📜
๓. พาลวคฺควณฺณนา
๒๒. ตติยสฺส ¶ ปเม อจฺจยํ อจฺจยโต น ปสฺสตีติ ‘‘อปรชฺฌิตฺวา อปรทฺธํ มยา’’ติ อตฺตโน อปราธํ น ปสฺสติ, อปรทฺธํ มยาติ วตฺวา ทณฺฑกมฺมํ ¶ อาหริตฺวา น ขมาเปตีติ อตฺโถ. อจฺจยํ เทเสนฺตสฺสาติ เอวํ วตฺวา ทณฺฑกมฺมํ อาหริตฺวา ขมาเปนฺตสฺส. ยถาธมฺมํ นปฺปฏิคฺคณฺหาตีติ ‘‘ปุน เอวํ น กริสฺสามิ, ขมถ เม’’ติ วุจฺจมาโน อจฺจยํ อิมํ ยถาธมฺมํ ยถาสภาวํ น ปฏิคฺคณฺหาติ. ‘‘อิโต ปฏฺาย ปุน เอวรูปํ มา อกาสิ, ขมามิ ตุยฺห’’นฺติ น วทติ. สุกฺกปกฺโข วุตฺตปฏิปกฺขนเยเนว เวทิตพฺโพ.
๒๓. ทุติเย อพฺภาจิกฺขนฺตีติ อภิภวิตฺวา อาจิกฺขนฺติ, อภูเตน วทนฺติ. โทสนฺตโรติ อนฺตเร ปติตโทโส. เอวรูโป หิ ‘‘นตฺถิ สมณสฺส โคตมสฺส อุตฺตริมนุสฺสธมฺโม’’ติอาทีนิ วทนฺโต สุนกฺขตฺโต วิย ตถาคตํ อพฺภาจิกฺขติ. สทฺโธ ¶ วา ทุคฺคหิเตนาติ โย หิ าณวิรหิตาย สทฺธาย อติสทฺโธ โหติ มุทฺธปฺปสนฺโน, โสปิ ‘‘พุทฺโธ นาม สพฺพโลกุตฺตโร, สพฺเพ ตสฺส เกสาทโย พาตฺตึส โกฏฺาสา โลกุตฺตราเยวา’’ติอาทินา นเยน ทุคฺคหิตํ คณฺหิตฺวา ตถาคตํ อพฺภาจิกฺขติ. ตติยํ อุตฺตานตฺถเมวาติ.
๒๕. จตุตฺเถ เนยฺยตฺถํ สุตฺตนฺตนฺติ ยสฺส อตฺโถ เนตพฺโพ, ตํ เนตพฺพตฺถํ สุตฺตนฺตํ. นีตตฺโถ สุตฺตนฺโตติ ทีเปตีติ กถิตตฺโถ อยํ สุตฺตนฺโตติ วทติ. ตตฺถ ‘‘เอกปุคฺคโล, ภิกฺขเว, ทฺเวเม, ภิกฺขเว, ปุคฺคลา, ตโยเม, ภิกฺขเว, ปุคฺคลา, จตฺตาโรเม, ภิกฺขเว, ปุคฺคลา’’ติ เอวรูโป สุตฺตนฺโต เนยฺยตฺโถ นาม. เอตฺถ หิ กิฺจาปิ สมฺมาสมฺพุทฺเธน ‘‘เอกปุคฺคโล, ภิกฺขเว’’ติอาทิ วุตฺตํ, ปรมตฺถโต ปน ปุคฺคโล นาม นตฺถีติ เอวมสฺส อตฺโถ เนตพฺโพว โหติ. อยํ ปน อตฺตโน พาลตาย นีตตฺโถ อยํ สุตฺตนฺโตติ ทีเปติ. ปรมตฺถโต หิ ปุคฺคเล อสติ น ตถาคโต ‘‘เอกปุคฺคโล, ภิกฺขเว’’ติอาทีนิ วเทยฺย. ยสฺมา ปน เตน วุตฺตํ, ตสฺมา ปรมตฺถโต อตฺถิ ปุคฺคโลติ คณฺหนฺโต ตํ เนยฺยตฺถํ สุตฺตนฺตํ นีตตฺโถ สุตฺตนฺโตติ ทีเปติ. นีตตฺถนฺติ อนิจฺจํ ทุกฺขํ อนตฺตาติ เอวํ กถิตตฺถํ. เอตฺถ หิ อนิจฺจเมว ทุกฺขเมว อนตฺตาเยวาติ อตฺโถ. อยํ ปน อตฺตโน พาลตาย ‘‘เนยฺยตฺโถ อยํ สุตฺตนฺโต, อตฺถมสฺส อาหริสฺสามี’’ติ ¶ ‘‘นิจฺจํ นาม อตฺถิ, สุขํ นาม อตฺถิ, อตฺตา นาม อตฺถี’’ติ คณฺหนฺโต นีตตฺถํ สุตฺตนฺตํ เนยฺยตฺโถ สุตฺตนฺโตติ ทีเปติ นาม. ปฺจมํ อุตฺตานตฺถเมวาติ.
๒๗. ฉฏฺเ ¶ ปฏิจฺฉนฺนกมฺมนฺตสฺสาติ ปาปกมฺมสฺส. ปาปํ ¶ หิ ปฏิจฺฉาเทตฺวา กโรนฺติ. โน เจปิ ปฏิจฺฉาเทตฺวา กโรนฺติ, ปาปกมฺมํ ปฏิจฺฉนฺนเมวาติ วุจฺจติ. นิรโยติ สโหกาสกา ขนฺธา. ติรจฺฉานโยนิยํ ขนฺธาว ลพฺภนฺติ. สตฺตมฏฺมานิ อุตฺตานตฺถาเนว.
