค เอว. ขโย จ โส อุปสโม จาติ ขยูปสโม. ตตฺรจายํ อุปสโม ธมฺโม เอวาติ ธมฺมานุสฺสติยา อุปสมานุสฺสติ เอกสงฺคโหติ? สจฺจํ เอกสงฺคโห ธมฺมภาวสามฺเ อธิปฺเปเต, สงฺขตธมฺมโต ปน อสงฺขตธมฺโม สาติสโย อุฬารตมปณีตตมภาวโตติ ทีเปตุํ วิสุํ นีหริตฺวา วุตฺตํ. อิมเมว หิ วิเสสํ สนฺธาย ภควา – ‘‘ธมฺมานุสฺสตี’’ติ วตฺวาปิ อุปสมานุสฺสตึ อโวจ อนุสฺสรนฺตสฺส สวิเสสํ สนฺตปณีตภาเวน อุปฏฺานโต. เอวฺจ กตฺวา อิธ ขยูปสมคฺคหณมฺปิ สมตฺถิตนฺติ ทฏฺพฺพํ. ยเถว หิ สมาเนปิ โลกุตฺตรธมฺมภาเว ‘‘ยาวตา, ภิกฺขเว, ธมฺมา สงฺขตา วา อสงฺขตา วา, วิราโค เตสํ อคฺคมกฺขายตี’’ติอาทิวจนโต (อิติวุ. ๙๐) มคฺคผลธมฺเมหิ นิพฺพานธมฺโม สาติสโย, เอวํ ผลธมฺมโต มคฺคธมฺโม กิเลสปฺปหาเนน อจฺฉริยธมฺมภาวโต, ตสฺมา อจฺจนฺตูปสเมน สทฺธึ ขยูปสโมปิ คหิโตติ ทฏฺพฺพํ. วิปสฺสนตฺถาเนว โหนฺตีติ กสฺมา วุตฺตนฺติ? ‘‘เอกนฺตนิพฺพิทายาติอาทิวจนโต’’ติ เกจิ, ตํ อการณํ พุทฺธานุสฺสติอาทีสุปิ ตถา เทสนาย อาคตตฺตา. ยถา ปน พุทฺธานุสฺสติอาทีนิ กมฺมฏฺานานิ วิปสฺสนตฺถานิ โหนฺติ, นิมิตฺตสมฺปหํสนตฺถานิปิ โหนฺติ, น เอวเมตานิ, เอตานิ ปน วิปสฺสนตฺถาเนวาติ ตถา วุตฺตํ.
ปมวคฺควณฺณนา นิฏฺิตา.
๑๖. เอกธมฺมปาฬิ
(๑๖) ๒. เอกธมฺมปาฬิ-ทุติยวคฺควณฺณนา
๒๙๘. มิจฺฉา ¶ ปสฺสติ ตาย, สยํ วา มิจฺฉา ปสฺสติ, มิจฺฉาทสฺสนเมว วา ตนฺติ มิจฺฉาทิฏฺิ, ยํ กิฺจิ วิปรีตทสฺสนํ. เตนาห – ‘‘ทฺวาสฏฺิวิธายา’’ติอาทิ ¶ . มิจฺฉาทิฏฺิ เอตสฺสาติ มิจฺฉาทิฏฺิโก. ตสฺส มิจฺฉาทิฏฺิกสฺส.
๒๙๙. สมฺมา ปสฺสติ ตาย, สยํ วา สมฺมา ปสฺสติ, สมฺมาทสฺสนมตฺตเมว วา ตนฺติ สมฺมาทิฏฺิ. ปฺจวิธายาติ กมฺมสฺสกตาฌานวิปสฺสนามคฺคผลวเสน ปฺจวิธาย. ตตฺถ ฌานจิตฺตุปฺปาทปริยาปนฺนํ าณํ ฌานสมฺมาทิฏฺิ, วิปสฺสนาาณํ วิปสฺสนาสมฺมาทิฏฺิ.
๓๐๒. ปฺจสุ ขนฺเธสุ ‘‘นิจฺจ’’นฺติอาทินา ปวตฺโต อนุปายมนสิกาโร.
๓๐๓. ‘‘อนิจฺจ’’นฺติอาทินา ปวตฺโต อุปายมนสิกาโร. ยาว นิยาโมกฺกมนาติ ยาว มิจฺฉตฺตนิยาโมกฺกมนา. มิจฺฉตฺตนิยาโมกฺกมนนโย ปน สามฺผลสุตฺตวณฺณนายํ ตฏฺฏีกาย จ วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺโพ.
