📜
๒. นีวรณปฺปหานวคฺควณฺณนา
๑๑. ทุติยสฺสาติ ¶ ทุติยวคฺคสฺส. เอกธมฺมมฺปีติ เอตฺถ ‘‘เอกสภาวมฺปี’’ติ อิมินา สภาวตฺโถยํ ธมฺมสทฺโท ‘‘กุสลา ธมฺมา’’ติอาทีสุ วิยาติ ทสฺสิตํ โหติ. ยทคฺเคน จ สภาวตฺโถ, ตทคฺเคน นิสฺสตฺตตฺโถ สิทฺโธ เอวาติ ‘‘นิสฺสตฺตฏฺเน ธมฺโม เวทิตพฺโพ’’ติ วุตฺตํ. สุภนิมิตฺตนฺติ ธมฺมปริยาเยน วุตฺตํ. ตฺหิ อตฺถโต กามจฺฉนฺโท วา สิยา. โส หิ อตฺตโน คหณากาเรน สุภนฺติ, เตนากาเรน ปวตฺตนกสฺส อฺสฺส กามจฺฉนฺทสฺส นิมิตฺตตฺตา ‘‘สุภนิมิตฺต’’นฺติ จ วุจฺจติ. ตสฺส อารมฺมณํ วา สุภนิมิตฺตํ. อิฏฺฺหิ อิฏฺากาเรน วา คยฺหมานํ รูปาทิอารมฺมณํ ‘‘สุภนิมิตฺต’’นฺติ วุจฺจติ. อารมฺมณเมว เจตฺถ นิมิตฺตํ. ตถา หิ วกฺขติ – ‘‘สุภนิมิตฺตนฺติ ราคฏฺานิยํ อารมฺมณ’’นฺติ. สมุจฺจยตฺโถ วา-สทฺโท อเนกตฺถตฺตา นิปาตานํ. ภิยฺโยภาวายาติ ปุนปฺปุนํ ภาวาย. เวปุลฺลายาติ วิปุลภาวาย, วฑฺฒิยาติ อตฺโถ. อชาโต นิชฺชาโต. เสสปทานิ ตสฺเสว ¶ เววจนานิ. กาเมสูติ ปฺจสุ กามคุเณสุ. กามจฺฉนฺโทติ กามสงฺขาโต ฉนฺโท, น กตฺตุกมฺยตาฉนฺโท น ธมฺมจฺฉนฺโท. กามนวเสน รชฺชนวเสน จ กาโม เอว ราโค กามราโค. กามนวเสน นนฺทนวเสน จ กาโม เอว นนฺทีติ กามนนฺที. กามนวเสน ตณฺหายนวเสน จ กามตณฺหา. อาทิสทฺเทน ‘‘กามสฺเนโห กามปริฬาโห กามมุจฺฉา กามชฺโฌสาน’’นฺติ เอเตสํ ปทานํ สงฺคโห ทฏฺพฺโพ. ตตฺถ วุตฺตนเยเนว กามตฺถํ วิทิตฺวา สิเนหนฏฺเน กามสฺเนโห, ปริฬาหนฏฺเน กามปริฬาโห, มุจฺฉนฏฺเน กามมุจฺฉา, คิลิตฺวา ปรินิฏฺาปนฏฺเน กามชฺโฌสานํ เวทิตพฺพํ. กามจฺฉนฺโท เอว กุสลปฺปวตฺติโต จิตฺตสฺส นีวรณฏฺเน กามจฺฉนฺทนีวรณํ, โสติ กามจฺฉนฺโท. อสมุทาจารวเสนาติ อสมุทาจารภาเวน. อนนุภูตารมฺมณวเสนาติ ‘‘อิทํ นาเมต’’นฺติ วตฺถุวเสน อุตฺวา ตสฺมึ อตฺตภาเว อนนุภูตสฺส อารมฺมณสฺส วเสน. รูปสทฺทาทิเภทํ ปน อารมฺมณํ เอกสฺมิมฺปิ อตฺตภาเว อนนุภูตํ นาม นตฺเถว, กิมงฺคํ ปน อนาทิมติ สํสาเร.
ยํ วุตฺตํ – ‘‘อสมุทาจารวเสน จา’’ติอาทิ, ตํ อติสํขิตฺตนฺติ วิตฺถารโต ทสฺเสตุํ – ‘‘ตตฺถา’’ติอาทิมาห. ตตฺถ ภวคฺคหเณน มหคฺคตภโว คหิโต. โส หิ โอฬาริกกิเลสสมุทาจารรหิโต. ตชฺชนียกมฺมกตาทิกาเล ปาริวาสิกกาเล จ จริตพฺพานิ ทฺเวอสีติ ขุทฺทกวตฺตานิ นาม. น หิ ตานิ สพฺพาสุ อวตฺถาสุ จริตพฺพานิ, ตสฺมา ตานิ น มหาวตฺเตสุ อนฺโตคธานีติ ‘‘จุทฺทส มหาวตฺตานี’’ติ วุตฺตํ. ตถา อาคนฺตุกวตฺตอาวาสิกคมิก-อนุโมทนภตฺตคฺค- ปิณฺฑจาริกอารฺกเสนาสนชนฺตาฆรวจฺจกุฏิอุปชฺฌาย- สทฺธิวิหาริกอาจริย-อนฺเตวาสิกวตฺตานีติ ¶ เอตานิ จุทฺทส มหาวตฺตานิ นามาติ วุตฺตํ. อิตรานิ ปน ‘‘ปาริวาสิกานํ ภิกฺขูนํ วตฺตํ ปฺาเปสฺสามี’’ติ (จูฬว. ๗๕) อารภิตฺวา ‘‘น อุปสมฺปาเทตพฺพํ, น ฉมายํ จงฺกมนฺเต จงฺกเม จงฺกมิตพฺพ’’นฺติ (จูฬว. ๘๑) วุตฺตานิ ปกตตฺเต จริตพฺพวตฺตานิ ฉสฏฺิ, ตโต ปรํ ‘‘น, ภิกฺขเว, ปาริวาสิเกน ภิกฺขุนา ปาริวาสิกวุฑฺฒตเรน ภิกฺขุนา สทฺธึ, มูลายปฏิกสฺสนารเหน, มานตฺตารเหน, มานตฺตจาริเกน, อพฺภานารเหน ภิกฺขุนา สทฺทึ เอกจฺฉนฺเน อาวาเส วตฺถพฺพ’’นฺติอาทีนิ ปกตตฺเต จริตพฺเพหิ อนฺตฺตา วิสุํ วิสุํ อคเณตฺวา ปาริวาสิกวุฑฺฒตราทีสุ ปุคฺคลนฺตเรสุ จริตพฺพตฺตา ¶ เตสํ วเสน สมฺปิณฺเฑตฺวา เอเกกํ กตฺวา คณิตานิ ปฺจาติ เอกสตฺตติวตฺตานิ. อุกฺเขปนียกมฺมกตวตฺเตสุ วตฺตปฺาปนวเสน วุตฺตํ – ‘‘น ปกตตฺตสฺส ภิกฺขุโน อภิวาทนํ ปจฺจุฏฺานํ…เป… ปิฏฺิปริกมฺมํ สาทิตพฺพ’’นฺติ อิทํ อภิวาทนาทีนํ อสฺสาทิยนํ เอกํ, ‘‘น ปกตตฺโต ภิกฺขุ สีลวิปตฺติยา อนุทฺธํเสตพฺโพ’’ติอาทีนิ (จูฬว. ๕๑) จ ทสาติ เอวํ ทฺวาสีติ โหนฺติ. เอเตสฺเวว ปน กานิจิ ตชฺชนียกมฺมกตาทิวตฺตานิ กานิจิ ปาริวาสิกาทิวตฺตานีติ อคฺคหิตคฺคหเณน ทฺวาวีสติวตฺตนฺติ เวทิตพฺพํ. ‘‘จุทฺทส มหาวตฺตานี’’ติ วตฺวาปิ ‘‘อาคนฺตุกคมิกวตฺตานิ จา’’ติ อิเมสํ วิสุํ คหณํ อิมานิ อภิณฺหํ สมฺภวนฺตีติ กตฺวา. กิเลโส โอกาสํ น ลภติ สพฺพทา วตฺตปฺปฏิปตฺติยํเยว พฺยาวฏจิตฺตตาย. อโยนิโสมนสิการนฺติ อนิจฺจาทีสุ ‘‘นิจฺจ’’นฺติอาทินา ปวตฺตํ อนุปายมนสิการํ. สติโวสฺสคฺคนฺติ สติยา วิสฺสชฺชนํ, สติวิรหนฺติ อตฺโถ. เอวมฺปีติ วกฺขมานาเปกฺขาย อวุตฺตสมฺปิณฺฑนตฺโถ ปิ-สทฺโท.