๓๐. นวเม ปฏิคฺคาหาติ ปฏิคฺคาหกา, ทุสฺสีลํ ปุคฺคลํ ทฺเว านานิ ปฏิคฺคณฺหนฺตีติ อตฺโถ.
๓๑. ทสเม อตฺถวเสติ การณานิ. อรฺวนปตฺถานีติ อรฺานิ จ วนปตฺถานิ จ. ตตฺถ กิฺจาปิ อภิธมฺเม นิปฺปริยาเยน ‘‘นิกฺขมิตฺวา พหิ อินฺทขีลา, สพฺพเมตํ อรฺ’’นฺติ (วิภ. ๕๒๙) วุตฺตํ, ตถาปิ ยํ ตํ ‘‘ปฺจธนุสติกํ ปจฺฉิม’’นฺติ (ปารา. ๖๕๔) อารฺกงฺคนิปฺผาทกํ เสนาสนํ วุตฺตํ, ตเทว อธิปฺเปตนฺติ เวทิตพฺพํ. วนปตฺถนฺติ คามนฺตํ อติกฺกมิตฺวา มนุสฺสานํ อนุปจารฏฺานํ, ยตฺถ น กสียติ น วปียติ. ปนฺตานีติ ปริยนฺตานิ อติทูรานิ, ทิฏฺธมฺมสุขวิหารนฺติ โลกิยโลกุตฺตรํ ผาสุวิหารํ. ปจฺฉิมฺจ ชนตํ อนุกมฺปมาโนติ ปจฺฉิเม มม สาวเก อนุกมฺปนฺโต.
๓๒. เอกาทสเม วิชฺชาภาคิยาติ วิชฺชาโกฏฺาสิกา. สมโถติ จิตฺเตกคฺคตา. วิปสฺสนาติ สงฺขารปริคฺคาหกาณํ. กมตฺถมนุโภตีติ กตมํ อตฺถํ อาราเธติ สมฺปาเทติ ปริปูเรติ. จิตฺตํ ภาวียตีติ มคฺคจิตฺตํ ภาวียติ พฺรูหียติ วฑฺฒียติ. โย ราโค, โส ปหียตีติ โย รชฺชนกวเสน ราโค, โส ปหียติ. ราโค หิ มคฺคจิตฺตสฺส ปจฺจนีโก, มคฺคจิตฺตํ ราคสฺส จ. ราคกฺขเณ ¶ มคฺคจิตฺตํ นตฺถิ, มคฺคจิตฺตกฺขเณ ราโค นตฺถิ. ยทา ปน ราโค อุปฺปชฺชติ, ตทา มคฺคจิตฺตสฺส อุปฺปตฺตึ นิวาเรติ, ปทํ ปจฺฉินฺทติ. ยทา ปน มคฺคจิตฺตํ อุปฺปชฺชติ, ตทา ราคํ สมูลกํ อุพฺพฏฺเฏตฺวา สมุคฺฆาเตนฺตเมว อุปฺปชฺชติ. เตน วุตฺตํ – ‘‘ราโค ปหียตี’’ติ.
วิปสฺสนา, ภิกฺขเว, ภาวิตาติ วิปสฺสนาาณํ พฺรูหิตํ วฑฺฒิตํ. ปฺา ภาวียตีติ มคฺคปฺา ¶ ภาวียติ พฺรูหียติ วฑฺฒียติ. ยา อวิชฺชา, สา ปหียตีติ อฏฺสุ าเนสุ วฏฺฏมูลิกา มหาอวิชฺชา ปหียติ. อวิชฺชา หิ มคฺคปฺาย ปจฺจนีกา, มคฺคปฺา อวิชฺชาย. อวิชฺชากฺขเณ มคฺคปฺา นตฺถิ ¶ , มคฺคปฺากฺขเณ อวิชฺชา นตฺถิ. ยทา ปน อวิชฺชา อุปฺปชฺชติ, ตทา มคฺคปฺาย อุปฺปตฺตึ นิวาเรติ, ปทํ ปจฺฉินฺทติ. ยทา มคฺคปฺา อุปฺปชฺชติ, ตทา อวิชฺชํ สมูลิกํ อุพฺพฏฺเฏตฺวา สมุคฺฆาตยมานาว อุปฺปชฺชติ. เตน วุตฺตํ – ‘‘อวิชฺชา ปหียตี’’ติ. อิติ มคฺคจิตฺตํ มคฺคปฺาติ ทฺเวปิ สหชาตธมฺมาว กถิตา.
ราคุปกฺกิลิฏฺํ วา, ภิกฺขเว, จิตฺตํ น วิมุจฺจตีติ ราเคน อุปกฺกิลิฏฺตฺตา มคฺคจิตฺตํ น วิมุจฺจตีติ ทสฺเสติ. อวิชฺชุปกฺกิลิฏฺา วา ปฺา น ภาวียตีติ อวิชฺชาย อุปกฺกิลิฏฺตฺตา มคฺคปฺา น ภาวียตีติ ทสฺเสติ. อิติ โข, ภิกฺขเวติ เอวํ โข, ภิกฺขเว. ราควิราคา เจโตวิมุตฺตีติ ราคสฺส ขยวิราเคน เจโตวิมุตฺติ นาม โหติ. ผลสมาธิสฺเสตํ นามํ. อวิชฺชาวิราคา ปฺาวิมุตฺตีติ อวิชฺชาย ขยวิราเคน ปฺาวิมุตฺติ นาม โหติ. อิมสฺมึ สุตฺเต นานากฺขณิกา สมาธิวิปสฺสนา กถิตาติ.
พาลวคฺโค ตติโย.