๓๐๔. อยํ ติวิธา สคฺคาวรณา เจว โหตีติ กมฺมปถปฺปตฺติยา มหาสาวชฺชภาวโต วุตฺตํ. สคฺคาวรณาย โหนฺติยา มคฺควิพนฺธกภาเว วตฺตพฺพเมว นตฺถีติ วุตฺตํ – ‘‘มคฺคาวรณา จา’’ติ. ‘‘สสฺสโต โลโก’’ติอาทิกา ทสวตฺถุกา อนฺตคฺคาหิกา มิจฺฉาทิฏฺิ. มคฺคาวรณาว โหติ วิปรีตทสฺสนภาวโต, น สคฺคาวรณา อกมฺมปถปตฺติโตติ อธิปฺปาโย. อิทํ ปน วิธานํ ปฏิกฺขิปิตฺวาติ วิปรีตทสฺสนฺจ น มคฺคาวรณฺจาติ วิรุทฺธเมตํ อุทฺธมฺมภาวโต. ตถา หิ สติ อปฺปหีนาย เอว สกฺกายทิฏฺิยา มคฺคาธิคเมน ภวิตพฺพนฺติ อธิปฺปาเยน ยถาวุตฺตวิธานํ ปฏิกฺขิปิตฺวา. ‘‘น สคฺคาวรณา’’ติ สคฺคูปปตฺติยา อวิพนฺธกตฺตํ วทนฺเตหิ ทิฏฺิยา สคฺคาวหตาปิ นาม อนฺุาตา โหตีติ ตํ วาทํ ปฏิกฺขิปนฺเตน ‘‘ทิฏฺิ นาม สคฺคํ อุปเนตุํ สมตฺถา นาม นตฺถี’’ติ วุตฺตํ. กสฺมา? เอกนฺตครุตรสาวชฺชภาวโต. เตนาห – ‘‘เอกนฺตํ นิรยสฺมึเยว นิมุชฺชาเปตี’’ติอาทิ.
๓๐๕. วฏฺฏํ ¶ วิทฺธํเสตีติ มคฺคสมฺมาทิฏฺิ กิเลสวฏฺฏํ กมฺมวฏฺฏฺจ วิทฺธํเสติ. วิปากวฏฺฏํ กา นุ วิทฺธํเสติ นาม. เอวํ ปน อตฺตโน การเณน วิทฺธสฺตภวํ ผลสมฺมาทิฏฺิ ปฏิพาหตีติ วุตฺตํ อวสรทานโต. อิจฺเจตํ กุสลนฺติ อรหตฺตํ ปาเปตุํ สเจ สกฺโกติ, เอวเมตํ วิปสฺสนาย ปฏิสนฺธิอนากฑฺฒนํ ¶ กุสลํ อนวชฺชํ. สตฺต ภเว เทตีติ โสตาปตฺติมคฺคสฺส ปจฺจยภูตา วิปสฺสนาสมฺมาทิฏฺิ ตสฺส ปุคฺคลสฺส สตฺต ภเว เทติ. เอวมยนฺติ ปฺจวิธมฺปิ สมฺมาทิฏฺึ สนฺธาย วุตฺตํ. เตนาห – ‘‘โลกิยโลกุตฺตรา สมฺมาทิฏฺิ กถิตา’’ติ. อิมสฺมึ ปนตฺเถติ ‘‘นาหํ, ภิกฺขเว, อฺํ เอกธมฺมมฺปิ สมนุปสฺสามี’’ติอาทินา วุตฺเต คติมคฺคสงฺขาเต อตฺเถ. ‘‘สุคตึ สคฺคํ โลกํ อุปปชฺชนฺตี’’ติ วุตฺตตฺตา ‘‘โลกิกา ภวนิปฺผาทิกาว เวทิตพฺพา’’ติ วุตฺตํ.