อนุสนฺธิวเสนาติ ปุจฺฉานุสนฺธิอาทิอนุสนฺธิวเสน. ปุพฺพาปรวเสนาติ ปุพฺพาปรคนฺถสลฺลกฺขณวเสน. คณฺหนฺตสฺสาติ อาจริยมุขโต คณฺหนฺตสฺส. สชฺฌายนฺตสฺสาติ อาจริยมุขโต อุคฺคหิตคนฺถํ สชฺฌายนฺตสฺส. วาเจนฺตสฺสาติ ปาฬึ ตทตฺถฺจ อุคฺคณฺหาปนวเสน ปเรสํ วาเจนฺตสฺส. เทเสนฺตสฺสาติ เทสนาวเสน ปเรสํ ธมฺมํ เทเสนฺตสฺส. ปกาเสนฺตสฺสาติ อตฺตโน อตฺตโน สํสยฏฺาเน ปุจฺฉนฺตานํ ยาถาวโต อตฺถํ ปกาเสนฺตสฺส. กิเลโส โอกาสํ น ลภติ รตฺตินฺทิวํ คนฺถกมฺเมสุเยว พฺยาวฏจิตฺตตาย. เอวมฺปีติ วุตฺตสมฺปิณฺฑนตฺโถ ปิ-สทฺโท. เอวํ เสเสสุปิ.
ธุตงฺคธโร โหตีติ วุตฺตเมวตฺถํ ปกาเสติ ‘‘เตรส ธุตงฺคคุเณ สมาทาย วตฺตตี’’ติ. พาหุลฺลายาติ จีวราทิปจฺจยพาหุลฺลาย. ยถา จีวราทโย ปจฺจยา พหุลํ อุปฺปชฺชนฺติ, ตถา อาวตฺตสฺส ¶ ปวตฺตสฺสาติ อตฺโถ. ปริหีนชฺฌานสฺสาติ ฌานนฺตรายกเรน วิสภาครูปทสฺสนาทินา เกนจิ นิมิตฺเตน ปริหีนชฺฌานสฺส. วิสฺสฏฺชฺฌานสฺสาติ อสมาปชฺชนวเสน ปริจฺจตฺตชฺฌานสฺส. ภสฺสาทีสูติ อาทิ-สทฺเทน คณสงฺคณิกนิทฺทานวกมฺมาทึ สงฺคณฺหาติ. สตฺตสุ วา อนุปสฺสนาสูติ เอตฺถ สตฺต อนุปสฺสนา นาม อนิจฺจานุปสฺสนา ทุกฺขานุปสฺสนา อนตฺตานุปสฺสนา นิพฺพิทานุปสฺสนา วิราคานุปสฺสนา ¶ นิโรธานุปสฺสนา ปฏินิสฺสคฺคานุปสฺสนา ขยานุปสฺสนา วยานุปสฺสนา วิปริณามานุปสฺสนา อนิมิตฺตานุปสฺสนา อปฺปณิหิตานุปสฺสนา สฺุตานุปสฺสนา อธิปฺาธมฺมวิปสฺสนา ยถาภูตาณทสฺสนํ อาทีนวานุปสฺสนา ปฏิสงฺขานุปสฺสนา วิวฏฺฏานุปสฺสนาติ อิมาสุ อฏฺารสสุ มหาวิปสฺสนาสุ อาทิโต วุตฺตา อนิจฺจานุปสฺสนาทิ-ปฏินิสฺสคฺคานุปสฺสนาปริยนฺตา สตฺต. เอตฺถ ยํ วตฺตพฺพํ, ตํ วิสุทฺธิมคฺคสํวณฺณนาโต (วิสุทฺธิ. มหาฏี. ๒.๗๔๑) คเหตพฺพํ.
อนาเสวนตายาติ ปุริมตฺตภาเว ฌาเนน วิกฺขมฺภิตกิเลสสฺส กามจฺฉนฺทาทิอาเสวนาย อภาวโต. อนนุภูตปุพฺพนฺติ ตสฺมึ อตฺตภาเว อนนุภูตปุพฺพํ. ชาโตติ เอตสฺเสว เววจนํ สฺชาโตติอาทิ. นนุ จ ขณิกตฺตา สพฺพธมฺมานํ อุปฺปนฺนสฺส กามจฺฉนฺทสฺส ตงฺขณํเยว อวสฺสํ นิโรธสมฺภวโต นิรุทฺเธ จ ตสฺมึ ปุน อฺสฺเสว อุปฺปชฺชนโต จ กถํ ตสฺส ปุนปฺปุนภาโว ราสิภาโว จาติ อาห – ‘‘ตตฺถ สกึ อุปฺปนฺโน กามจฺฉนฺโท’’ติอาทิ. อฏฺานเมตนฺติ อการณเมตํ. เยน การเณน อุปฺปนฺโน กามจฺฉนฺโท น นิรุชฺฌติ, นิรุทฺโธ จ สฺเวว ปุน อุปฺปชฺชิสฺสติ, ตาทิสํ การณํ นตฺถีติ อตฺโถ.
ราคฏฺานิยนฺติ ราคชนกํ. อนิจฺจาทีสุ นิจฺจาทิวเสน วิปรีตมนสิกาโร, อิธ อโยนิโสมนสิกาโรติ อาห – ‘‘อนิจฺเจ นิจฺจ’’นฺติอาทิ. อโยนิโสมนสิกาโรติ อนุปายมนสิกาโร, กุสลธมฺมปฺปวตฺติยา อการณภูโต มนสิกาโรติ อตฺโถ. อุปฺปถมนสิกาโรติ กุสลธมฺมปฺปวตฺติยา อมคฺคภูโต มนสิกาโร. สจฺจวิปฺปฏิกูเลนาติ สจฺจาภิสมยสฺส อนุนุโลมวเสน. อาวชฺชนาติอาทินา อาวชฺชนาย ปจฺจยภูตา ตโต ปุริมุปฺปนฺนา มโนทฺวาริกา อกุสลชวนปฺปวตฺติ ผลโวหาเรน ตถา วุตฺตา. ตสฺส หิ วเสน สา อกุสลปฺปวตฺติยา อุปนิสฺสโย โหติ. อาวชฺชนาติ ภวงฺคจิตฺตํ อาวชฺชยตีติ อาวชฺชนา. อนุ อนุ อาวชฺเชตีติ อนฺวาวชฺชนา. ภวงฺคารมฺมณโต อฺํ อาภุชตีติ อาโภโค. สมนฺนาหรตีติ สมนฺนาหาโร. ตเทวารมฺมณํ อตฺตานํ อนุพนฺธิตฺวา อุปฺปชฺชมาโน มนสิ กโรติ เปตีติ มนสิกาโร. อยํ วุจฺจติ อโยนิโสมนสิกาโรติ อยํ อนุปายอุปฺปถมนสิการลกฺขโณ อโยนิโสมนสิกาโร นาม วุจฺจติ.
๑๒. ทุติเย ¶ ¶ ภตฺตพฺยาปตฺติ วิยาติ ภตฺตสฺส ปูติภาเวน วิปฺปการปฺปตฺติ วิย, จิตฺตสฺส พฺยาปชฺชนนฺติ จิตฺตสฺส วิการภาวาปาทนํ. เตเนวาห – ‘‘ปกติวิชหนภาโว’’ติ. พฺยาปชฺชติ เตน จิตฺตํ ปูติกุมฺมาสาทโย วิย ปุริมปกตึ ชหตีติ พฺยาปาโท. ปฏิโฆเยว อุปรูปริ อุปฺปชฺชมานสฺส ปฏิฆสฺส นิมิตฺตภาวโต ปฏิฆนิมิตฺตํ, ปฏิฆสฺส จ การณภูตํ อารมฺมณํ ปฏิฆนิมิตฺตนฺติ อาห – ‘‘ปฏิฆสฺสปิ ปฏิฆารมฺมณสฺสปิ เอตํ อธิวจน’’นฺติ. อฏฺกถายนฺติ มหาอฏฺกถายํ.
