📜
๑๙. กายคตาสติวคฺควณฺณนา
๕๖๓. เจตสา ¶ ผุโฏติ จิตฺเตน ผริโต. จิตฺเตน ผรณฺจ สมุทฺทสฺส ทฺวิธา สมฺภวตีติ อาห – ‘‘ทุวิธํ ผรณ’’นฺติอาทิ. ปุริเมน อตฺเถนาติ ‘‘สมฺปโยควเสน วิชฺชํ ภชนฺตี’’ติ วุตฺเตน อตฺเถน. ปจฺฉิเมนาติ ‘‘วิชฺชาภาเค วิชฺชาโกฏฺาเส วตฺตนฺตี’’ติ วุตฺเตน.
๕๖๔. มหโต สํเวคาย สํวตฺตตีติอาทีสุ อยํ ปน อปโร นโย. ยาถาวโต กายสภาวปฺปเวทนโต มหโต สํเวคาย สํวตฺตติ. อตฺถายาติ ทิฏฺธมฺมิกาทิอตฺถาย. โยคกฺเขมายาติ จตูหิ โยเคหิ เขมภาวาย. สติสมฺปชฺายาติ สพฺพตฺถ สติอวิปฺปวาสาย สตฺตฏฺานิยสมฺปชฺาย จ. าณทสฺสนปฺปฏิลาภายาติ วิปสฺสนาาณาธิคมาย. วิชฺชาวิมุตฺติผลสจฺฉิกิริยายาติ ติสฺโส วิชฺชา จิตฺตสฺส อธิมุตฺติ นิพฺพานํ จตฺตาริ สามฺผลานีติ เอเตสํ ปจฺจกฺขกรณาย.
๕๘๔. ปฺาปฏิลาภายาติอาทีสุ ¶ โสฬสสุ ปเทสุ ปฺาปฏิลาภาย ปฺาวุทฺธิยา ปฺาเวปุลฺลาย ปฺาพาหุลฺลายาติ อิมานิ จตฺตาริ ปฺาวเสน ภาววจนานิ, เสสานิ ทฺวาทส ปุคฺคลวเสน ภาววจนานิ. สปฺปุริสสํเสโวติ สปฺปุริสานํ ภชนํ. สทฺธมฺมสฺสวนนฺติ เตสํ สปฺปุริสานํ สนฺติเก สีลาทิปฺปฏิปตฺติทีปกสฺส สทฺธมฺมวจนสฺส สวนํ. โยนิโส มนสิกาโรติ สุตานํ ธมฺมานํ อตฺถูปปริกฺขาวเสน อุปาเยน มนสิกาโร. ธมฺมานุธมฺมปฺปฏิปตฺตีติ โลกุตฺตรธมฺเม อนุคตสฺส สีลาทิปฺปฏิปทาธมฺมสฺส ปฏิปชฺชนํ.
ฉนฺนํ อภิฺาาณานนฺติ อิทฺธิวิธทิพฺพโสตเจโตปริยปุพฺเพนิวาสทิพฺพจกฺขุอาสวกฺขยาณานํ. เตสตฺตตีนํ าณานนฺติ ปฏิสมฺภิทาปาฬิยํ (ปฏิ. ม. ๑.๑-๒ มาติกา) ‘‘โสตาวธาเน ปฺา สุตมเย าณํ, สุตฺวาน สํวเร ปฺา สีลมเย าณ’’นฺติอาทินา าณกถาย นิทฺทิฏฺานํ สาวกสาธารณาสาธารณานํ าณานํ. อิเมสฺหิ เตสตฺตติาณานํ สุตมยาณาทีนิ สตฺตสฏฺิาณานิ สาวกสฺส สาธารณานิ, ‘‘อินฺทฺริยปโรปริยตฺเต าณํ, สตฺตานํ อาสยานุสเย าณํ, ยมกปาฏิหีเร าณํ, มหากรุณาสมาปตฺติยา าณํ, สพฺพฺุตฺาณํ, อนาวรณาณ’’นฺติ (ปฏิ. ม. ๑.๖๘-๗๓ มาติกา) อิมานิ ฉ อสาธารณาณานิ สาวเกหิ.
สตฺตสตฺตตีนํ ¶ าณานนฺติ เอตฺถ –
‘‘ชาติปจฺจยา ชรามรณนฺติ าณํ, อสติ ชาติยา นตฺถิ ชรามรณนฺติ าณํ. อตีตมฺปิ อทฺธานํ ชาติปจฺจยา ชรามรณนฺติ าณํ, อสติ ชาติยา นตฺถิ ชรามรณนฺติ าณํ. อนาคตมฺปิ อทฺธานํ ชาติปจฺจยา ชรามรณนฺติ าณํ, อสติ ชาติยา นตฺถิ ชรามรณนฺติ าณํ. ยมฺปิสฺส ตํ ธมฺมฏฺิติาณํ, ตมฺปิ ขยธมฺมํ วยธมฺมํ วิราคธมฺมํ นิโรธธมฺมนฺติ าณํ. ภวปจฺจยา ชาตีติ าณํ…เป… อุปาทานปจฺจยา ภโวติ าณํ, ตณฺหาปจฺจยา อุปาทานนฺติ าณํ, เวทนาปจฺจยา ตณฺหาติ าณํ, ผสฺสปจฺจยา เวทนาติ าณํ, สฬายตนปจฺจยา ผสฺโสติ าณํ, นามรูปปจฺจยา สฬายตนนฺติ าณํ, วิฺาณปจฺจยา นามรูปนฺติ าณํ, สงฺขารปจฺจยา วิฺาณนฺติ าณํ, อวิชฺชาปจฺจยา สงฺขาราติ าณํ, อสติ ¶ อวิชฺชาย นตฺถิ สงฺขาราติ าณํ, อตีตมฺปิ อทฺธานํ อวิชฺชาปจฺจยา สงฺขาราติ าณํ, อสติ อวิชฺชาย นตฺถิ สงฺขาราติ าณํ, อนาคตมฺปิ อทฺธานํ อวิชฺชาปจฺจยา สงฺขาราติ าณํ, อสติ อวิชฺชาย นตฺถิ สงฺขาราติ าณํ, ยมฺปิสฺส ตํ ธมฺมฏฺิติาณํ, ตมฺปิ ขยธมํ วยธมฺมํ วิราคธมฺมํ นิโรธธมฺมนฺติ าณ’’นฺติ –
ภควตา นิทานวคฺเค (สํ. นิ. ๒.๓๔-๓๕) ชรามรณาทีสุ เอกาทสสุ ปฏิจฺจสมุปฺปาทงฺเคสุ ปจฺเจกํ สตฺต สตฺต กตฺวา วุตฺตานิ สตฺตสตฺตติาณานิ.