๓๐๖. ยถาทิฏฺีติ อตฺถพฺยาปนิจฺฉายํ ยถา-สทฺโท, เตน อุตฺตรปทตฺถปฺปธาโน สมาโสติ อาห – ‘‘ยา ยา ทิฏฺี’’ติ. ตสฺสา ตสฺสา อนุรูปนฺติ ตํตํทิฏฺิอนุรูปนฺติ อตฺโถ. สมตฺตนฺติ อนวเสสํ. เตนาห – ‘‘ปริปุณฺณ’’นฺติ. สมาทินฺนนฺติ อาทิมชฺฌปริโยสาเนสุ สมํ เอกสทิสํ กตฺวา อาทินฺนํ คหิตํ อนิสฺสฏฺํ. ตเทตนฺติ ยเทตํ ‘‘ยฺเจว กายกมฺม’’นฺติอาทินา วุตฺตํ, ตเทตํ กายกมฺมํ. ยถาทิฏฺิยํ ิตกายกมฺมนฺติ ยา ปน ทิฏฺิ ‘‘นตฺถิ ตโตนิทานํ ปาป’’นฺติอาทินา ปวตฺตา, ตสฺสํ ทิฏฺิยํ ิตกสฺส ิตมตฺตสฺส อนิสฺสฏฺสฺส ตํทิฏฺิกสฺส กายกมฺมํ. ทิฏฺิสหชาตํ กายกมฺมนฺติ ตสฺส ยถาทิฏฺิกสฺส ปเรสํ หตฺถมุทฺทาทินา วิฺาปนกาเล ตาย ทิฏฺิยา สหชาตํ กายกมฺมํ. น เจตฺถ วจีกมฺมาสงฺกา อุปฺปาเทตพฺพา ปาณฆาตาทีนํเยว อธิปฺเปตตฺตา. ทิฏฺานุโลมิกํ กายกมฺมนฺติ ยถา ปเรสํ ปากฏํ โหติ, เอวํ ทิฏฺิยา อนุโลมิกํ กตฺวา ปวตฺติตํ กายกมฺมํ. เตนาห – ‘‘สมาทินฺนํ คหิตํ ปรามฏฺ’’นฺติ. ตตฺถาติอาทิ สุวิฺเยฺยเมว. เอเสว นโยติ อิมินา ยถาวุตฺตาย ทิฏฺิยา ิตวจีกมฺมํ, ทิฏฺิสหชาตํ วจีกมฺมํ, ทิฏฺานุโลมิกํ วจีกมฺมนฺติ ติวิธํ โหตีติ เอวมาทิ อติทิสติ. มิจฺฉาทิฏฺิกสฺสาติ กมฺมปถปฺปตฺตาย มิจฺฉาทิฏฺิยา มิจฺฉาทิฏฺิกสฺส. ‘‘ยาย กายจิ มิจฺฉาทิฏฺิยา มิจฺฉาทิฏฺิกสฺส สโต’’ติ อปเร.
ทิฏฺิสหชาตาติ ยถาวุตฺตาย ทิฏฺิยา สหชาตา เจตนา. เอส นโย เสสปเทสุปิ. ปตฺถนาติ ‘‘อิทํ นาม กเรยฺย’’นฺติ ตณฺหาปตฺถนา. เจตนาปตฺถนานํ วเสนาติ ยถาวุตฺตทิฏฺิคตนิสฺสิตเจตสิกนิกามนานํ วเสน. จิตฺตฏฺปนาติ จิตฺตสฺส ปณิทหนา. ผสฺสาทโยติ เจตนาทิฏฺิตณฺหาทิวินิมุตฺตา ผสฺสาทิธมฺมา. ยสฺมา ทิฏฺิ ปาปิกา, ตสฺมา ตสฺส ปุคฺคลสฺส สพฺเพ เต ธมฺมา อนิฏฺาย…เป… สํวตฺตนฺตีติ โยชนา. ปุริมสฺเสวาติ ¶ ติตฺตกปทสฺเสว ¶ . ติตฺตกํ กฏุกนฺติ จ อุภยํ อิธ อนิฏฺปริยายํ ทฏฺพฺพํ ‘‘ปจฺฉา เต กฏุกํ ภวิสฺสตี’’ติอาทีสุ วิย.
อมฺโพยนฺติ อมฺโพ อยํ. ตเมว ปูชนฺติ ตเมว ปุพฺเพ ลทฺธปริสิฺจนทานาทิปูชํ. นิเวสเรติ ปวิสึสุ. อสาตสนฺนิวาเสนาติ อมธุรนิมฺพมูลสํสคฺเคน.
ตํ ปน ปฏิกฺขิปิตฺวา…เป… วุตฺตนฺติ สพฺพาปิ มิจฺฉาทิฏฺิ เอกนฺตสาวชฺชตฺตา อนิฏฺาย ทุกฺขาย สํวตฺตตีติ อธิปฺปาเยน วุตฺตํ. อนนฺตรสุตฺเตติ ทสมสุตฺเต. โยเชตฺวา เวทิตพฺพานีติ นวมสุตฺเต วิย โยเชตฺวา เวทิตพฺพานิ. จิตฺตฏฺปนาว ปตฺถนาติ เอตฺถ ปณิธิ จาติ วตฺตพฺพํ.
