📜
๗. วีริยารมฺภาทิวคฺควณฺณนา
๖๑. สตฺตมสฺส ¶ ¶ ปเม วีรานํ กมฺมนฺติ วีริยํ, วิธินา วา อีรยิตพฺพํ ปวตฺเตตพฺพนฺติ วีริยํ, ตเทว กุสลกิริยาย ปธานฏฺเน อารมฺโภ วีริยารมฺโภ. อารทฺธวีริยตา ปคฺคหิตวีริยตา ปริปุณฺณวีริยตาติ ปจฺเจกํ วีริยตาสทฺโท โยเชตพฺโพ.
๖๒. ทุติเย มหตี อิจฺฉา เอตสฺสาติ มหิจฺโฉ, ตสฺส ภาโว มหิจฺฉตา. มหาวิสโย โลโภ มหาโลโภ มหนฺตานํ วตฺถูนํ พหูนฺจ อภิคิชฺฌนโต. อิตรีตราติอาทินา ปพฺพชิตานํ อุปฺปชฺชนมหิจฺฉตา วุตฺตา. ปฺจหิ กามคุเณหีติอาทิ คหฏฺานํ วเสน วุตฺตํ. อิจฺฉาติ สภาวนิทฺเทโส. อิจฺฉาคตาติ อิจฺฉาปวตฺตา. มหิจฺฉตาติ มหาอิจฺฉตา. อตฺถโต ปนายํ ราโค เอวาติ วุตฺตํ – ‘‘ราโค สาราโค’’ติอาทิ.
๖๓. ตติเย อปฺปิจฺฉสฺสาติ เอตฺถ อปฺป-สทฺโท อภาวตฺโถ ‘‘อปฺปาพาโธ โหติ อปฺปาตงฺโก’’ติอาทีสุ (ม. นิ. ๒.๓๐๔) วิยาติ อาห – ‘‘อนิจฺฉสฺสา’’ติ. โลเก ปากฏสฺส หิ อกฺขิโรคกุจฺฉิโรคาทิเภทสฺส อาพาธสฺส อภาวํ สนฺธาย ‘‘อปฺปาพาโธ’’ติ วุตฺตํ. อิทานิ วุตฺตเมวตฺถํ ปากฏตรํ กาตุํ ‘‘เอตฺถ หี’’ติอาทิ วุตฺตํ. พฺยฺชนํ สาวเสสํ วิย ปริตฺตเกปิ อปฺปสทฺทสฺส ทิสฺสมานตฺตา. อตฺโถ ปน นิรวเสโส สพฺพโส ปจฺจยิจฺฉาย อภาวสฺส อธิปฺเปตตฺตา. เตนาห – ‘‘น หี’’ติอาทิ.
อิจฺฉาย อภาเวเนว อปฺปิจฺโฉ นาม โหตีติ อิมมตฺถํ ปการนฺตเรน ทีเปตุํ – ‘‘อปิจา’’ติอาทิ วุตฺตํ. อตฺริจฺฉตา นาม อตฺร อตฺร อิจฺฉา. อสนฺตคุณสมฺภาวนตาย ปาปา ลามิกา นิหีนา อิจฺฉา ปาปิจฺฉตา. ยาย ปจฺจยุปฺปาทนตฺถํ อตฺตนิ วิชฺชมานคุเณ สมฺภาเวติ, ปจฺจยานํ ปฏิคฺคหเณ จ น มตฺตํ ชานาติ, อยํ มหิจฺฉตา. อสนฺตคุณสมฺภาวนตาติ อตฺตนิ อวิชฺชมานานํ คุณานํ วิชฺชมานานํ วิย ปเรสํ ปกาสนา. สนฺตคุณสมฺภาวนตาติ อิจฺฉาจาเร ตฺวา อตฺตนิ วิชฺชมานสีลธุตธมฺมาทิคุณวิภาวนา. ตาทิสสฺสปิ ปฏิคฺคหเณ อมตฺตฺุตาปิ โหติ, สาปิ อภิธมฺเม อาคตาเยวาติ สมฺพนฺโธ. ทุสฺสนฺตปฺปโยติ ทุตฺตปฺปโย.