ตตฺถ ธมฺมฏฺิติาณนฺติ ปจฺจยาการาณํ. ปจฺจยากาโร หิ ธมฺมานํ ปวตฺติสงฺขาตาย ิติยา การณตฺตา ‘‘ธมฺมฏฺิตี’’ติ วุจฺจติ, ตตฺถ าณํ ธมฺมฏฺิติาณํ, ‘‘ชาติปจฺจยา ชรามรณ’’นฺติอาทินา วุตฺตสฺเสว ฉพฺพิธสฺส าณสฺเสตํ อธิวจนํ. ขยธมฺมนฺติ ขยคมนสภาวํ. วยธมฺมนฺติ วยคมนสภาวํ. วิราคธมฺมนฺติ วิรชฺชนสภาวํ. นิโรธธมฺมนฺติ นิรุชฺฌนสภาวนฺติ อตฺโถ.
ลาโภติอาทีสุ ลาโภเยว อุปสคฺเคน วิเสเสตฺวา ‘‘ปฏิลาโภ’’ติ วุตฺโต. ปุน ตสฺเสว อตฺถวิวรณวเสน ‘‘ปตฺติ สมฺปตฺตี’’ติ วุตฺตํ. ผุสนาติ อธิคมนวเสน ผุสนา. สจฺฉิกิริยาติ ปฏิลาภสจฺฉิกิริยา. อุปสมฺปทาติ นิปฺผาทนา.
สตฺตนฺนฺจ ¶ เสกฺขานนฺติ ติสฺโส สิกฺขา สิกฺขนฺตีติ เสกฺขสฺิตานํ โสตาปตฺติมคฺคฏฺาทีนํ สตฺตนฺนํ. ปุถุชฺชนกลฺยาณกสฺส จาติ นิพฺพานคามินิยา ปฏิปทาย ยุตฺตตฺตา สุนฺทรฏฺเน กลฺยาณสฺิตสฺส ปุถุชฺชนสฺส. วฑฺฒิตํ วฑฺฒนํ เอกายาติ วฑฺฒิตวฑฺฒนา. ยถาวุตฺตานํ อฏฺนฺนมฺปิ ปฺานํ วเสน วิเสสโตว อรหโต ปฺาวเสน ปฺาวุทฺธิยา. ตถา ปฺาเวปุลฺลาย.
ยสฺส กสฺสจิปิ วิเสสโต อนุรูปธมฺมสฺส มหนฺตํ นาม กิจฺจสิทฺธิยา เวทิตพฺพนฺติ ตทสฺส กิจฺจสิทฺธิยา ทสฺเสนฺโต ‘‘มหนฺเต อตฺเถ ปริคฺคณฺหาตี’’ติอาทิมาห. ตตฺถ อตฺถาทีนํ มหนฺตภาโว มหาวิสยตาย เวทิตพฺโพ, มหาวิสยตา จ เตสํ ปฏิสมฺภิทามคฺเค อาคตนเยน เวทิตพฺพา. สีลกฺขนฺธสฺส ปน เหตุมหนฺตตาย, ปจฺจยมหนฺตตาย, นิสฺสยมหนฺตตาย ¶ , ปเภทมหนฺตตาย, กิจฺจมหนฺตตาย, ผลมหนฺตตาย, อานิสํสมหนฺตตาย จ มหนฺตภาโว เวทิตพฺโพ. ตตฺถ เหตุ อโลภาทโย. ปจฺจโย หิโรตฺตปฺปสทฺธาสติวีริยาทโย. นิสฺสโย สาวกโพธิปจฺเจกโพธินิยตตา ตํสมงฺคิโน จ ปุริสวิเสสา. ปเภโท จาริตฺตวาริตฺตาทิวิภาโค. กิจฺจํ ตทงฺคาทิวเสน ปฏิปกฺขวิธมนํ. ผลํ สคฺคสมฺปทา นิพฺพานสมฺปทา จ. อานิสํโส ปิยมนาปตาทิ. อยเมตฺถ สงฺเขโป, วิตฺถาโร ปน วิสุทฺธิมคฺเค (วิสุทฺธิ. ๑.๙) อากงฺเขยฺยสุตฺตาทีสุ (ม. นิ. ๑.๖๔ อาทโย) จ อาคตนเยน เวทิตพฺโพ. อิมินา นเยน สมาธิกฺขนฺธาทีนมฺปิ มหนฺตตา ยถารหํ นิทฺธาเรตฺวา วตฺตพฺพา. านาฏฺานาทีนํ มหนฺตภาโว ปน มหาวิสยตาย เวทิตพฺโพ. ตตฺถ านาฏฺานานํ มหาวิสยตา พหุธาตุกสุตฺตาทีสุ อาคตนเยน เวทิตพฺพา.
วิหารสมาปตฺตีนํ มหาวิสยตา สมาธิกฺขนฺเธ มหาวิสยตานิทฺธารณนเยน เวทิตพฺพา, อริยสจฺจานํ สกลยานสงฺคาหกโต สจฺจวิภงฺเค (วิภ. ๑๘๙ อาทโย) ตํสํวณฺณนาสุ (วิภ. อฏฺ. ๑๘๙ อาทโย) จ อาคตนเยน, สติปฏฺานาทีนํ สติปฏฺานวิภงฺคาทีสุ (วิภ. ๓๕๕ อาทโย) ตํสํวณฺณนาทีสุ (วิภ. อฏฺ. ๓๕๕ อาทโย) จ อาคตนเยน, สามฺผลานํ มหโต หิตสฺส มหโต สุขสฺส มหโต อตฺถสฺส มหโต โยคกฺเขมสฺส นิปฺผตฺติภาวโต สนฺตปณีตอตกฺกาวจรปณฺฑิตเวทนียภาวโต, อภิฺานํ มหาสมฺภารโต มหาวิสยโต มหากิจฺจโต มหานุภาวโต มหานิปฺผตฺติโต, นิพฺพานสฺส มทนิมฺมทนาทิมหตฺถสิทฺธิโต จ มหนฺตภาโว เวทิตพฺโพ. ปริคฺคณฺหาตีติ สภาวาทิโต ปริจฺฉิชฺช คณฺหาติ ชานาติ, ปฏิวิชฺฌตีติ อตฺโถ.