ทุติยวคฺควณฺณนา นิฏฺิตา.
๑๖. เอกธมฺมปาฬิ
(๑๖) ๓. เอกธมฺมปาฬิ-ตติยวคฺควณฺณนา
๓๐๘. ตติยสฺส ¶ ปเม อยาถาวทิฏฺิโกติ อนิจฺจาทิภาเวสุ ธมฺเมสุ นิจฺจาติอาทินา อุปฺปนฺนทิฏฺิโก. เตนาห – ‘‘ตาเยว มิจฺฉาทิฏฺิยา วิปรีตทสฺสโน’’ติ สทฺธมฺมาติ เอตฺถ สนฺโต ปสตฺโถ สุนฺทโร ธมฺโม, โย มนุสฺสธมฺโมติปิ วุจฺจติ. ตโต หิ มิจฺฉาทิฏฺิโก ปรํ วุฏฺาเปยฺย, น อริยธมฺมโต. เตนาห – ‘‘ทสกุสลกมฺมปถธมฺมโต’’ติ. เอวรูปาติ อิมินา ปาถิกปุตฺตาทิเก สงฺคณฺหาติ.
๓๐๙. สพฺพฺุโพธิสตฺโตติ สพฺพฺุภาคี โพธิสตฺโต. อาทิ-สทฺเทน ปูริตปารมิกา ปจฺเจกโพธิสตฺตา เอกจฺจสาวกโพธิสตฺตา จ สงฺคยฺหนฺติ.
๓๑๐. ปรมาติ มหาสาวชฺชภาเวน ปรมา, อุกฺกํสคตาติ อตฺโถ. เตสนฺติ อานนฺตริยกมฺมานํ. ปริจฺเฉโทติ วิปากวเสน ปริโยสานํ. วฏฺฏสฺส มูลํ, ตโต ตํสมงฺคีปุคฺคโล วฏฺฏสฺส ขาณูติ วุจฺจติ. เตนาห – ‘‘ตายา’’ติอาทิ. ตฺเจ คาหํ น วิสฺสชฺเชติ, ตสฺส ปุนปิ ตพฺภาวาวหตฺตา วุตฺตํ – ‘‘ภวโต วุฏฺานํ นตฺถี’’ติ, น ปน สพฺพโส วุฏฺานสฺส อภาวโต. ยาทิเส หิ ปจฺจเย ปฏิจฺจ อยํ ตํ ทสฺสนํ โอกฺกนฺโต ปุน กทาจิ ตปฺปฏิปกฺเข ปจฺจเย ปฏิจฺจ ตโต สีสุกฺขิปนมสฺส น โหตีติ น ¶ วตฺตพฺพํ. อกุสลฺหิ นาเมตํ อพลํ ทุพฺพลํ, น กุสลํ วิย มหาพลํ. อฺถา สมฺมตฺตนิยาโม วิย มิจฺฉตฺตนิยาโมปิ อจฺจนฺติโก สิยา, น จ มิจฺฉตฺตนิยาโม อจฺจนฺติโก. เตเนว ปปฺจสูทนิยํ (ม. นิ. อฏฺ. ๒.๑๐๐) –
‘‘กึ ปเนส เอกสฺมึเยว อตฺตภาเว นิยโต โหติ, อุทาหุ อฺสฺมิมฺปีติ? เอกสฺมึเยว นิยโต, อาเสวนวเสน ภวนฺตเรปิ ตํ ทิฏฺึ โรเจติ เอวา’’ติ –
วุตฺตํ. ตโตเยว จ สุมงฺคลวิลาสินิยมฺปิ (ที. นิ. อฏฺ. ๑.๑๗๐-๑๗๒) วุตฺตํ –
‘‘เย ¶ วา ปน เตสํ ลทฺธึ คเหตฺวา รตฺติฏฺาเน ทิวาฏฺาเน นิสินฺนา สชฺฌายนฺติ วีมํสนฺติ, เตสํ ‘กโรโต น กรียติ ปาปํ, นตฺถิ เหตุ, นตฺถิ ปจฺจโย, มโต อุจฺฉิชฺชตี’ติ ตสฺมึ อารมฺมเณ มิจฺฉาสติ สนฺติฏฺติ, จิตฺตํ เอกคฺคํ โหติ, ชวนานิ ชวนฺติ. ปมชวเน สเตกิจฺฉา โหนฺติ, ตถา ทุติยาทีสุ. สตฺตเม พุทฺธานมฺปิ อเตกิจฺฉา อนิวตฺติโน อริฏฺกณฺฏกสทิสา, ตตฺถ โกจิ เอกํ ทสฺสนํ โอกฺกมติ, โกจิ ทฺเว, โกจิ ตีณิปิ, เอกสฺมึ โอกฺกนฺเตปิ ทฺวีสุ ตีสุ โอกฺกนฺเตสุปิ นิยตมิจฺฉาทิฏฺิโกว โหติ. ปตฺโต สคฺคมคฺคาวรณฺเจว โมกฺขมคฺคาวรณฺจ, อภพฺโพ ตสฺสตฺตภาวสฺส อนนฺตรํ สคฺคมฺปิ คนฺตุํ, ปเคว โมกฺขํ, วฏฺฏขาณุ นาเมส สตฺโต ปถวิโคปโก, เยภุยฺเยน เอวรูปสฺส ภวโต วุฏฺานํ นตฺถี’’ติ.