๑๓. ตติเย ถินตา ถินํ, สปฺปิปิณฺโฑ วิย อวิปฺผาริกตาย จิตฺตสฺส ฆนภาโว พทฺธตาติ อตฺโถ. เมธตีติ มิทฺธํ, อกมฺมฺภาเวน หึสตีติ อตฺโถ. ‘‘ยา ตสฺมึ สมเย จิตฺตสฺส อกลฺยตา’’ติอาทินา (ธ. ส. ๑๑๖๒) ถินสฺส, ‘‘ยา ตสฺมึ สมเย กายสฺส อกลฺยตา’’ติอาทินา (ธ. ส. ๑๑๖๓) จ มิทฺธสฺส อภิธมฺเม นิทฺทิฏฺตฺตา วุตฺตํ – ‘‘จิตฺตสฺส อกมฺมฺตา ถินํ, ติณฺณํ ขนฺธานํ อกมฺมฺตา มิทฺธ’’นฺติ. สติปิ อฺมฺาวิปฺปโยเค จิตฺตกายลหุตาทีนํ วิย จิตฺตเจตสิกานํ ยถากฺกมํ ตํตํวิเสโส สิยา, ยา เตสํ อกลฺยตาทีนํ วิเสสปจฺจยตา, อยเมเตสํ สภาโวติ ทฏฺพฺพํ. กปิมิทฺธสฺสาติ วุตฺตเมวตฺถํ วิภาเวติ ‘‘ปจลายิกภาวสฺสา’’ติ. อกฺขิทลานํ ปจลภาวํ กโรตีติ ปจลายิโก, ปจลายิกสฺส ภาโว ปจลายิกภาโว, ปจลายิกตฺตนฺติ วุตฺตํ โหติ. อุภินฺนนฺติ ถินมิทฺธานํ. ‘‘วิตฺถาโร เวทิตพฺโพ’’ติ อิมินา สมฺพนฺโธ เวทิตพฺโพ. จิตฺตสฺส อกลฺยตาติ จิตฺตสฺส คิลานภาโว. คิลาโน หิ อกลฺยโกติ วุจฺจติ. วินเยปิ วุตฺตํ – ‘‘นาหํ, ภนฺเต, อกลฺยโก’’ติ (ปารา. ๑๕๑). กาลํ ขมตีติ หิ กลฺยํ, อโรคตา, ตสฺสํ นิยุตฺโต กลฺยโก, น กลฺยโก อกลฺยโก. อกมฺมฺตาติ จิตฺตเคลฺสงฺขาโตว อกมฺมฺตากาโร. โอลียนาติ โอลียนากาโร. อิริยาปถูปตฺถมฺภิตฺหิ จิตฺตํ อิริยาปถํ สนฺธาเรตุํ อสกฺโกนฺตํ รุกฺเข วคฺคุลิ วิย ขีเล ลคฺคิตผาณิตวารโก วิย จ โอลียติ ลมฺพติ, ตสฺส ตํ อาการํ สนฺธาย – ‘‘โอลียนา’’ติ วุตฺตํ. ทุติยปทํ อุปสคฺเคน วฑฺฒิตํ. กายสฺสาติ เวทนาทิกฺขนฺธตฺตยสงฺขาตสฺส นามกายสฺส. อกลฺยตา อกมฺมฺตาติ เหฏฺา วุตฺตนยเมว. เมโฆ วิย อากาสํ โอนยฺหตีติ โอนาโห. โอนยฺหตีติ จ ฉาเทติ อวตฺถรติ วาติ อตฺโถ ¶ . สพฺพโตภาเคน โอนาโหติ ปริโยนาโห. อรติอาทีนํ อตฺโถ วิภงฺเค (วิภ. ๘๕๖) วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺโพติ ตตฺถ วุตฺตปาฬิยา ทสฺเสตุํ – ‘‘วุตฺตํ เหต’’นฺติอาทิมาห.
ตตฺถ ปนฺเตสูติ ทูเรสุ, วิวิตฺเตสุ วา. อธิกุสเลสูติ สมถวิปสฺสนาธมฺเมสุ. อรตีติ รติปฺปฏิกฺเขโป. อรติตาติ อรมนากาโร. อนภิรตีติ อนภิรตภาโว. อนภิรมนาติ อนภิรมนากาโร ¶ . อุกฺกณฺิตาติ อุกฺกณฺนากาโร. ปริตสฺสิตาติ อุกฺกณฺนวเสเนว ปริตสฺสนา, อุกฺกณฺิตสฺเสว ตตฺถ ตตฺถ ตณฺหายนาติ วุตฺตํ โหติ. ปริตสฺสิตาติ วา กมฺปนา. ตนฺทีติ ชาติอาลสิยํ, ปกติอาลสิยนฺติ อตฺโถ. ตถา หิ กุสลกรเณ กายสฺส อวิปฺผาริกตา ลีนตา ชาติอาลสิยํ ตนฺที นาม, น โรคอุตุชาทีหิ กายเคลฺํ. ตนฺทิยนาติ ตนฺทิยนากาโร. ตนฺทิมนตาติ ตนฺทิยา อภิภูตจิตฺตตา. อลสสฺส ภาโว อาลสฺยํ, อาลสฺยายนากาโร อาลสฺยายนา. อาลสฺยายิตสฺส ภาโว อาลสฺยายิตตฺตํ. อิติ สพฺเพหิปิ อิเมหิ ปเทหิ กิเลสวเสน กายาลสิยํ กถิตํ. ถินมิทฺธการณานฺหิ ราคาทิกิเลสานํ วเสน นามกายสฺส อาลสิยํ, ตเทว รูปกายสฺสาปีติ ทฏฺพฺพํ. ชมฺภนาติ ผนฺทนา. ปุนปฺปุนํ ชมฺภนา วิชมฺภนา. อานมนาติ ปุรโต นมนา. วินมนาติ ปจฺฉโต นมนา. สนฺนมนาติ สมนฺตโต นมนา. ปณมนาติ ยถา ตนฺตโต อุฏฺิตเปสกาโร กิสฺมิฺจิเทว คเหตฺวา อุชุํ กายํ อุสฺสาเปติ, เอวํ กายสฺส อุทฺธํ ปนา. พฺยาธิยกนฺติ อุปฺปนฺนพฺยาธิตา. อิติ สพฺเพหิปิ อิเมหิ ปเทหิ ถินมิทฺธการณานํ ราคาทิกิเลสานํ วเสน กายพทฺธนเมว กถิตํ. ภุตฺตาวิสฺสาติ ภุตฺตวโต. ภตฺตมุจฺฉาติ ภตฺตเคลฺํ. พลวภตฺเตน หิ มุจฺฉาปตฺโต วิย โหติ. ภตฺตกิลมโถติ ภตฺเตน กิลนฺตภาโว. ภตฺตปริฬาโหติ ภตฺตทรโถ. ตสฺมิฺหิ สมเย ปริฬาหุปฺปตฺติยา อุปหตินฺทฺริโย โหติ, กาโย ชีรตีติ. กายทุฏฺุลฺลนฺติ ภตฺตํ นิสฺสาย กายสฺส อกมฺมฺตํ. อกลฺยตาติอาทิ เหฏฺา วุตฺตนยเมว. ลีนนฺติ อวิปฺผาริกตาย ปฏิกุฏิตํ. อิตเร ทฺเว อาการภาวนิทฺเทสา. ถินนฺติ สปฺปิปิณฺโฑ วิย อวิปฺผาริกตาย ฆนภาเวน ิตํ. ถิยนาติ อาการนิทฺเทโส. ถิยิภาโว ถิยิตตฺตํ ¶ , อวิปฺผารวเสเนว พทฺธตาติ อตฺโถ. อิเมหิ ปน สพฺเพหิปิ ปเทหิ ถินมิทฺธการณานํ ราคาทิกิเลสานํ วเสน จิตฺตสฺส คิลานากาโร กถิโตติ เวทิตพฺโพ. ปุริมา จตฺตาโร ธมฺมาติ อรติ, ตนฺที, วิชมฺภิตา, ภตฺตสมฺมโทติ เอเต จตฺตาโร ธมฺมา. ยทา ถินมิทฺธํ อุปฺปนฺนํ โหติ, ตทา อรติอาทีนมฺปิ สมฺภวโต ‘‘อุปนิสฺสยโกฏิยา ปน โหตี’’ติ วุตฺตํ, อุปนิสฺสยโกฏิยา ปจฺจโย โหตีติ อตฺโถ.
๑๔. จตุตฺเถ อุทฺทตสฺส ภาโว อุทฺธจฺจํ. ยสฺส ธมฺมสฺส วเสน อุทฺธตํ โหติ จิตฺตํ, ตํสมฺปยุตฺตา วา ธมฺมา, โส ธมฺโม อุทฺทจฺจํ. กุจฺฉิตํ กตํ กุกตํ, ทุจฺจริตํ สุจริตฺจ. อกตมฺปิ หิ กุกตเมว. เอวฺหิ วตฺตาโร โหนฺติ ‘‘ยํ มยา น กตํ, ตํ กุกต’’นฺติ. เอวํ กตากตํ ทุจฺจริตํ สุจริตฺจ กุกตํ, ตํ อารพฺภ วิปฺปฏิสารวเสน ปวตฺตํ ปน จิตฺตํ อิธ กุกตนฺติ เวทิตพฺพํ. ตสฺส ภาโว กุกฺกุจฺจํ. จิตฺตสฺส อุทฺธตากาโรติ จิตฺตสฺส อวูปสมากาโรว วุตฺโต. อวูปสมลกฺขณฺหิ อุทฺธจฺจํ. ยถาปวตฺตสฺส กตากตาการวิสิฏฺสฺส ทุจฺจริตสุจริตสฺส ¶ อนุโสจนวเสน วิรูปํ ปฏิสรณํ วิปฺปฏิสาโร. กุกฺกุจฺจสฺสปิ กตากตานุโสจนวเสน จิตฺตวิกฺเขปภาวโต อวูปสมากาโร สมฺภวตีติ อาห – ‘‘เจตโส อวูปสโมติ อุทฺธจฺจกุกฺกุจฺจสฺเสวตํ นาม’’นฺติ. สฺเวว จ เจตโส อวูปสโมติ อุทฺธจฺจกุกฺกุจฺจเมว นิทฺทิฏฺํ. ตฺจ อตฺตโนว อตฺตนา สหชาตํ น โหตีติ อาห – ‘‘อยํ ปน อุปนิสฺสยโกฏิยา ปจฺจโย โหตี’’ติ. อุปนิสฺสยปจฺจยตา จ ปุริมุปฺปนฺนวเสน เวทิตพฺพา.