ปุถุปฺาติ ¶ เอตฺถาปิ วุตฺตนยานุสาเรน อตฺโถ เวทิตพฺโพ. อยํ ปน วิเสโส – ปุถุ นานากฺขนฺเธสุ าณํ ปวตฺตตีติ ‘‘อยํ รูปกฺขนฺโธ นาม…เป… อยํ วิฺาณกฺขนฺโธ นามา’’ติ เอวํ ปฺจนฺนํ ขนฺธานํ นานากรณํ ปฏิจฺจ าณํ ปวตฺตติ. เตสุปิ เอกวิเธน รูปกฺขนฺโธ…เป… เอกาทสวิเธน รูปกฺขนฺโธ. เอกวิเธน เวทนากฺขนฺโธ…เป… พหุวิเธน เวทนากฺขนฺโธ. เอกวิเธน สฺากฺขนฺโธ…เป… พหุวิเธน สฺากฺขนฺโธ. เอกวิเธน สงฺขารกฺขนฺโธ…เป… พหุวิเธน สงฺขารกฺขนฺโธ. เอกวิเธน วิฺาณกฺขนฺโธ…เป… พหุวิเธน ¶ วิฺาณกฺขนฺโธติ เอวํ เอเกกสฺส ขนฺธสฺส เอกวิธาทิวเสน อตีตาทิวเสนปิ นานากรณํ ปฏิจฺจ าณํ ปวตฺตติ.
ปุถุ นานาธาตูสูติ ‘‘อยํ จกฺขุธาตุ นาม…เป… อยํ มโนวิฺาณธาตุ นาม. ตตฺถ โสฬส ธาตุโย กามาวจรา, ทฺเว จาตุภูมิกา’’ติ เอวํ ธาตูสุ นานากรณํ ปฏิจฺจ าณํ ปวตฺตติ. ตยิทํ อุปาทินฺนธาตุวเสน วุตฺตํ. ปจฺเจกพุทฺธานฺหิ ทฺวินฺนฺจ อคฺคสาวกานํ อุปาทินฺนธาตูสุ เอว นานากรณํ ปฏิจฺจ าณํ ปวตฺตติ, ตฺจ โข เอกเทสโตว, น นิปฺปเทสโต. พหิทฺธา อนุปาทินฺนธาตูนํ นานากรณํ เตสํ อวิสโยว, สพฺพฺุพุทฺธานํเยว ปน ‘‘อิมาย ธาตุยา อุสฺสนฺนตฺตา อิมสฺส รุกฺขสฺส ขนฺโธ เสโต โหติ, อิมสฺส กาโฬ, อิมสฺส มฏฺโ, อิมสฺส ขโร, อิมสฺส พหลตโจ, อิมสฺส สุกฺขตโจ. อิมสฺส ปตฺตํ วณฺณสณฺานาทิวเสน เอวรูปํ. อิมสฺส ปุปฺผํ นีลํ, ปีตํ, โลหิตํ, โอทาตํ, สุคนฺธํ, ทุคฺคนฺธํ, มิสฺสกคนฺธํ. ผลํ ขุทฺทกํ, มหนฺตํ, ทีฆํ, วฏฺฏํ, สุวณฺณํ, ทุพฺพณฺณํ, มฏฺํ, ผรุสํ, สุคนฺธํ, ทุคฺคนฺธํ, มธุรํ, ติตฺตกํ, อมฺพิลํ, กฏุกํ, กสาวํ. กณฺฏโก ติขิโณ, อติขิโณ, อุชุโก, กุฏิโล, ตมฺโพ, นีโล, โลหิโต, โอทาโต’’ติอาทินา ธาตุนานตฺตํ ปฏิจฺจ าณํ ปวตฺตติ.
ปุถุ นานาอายตเนสูติ ‘‘อิทํ จกฺขายตนํ นาม…เป… อิทํ ธมฺมายตนํ นาม. ตตฺถ ทสายตนา กามาวจรา, ทฺเว จาตุภูมกา’’ติ เอวํ อายตนนานตฺตํ ปฏิจฺจ าณํ ปวตฺตติ.
ปุถุ นานาปฏิจฺจสมุปฺปาเทสูติ อชฺฌตฺตพหิทฺธาเภทโต สนฺตานเภทโต จ นานปฺปเภเทสุ ปฏิจฺจสมุปฺปาทงฺเคสุ. อวิชฺชาทิองฺคานิ หิ ปจฺเจกํ ปฏิจฺจสมุปฺปาทสฺิตานิ. เตนาห – สงฺขารปิฏเก ‘‘ทฺวาทส ปจฺจยา ทฺวาทส ปฏิจฺจสมุปฺปาทา’’ติ (สํ. นิ. ฏี. ๑.๑.๑๑๐).
ปุถุ นานาสฺุตมนุปลพฺเภสูติ นานาสภาเวสุ นิจฺจสาราทิวิรหิเตสุ สฺุสภาเวสุ, ตโต เอว อิตฺถิปุริสอตฺตตฺตนิยาทิวเสน อนุปลพฺภมานสภาเวสุ. ม-กาโร เหตฺถ ปทสนฺธิกโร.
ปุถุ ¶ นานาอตฺเถสูติ อตฺถปฏิสมฺภิทาวิสเยสุ ปจฺจยุปฺปนฺนาทินานาอตฺเถสุ. ธมฺเมสูติ ธมฺมปฏิสมฺภิทาวิสเยสุ ปจฺจยาทินานาธมฺเมสุ. นิรุตฺตีสูติ ¶ เตสํเยว อตฺถธมฺมานํ นิทฺธารณวจนสงฺขาเตสุ นานานิรุตฺตีสุ. ปุถุ นานาปฏิภาเนสูติ อตฺถปฏิสมฺภิทาทิวิสเยสุ อิมานิ าณานิ อิทมตฺถโชตกานีติ ตถา ตถา ปฏิภานโต อุปติฏฺนโต ปฏิภานานีติ ลทฺธนาเมสุ นานาาเณสุ.