อติลูขภาวนฺติ ¶ ปตฺตจีวรวเสน อติวิย ลูขภาวํ. ตทสฺส ทิสฺวา มนุสฺสา ‘‘อยํ อมงฺคลทิวโส ¶ , สุมฺภกสินิทฺธปตฺตจีวโร อยฺโย ปุพฺพงฺคโม กาตพฺโพ’’ติ จินฺเตตฺวา, ‘‘ภนฺเต, โถกํ พหิ โหถา’’ติ อาหํสุ. อุมฺมุชฺชีติ มนุสฺสานํ อชานนฺตานํเยว ปถวิยํ นิมุชฺชิตฺวา คณฺหนฺโตเยว อุมฺมุชฺชิ. ยทิ เถโร ‘‘ขีณาสวภาวํ ชานนฺตู’’ติ อิจฺเฉยฺย, น นํ มนุสฺสา ‘‘พหิ โหถา’’ติ วเทยฺยุํ, ขีณาสวานํ ปน ตถาจิตฺตเมว น อุปฺปชฺเชยฺย.
อปฺปิจฺฉตาปธานํ ปุคฺคลาธิฏฺานํ จตุพฺพิธอิจฺฉาปเภทํ ทสฺเสตฺวา ปุนปิ ปุคฺคลาธิฏฺาเนน จตุพฺพิธํ อิจฺฉาเภทํ ทสฺเสนฺโต ‘‘อปโรปิ จตุพฺพิโธ อปฺปิจฺโฉ’’ติอาทิมาห. ปจฺจยอปฺปิจฺโฉติ ปจฺจเยสุ อิจฺฉารหิโต. ธุตงฺคอปฺปิจฺโฉติ ธุตคุณสมฺภาวนาย อิจฺฉารหิโต. ปริยตฺติอปฺปิจฺโฉติ พหุสฺสุตสมฺภาวนาย อิจฺฉารหิโต. อธิคมอปฺปิจฺโฉติ ‘‘อริโย’’ติ สมฺภาวนาย อิจฺฉารหิโต. ทายกสฺส วสนฺติ อปฺปํ วา ยํ ทาตุกาโม พหุํ วาติ ทายกสฺส จิตฺตสฺส วสํ, อชฺฌาสยนฺติ อตฺโถ. เทยฺยธมฺมสฺส วสนฺติ เทยฺยธมฺมสฺส อพหุภาวํ. อตฺตโน ถามนฺติ อตฺตโน ปมาณํ. ยตฺตเกน อตฺตา ยาเปติ, ตตฺตกสฺเสว คหณํ. ยทิ หีติอาทิ สงฺเขปโต วุตฺตสฺส อตฺถสฺส วิวรณํ. ปมาเณเนวาติ ยาปนปฺปมาเณเนว.
เอกภิกฺขุปิ นาฺาสีติ โสสานิกวตฺเต สมฺมเทว วตฺติตตฺตา เอโกปิ ภิกฺขุ น อฺาสิ. อพฺโพกิณฺณนฺติ อวิจฺเฉทํ. ทุติโย มํ ชาเนยฺยาติ ทุติโย สหายภูโตปิ ยถา มํ ชานิตุํ น สกฺกุเณยฺย, ตถา สฏฺิ วสฺสานิ นิรนฺตรํ สุสาเน วสามิ, ตสฺมา อหํ อโห โสสานิกุตฺตโม. อุปกาโร หุตฺวาติ อุคฺคหปริปุจฺฉาทีหิ ปริยตฺติธมฺมวเสน อุปกาโร หุตฺวา. ธมฺมกถาย ชนปทํ โขเภตฺวาติ โลมหํสนสาธุการทานเจลุกฺเขปาทิวเสน สนฺนิปติตํ อิตรฺจ ‘‘กถํ นุ โข อปฺปํ อยฺยสฺส สนฺติเก ธมฺมํ โสสฺสามา’’ติ โกลาหลวเสน มหาชนํ โขเภตฺวา? ยทิ เถโร พหุสฺสุตภาวํ ชานาเปตุํ อิจฺเฉยฺย, ปุพฺเพว ชนปทํ โขเภนฺโต ธมฺมํ กเถยฺย. คโตติ ‘‘อยํ โส, เยน รตฺติยํ ธมฺมกถา กตา’’ติ ชานนภาเวน ปริยตฺติอปฺปิจฺฉตาย ปุรารุณาว คโต.