๑๕. ปฺจเม วิคตา จิกิจฺฉา อสฺสาติ วิจิกิจฺฉา. สภาวํ วิจินนฺโต ตาย กิจฺฉตีติ วา วิจิกิจฺฉา.
๑๖. ฉฏฺเ เหตุํ วา ปจฺจยํ วา น ลภตีติ เอตฺถ เหตุคฺคหเณน ชนกํ การณมาห, ปจฺจยคฺคหเณน อนุปาลนกํ การณํ. เหตุนฺติ วา อุปาทานการณํ. ปจฺจยนฺติ สหการณํ วุตฺตํ. ตนฺติ กิเลสํ. วิวฏฺเฏตฺวา อรหตฺตํ คณฺหาตีติ วิวฏฺฏาภิมุขํ จิตฺตํ เปเสตฺวา วิปสฺสนํ วฑฺเฒนฺโต อรหตฺตผลํ คณฺหาติ. ภิกฺขาย จรนฺติ เอตฺถาติ ภิกฺขาจาโร, โคจรคามสฺเสตํ อธิวจนํ, ตสฺมึ ภิกฺขาจาเร. วยํ อาคมฺมาติ ทารภรณานุรูปํ วยํ อาคมฺม. อายูหนฺโตติ อุปจินนฺโต. องฺคารปกฺกนฺติ วีตจฺจิกงฺคาเรสุ ปกฺกํ. กึ นาเมตนฺติ ภิกฺขู ครหนฺโต อาห. ชีวมานเปตกสตฺโตติ ¶ ชีวมาโน หุตฺวา ‘‘เตเนว อตฺตภาเวน เปตภาวํ ปตฺตสตฺโต ภวิสฺสตี’’ติ ปริกปฺปวเสน วุตฺตํ. กุฏนฺติ ปานียฆฏํ. ยาว ทารุณนฺติ อติวิย ทารุณํ. วิปาโก กีทิโส ภวิสฺสตีติ ตยา กตกมฺมสฺส อายตึ อนุภวิตพฺพวิปาโก กีทิโส ภวิสฺสติ.
วิสงฺขริตฺวาติ เฉทนเภทนาทีหิ วินาเสตฺวา. ทีปกมิคปกฺขิโนติ อตฺตโน นิสินฺนภาวสฺส ทีปนโต เอวํลทฺธนามา มิคปกฺขิโน, เยน อรฺํ เนตฺวา เนสาโท เตสํ สทฺเทน อาคตาคเต มิคปกฺขิโน วธิตฺวา คณฺหาติ. เถรนฺติ จูฬปิณฺฑปาติกติสฺสตฺเถรํ. อิทฺธิยา อภิสงฺขริตฺวาติ อธิฏฺานาทิวเสน อิทฺธึ อภิสงฺขริตฺวา. อุปโยคตฺเถ เจตํ กรณวจนํ. อคฺคิปปฏิกนฺติ อจฺจิกรณํ, วิปฺผุลิงฺคนฺติ อตฺโถ. ปสฺสนฺตสฺเสวาติ อนาทเร สามิวจนํ. ตสฺส เถรสฺสาติ ตสฺส มิลกฺขติสฺสตฺเถรสฺส. ตสฺสาติ ตสฺสา อคฺคิปปฏิกาย. ปฏิพลสฺสาติ อุคฺคหณสชฺฌายาทีสุ ปฏิพลสฺส. ทุกฺขํ อุปนิสา การณเมติสฺสาติ ทุกฺขูปนิสา, ทุกฺขนิพนฺธนา ทุกฺขเหตุกา สทฺธาติ วุตฺตํ โหติ. วตฺตมุเขน กมฺมฏฺานสฺส กถิตตฺตา ‘‘วตฺตสีเส ตฺวา’’ติ วุตฺตํ. ปลาลวรณกนฺติ ปลาลปฺุชํ.
อารมฺภถาติ สมถวิปสฺสนาทีสุ วีริยํ กโรถ. นิกฺกมถาติ โกสชฺชโต นิกฺขมถ, กามานํ ¶ วา ปนูทนาย นิกฺขมถ, อุภเยนปิ วีริยเมว วุตฺตํ. วีริยฺหิ อารมฺภนกวเสน อารมฺโภ, โกสชฺชโต นิกฺขมนวเสน ‘‘นิกฺกโม’’ติ วุจฺจติ. ยฺุชถ พุทฺธสาสเนติ พุทฺธสฺส ภควโต ปริยตฺติปฏิปตฺติปฏิเวธสงฺขาเต ติวิธสาสเน ยฺุชถ โยคํ กโรถ. เอวมนุยฺุชนฺตา มจฺจุโน เสนํ ธุนาถ วิทฺธํเสถ. ตตฺถ มจฺจุโน เสนนฺติ –
‘‘กามา เต ปมา เสนา, ทุติยา อรติ วุจฺจติ;
ตติยา ขุปฺปิปาสา เต, จตุตฺถี ตณฺหา ปวุจฺจติ.
‘‘ปฺจมํ ถินมิทฺธํ เต, ฉฏฺา ภีรู ปวุจฺจติ;
สตฺตมี วิจิกิจฺฉา เต, มกฺโข ถมฺโภ เต อฏฺโม.
‘‘ลาโภ ¶ สิโลโก สกฺกาโร,
มิจฺฉาลทฺโธ จ โย ยโส;
โย จตฺตานํ สมุกฺกํเส,
ปเร จ อวชานาติ.
‘‘เอสา นมุจิ เต เสนา, กณฺหสฺสาภิปฺปหารินี;
น นํ อสูโร ชินาติ, เชตฺวา จ ลภเต สุข’’นฺติ. (สุ. นิ. ๔๓๘-๔๔๑) –
เอวมาคตํ กามาทิเภทํ มจฺจุโน เสนํ. เอตฺถ จ ยสฺมา อาทิโตว อคาริยภูเต สตฺเต วตฺถุกาเมสุ กิเลสกามา โมสยนฺติ, เต อภิภุยฺย อนคาริยภาวํ อุปคตานํ ปนฺเตสุ เสนาสเนสุ อฺตรฺตเรสุ วา อธิกุสเลสุ ธมฺเมสุ อรติ อุปฺปชฺชติ. วุตฺตฺเหตํ – ‘‘ปพฺพชิเตน โข, อาวุโส, อภิรติ ทุกฺกรา’’ติ (สํ. นิ. ๔.๓๓๑). ตโต เต ปรปฺปฏิพทฺธชีวิกตฺตา ขุปฺปิปาสา พาธติ, ตาย พาธิตานํ ปริเยสนตณฺหา จิตฺตํ กิลมยติ. อถ เนสํ กิลนฺตจิตฺตานํ ถินมิทฺธํ โอกฺกมติ, ตโต วิเสสมนธิคจฺฉนฺตานํ ทุรภิสมฺภเวสุ อรฺวนปตฺเถสุ ปนฺเตสุ เสนาสเนสุ วิหรตํ อุตฺราสสฺิตา ภีรุ ชายติ. เตสํ อุสฺสงฺกิตปริสงฺกิตานํ ทีฆรตฺตํ วิเวกรสมนสฺสาทยมานานํ วิหรตํ ‘‘น สิยา นุ โข เอส มคฺโค’’ติ ปฏิปตฺติยํ วิจิกิจฺฉา อุปฺปชฺชติ. ตํ วิโนเทตฺวา วิหรตํ อปฺปมตฺตเกน วิเสสาธิคเมน มานมกฺขถมฺภา ชายนฺติ. เตปิ วิโนเทตฺวา วิหรตํ ตโต อธิกตรํ วิเสสาธิคมนํ ¶ นิสฺสาย ลาภสกฺการสิโลกา อุปฺปชฺชนฺติ. ลาภาทีหิ มุจฺฉิตฺวา ธมฺมปฺปติรูปกานิ ปกาเสนฺโต มิจฺฉายสํ อธิคนฺตฺวา ตตฺถ ิตา ชาติอาทีหิ อตฺตานํ อุกฺกํเสนฺติ, ปรํ วมฺเภนฺติ, ตสฺมา กามาทีนํ ปมเสนาทิภาโว เวทิตพฺโพ. นฬาคารนฺติ นเฬหิ วินทฺธติณจฺฉนฺนเคหํ.