ปุถุ นานาสีลกฺขนฺเธสูติอาทีสุ สีลสฺส ปุถุตฺตํ นานตฺตฺจ วุตฺตเมว, อิตเรสํ ปน วุตฺตนยานุสาเรน สุวิฺเยฺยตฺตา ปากฏเมว. ยํ ปน อภินฺนํ เอกเมว นิพฺพานํ, ตตฺถ อุปจารวเสน ปุถุตฺตํ คเหตพฺพนฺติ อาห – ‘‘ปุถุ นานาชนสาธารเณ ธมฺเม สมติกฺกมฺมา’’ติ. เตนสฺส มทนิมฺมทนาทิปริยาเยน ปุถุตฺตํ ปริทีปิตํ โหติ.
วิปุเล อตฺเถติ มหนฺเต อตฺเถ. มหนฺตปริยาโย หิ วิปุลสทฺโท. คมฺภีเรสูติ สสาทีหิ วิย มหาสมุทฺโท อนุปจิตาณสมฺภาเรหิ อลพฺภเนยฺยปฺปติฏฺเสุ ขนฺเธสุ าณํ ปวตฺตตีติ วิสยสฺส คมฺภีรตาย าณสฺส คมฺภีรตา วิภาวิตา.
ติกฺขวิสทภาวาทิคุเณหิ อสาธารณตฺตา ปเรสํ ปฺาย น สามนฺตา, อถ โข สุวิทูรวิทูเรติ อสมนฺตปฺา อาการสฺส รสฺสตฺตํ กตฺวา. เกจิ ‘‘อสมตฺถปฺา’’ติ ปนฺติ, เตสํ ยถาวุตฺตคุเณหิ อฺเหิ อสาธารณตฺตา นตฺถิ เอติสฺสา กายจิ สมตฺถนฺติ อสมตฺถา ปฺาติ โยชนา. อตฺถววตฺถานโตติ อตฺถปฺปเภทสฺส ยาถาวโต สนฺนิฏฺานโต. น อฺโ โกจิ สกฺโกติ อภิสมฺภวิตุนฺติ าณคติยา สมฺปาปุณิตุํ น อฺโ โกจิปิ สกฺโกติ, ตสฺมา อยํ สุวิทูรวิทูเรติ อสมนฺตปฺา. อิทานิ ปุคฺคลนฺตรวเสน อสมนฺตปฺํ วิภาเวตุํ, ‘‘ปุถุชฺชนกลฺยาณกสฺสา’’ติอาทิ อารทฺธํ.
‘‘ปฺาปเภทกุสโล อภินฺนาโณ อธิคตปฺปฏิสมฺภิโท จตุเวสารชฺชปฺปตฺโต ทสพลธารี ปุริสาสโภ ปุริสสีโห ปุริสนาโค ปุริสาชฺโ ปุริสโธรยฺโห อนนฺตาโณ อนนฺตเตโช อนนฺตยโส อฑฺโฒ มหทฺธโน พลวา เนตา วิเนตา อนุเนตา ปฺาเปตา วินิชฺฌาเปตา เปกฺขตา ปสาเทตา. โส หิ ภควา อนุปฺปนฺนสฺส มคฺคสฺส อุปฺปาเทตา, อสฺชาตสฺส มคฺคสฺส สฺชเนตา, อนกฺขาตสฺส มคฺคสฺส อกฺขาตา, มคฺคฺู มคฺควิทู มคฺคโกวิโท. มคฺคานุคามี จ ปน เอตรหิ สาวกา วิหรนฺติ ปจฺฉา สมนฺนาคตา.
‘‘โส ¶ ¶ หิ ภควา ชานํ ชานาติ, ปสฺสํ ปสฺสติ, จกฺขุภูโต าณภูโต ธมฺมภูโต พฺรหฺมภูโต วตฺตา ปวตฺตา อตฺถสฺส นินฺเนตา อมตสฺส ทาตา ธมฺมสฺสามี ตถาคโต, นตฺถิ ตสฺส ภควโต อฺาตํ อทิฏฺํ อวิทิตํ อสจฺฉิกตํ อผสฺสิตํ ปฺาย. อตีตํ อนาคตํ ปจฺจุปฺปนฺนํ อุปาทาย สพฺเพ ธมฺมา สพฺพากาเรน พุทฺธสฺส ภควโต าณมุเข อาปาถํ อาคจฺฉนฺติ, ยํ กิฺจิ เนยฺยํ นาม อตฺถิ ตํ สพฺพํ ชานิตพฺพํ, อตฺตตฺโถ วา ปรตฺโถ วา อุภยตฺโถ วา ทิฏฺธมฺมิโก วา อตฺโถ สมฺปรายิโก วา อตฺโถ อุตฺตาโน วา อตฺโถ คมฺภีโร วา อตฺโถ คูฬฺโห วา อตฺโถ ปฏิจฺฉนฺโน วา อตฺโถ เนยฺโย วา อตฺโถ นีโต วา อตฺโถ อนวชฺโช วา อตฺโถ นิกฺกิเลโส วา อตฺโถ โวทาโน วา อตฺโถ ปรมตฺโถ วา อตฺโถ, สพฺพํ ตํ อนฺโตพุทฺธาเณ ปริวตฺตติ.