ปิฏฺิจกฺกวาเฬติ ฌายมานจกฺกวาฬสฺส ปรโต เอกสฺมึ โอกาเส. ยํ ฌายมานานํ อชฺฌายมานานฺจ จกฺกวาฬานมนฺตรํ, ยตฺถ โลกนฺตริกนิรยสมฺา, ตาทิเส เอกสฺมึ โอกาเส. ปจฺจติเยวาติ จกฺกวาเฬ ฌายมาเน อชฺฌายมาเนปิ อตฺตโน กมฺมพเลน ปจฺจติเยว.
๓๑๑. จตุตฺเถ ‘‘มา ขลี’’ติ วจนํ อุปาทาย เอวํลทฺธนาโมติ ตํ กิร สกทฺทมาย ภูมิยา เตลฆฏํ คเหตฺวา คจฺฉนฺตํ, ‘‘ตาต, มา ขลี’’ติ สามิโก อาห. โส ปมาเทน ขลิตฺวา ปติตฺวา สามิกสฺส ภเยน ปลายิตุํ อารทฺโธ. สามิโก อุปธาวิตฺวา สาฏกกณฺเณ อคฺคเหสิ. โส สาฏกํ ฉฑฺเฑตฺวา อเจลโก หุตฺวา ปลาโต ปณฺเณน วา ติเณน วา ปฏิจฺฉาเทตุมฺปิ อชานนฺโต ชาตรูเปเนว เอกํ คามํ ¶ ปาวิสิ. มนุสฺสา ตํ ทิสฺวา ‘‘อยํ สมโณ อรหา อปฺปิจฺโฉ, นตฺถิ อิมินา สทิโส’’ติ ปูวภตฺตาทีนิ คเหตฺวา อุปสงฺกมิตฺวา ‘‘มยฺหํ สาฏกํ อนิวตฺถภาเวน อิทํ อุปฺปนฺน’’นฺติ ตโต ปฏฺาย สาฏกํ ลภิตฺวาปิ น นิวาเสสิ, ตเทว จ ปพฺพชฺชํ อคฺคเหสิ. ตสฺส สนฺติเก อฺเปิ อฺเปีติ ปฺจสตา มนุสฺสา ปพฺพชึสุ. ตํ สนฺธาเยตํ วุตฺตํ – ‘‘มา ขลีติ วจนํ อุปาทาย เอวํลทฺธนาโม ติตฺถกโร’’ติ.
สมาคตฏฺาเนติ ทฺวินฺนํ นทีนํ อุทกปฺปวาหสฺส สนฺนิปาตฏฺาเน. ทฺวินฺนํ อุทกานนฺติ ทฺวินฺนํ อุทกปฺปวาหานํ. ยถาวุตฺตฏฺาเน มจฺฉคฺคหณตฺถํ ขิปิตพฺพโต ขิปฺปํ, กุมินํ, ตเทว อิธ ขิปฺปนฺติ วุตฺตํ. เตนาห – ‘‘กุมิน’’นฺติ. อุจฺฉูหีติ อุทกอุจฺฉูหิ. ตุจฺฉปุริโส อริยธมฺมาภาวโต. ฌานมตฺตมฺปิ ¶ หิ ตสฺส นตฺเถว, กุโต อริยมคฺโค. มนุสฺสขิปฺปํ มฺเติ มนุสฺสา ปติตฺวา พฺยสนปฺปตฺติอตฺถํ โอฏฺฏิตํ กุมินํ วิย. เตนาห – ‘‘มหาชนสฺสา’’ติอาทิ.