วิหสฺสตีติ อุคฺคหณสชฺฌายนมนสิการาทีหิ วิหริสฺสติ. ชาติสํสารนฺติ ปุนปฺปุนํ ชาติสงฺขาตสํสารวฏฺฏํ. ทุกฺขสฺสนฺตํ กริสฺสตีติ ทุกฺขสฺส อนฺตสงฺขาตํ นิพฺพานํ สจฺฉิกริสฺสติ. ปลาลปฺุชาหนฺติ ปลาลปฺุชํ อหนฺติ ปทจฺเฉโท. ตติยํ านนฺติ อนาคามิผลํ สนฺธาย วทติ.
ติวสฺสภิกฺขุกาเลติ อุปสมฺปทโต ตีณิ วสฺสานิ อสฺสาติ ติวสฺโส, ติวสฺโส จ โส ภิกฺขุ จาติ ติวสฺสภิกฺขุ, ตสฺส, เตน วา ¶ อุปลกฺขิโต กาโล ติวสฺสภิกฺขุกาโล, ตสฺมึ. ยทา โส ติวสฺโส ภิกฺขุ นาม โหติ, ตทาติ วุตฺตํ โหติ. กมฺมํ กโรตีติ ภาวนากมฺมํ กโรติ. คนฺถกมฺมนฺติ คนฺถวิสยํ อุคฺคหณาทิกมฺมํ. ปิณฺฑาปจิตึ กตฺวาติ อนฺโตวสฺเส เตมาสํ ทินฺนปิณฺฑสฺส กิเลสกฺขยกรเณน อปจิตึ ปูชํ กตฺวา. ปิณฺฑาปจิตึ กโรนฺโต หิ ภิกฺขุ เยหิ อตฺตโน โย ปิณฺฑปาโต ทินฺโน, เตสํ ตสฺส มหปฺผลภาวํ อิจฺฉนฺโต อตฺตโน สนฺตานเมว กิเลสกฺขยกรเณน วิโสเธตฺวา อรหตฺตํ คณฺหาติ.
มหาภูตีติ เอตฺถ ปูชาวจโน มหนฺตสทฺโท, ภูตีติ จ นาเมกเทเสน ติสฺสภูติตฺเถรํ อาลปติ. ภวติ หิ นาเมกเทเสนปิ โวหาโร ยถา ‘‘เทวทตฺโต ทตฺโต’’ติ. มหาภูตีติ วา ปิยสมุทาหาโร, โส มหติ ภูติ วิภูติ ปฺุาณาทิสมฺปทา อสฺสาติ มหาภูติ. ฉนฺนํ เสปณฺณิคจฺฉมูลนฺติ สาขาปลาสาทีหิ ฉนฺนํ ฆนจฺฉายํ เสปณฺณิคจฺฉมูลํ. อสุภกมฺมฏฺานํ ปาทกํ กตฺวาติ เกสาทิอสุภโกฏฺาสภาวนาย ปฏิลทฺธํ อุปจารสมาธึ อปฺปนาสมาธึ วา ปาทกํ กตฺวา. อสุภวิสยํ อุปจารชฺฌานาทิกมฺมเมเวตฺถ อุปริ ปวตฺเตตพฺพภาวนากมฺมสฺส การณภาวโต านนฺติ กมฺมฏฺานํ.
สหสฺสทฺวิสหสฺสสงฺขามตฺตตฺตา ‘‘มหาคเณ’’ติ วุตฺตํ. อตฺตโน วสนฏฺานโต เถรสฺส สนฺติกํ คนฺตฺวาติ อตฺตโน วสนฏฺานโต อากาเสน คนฺตฺวา วิหารสมีเป โอตริตฺวา ทิวาฏฺาเน นิสินฺนตฺเถรสฺส สนฺติกํ คนฺตฺวา. กึ อาคโตสีติ กึการณา อาคโตสิ. สพฺเพสุ รตฺติทิวสภาเคสุ โอกาสํ อลภนฺโตติ โส กิร เถโร ‘‘ตุยฺหํ โอกาโส น ภวิสฺสติ, อาวุโส’’ติ ¶ วุตฺเตปิ ‘‘วิตกฺกมาฬเก ิตกาเล ปุจฺฉิสฺสามิ, ภนฺเต’’ติ วตฺวา ‘‘ตสฺมึ าเน อฺเ ปุจฺฉิสฺสนฺตี’’ติ วุตฺเต ‘‘ภิกฺขาจารมคฺเค, ภนฺเต’’ติ วตฺวา ‘‘ตตฺราปิ อฺเ ปุจฺฉนฺตี’’ติ วุตฺเต ทุปฏฺฏนิวาสนฏฺาเน, สงฺฆาฏิปารุปนฏฺาเน, ปตฺตนีหรณฏฺาเน, คาเม จริตฺวา อาสนสาลาย ยาคุปีตกาเล, ภนฺเตติ. ตตฺถาปิ เถรา อตฺตโน กงฺขํ วิโนเทนฺติ, อาวุโสติ. อนฺโตคามโต นิกฺขมนกาเล ปุจฺฉิสฺสามิ, ภนฺเตติ. ตตฺราปิ อฺเ ปุจฺฉนฺติ, อาวุโสติ. อนฺตรามคฺเค, ภนฺเตติ. โภชนสาลาย ภตฺตกิจฺจปริโยสาเน, ภนฺเต. ทิวาฏฺาเน ปาทโธวนกาเล, ภนฺเตติ. ตโต ปฏฺาย ¶ ยาว อรุณา อปเร ปุจฺฉนฺติ, อาวุโสติ. ทนฺตกฏฺํ คเหตฺวา มุขโธวนตฺถํ คมนกาเล, ภนฺเตติ. ตทาปิ อฺเ ปุจฺฉนฺตีติ. มุขํ โธวิตฺวา อาคมนกาเล, ภนฺเตติ. ตตฺราปิ อฺเ ปุจฺฉิสฺสนฺตีติ. เสนาสนํ ปวิสิตฺวา นิสินฺนกาเล, ภนฺเตติ. ตตฺราปิ อฺเ ปุจฺฉนฺติ, อาวุโสติ. เอวํ สพฺเพสุ รตฺติทิวสภาเคสุ ยาจมาโน โอกาสํ น ลภิ, ตํ สนฺธาเยตํ วุตฺตํ – ‘‘เอวํ โอกาเส อสติ มรณสฺส กถํ โอกาสํ ลภิสฺสถา’’ติ. ภนฺเต, นนุ มุขํ โธวิตฺวา เสนาสนํ ปวิสิตฺวา ตโย จตฺตาโร ปลฺลงฺเก อุณฺหาเปตฺวา โยนิโสมนสิการกมฺมํ กโรนฺตานํ โอกาสลาเภน ภวิตพฺพํ สิยาติ อธิปฺปาเยน วทติ. มณิวณฺเณติ อินฺทนีลมณิวณฺเณ.
ฆเฏนฺตสฺเสวาติ วายามนฺตสฺเสว. วิสุทฺธิปวารณนฺติ ‘‘ปริสุทฺโธ อห’’นฺติ เอวํ ปวตฺตํ วิสุทฺธิปวารณํ. อรหนฺตานเมว เหสา ปวารณา. กาฬกํ วาติ มหนฺตํ กาฬกํ สนฺธาย วทติ, ติลโก วาติ ขุทฺทกํ สนฺธาย. อุภเยนปิ สีลสฺส ปริสุทฺธภาวเมว วิภาเวติ.
ปธานกมฺมิกาติ ปธานกมฺเม นิยุตฺตา. ลทฺธมคฺคนฺติ ลทฺธูปายํ, ปมเมว ลทฺธูปเทสนฺติ วุตฺตํ โหติ. อปตฺตานีติ ฉฑฺฑิตานิ. อลาพูเนว สารเทติ สรทกาเล วาตาตปหตานิ ตตฺถ ตตฺถ วิปฺปกิณฺณอลาพูนิ วิย. กาโปตกานีติ กโปตกวณฺณานิ. ตานิ ทิสฺวาน กา รตีติ ตานิ เอวรูปานิ อฏฺีนิ ทิสฺวา ตุมฺหากํ กา นาม รติ, นนุ อปฺปมตฺตกาปิ รติ กาตุํ น วฏฺฏติเยวาติ อตฺโถ. ทุติยกถํ อกถิตปุพฺโพติ อตฺตโน วุฑฺฒตเรน สทฺธึ วุตฺตวจนสฺส ปจฺจนีกํ ทุติยกถํ อกถิตปุพฺโพ.