‘‘สพฺพํ กายกมฺมํ พุทฺธสฺส ภควโต าณานุปริวตฺติ, สพฺพํ วจีกมฺมํ พุทฺธสฺส ภควโต าณานุปริวตฺติ, สพฺพํ มโนกมฺมํ พุทฺธสฺส ภควโต าณานุปริวตฺติ. อตีเต พุทฺธสฺส ภควโต อปฺปฏิหตํ าณํ, อนาคเต พุทฺธสฺส ภควโต อปฺปฏิหตํ าณํ, ปจฺจุปฺปนฺเน พุทฺธสฺส ภควโต อปฺปฏิหตํ าณํ, ยาวตกํ เนยฺยํ, ตาวตกํ าณํ. ยาวตกํ าณํ, ตาวตกํ เนยฺยํ. เนยฺยปริยนฺติกํ าณํ, าณปริยนฺติกํ เนยฺยํ, เนยฺยํ อติกฺกมิตฺวา าณํ นปฺปวตฺตติ, าณํ อติกฺกมิตฺวา เนยฺยปโถ นตฺถิ, อฺมฺปริยนฺตฏฺายิโน เต ธมฺมา, ยถา ทฺวินฺนํ สมุคฺคปฏลานํ สมฺมา ผุสิตานํ เหฏฺิมํ สมุคฺคปฏลํ อุปริมํ นาติวตฺตติ, อุปริมํ สมุคฺคปฏลํ เหฏฺิมํ นาติวตฺตติ, อฺมฺปริยนฺตฏฺายิโน, เอวเมวํ พุทฺธสฺส ภควโต เนยฺยฺจ าณฺจ อฺมฺปริยนฺตฏฺายิโน. ยาวตกํ เนยฺยํ, ตาวตกํ าณํ. ยาวตกํ าณํ, ตาวตกํ เนยฺยํ, เนยฺยปริยนฺติกํ าณํ, าณปริยนฺติกํ เนยฺยํ, เนยฺยํ อติกฺกมิตฺวา าณํ นปฺปวตฺตติ, าณํ อติกฺกมิตฺวา เนยฺยปโถ นตฺถิ. อฺมฺปริยนฺตฏฺายิโน เต ธมฺมา. สพฺพธมฺเมสุ พุทฺธสฺส ภควโต าณํ ปวตฺตติ.
‘‘สพฺเพ ¶ ธมฺมา พุทฺธสฺส ภควโต อาวชฺชนปฺปฏิพทฺธา อากงฺขปฺปฏิพทฺธา มนสิการปฺปฏิพทฺธา จิตฺตุปฺปาทปฺปฏิพทฺธา, สพฺพสตฺเตสุ พุทฺธสฺส ภควโต าณํ ปวตฺตติ. สพฺเพสํ สตฺตานํ พุทฺโธ อาสยํ ชานาติ, อนุสยํ ชานาติ, จริตํ ชานาติ, อธิมุตฺตึ ชานาติ, อปฺปรชกฺเข มหารชกฺเข ติกฺขินฺทฺริเย มุทินฺทฺริเย สฺวากาเร ทฺวากาเร สุวิฺาปเย ทุวิฺาปเย ภพฺพา สพฺเพ สตฺเต ปชานาติ, สเทวโก โลโก ¶ สมารโก สพฺรหฺมโก สสฺสมณพฺราหฺมณี ปชา สเทวมนุสฺสา อนฺโตพุทฺธาเณ ปริวตฺตติ.
‘‘ยถา เย เกจิ มจฺฉกจฺฉปา อนฺตมโส ติมิติมิงฺคลํ อุปาทาย อนฺโตมหาสมุทฺเท ปริวตฺตนฺติ, เอวเมว สเทวโก โลโก สมารโก สพฺรหฺมโก สสฺสมณพฺราหฺมณี ปชา สเทวมนุสฺสา อนฺโตพุทฺธาเณ ปริวตฺตติ. ยถา เย เกจิ ปกฺขิโน อนฺตมโส ครุฬํ เวนเตยฺยํ อุปาทาย อากาสสฺส ปเทเส ปริวตฺตนฺติ, เอวเมว เยปิ เต สาริปุตฺตสมา ปฺาย, เตปิ พุทฺธาณสฺส ปเทเส ปริวตฺตนฺติ, พุทฺธาณํ เทวมนุสฺสานํ ปฺํ ผริตฺวา อติฆํสิตฺวา ติฏฺติ. เยปิ เต ขตฺติยปณฺฑิตา พฺราหฺมณปณฺฑิตา คหปติปณฺฑิตา สมณปณฺฑิตา นิปุณา กตปรปฺปวาทา วาลเวธิรูปา, โวภินฺทนฺตา มฺเ จรนฺติ ปฺาคเตน ทิฏฺิคตานิ, เต เต ปฺหํ อภิสงฺขริตฺวา อภิสงฺขริตฺวา’’ติ (ปฏิ. ม. ๓.๕) –
อาทินา นิทฺทิฏฺปาฬึ เปยฺยาลมุเขน สํขิปิตฺวา ทสฺเสนฺโต ‘‘ปฺาปเภทกุสโล ปภินฺนาโณ…เป… เต ปฺหํ อภิสงฺขริตฺวา อภิสงฺขริตฺวา’’ติอาทิมาห.
ตตฺถ ปภินฺนาโณติ อตฺถาทีสุ ปเภทคตาโณ. ‘‘ปเภทาโณ’’ติปิ ปนฺติ, โสเยว อตฺโถ. เต ปฺหนฺติ เต เต อตฺตนา อธิปฺเปตํ ปฺหํ. นิทฺทิฏฺการณาติ วิสฺสชฺชิตการณา. อุปกฺขิตฺตกาติ ภควโต ปฺาเวยฺยตฺติเยน สมีเป ขิตฺตกา อนฺเตวาสิกา สมฺปชฺชนฺติ.
ภวติ ¶ อภิภวตีติ ภูริ. กึ? ราคาทึ. อุปสคฺเค สติปิ ตเทว ปทํ ตมตฺถํ วทตีติ อุปสคฺเคน วินาปิ โส อตฺโถ วิฺเยฺโย อเนกตฺถตฺตา ธาตูนนฺติ วุตฺตํ – ‘‘อภิภุยฺยตี’’ติ. การกพฺยตฺตเยน เจตํ วุตฺตํ, ตสฺมา ราคํ อภิภุยฺยตีติ สา สา มคฺคปฺา อตฺตนา อตฺตนา วชฺฌํ ราคํ อภิภุยฺยติ อภิภวติ, มทตีติ อตฺโถ. อภิภวตีติ สา สา ผลปฺา ตํ ตํ ราคํ ภวิ อภิภวิ มทฺทีติ ภูริปฺา. ‘‘อภิภวิตา’’ติ วา ปาโ, ‘‘อภิภวิตฺวา’’ติปิ ปนฺติ. อภิภวิตฺวาติ จ กิริยาย สิทฺธภาวทสฺสนํ. ปฺา เจ สิทฺธา, ราคาภิภโว จ สิทฺโธ เอวาติ. เสเสสุปิ เอเสว นโย.