ตโย ¶ กุลปุตฺตา วิยาติ ปาจีนวํสทาเย สามคฺคิวาสํวุฏฺา อนุรุทฺโธ, นนฺทิโย, กิมิโลติ อิเม ตโย กุลปุตฺตา วิย. เอเตสุปิ หิ อนุรุทฺธตฺเถเรน ภควตา ‘‘อตฺถิ ปน โว อนุรุทฺธา เอวํ อปฺปมตฺตานํ อาตาปีนํ ปหิตตฺตานํ วิหรนฺตานํ อุตฺตริมนุสฺสธมฺโม อลมริยาณทสฺสนวิเสโส อธิคโต ผาสุวิหาโร’’ติ (ม. นิ. ๑.๓๒๘) ปุฏฺเน ‘‘อิธ ปน มยํ, ภนฺเต, ยาวเทว อากงฺขาม, วิวิจฺเจว กาเมหิ วิวิจฺจ อกุสเลหิ ธมฺเมหิ สวิตกฺกํ สวิจารํ วิเวกชํ ปีติสุขํ ปมํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรามา’’ติอาทินา (ม. นิ. ๑.๓๒๘) อนุปุพฺพวิหารสมาปตฺตีสุ ¶ อาโรจิตาสุ อิตเร เถรา น อิจฺฉึสุ. ตถา หิ เต ปกฺกนฺเต ภควติ อายสฺมนฺตํ อนุรุทฺธํ เอตทโวจุํ – ‘‘กินฺนุ มยํ อายสฺมโต อนุรุทฺธสฺส เอวมาโรจิมฺห ‘อิมาสฺจ อิมาสฺจ วิหารสมาปตฺตีนํ มยํ ลาภิโน’ติ? ยํ โน อายสฺมา อนุรุทฺโธ ภควโต สมฺมุขาปิ อาสวานํ ขยํ ปกาเสตี’’ติ? ฆฏีกาโรปิ อตฺตโน อริยภาเว กิกิสฺส รฺโ ภควตา อาโรจิเต น อตฺตมโน อโหสิ? เตนาห – ‘‘ฆฏีการกุมฺภกาโร วิยา’’ติ. อิมสฺมึ ปนตฺเถติ ‘‘ยถยิทํ, ภิกฺขเว, อปฺปิจฺฉตา’’ติ วุตฺเต อปฺปิจฺฉตาสงฺขาเต อตฺเถ. พลวอโลเภนาติ ทฬฺหตรปฺปวตฺติเกน อโลเภน.
๖๔. จตุตฺเถ นตฺถิ เอตสฺส สนฺตุฏฺีติ อสนฺตุฏฺิ, ตสฺส ภาโว อสนฺตุฏฺิตา. ตํ ปน สรูปโต ทสฺเสนฺโต ‘‘อสนฺตุฏฺเ ปุคฺคเล…เป… โลโภ’’ติ อาห. เสวนฺตสฺสาติอาทีนิ อฺมฺเววจนานิ.
๖๕-๖๗. ปฺจเม ตุสฺสนํ ตุฏฺิ, สมํ, สเกน, สนฺเตน วา ตุฏฺิ เอตสฺสาติ สนฺตุฏฺิ, ตสฺส ภาโว สนฺตุฏฺิตา. ยสฺส สนฺโตสสฺส อตฺถิตาย ภิกฺขุ ‘‘สนฺตุฏฺโ’’ติ วุจฺจติ, ตํ ทสฺเสนฺโต ‘‘อิตรีตรปจฺจยสนฺโตเสน สมนฺนาคตสฺสา’’ติ อาห – จีวราทิเก ยตฺถ กตฺถจิ กปฺปิเย ปจฺจเย สนฺตุสฺสเนน สมงฺคีภูตสฺสาติ อตฺโถ. อถ วา อิตรํ วุจฺจติ หีนํ ปณีตโต อฺตฺตา, ตถา ปณีตมฺปิ อิตรํ หีนโต อฺตฺตา. อเปกฺขาสิทฺธา หิ อิตรตา. อิติ เยน ธมฺเมน หีเนน วา ปณีเตน วา จีวราทิปจฺจเยน สนฺตุสฺสติ, โส ตถา ปวตฺโต อโลโภ อิตรีตรปจฺจยสนฺโตโส, เตน สมนฺนาคตสฺส ¶ . ยถาลาภํ อตฺตโน ลาภานุรูปํ สนฺโตโส ยถาลาภสนฺโตโส. เสสปททฺวเยปิ เอเสว นโย. ลพฺภตีติ วา ลาโภ, โย โย ลาโภ ยถาลาโภ, เตน สนฺโตโส ยถาลาภสนฺโตโส. พลนฺติ กายพลํ. สารุปฺปนฺติ ภิกฺขุโน อนุจฺฉวิกตา.