ตทงฺเคน, ตทงฺคสฺส ปหานํ ตทงฺคปฺปหานํ. ยฺหิ รตฺติภาเค สมุชฺชลิเตน ทีเปน อนฺธการสฺส วิย เตน เตน วิปสฺสนาย อวยวภูเตน าณงฺเคน ปฏิปกฺขวเสเนว ตสฺส ตสฺส ปหาตพฺพธมฺมสฺส ปหานมิทํ ตทงฺคปฺปหานํ นาม. ยถา กามจฺฉนฺทาทโย น จิตฺตํ ปริยุฏฺาย ติฏฺนฺติ, เอวํ ปริยุฏฺานสฺส นิเสธนํ อปฺปวตฺติกรณํ วิกฺขมฺภนํ วิกฺขมฺภนปฺปหานํ. ยฺหิ ¶ สเสวาเล อุทเก ปกฺขิตฺเตน ฆเฏน เสวาลสฺส วิย เตน เตน โลกิยสมาธินา นีวรณาทีนํ ปจฺจนีกธมฺมานํ วิกฺขมฺภนมิทํ วิกฺขมฺภนปฺปหานํ นาม. สมฺมา อุปจฺฉิชฺชนฺติ เอเตน กิเลสาติ สมุจฺเฉโท, ปหียนฺติ เอเตน กิเลสาติ ปหานํ, สมุจฺเฉทสงฺขาตํ ¶ ปหานํ นิรวเสสปฺปหานนฺติ สมุจฺเฉทปฺปหานํ. ยฺหิ อสนิวิจกฺกาภิหตสฺส รุกฺขสฺส วิย อริยมคฺคาเณน สํโยชนาทีนํ ธมฺมานํ ยถา น ปุน วตฺตนฺติ, เอวํ ปหานมิทํ สมุจฺเฉทปฺปหานํ นาม. ปฏิปฺปสฺสมฺภติ วูปสมฺมติ กิเลสทรโถ เอตายาติ ปฏิปฺปสฺสทฺธิ, ผลํ, สาเยว ปหานนฺติ ปฏิปฺปสฺสทฺธิปฺปหานํ. สพฺเพ กิเลสา สพฺพสงฺขตา วา นิสฺสรนฺติ อปคจฺฉนฺติ เอเตนาติ นิสฺสรณํ, นิพฺพานํ, ตเทว ปหานนฺติ นิสฺสรณปฺปหานํ. ปฏิปฺปสฺสมฺภยมานนฺติ ปฏิปฺปสฺสมฺภํ กิเลสวูปสมํ กุรุมานํ. โลกิยโลกุตฺตเรหีติ ตทงฺควิกฺขมฺภนปฺปหานานํ โลกิยตฺตา, อิตเรสํ โลกุตฺตรตฺตา วุตฺตํ.
นิมียติ ผลํ เอเตน อุปฺปชฺชนฏฺาเน ปกฺขิปมานํ วิย โหตีติ นิมิตฺตํ, การณสฺเสตํ อธิวจนํ. อสุภสฺส นิมิตฺตํ, อสุภเมว วา นิมิตฺตนฺติ อสุภนิมิตฺตํ. อสุภนิสฺสิตมฺปิ หิ ฌานํ นิสฺสิเต นิสฺสยโวหาเรน อสุภนฺติ โวหรียติ ยถา ‘‘มฺจา อุกฺกุฏฺึ กโรนฺตี’’ติ. เตเนวาห – ‘‘ทสสุ อสุเภสุ อุปฺปนฺนํ สารมฺมณํ ปมชฺฌาน’’นฺติ. อนิจฺเจ อนิจฺจนฺติอาทินา นเยน วุตฺตสฺสาติ อิมินา จตุพฺพิธํ โยนิโสมนสิการํ ทสฺเสติ. เหฏฺา เจตฺถ อิธ จ จตุพฺพิธสฺส อโยนิโสมนสิการสฺส โยนิโสมนสิการสฺส จ คหณํ นิรวเสสทสฺสนตฺถํ กตนฺติ ทฏฺพฺพํ. เตสุ ปน อสุเภ ‘‘อสุภ’’นฺติ มนสิกาโร อิธาธิปฺเปโต, ตทนุกูลตฺตา วา อิตเรสมฺปิ คหณํ ทฏฺพฺพํ.
เอกาทสสุ อสุเภสุ ปฏิกูลาการสฺส อุคฺคณฺหนํ, ยถา วา ตตฺถ อุคฺคหนิมิตฺตํ อุปฺปชฺชติ, ตถา ปฏิปตฺติ อสุภนิมิตฺตสฺส อุคฺคโห. อุปจารปฺปนาวหาย อสุภภาวนาย อนุยฺุชนํ อสุภภาวนานุโยโค. โภชเน มตฺตฺุโน ถินมิทฺธาภิภวาภาวา โอตารํ อลภมาโน กามจฺฉนฺโท ปหียตีติ วทนฺติ. โภชนนิสฺสิตํ ปน อาหาเร ปฏิกูลสฺํ, ตพฺพิปริณามสฺส ตทาธารสฺส ตสฺส จ อุทริยภูตสฺส อสุภตาทสฺสนํ, กายสฺส จ อาหารฏฺิติกตาทสฺสนํ โย อุปฺปาเทติ, โส วิเสสโต โภชเน ปมาณฺู นาม, ตสฺส จ กามจฺฉนฺโท ปหียเตว. ทสวิธฺหิ อสุภนิมิตฺตนฺติ ปากฏวเสน วุตฺตํ. กายคตาสตึ ปน คเหตฺวา เอกาทสวิธมฺปิ อสุภนิมิตฺตํ เวทิตพฺพํ.
อภุตฺวา อุทกํ ปิเวติ ปานียสฺส โอกาสทานตฺถํ จตฺตาโร ปฺจ อาโลเป อภุตฺวา ปานียํ ¶ ปิเวยฺยาติ อตฺโถ. เตน วุตฺตํ – ‘‘จตุนฺนํ ¶ ปฺจนฺนํ อาโลปานํ โอกาเส สตี’’ติ. อภิธมฺมฏีกากาเรน ปเนตฺถ ‘‘จตฺตาโร ปฺจ อาโลเป, ภุตฺวาน อุทกํ ปิเว’’ติ ปาํ ปริกปฺเปตฺวา อฺถา อตฺโถ วณฺณิโต, โส อฏฺกถาย น สเมติ. อสุภกมฺมิกติสฺสตฺเถโร ทนฺตฏฺิทสฺสาวี.
๑๗. สตฺตเม มิชฺชติ หิตผรณวเสน สินิยฺหตีติ มิตฺโต, หิเตสี ปุคฺคโล, ตสฺมึ มิตฺเต ภวา, มิตฺตสฺส วา เอสาติ เมตฺตา, หิเตสิตา. ตตฺถ ‘‘เมตฺตา’’ติ วุตฺเต อปฺปนาปิ อุปจาโรปิ วฏฺฏติ สาธารณวจนภาวโตติ อาห – ‘‘เมตฺตาติ เอตฺตาวตา ปุพฺพภาโคปิ วฏฺฏตี’’ติ. อปิ-สทฺโท อปฺปนํ สมฺปิณฺเฑติ. อปฺปนํ อปฺปตฺตาย เมตฺตาย สุฏฺุ มุจฺจนสฺส อภาวโต เจโตวิมุตฺตีติ ‘‘อปฺปนาว อธิปฺเปตา’’ติ วุตฺตํ.