ราคาทีสุ ปน รชฺชนลกฺขโณ ราโค. ทุสฺสนลกฺขโณ โทโส. มุยฺหนลกฺขโณ โมโห. กุชฺฌนลกฺขโณ ¶ โกโธ, อุปนนฺธนลกฺขโณ อุปนาโห. ปุพฺพกาลํ โกโธ, อปรกาลํ อุปนาโห. ปรคุณมกฺขนลกฺขโณ มกฺโข, ยุคคฺคาหลกฺขโณ ปลาโส. ปรสมฺปตฺติขียนลกฺขณา อิสฺสา, อตฺตโน สมฺปตฺตินิคฺคูหนลกฺขณํ มจฺฉริยํ. อตฺตนา กตปาปปฺปฏิจฺฉาทนลกฺขณา มายา, อตฺตโน อวิชฺชมานคุณปฺปกาสนลกฺขณํ สาเยฺยํ. จิตฺตสฺส อุทฺธุมาตภาวลกฺขโณ ถมฺโภ, กรณุตฺตริยลกฺขโณ สารมฺโภ. อุนฺนติลกฺขโณ มาโน, อพฺภุนฺนติลกฺขโณ อติมาโน. มตฺตภาวลกฺขโณ มโท, ปฺจกามคุเณสุ จิตฺตโวสฺสคฺคลกฺขโณ ปมาโท. ภวติ อภิภวติ อรินฺติ ภูริ อสรูปโต ปรสฺส อการสฺส โลปํ กตฺวา. เตนาห – ‘‘อรึ มทฺทนิปฺาติ ภูริปฺา’’ติ. ภวติ เอตฺถ ถาวรชงฺคมนฺติ ภูริ วุจฺจติ ปถวี ยถา ‘‘ภูมี’’ติ ภูริ วิยาติ ภูริปฺา วิตฺถตวิปุลฏฺเน สพฺพํ สหตาย จ. เตนาห – ‘‘ตายา’’ติอาทิ. ตตฺถ ปถวิสมายาติ วิตฺถตวิปุลฏฺเเนว ปถวิสมาย. วิตฺถตายาติ ปชานิตพฺเพ วิสเย วิตฺถตาย, น เอกเทเส วตฺตมานาย. วิปุลายาติ อุฬารภูตาย. สมนฺนาคโตติ ปุคฺคโล. อิติ-สทฺโท การณตฺเถ, อิมินา การเณน ปุคฺคลสฺส ภูริปฺาย สมนฺนาคตตฺตา ตสฺส ปฺา ภูริปฺา นามาติ อตฺโถ. ‘‘ภูริปฺสฺส ปฺา ภูริปฺปฺา’’ติ วตฺตพฺเพ เอกสฺส ปฺาสทฺทสฺส โลปํ กตฺวา ‘‘ภูริปฺา’’ติ วุตฺตํ.
อปิจาติ ¶ ปฺาปริยายทสฺสนตฺถํ วุตฺตํ. ปฺายเมตนฺติ ปฺาย เอตํ. อธิวจนนฺติ อธิกํ วจนํ. ภูรีติ ภูเต อตฺเถ ขนฺธาทิเก รมติ สจฺจสภาเวน, ทิฏฺิ วิย น อภูเตติ ภูริ. เมธาติ อสนิ วิย สิลุจฺจเย กิเลเส เมธติ หึสตีติ เมธา, ขิปฺปํ คหณธารณฏฺเน วา เมธา. ปริณายิกาติ ยสฺสุปฺปชฺชติ, ตํ สตฺตํ อตฺตหิตปฺปฏิปตฺติยํ สมฺปยุตฺตธมฺเม จ ยาถาวลกฺขณปฺปฏิเวเธ ปริเณตีติ ปริณายิกา. อิเมเหว อฺานิปิ ปฺาปริยายวจนานิ โหนฺติ.
ปฺาพาหุลฺลนฺติ ปฺา พหุลา อสฺสาติ ปฺาพหุโล, ตสฺส ภาโว ปฺาพาหุลฺลํ. ตฺจ ปฺาย พาหุลฺลํ ปวตฺติ เอวาติ ตมตฺถํ ปฺาครุกสฺส ปุคฺคลสฺส วเสน ทสฺเสนฺโต, ‘‘อิเธกจฺโจ ปฺาครุโก โหตี’’ติอาทิมาห. ตตฺถ อิเธกจฺโจติ ปุถุชฺชนกลฺยาณโก, อริโย วา. ปฺา ครุ เอกสฺสาติ ปฺาครุโก. ปฺาย จริโต ปวตฺติโต ปฺาจริโต, ปฺาย จริตํ ปวตฺตํ อสฺสาติ วา ปฺาจริโต. อนุโลมิกขนฺติอาทิวิภาคา ปฺา อาสโย เอตสฺสาติ ปฺาสโย. ปฺาย อธิมุตฺโต ตนฺนินฺโนติ ปฺาธิมุตฺโต. สมุสฺสิตฏฺเน ปฺา ธโช เอตสฺสาติ ปฺาธโช. ปฺาเกตูติ ตสฺเสว เววจนํ. ปฺานิมิตฺตํ อาธิปเตยฺยํ เอตสฺสาติ ปฺาธิปเตยฺโย. ปฺาสงฺขาโต วิจโย, ธมฺมสภาววิจินนํ วา พหุลํ เอตสฺสาติ วิจยพหุโล ¶ . นานปฺปกาเรน ธมฺมสภาววิจินนํ พหุลํ อสฺสาติ ปวิจยพหุโล. โอกฺขายนํ ยาถาวโต ธมฺมานํ อุปฏฺานํ พหุลํ เอตสฺสาติ โอกฺขายนพหุโล. ปฺาย ตสฺส ตสฺส ธมฺมสฺส สมฺมาเปกฺขนา สมฺเปกฺขา, สมฺเปกฺขาย อยนํ ปวตฺตนํ สมฺเปกฺขายนํ, สมฺเปกฺขายนํ ธมฺโม ปกติ อสฺสาติ สมฺเปกฺขายนธมฺโม. สมฺเปกฺขายนํ วา ยาถาวโต ทสฺสนธมฺโม สภาโว เอตสฺสาติ สมฺเปกฺขายนธมฺโม. สพฺพํ ธมฺมชาตํ วิภูตํ วิภาวิตํ กตฺวา วิหรณสีโลติ วิภูตวิหารี.