ยถาลทฺธโต อฺสฺส อปตฺถนา นาม สิยา อปฺปิจฺฉตาปิ ปวตฺติอากาโรติ ตโต วินิเวจิตเมว สนฺโตสสฺส สรูปํ ทสฺเสนฺโต ‘‘ลภนฺโตปิ น คณฺหาตี’’ติ อาห. ตํ ปริวตฺเตตฺวา ปกติทุพฺพลาทีนํ ครุจีวรํ อผาสุภาวาวหํ สรีรเขทาวหฺจ โหตีติ ปโยชนวเสน น อตฺริจฺฉตาทิวเสน ตํ ปริวตฺเตตฺวา ลหุกจีวรปริโภโค สนฺโตสวิโรธิ น โหตีติ อาห – ‘‘ลหุเกน ยาเปนฺโตปิ สนฺตุฏฺโว โหตี’’ติ. มหคฺฆจีวรํ พหูนิ วา จีวรานิ ลภิตฺวา ตานิ วิสฺสชฺเชตฺวา ตทฺสฺส คหณํ ยถาสารุปฺปนเย ิตตฺตา น สนฺโตสวิโรธีติ อาห – ‘‘เตสํ…เป… ธาเรนฺโตปิ สนฺตุฏฺโว โหตี’’ติ. เอวํ เสสปจฺจเยสุปิ ยถาสารุปฺปนิทฺเทเส ¶ อปิ-สทฺทคฺคหเณ อธิปฺปาโย เวทิตพฺโพ. มุตฺตหรีตกนฺติ โคมุตฺตปริภาวิตํ, ปูติภาเวน วา ฉฑฺฑิตํ หรีตกํ. พุทฺธาทีหิ วณฺณิตนฺติ อปฺปิจฺฉตาสนฺตุฏฺีสุ ภิกฺขู นิโยเชตุํ ‘‘ปูติมุตฺตเภสชฺชํ นิสฺสาย ปพฺพชฺชา’’ติอาทินา (มหาว. ๗๓, ๑๒๘) พุทฺธาทีหิ ปสตฺถํ. ปรมสนฺตุฏฺโว โหติ ปรเมน อุกฺกํสคเตน สนฺโตเสน สมนฺนาคตตฺตา. ยถาสารุปฺปสนฺโตโสว อคฺโคติ ตตฺถ ตตฺถ ภิกฺขุ สารุปฺปํเยว นิสฺสาย สนฺตุสฺสนวเสน ปวตฺตนโต อคฺโค. ฉฏฺสตฺตเมสุ นตฺถิ วตฺตพฺพํ.
๖๘-๖๙. อฏฺมนวเมสุ น สมฺปชานาตีติ อสมฺปชาโน, ตสฺส ภาโว อสมฺปชฺํ. วุตฺตปฺปฏิปกฺเขน สมฺปชฺํ เวทิตพฺพํ.
๗๐. ทสเม ปาปมิตฺตา เทวทตฺตสทิสา. เต หิ หีนาจารตาย, ทุกฺขสฺส วา สมฺปาปกตาย ‘‘ปาปา’’ติ วุจฺจนฺติ. เตนากาเรน ปวตฺตานนฺติ โย ปาปมิตฺตสฺส ขนฺติ รุจิ อธิมุตฺติ ตนฺนินฺนตาตํสมฺปวงฺกตาทิอากาโร, เตนากาเรน ปวตฺตานํ. จตุนฺนํ ขนฺธานเมเวตํ นามนฺติ จตุนฺนํ อรูปกฺขนฺธานํ ¶ ‘‘ปาปมิตฺตตา’’ติ เอตํ นามํ. ยสฺมา อสฺสทฺธิยาทิปาปธมฺมสมนฺนาคตา ปุคฺคลา วิเสสโต ปาปา ปฺุธมฺมวิโมกฺขตาย, เต ยสฺส มิตฺตา สหายา, โส ปาปมิตฺโต, ตสฺส ภาโว ปาปมิตฺตตา. เตนาห – ‘‘เย เต ปุคฺคลา อสฺสทฺธา’’ติอาทิ.
วีริยารมฺภาทิวคฺควณฺณนา นิฏฺิตา.