สตฺเตสุ เมตฺตายนสฺส หิตูปสํหารสฺส อุปฺปาทนํ ปวตฺตนํ เมตฺตานิมิตฺตสฺส อุคฺคโห. ปมุปฺปนฺโน เมตฺตามนสิกาโร ปรโต อุปฺปชฺชนกสฺส การณภาวโต เมตฺตามนสิกาโรว เมตฺตานิมิตฺตํ. กมฺมํเยว สกํ เอเตสนฺติ กมฺมสฺสกา, สตฺตา, ตพฺภาโว กมฺมสฺสกตา, กมฺมทายาทตา. โทสเมตฺตาสุ ยาถาวโต อาทีนวานิสํสานํ ปฏิสงฺขานวีมํสา อิธ ปฏิสงฺขานํ. เมตฺตาวิหารีกลฺยาณมิตฺตวนฺตตา อิธ กลฺยาณมิตฺตตา. โอทิสฺสกอโนทิสฺสกทิสาผรณานนฺติ อตฺตอติปิยมชฺฌตฺตเวริวเสน โอทิสฺสกตา, สีมาสมฺเภเท กเต อโนทิสฺสกตา, เอกาทิทิสาผรณวเสน ทิสาผรณตา เมตฺตาย อุคฺคหเณ เวทิตพฺพา. วิหารรจฺฉคามาทิวเสน วา โอทิสฺสกทิสาผรณํ. วิหาราทิอุทฺเทสรหิตํ ปุรตฺถิมาทิทิสาวเสน อโนทิสฺสกทิสาผรณํ. เอวํ วา ทฺวิธา อุคฺคหณํ สนฺธาย – ‘‘โอทิสฺสกอโนทิสฺสกทิสาผรณ’’นฺติ วุตฺตํ. อุคฺคโห จ ยาว อุปจารา ทฏฺพฺโพ. อุคฺคหิตาย อาเสวนา ภาวนา. ตตฺถ สพฺเพ สตฺตา, ปาณา, ภูตา, ปุคฺคลา, อตฺตภาวปริยาปนฺนาติ เอเตสํ วเสน ปฺจวิธา. เอเกกสฺมึ อเวรา โหนฺตุ, อพฺยาปชฺฌา, อนีฆา, สุขี อตฺตานํ ปริหรนฺตูติ จตุธา ปวตฺติโต วีสติวิธา อโนธิโสผรณา เมตฺตา. สพฺพา อิตฺถิโย, ปุริสา, อริยา, อนริยา, เทวา, มนุสฺสา, วินิปาติกาติ สตฺตาธิกรณวเสน ปวตฺตา สตฺตวิธา อฏฺวีสติวิธา วา, ทสหิ ทิสาหิ ทิสาธิกรณวเสน ปวตฺตา ทสวิธา จ, เอเกกาย ¶ วา ทิสาย สตฺตาทิอิตฺถาทิอเวราทิเภเทน อสีตาธิกจตุสตปฺปเภทา จ โอธิโสผรณา เวทิตพฺพา. เมตฺตํ ภาเวนฺตสฺสาติ เมตฺตาฌานํ ภาเวนฺตสฺส. ตฺวํ เอตสฺส กุทฺโธติอาทิ ปจฺจเวกฺขณาวิธิทสฺสนํ. อปฺปฏิจฺฉิตปเหณกํ วิยาติ อสมฺปฏิจฺฉิตปณฺณาการํ วิย. ปฏิสงฺขาเนติ วีมํสายํ. วตฺตนิอฏวิยํ อตฺตคุตฺตตฺเถรสทิเส.
๑๘. อฏฺเม ¶ กุสลธมฺมสมฺปฏิปตฺติยา ปฏฺปนสภาวตาย ตปฺปฏิปกฺขานํ วิโสสนสภาวตาย จ อารมฺภธาตุอาทิโต ปวตฺตวีริยนฺติ อาห – ‘‘ปมารมฺภวีริย’’นฺติ. ยสฺมา ปมารมฺภมตฺตสฺส โกสชฺชวิธมนํ ถามคมนฺจ นตฺถิ, ตสฺมา วุตฺตํ – ‘‘โกสชฺชโต นิกฺขนฺตตฺตา ตโต พลวตร’’นฺติ. ยสฺมา ปน อปราปรุปฺปตฺติยา ลทฺธาเสวนํ อุปรูปริ วิเสสํ อาวหนฺตํ อติวิย ถามคตเมว โหติ, ตสฺมา วุตฺตํ – ‘‘ปรํ ปรํ านํ อกฺกมนโต ตโตปิ พลวตร’’นฺติ. ปนูทนายาติ นีหรณาย. ยถา มหโต ปลิฆสฺส อุคฺฆาฏกชนสฺส มหนฺโต อุสฺสาโห อิจฺฉิตพฺโพ, เอวมิธาปีติ ‘‘นิกฺกโม เจตโส ปลิฆุคฺฆาฏนายา’’ติ วุตฺตํ. มหาปรกฺกโม เอว ปเรน กตํ พนฺธนํ ฉินฺเทยฺย, เอวมิธาปีติ วุตฺตํ – ‘‘ปรกฺกโม เจตโส พนฺธนจฺเฉทนายา’’ติ.
อารทฺธํ สํสาธิตํ ปริปูริตํ วีริยํ เอตสฺสาติ อารทฺธวีริโย, นิปฺผนฺนวีริโย, อารทฺธํ ปฏฺปิตํ วีริยํ เอตสฺสาติ อารทฺธวีริโย. วีริยารมฺภปฺปสุโตติ อาห – ‘‘อารทฺธวีริยสฺสาติ ปริปุณฺณวีริยสฺสเจว ปคฺคหิตวีริยสฺส จา’’ติ. จตุโทสาปคตนฺติ อติลีนตาทีหิ จตูหิ โทเสหิ อปคตํ. จตุโทสาปคตตฺตเมว วิภาเวติ ‘‘น จ อติลีน’’นฺติอาทินา. อติลีนฺหิ ภาวนาจิตฺตํ โกสชฺชปกฺขิกํ สิยา, อติปคฺคหิตฺจ อุทฺธจฺจปกฺขิกํ. ภาวนาวีถึ อนชฺโฌคาเหตฺวา สงฺโกจาปตฺติ อติลีนตา. อชฺโฌคาเหตฺวา อนฺโตสงฺโกโจ อชฺฌตฺตํ สํขิตฺตตา. อติปคฺคหิตตา อจฺจารทฺธวีริยตา. พหิทฺธา วิกฺขิตฺตตา พหิวิสฏวิตกฺกานุธาวนา. ตเทตํ วีริยํ จงฺกมาทิกายิกปฺปโยคาวหํ กายิกํ, ตทฺํ เจตสิกํ. รตฺติทิวสฺส ปฺจ โกฏฺาเสติ ปุพฺพณฺหสายนฺหปมมชฺฌิมปจฺฉิมยามสงฺขาเต ปฺจ โกฏฺาเส. ตทุภยมฺปีติ กายิกํ เจตสิกฺจ วีริยํ. มิลกฺขติสฺสตฺเถรสฺส มหาสีวตฺเถรสฺส จ วตฺถุ เหฏฺา ทสฺสิตเมว.
ปีติมลฺลกตฺเถรสฺส ¶ วตฺถุ ปน เอวํ เวทิตพฺพํ. โส กิร คิหิกาเล มลฺลยุทฺธาย อาหิณฺฑนฺโต ตีสุ รชฺเชสุ ปฏากํ คเหตฺวา ตมฺพปณฺณิทีปํ อาคมฺม ราชานํ ทิสฺวา รฺา กตานุคฺคโห เอกทิวสํ กิลฺจกาสนสาลาทฺวาเรน คจฺฉนฺโต ‘‘รูปํ, ภิกฺขเว, น ตุมฺหากํ, ตํ ปชหถ, ตํ โว ปหีนํ ทีฆรตฺตํ หิตาย สุขาย ภวิสฺสตี’’ติ (สํ. นิ. ๓.๓๓-๓๔; ๔.๑๐๒; ม. นิ. ๑.๒๔๗) นตุมฺหากวคฺคํ สุตฺวา จินฺเตสิ – ‘‘เนว กิร รูปํ อตฺตโน, น เวทนา’’ติ. โส ตํเยว องฺกุสํ กตฺวา นิกฺขมิตฺวา มหาวิหารํ คนฺตฺวา ปพฺพชฺชํ ยาจิตฺวา ปพฺพชิโต อุปสมฺปนฺโน ทฺเวมาติกา ปคุณํ กตฺวา ตึส ภิกฺขู คเหตฺวา อวรวาลิยองฺคณํ คนฺตฺวา สมณธมฺมํ อกาสิ. ปาเทสุ อวหนฺเตสุ ชณฺณุเกหิ จงฺกมติ. ตเมนํ ¶ รตฺตึ เอโก มิคลุทฺทโก ‘‘มิโค’’ติ มฺมาโน ปหริ, สตฺติ วินิวิชฺฌิตฺวา คตา. โส ตํ สตฺตึ หราเปตฺวา ปหารมุขานิ ติณวฏฺฏิยา ปูราเปตฺวา ปาสาณปิฏฺิยํ อตฺตานํ นิสีทาเปตฺวา โอกาสํ กาเรตฺวา วิปสฺสนํ วฑฺเฒตฺวา สห ปฏิสมฺภิทาหิ อรหตฺตํ ปตฺวา อุกฺกาสิตสทฺเทน อาคตานํ ภิกฺขูนํ พฺยากริตฺวา อิมํ อุทานํ อุทาเนสิ –