ตจฺจริโตติอาทีสุ ตํ-สทฺเทน ปฺา ปจฺจามฏฺา, ตสฺมา ตตฺถ ‘‘ปฺาจริโต’’ติอาทินา อตฺโถ เวทิตพฺโพ. สา ปฺา จริตา ครุกา พหุลา อสฺสาติ ตจฺจริโต ตคฺครุโก ตพฺพหุโล. ตสฺสํ ปฺายํ นินฺโน โปโณ ปพฺภาโร อธิมุตฺโตติ ตนฺนินฺโน ตปฺโปโณ ตปฺปพฺภาโร ตทธิมุตฺโต. สา ปฺา อธิปติ ตทธิปติ, ตทธิปติโต อาคโต ¶ ตทาธิปเตยฺโย. ปฺาครุโกติอาทีนิ ‘‘กามํ เสวนฺตํเยว ชานาติ, อยํ ปุคฺคโล เนกฺขมฺมครุโก’’ติอาทีสุ (ปฏิ. ม. ๑.๑๑๔) วิย ปุริมชาติโต ปภุติ วุตฺตานิ. ตจฺจริโตติอาทีนิ อิมิสฺสา ชาติยา วุตฺตานิ. อิทานิ วุตฺตเมวตฺถํ นิทสฺสนวเสนปิ ทสฺเสตุํ – ‘‘ยถา’’ติอาทิ วุตฺตํ. เอวเมวนฺติอาทีนิ ทสฺสิตพฺพนิคมนํ.
สีฆปฺาติ อตฺตโน วิสเย สีฆปฺปวตฺติกา ปฺา, ยา สมารทฺธา อตฺตโน ปฺากิจฺจํ อทนฺธายนฺตี อวิตฺถายนฺตี ขิปฺปเมว สมฺปาเปติ. เตนาห – ‘‘สีฆํ สีฆํ สีลานิ ปริปูเรตี’’ติอาทิ. ตตฺถ สีฆํ สีฆนฺติ พหูนํ สีลาทีนํ สงฺคหตฺถํ ทฺวิกฺขตฺตุํ วุตฺตํ. สีลานีติ จาริตฺตวาริตฺตวเสน ปฺตฺตานิ ปาติโมกฺขสํวรสีลานิ, เปตฺวา วา อินฺทฺริยสํวรํ ตสฺส วิสุํ คหิตตฺตา อิตรานิ ติวิธสีลานิ. อินฺทฺริยสํวรนฺติ จกฺขาทีนํ ฉนฺนํ อินฺทฺริยานํ ราคปฺปฏิฆปฺปเวสํ อกตฺวา สติกวาเฏน นิวารณํ ถกนํ. โภชเน มตฺตฺุตนฺติ ปจฺจเวกฺขิตปริโภควเสน โภชเน ปมาณฺุภาวํ. ชาคริยานุโยคนฺติ ทิวสสฺส ตีสุ โกฏฺาเสสุ รตฺติยา ปมมชฺฌิมโกฏฺาเสสุ จ ชาครติ น นิทฺทายติ, สมณธมฺมเมว กโรตีติ ชาคโร, ชาครสฺส ภาโว, กมฺมํ วา ชาคริยํ, ชาคริยสฺส อนุโยโค ชาคริยานุโยโค, ตํ ชาคริยานุโยคํ. สีลกฺขนฺธนฺติ เสกฺขํ วา อเสกฺขํ วา สีลกฺขนฺธํ. เอวมิตเรปิ ขนฺธา เวทิตพฺพา. ปฺากฺขนฺธนฺติ มคฺคปฺา จ เสกฺขาเสกฺขานํ โลกิยปฺา จ. วิมุตฺติกฺขนฺธนฺติ ผลวิมุตฺติ. วิมุตฺติาณทสฺสนกฺขนฺธนฺติ ปจฺจเวกฺขณาณํ. สีฆปฺานิทฺเทสสทิโสเยว ลหุปฺานิทฺเทโส, ตถา หาสปฺานิทฺเทโส. ชวนปฺานิทฺเทโส ปน กลาปสมฺมสนนเยน ปวตฺโต. ติกฺขปฺานิทฺเทโส วีริยสฺส อุสฺสุกฺกาปนวเสน, นิพฺเพธิกปฺานิทฺเทโส ¶ สพฺพโลเก อนภิรตสฺาวเสน ปวตฺโต. ตตฺถ ตุริตกิริยา สีฆตา. อทนฺธตา ลหุตา. เวคายิตตฺตํ ขิปฺปตา.
หาสพหุโลติ ปีติพหุโล. เสสปทานิ ตสฺเสว เววจนานิ. อถ วา หาสพหุโลติ มูลปทํ. เวทพหุโลติ ตสฺสา เอว ปีติยา สมฺปยุตฺตโสมนสฺสเวทนาวเสน นิทฺเทสปทํ. ตุฏฺิพหุโลติ นาติพลวปีติยา ตุฏฺาการวเสน. ปาโมชฺชพหุโลติ พลวปีติยา ปมุทิตภาววเสน. สีลานิ ปริปูเรตีติ หฏฺปฺปหฏฺโ อุทคฺคูทคฺโค ¶ สมฺปิยายมาโน สีลานิ สมฺปาเทติ. ปีติโสมนสฺสสหคตา หิ ปฺา อภิรติวเสน อารมฺมเณ ผุลฺลิตา วิกสิตา วิย ปวตฺตติ, น เอวํ อุเปกฺขาสหคตาติ.