๓๑๒. ปฺจมาทีสุ พาหิรกสาสนนฺติ อวิเสเสน วุตฺตํ – ตสฺส สพฺพสฺสปิ อนิยฺยานิกตฺตา สตฺถุปฏิฺสฺสปิ อสพฺพฺุภาวโต. เตนาห – ‘‘ตตฺถ หี’’ติอาทิ. คโณติ สาวกคโณ. ตถาภาวายาติ อาจริเยน วุตฺตาการตาย สมงฺคิภาวตฺถํ. ชงฺฆสตนฺติ พหู อเนเก สตฺเต. สมกเมว อกุสลํ ปาปุณาตีติ เตสํ สพฺเพสํ เอกชฺฌํ สมาทปเนปิ เตสํ อกุสเลน สมกเมว อกุสลํ ปาปุณาติ เอกชฺฌํ พหูนํ สมาทปเนปิ ตถา อุสฺสหนสฺส พลวภาวโต. วิสุํ วิสุํ สมาทปเน วตฺตพฺพเมว นตฺถิ. ยถา หิ ธมฺมจริยายํ สมกเมวาติ วตฺตพฺพา กลฺยาณมิตฺตตา, เอวํ อธมฺมจริยายํ อกลฺยาณมิตฺตตาติ.
๓๑๓. สุฏฺุ อกฺขาเตติ เอกนฺตโต นิยฺยานิกภาเวน อกฺขาเต. สตฺถา จ สพฺพฺู โหตีติ อสพฺพฺุโน นิยฺยานิกภาเวน กเถตุํ อสกฺกุเณยฺยตฺตา. ธมฺโม จ สฺวากฺขาโต สมฺมาสมฺพุทฺธปฺปเวทิตตฺตา. คโณ จ สุปฺปฏิปนฺโน สตฺถารา สุวินีตตฺตา. สมาทปโก หีติอาทิ สุปฺปฏิปตฺติยา นิทสฺสนํ ทฏฺพฺพํ.
๓๑๔. ปมาณํ ชานิตพฺพนฺติ ‘‘อยํ เอตฺตเกน ยาเปติ, อิมสฺส เอตฺตกํ ทาตุํ ยุตฺต’’นฺติ เอวํ ปมาณํ ชานิตพฺพํ. อติเรเก…เป… นิพฺพานสมฺปตฺติ วา นตฺถิ ทุรกฺขาตตฺตา ธมฺมสฺส. ตสฺสาติ ปฏิคฺคาหกสฺส. อปฺปิจฺฉปฏิปทา นาม นตฺถิ ทุรกฺขาเต ธมฺมวินเยติ อธิปฺปาโย.
๓๑๕. ทายกสฺส ¶ วโส นาม อุฬารุฬารตาเภโท อชฺฌาสโย. เทยฺยธมฺมสฺส ปน โถกพหุตาว เทยฺยธมฺมสฺส วโส นาม. อตฺตโน ถาโมติ ยาปนปฺปมาณํ. ยทิ หีติอาทิ ‘‘กถ’’นฺติอาทินา สงฺเขปโต วุตฺตสฺส อตฺถสฺส วิวรณํ. อนุปฺปนฺนสฺสาติ อนุปฺปนฺโน อสฺส ปุคฺคลสฺส. จกฺขุภูโต โหตีติ มหาชนสฺส จกฺขุ วิย โหติ. สาสนํ จิรฏฺิติตํ กโรตีติ อนุปฺปนฺนลาภุปฺปาทเนน มหาชนสฺส ปสาทุปฺปาทเนน จ จิรฏฺิติกํ กโรติ.
กุฏุมฺพริยวิหาเรติ กุฏุมฺพริยคามสนฺนิสฺสิตวิหาเร. ภฺุชนตฺถายาติ ตสฺมึเยว เคเห นิสีทิตฺวา ภฺุชนตฺถาย. คเหตฺวา คมนตฺถายาติ เคหโต พหิ คเหตฺวา คมนตฺถาย. ธุรภตฺตานีติ นิจฺจภตฺตานิ. จูฬุปฏฺากนฺติ เวยฺยาวจฺจกรํ. วีมํสิตฺวาติ ยถา อุทฺทิสฺส กตํ น โหติ, เอวํ วีมํสิตฺวา ¶ . มหาชโน อปฺปิจฺโฉ ภวิตุํ มฺตีติ มหาชโน สยํ อปฺปิจฺโฉ ภวิตุํ มฺติ ทิฏฺานุคตึ อาปชฺชเนน. มหาชนสฺสาติ พหุชนสฺส. อวตฺถริตฺวาติ วิตฺถาริกํ กตฺวา.