‘‘ภาสิตํ พุทฺธเสฏฺสฺส, สพฺพโลกคฺควาทิโน;
น ตุมฺหากํ อิทํ รูปํ, ตํ ชเหยฺยาถ ภิกฺขโว. (ที. นิ. อฏฺ. ๒.๓๗๓; ม. นิ. อฏฺ. ๑.๑๐๖);
‘‘อนิจฺจา วต สงฺขารา, อุปฺปาทวยธมฺมิโน;
อุปฺปชฺชิตฺวา นิรุชฺฌนฺติ, เตสํ วูปสโม สุโข’’ติ. (ที. นิ. อฏฺ. ๒.๓๗๓; ม. นิ. อฏฺ. ๑.๑๐๖; เถรคา. ๑๑๖๘);
กุฏุมฺพิยปุตฺตติสฺสตฺเถรสฺสปิ วตฺถุ เอวํ เวทิตพฺพํ. สาวตฺถิยํ กิร ติสฺโส นาม กุฏุมฺพิยปุตฺโต จตฺตาลีส หิรฺโกฏิโย ปหาย ปพฺพชิตฺวา อคามเก อรฺเ วิหรติ, ตสฺส กนิฏฺภาตุภริยา ‘‘คจฺฉถ, นํ ชีวิตา โวโรเปถา’’ติ ปฺจสเต โจเร เปเสสิ, เต คนฺตฺวา เถรํ ปริวาเรตฺวา นิสีทึสุ. เถโร อาห – ‘‘กสฺมา อาคตตฺถ อุปาสกา’’ติ? ตํ ชีวิตา โวโรเปสฺสามาติ. ปาฏิโภคํ เม อุปาสกา คเหตฺวา อชฺเชกรตฺตึ ชีวิตํ เทถาติ. โก เต, สมณ, อิมสฺมึ าเน ปาฏิโภโค ภวิสฺสตีติ? เถโร มหนฺตํ ปาสาณํ คเหตฺวา อูรุฏฺีนิ ภินฺทิตฺวา ‘‘วฏฺฏติ อุปาสกา ปาฏิโภโค’’ติ อาห. เต อปกฺกมิตฺวา จงฺกมนสีเส อคฺคึ กตฺวา นิปชฺชึสุ. เถรสฺส เวทนํ วิกฺขมฺเภตฺวา ¶ สีลํ ปจฺจเวกฺขโต ปริสุทฺธสีลํ นิสฺสาย ปีติปาโมชฺชํ อุปฺปชฺชิ. ตโต อนุกฺกเมน วิปสฺสนํ วฑฺเฒนฺโต ติยามรตฺตึ สมณธมฺมํ กตฺวา อรุณุคฺคมเน อรหตฺตํ ปตฺโต อิมํ อุทานํ อุทาเนสิ –
‘‘อุโภ ปาทานิ ภินฺทิตฺวา, สฺเปสฺสามิ โว อหํ;
อฏฺฏิยามิ หรายามิ, สราคมรณํ อหํ.
‘‘เอวาหํ จินฺตยิตฺวาน, ยถาภูตํ วิปสฺสิสํ;
สมฺปตฺเต อรุณุคฺคมฺหิ, อรหตฺตํ อปาปุณิ’’นฺติ. (วิสุทฺธิ. ๑.๒๐; ที. นิ. อฏฺ. ๒.๓๗๓; ม. นิ. อฏฺ. ๑.๑๐๖);
อติโภชเน ¶ นิมิตฺตคฺคาโหติ อติโภชเน ถินมิทฺธสฺส นิมิตฺตคฺคาโห, ‘‘เอตฺตเก ภุตฺเต ตํ โภชนํ ถินมิทฺธสฺส การณํ โหติ, เอตฺตเก น โหตี’’ติ ถินมิทฺธสฺส การณาการณคฺคาโห โหตีติ อตฺโถ. พฺยติเรกวเสน เจตํ วุตฺตํ, ตสฺมา เอตฺตเก ภุตฺเต ตํ โภชนํ ถินมิทฺธสฺส การณํ น โหตีติ โภชเน มตฺตฺุตาว อตฺถโต ทสฺสิตาติ ทฏฺพฺพํ. เตนาห – ‘‘จตุปฺจ…เป… ตํ น โหตี’’ติ. ทิวา สูริยาโลกนฺติ ทิวา คหิตนิมิตฺตํ สูริยาโลกํ รตฺติยํ มนสิกโรนฺตสฺสปีติ เอวเมตฺถ อตฺโถ เวทิตพฺโพ. ธุตงฺคานํ วีริยนิสฺสิตตฺตา วุตฺตํ – ‘‘ธุตงฺคนิสฺสิตสปฺปายกถายปี’’ติ.
๑๙. นวเม ฌาเนน วา วิปสฺสนาย วา วูปสมิตจิตฺตสฺสาติ ฌาเนน วา วิปสฺสนาย วา อวูปสมกรกิเลสวิคมเนน วูปสมิตจิตฺตสฺส. กุกฺกุจฺจมฺปิ กตากตานุโสจนวเสน ปวตฺตมานํ เจตโส อวูปสมาวหตาย อุทฺธจฺเจน สมานลกฺขณนฺติ อุภยสฺส ปหานการณํ อภินฺนํ กตฺวา วุตฺตํ. พหุสฺสุตสฺส คนฺถโต อตฺถโต จ สุตฺตาทีนิ วิจาเรนฺตสฺส ตพฺพหุลวิหาริโน อตฺถเวทาทิปฺปฏิลาภสมฺภวโต วิกฺเขโป น โหติ. ยถา วิธิปฺปฏิปตฺติยา ยถานุรูปปตฺติการปฺปวตฺติยา จ วิกฺเขโป จ กตากตานุโสจนฺจ น โหตีติ ‘‘พาหุสจฺเจนปิ อุทฺธจฺจกุกฺกุจฺจํ ปหียตี’’ติ อาห. ยทคฺเคน พาหุสจฺเจน อุทฺธจฺจกุกฺกุจฺจํ ปหียติ, ตทคฺเคน ปริปุจฺฉกตาวินยปฺปกตฺุตาหิปิ ตํ ปหียตีติ ทฏฺพฺพํ. วุทฺธเสวิตา จ วุทฺธสีลิตํ อาวหตีติ เจตโส วูปสมกรตฺตา ‘‘อุทฺธจฺจกุกฺกุจฺจปฺปหานการี’’ติ วุตฺตํ, วุทฺธตํ ปน อนเปกฺขิตฺวา กุกฺกุจฺจวิโนทกา วินยธรา กลฺยาณมิตฺตาติ วุตฺตาติ ทฏฺพฺพํ. วิกฺเขโป จ ปพฺพชิตานํ เยภุยฺเยน ¶ กุกฺกุจฺจเหตุโก โหตีติ ‘‘กปฺปิยากปฺปิยปริปุจฺฉาพหุลสฺสา’’ติอาทินา วินยนเยเนว ปริปุจฺฉกตาทโย นิทฺทิฏฺา.
๒๐. ทสเม พหุสฺสุตานํ ธมฺมสภาวาวโพธสมฺภวโต วิจิกิจฺฉา อนวกาสา เอวาติ อาห – ‘‘พาหุสจฺเจนปิ…เป… วิจิกิจฺฉา ปหียตี’’ติ. กามํ พาหุสจฺจปริปุจฺฉกตาหิ สพฺพาปิ อฏฺวตฺถุกา วิจิกิจฺฉา ปหียติ, ตถาปิ รตนตฺตยวิจิกิจฺฉามูลิกา เสสวิจิกิจฺฉาติ อาห – ‘‘ตีณิ รตนานิ อารพฺภ ปริปุจฺฉาพหุลสฺสปี’’ติ. รตนตฺตยคุณาวโพเธหิ ‘‘สตฺถริ กงฺขตี’’ติอาทิวิจิกิจฺฉาย อสมฺภโวติ. วินเย ปกตฺุตา ‘‘สิกฺขาย กงฺขตี’’ติ (ธ. ส. ๑๐๐๘; วิภ. ๙๑๕) วุตฺตาย วิจิกิจฺฉาย ปหานํ กโรตีติ อาห – ‘‘วินเย จิณฺณวสีภาวสฺสปี’’ติ. โอกปฺปนิยสทฺธาสงฺขาตอธิโมกฺขพหุลสฺสาติ สทฺเธยฺยวตฺถุโน อนุปฺปวิสนสทฺธาสงฺขาตอธิโมกฺเขน อธิมุจฺจนพหุลสฺส. อธิมุจฺจนฺจ อธิโมกฺขุปฺปาทนเมวาติ ทฏฺพฺพํ. สทฺธาย วา ตํนินฺนโปณตา อธิมุตฺติ อธิโมกฺโข ¶ . นีวรณานํ ปจฺจยสฺส เจว ปจฺจยฆาตสฺส จ วิภาวิตตฺตา วุตฺตํ – ‘‘วฏฺฏวิวฏฺฏํ กถิต’’นฺติ.
นีวรณปฺปหานวคฺควณฺณนา นิฏฺิตา.