อนิจฺจโต ขิปฺปํ ชวตีติ ‘‘ขนฺธปฺจกํ อนิจฺจ’’นฺติ เวคายิเตน ปวตฺตติ, ปฏิปกฺขทูรีภาเวน ปุพฺพาภิสงฺขารสฺส สาติสยตฺตา อินฺเทน วิสฺสฏฺวชิรํ วิย ลกฺขณํ อวิรชฺฌนฺตี อทนฺธายนฺตี อนิจฺจลกฺขณํ เวคสา ปฏิวิชฺฌติ, ตสฺมา สา ชวนปฺา นามาติ อตฺโถ. เสสปเทสุปิ เอเสว นโย. เอวํ ลกฺขณารมฺมณิกวิปสฺสนาวเสน ชวนปฺํ ทสฺเสตฺวา พลววิปสฺสนาวเสน ทสฺเสตุํ – ‘‘รูป’’นฺติอาทิ วุตฺตํ. ตตฺถ ขยฏฺเนาติ ยตฺถ ยตฺถ อุปฺปชฺชติ, ตตฺถ ตตฺเถว ภิชฺชนโต ขยสภาวตฺตา. ภยฏฺเนาติ ภยานกภาวโต. อสารกฏฺเนาติ อตฺตสารวิรหโต นิจฺจสาราทิวิรหโต จ. ตุลยิตฺวาติ ตุลาภูตาย วิปสฺสนาปฺาย ตุเลตฺวา. ตีรยิตฺวาติ ตาย เอว ตีรณภูตาย ตีเรตฺวา. วิภาวยิตฺวาติ ยาถาวโต ปกาเสตฺวา ปากฏํ กตฺวา. อถ วา ตุลยิตฺวาติ กลาปสมฺมสนวเสน ตุลยิตฺวา. ตีรยิตฺวาติ อุทยพฺพยานุปสฺสนาวเสน ตีเรตฺวา. วิภาวยิตฺวาติ ภงฺคานุปสฺสนาทิวเสน ปากฏํ กตฺวา. วิภูตํ กตฺวาติ สงฺขารุเปกฺขานุโลมวเสน ผุฏํ กตฺวา. รูปนิโรเธติ รูปกฺขนฺธสฺส นิโรธภูเต นิพฺพาเน. ขิปฺปํ ชวตีติ นินฺนโปณปพฺภารวเสน ชวติ ปวตฺตติ. อิทานิ สิขาปฺปตฺตวิปสฺสนาวเสน ชวนปฺํ ทสฺเสตุํ, ปุน ‘‘รูป’’นฺติอาทิ วุตฺตํ.
าณสฺส ติกฺขภาโว นาม สวิเสสํ ปฏิปกฺขสมุจฺฉินฺทเนน เวทิตพฺโพติ ‘‘ขิปฺปํ กิเลเส ฉินฺทตีติ ติกฺขปฺา’’ติ วตฺวา เต ปน กิเลเส วิภาเคน ทสฺเสนฺโต, ‘‘อุปฺปนฺนํ กามวิตกฺก’’นฺติอาทิมาห. สมถวิปสฺสนาหิ วิกฺขมฺภนตทงฺควเสน ปหีนมฺปิ อริยมคฺเคน อสมูหตตฺตา อุปฺปตฺติธมฺมตํ อนตีตตาย อสมูหตุปฺปนฺนนฺติ วุจฺจติ, ตํ อิธ ‘‘อุปฺปนฺน’’นฺติ อธิปฺเปตํ. นาธิวาเสตีติ สนฺตานํ อาโรเปตฺวา น วาเสติ. ปชหตีติ สมุจฺเฉทวเสน ปชหติ. วิโนเทตีติ ขิปติ. พฺยนฺตึ กโรตีติ วิคตนฺตํ กโรติ. อนภาวํ คเมตีติ อนุ อภาวํ ¶ คเมติ, วิปสฺสนากฺกเมน อริยมคฺคํ ปตฺวา สมุจฺเฉทวเสเนว อภาวํ คมยตีติ อตฺโถ. เอตฺถ จ กามปฺปฏิสํยุตฺโต วิตกฺโก กามวิตกฺโก. ‘‘อิเม สตฺตา ¶ มรนฺตู’’ติ ปเรสํ มรณปฺปฏิสํยุตฺโต วิตกฺโก พฺยาปาทวิตกฺโก. ‘‘อิเม สตฺตา วิหึสิยนฺตู’’ติ ปเรสํ วิหึสาปฏิสํยุตฺโต วิตกฺโก วิหึสาวิตกฺโก. ปาปเกติ ลามเก. อกุสเล ธมฺเมติ อโกสลฺลสมฺภูเต ธมฺเม. ติกฺขปฺโ นาม ขิปฺปาภิฺโ โหติ, ปฏิปทา จสฺส น จลตีติ อาห – ‘‘เอกมฺหิ อาสเน จตฺตาโร อริยมคฺคา’’ติอาทิ.
‘‘สพฺเพ สงฺขารา อนิจฺจา ทุกฺขา วิปริณามธมฺมา สงฺขตา ปฏิจฺจสมุปฺปนฺนา ขยธมฺมา วยธมฺมา วิราคธมฺมา นิโรธธมฺมา’’ติ ยาถาวโต ทสฺสเนน สจฺจปฺปฏิเวโธ อิชฺฌติ, น อฺถาติ การณมุเขน นิพฺเพธิกปฺํ ทสฺเสตุํ – ‘‘สพฺพสงฺขาเรสุ อุพฺเพคพหุโล โหตี’’ติอาทิ วุตฺตํ. ตตฺถ อุพฺเพคพหุโลติ ‘‘สพฺเพ สงฺขารา อนิจฺจา’’ติอาทินา (ธ. ป. ๒๗๗) นเยน สพฺพสงฺขาเรสุ อภิณฺหปฺปวตฺตสํเวโค. อุตฺตาสพหุโลติ าณภยวเสน สพฺพสงฺขาเรสุ พหุโส อุตฺรสฺตมานโส. เตน อาทีนวานุปสฺสนมาห. อุกฺกณฺนพหุโลติ สงฺขารโต อุทฺธํ วิสงฺขาราภิมุขตาย อุกฺกณฺนพหุโล. อิมินา นิพฺพิทานุปสฺสนมาห. อรติพหุโลติอาทินา ตสฺสา เอว อปราปรูปปตฺตึ. พหิมุโขติ สพฺพสงฺขารโต พหิภูตํ นิพฺพานํ อุทฺทิสฺส ปวตฺตาณมุโข. ตถา ปวตฺติตวิโมกฺขมุโข. นิพฺพิชฺฌนํ ปฏิวิชฺฌนํ นิพฺเพโธ, โส เอติสฺสา อตฺถีติ นิพฺเพธิกา, นิพฺพิชฺฌตีติ วา นิพฺเพธิกา, สา เอว ปฺา นิพฺเพธิกปฺา. อนิพฺพิทฺธปุพฺพนฺติ อนมตคฺเค สํสาเร อนฺตํ ปาเปตฺวา อนิวิทฺธปุพฺพํ. อปฺปทาลิตปุพฺพนฺติ ตสฺเสว อตฺถวจนํ, อนฺตกรเณเนว อปฺปทาลิตปุพฺพนฺติ อตฺโถ. โลภกฺขนฺธนฺติ โลภราสึ, โลภโกฏฺาสํ วา.
กายคตาสติวคฺควณฺณนา นิฏฺิตา.