๓๑๖. ปฺจาตปตปฺปนํ จตูสุ ปสฺเสสุ อคฺคิสนฺตาปสฺส อุปริ สูริยสนฺตาปสฺส จ ตปฺปนํ, ตฺจ โข คิมฺหกาเล. ฉินฺนปฺปปาตปพฺพตสิขรโต ปตนํ มรุปฺปปาตปตนํ. ปุพฺพณฺหาทีสุ อาทิจฺจาภิมุขาวฏฺฏนํ อาทิจฺจานุปริวตฺตนํ.
๓๑๗. อยมฺปีติ สฺวากฺขาเต ธมฺมวินเย กุสีโตปิ. สามฺนฺติ ตปจรณํ. ทุปฺปรามฏฺนฺติ มิจฺฉาจริตํ สํกิลิฏฺํ. นิรยายุปกฑฺฒตีติ นิรยทุกฺขาย นํ กฑฺฒติ.
๓๑๘. วุตฺตปฺปกาเรติ ปฺจาตปตปฺปนาทิเก วุตฺตปฺปกาเร.
๓๑๙. เอวนฺติ วุตฺตปฺปการาย จิตฺตปฺปสาทวฺหยสุปฺปฏิปตฺติยา. เตน สมณธมฺมกรณสุขฺจ สงฺคณฺหาติ.
๓๒๐. นวกนิปาเตติ อิมสฺมึเยว องฺคุตฺตรนิกาเย วกฺขมานํ นวกนิปาตํ สนฺธายาห. นว ปุคฺคลาติ สตฺตกฺขตฺตุปรมโกลํโกลาทโย นว ปุคฺคลา. สพฺพตฺถาติ อิมสฺมึ สุตฺเต วุตฺตาวสิฏฺเสุ สพฺเพสุ สุตฺเตสุ.
ตติยวคฺควณฺณนา นิฏฺิตา.
๑๖. เอกธมฺมปาฬิ
(๑๖) ๔. เอกธมฺมปาฬิ-จตุตฺถวคฺควณฺณนา
๓๒๒. จตุตฺถสฺส ¶ ¶ ปเม สฺาณภูตาติ อุปลกฺขณภูตา. ปฺจทสโยชนาวฏฺฏกฺขนฺธาติ ปฺจทสโยชนกฺขนฺธปริกฺเขปา. ยถา จาติ จ-สทฺเทน กทมฺพรุกฺขาทีนํ กปฺปฏฺายิภาวํ วิย โยชนสตุพฺเพธาทิภาวํ สมุจฺจิโนติ, น ปน ชมฺพุยา ชมฺพุทีปสฺส วิย เตหิ อปรโคยานาทีนํ สฺาณภาวํ. รามเณยฺยกนฺติ รมณียภาวํ. เสสปเทสูติ วนรามเณยฺยกาทิปเทสุ. อุคฺคตํ กูลํ อุสฺสิตภาโว เอตสฺสาติ อุกฺกูลํ, วิคตํ อปคตํ กูลํ เอตสฺสาติ วิกูลนฺติ อาห – ‘‘อุนฺนตฏฺานํ นินฺนฏฺาน’’นฺติ จ. นนฺทิยาวฏฺฏมจฺฉปิฏฺเเนวาติ กุชฺชกกุลิสกมจฺฉสงฺฆาตปิฏฺเเนว.
๓๒๓. ทุติยาทีสุ จตฺตาโร อปายา อฺตฺร มนุสฺเสหีติ อธิปฺเปตา, น เทวา อฺตฺร มนุสฺเสหีติ หีนาย ชาติยา อธิปฺเปตตฺตา. อุปาทายุปาทายาปิ มชฺฌิมเทโส ลพฺภติ, ยตฺถ คติ ภิกฺขูนํ ภิกฺขุนีนํ อุปาสกานํ อุปาสิกานํ อฺเสมฺปิ กมฺมวาทิกิริยวาทิวิฺุชาติกานํ, โย ปติรูปเทโสติ วุจฺจติ. เตนาห – ‘‘สกโลปิ หี’’ติอาทิ.
๓๒๔. เอฬาติ โทโส. เตนาห – ‘‘นิทฺโทสมุขาติ อตฺโถ’’ติ.
๓๒๖. ตถาคตสฺส คุเณ ชานิตฺวา จกฺขุนาปิ ทสฺสนํ ทสฺสนเมว, อชานิตฺวา ปน ทสฺสนํ ติรจฺฉานคตานมฺปิ โหติเยวาติ อาห – ‘‘เย ตถาคตสฺส คุเณ ชานิตฺวา’’ติอาทิ.
๓๒๗. ปกาเสตฺวา กถิตนฺติ สจฺจานิ ปกาเสตฺวา กถิตํ.
๓๒๘. สุตานํ ธมฺมานํ อสมฺโมโส ธารณนฺติ อาห – ‘‘ธาเรนฺตีติ น ปมฺมุสฺสนฺตี’’ติ.
๓๒๙. อตฺถานตฺถํ อุปปริกฺขนฺตีติ ‘‘อยํ อิมิสฺสา ปาฬิยา อตฺโถ, อยํ น อตฺโถ’’ติ ¶ อตฺถานตฺถํ อุปปริกฺขนฺติ. อนตฺถปริหาเรน หิ อตฺถคฺคหณํ ยถา อธมฺมปริวชฺชเนน ธมฺมปฺปฏิปตฺติ.
๓๓๐. อนุโลมปฏิปทนฺติ นิพฺพานสฺส อนุโลมิกํ ปฏิปทํ.
๓๓๑. สํเวคชนเกสุ ¶ การเณสูติ สํเวคชนเกสุ ชาติอาทีสุ การเณสุ. สํเวชนีเยสุ าเนสุ สโหตฺตปฺปาณํ สํเวโค.
๓๓๒. อุปาเยนาติ เยน อุปาเยน วฏฺฏูปจฺเฉโท, เตน อุปาเยน. ปธานวีริยํ กโรนฺตีติ สมฺมปฺปธานสงฺขาตํ วีริยํ กโรนฺติ อุปฺปาเทนฺติ.
๓๓๓. ววสฺสชียนฺติ วิสฺสชฺชียนฺติ เอตฺถ สงฺขาราติ ววสฺสคฺโค, อสงฺขตา ธาตูติ อาห – ‘‘ววสฺสคฺโค วุจฺจติ นิพฺพาน’’นฺติ.
๓๓๔. อุตฺตมนฺนานนฺติ อุตฺตมานํ ปฺจนฺนํ โภชนานํ. อุตฺตมรสานนฺติ อุตฺตมานํ รสานํ. อฺุฉาจาเรนาติ อฺุฉาจริยาย กสฺสจิ อปริคฺคหภูตสฺส กิฺจิ อยาจิตฺวา คหณํ อฺุฉาจาโร. เอตฺถ จาติอาทินา อนฺนาทีนํ อคฺคภาโว นาม มนาปปรโม อิจฺฉิตกฺขณลาโภ, น เตสํ ลาภิตามตฺตนฺติ ทสฺเสติ. ปฏิลภนฺตีติ เทนฺติ ปณีตภาเวน. ภตฺตสฺส เอกปาตีติ เอกปาติปูรํ ภตฺตํ. อิทํ กึ นามาติ ‘‘อิทํ อนฺนคฺครสคฺคํ นาม โหติ, น โหตี’’ติ ปุจฺฉติ. อฺุเฉน กปาลาภเตนาติ มิสฺสกภตฺเตน. ยาเปนฺเตติ ยาปนสีเสน ยาปนเหตุํ ภตฺตํ วทติ. อุปาทาย อคฺครสํ นามาติ ตํ ตํ อุปาทายุปาทาย อนฺนคฺครสคฺคํ ทฏฺพฺพนฺติ ทสฺเสติ. จกฺกวตฺติอาหารโต หิ จาตุมหาราชิกานํ อาหาโร อคฺโคติ เอวํ ยาว ปรนิมฺมิตวสวตฺติเทวา เนตพฺพํ.
๓๓๕. อตฺถรโส นาม จตฺตาริ สามฺผลานิ ‘‘อริยมคฺคานํ ผลภูโต รโส’’ติ กตฺวา. ธมฺมรโส นาม จตฺตาโร มคฺคา ‘‘สามฺผลสฺส เหตุภูโต รโส’’ติ กตฺวา วิมุตฺติรโส นาม อมตํ นิพฺพานํ ‘‘สพฺพสงฺขารสมโถ’’ติ กตฺวา.
จตุตฺถวคฺควณฺณนา นิฏฺิตา.
ชมฺพุทีปเปยฺยาโล นิฏฺิโต.