📜
๓. ปุคฺคลวคฺโค
๑. สมิทฺธสุตฺตวณฺณนา
๒๑. ตติยสฺส ¶ ¶ ปเม ฌานผสฺสํ ปมํ ผุสติ, ปจฺฉา นิโรธํ นิพฺพานํ สจฺฉิกโรตีติ กายสกฺขิ. ทิฏฺนฺตํ ปตฺโตติ ทิฏฺิปฺปตฺโต. สทฺทหนฺโต วิมุตฺโตติ สทฺธาวิมุตฺโต. ขมตีติ รุจฺจติ. อภิกฺกนฺตตโรติ อติสุนฺทรตโร. ปณีตตโรติ อติปณีตตโร. สทฺธินฺทฺริยํ อธิมตฺตํ โหตีติ สมิทฺธตฺเถรสฺส กิร อรหตฺตมคฺคกฺขเณ สทฺธินฺทฺริยํ ธุรํ อโหสิ, เสสานิ จตฺตาริ สหชาตินฺทฺริยานิ ตสฺเสว ปริวารานิ อเหสุํ. อิติ เถโร อตฺตนา ปฏิวิทฺธมคฺคํ กเถนฺโต เอวมาห. มหาโกฏฺิกตฺเถรสฺส ปน อรหตฺตมคฺคกฺขเณ สมาธินฺทฺริยํ ธุรํ อโหสิ, เสสานิ จตฺตาริ อินฺทฺริยานิ ตสฺเสว ปริวารานิ อเหสุํ. ตสฺมา โสปิ สมาธินฺทฺริยํ อธิมตฺตนฺติ กเถนฺโต อตฺตนา ปฏิวิทฺธมคฺคเมว กเถสิ. สาริปุตฺตตฺเถรสฺส ปน อรหตฺตมคฺคกฺขเณ ปฺินฺทฺริยํ ธุรํ อโหสิ. เสสานิ จตฺตาริ อินฺทฺริยานิ ตสฺเสว ปริวารานิ อเหสุํ. ตสฺมา โสปิ ปฺินฺทฺริยํ อธิมตฺตนฺติ กเถนฺโต อตฺตนา ปฏิวิทฺธมคฺคเมว กเถสิ.
น ¶ ขฺเวตฺถาติ น โข เอตฺถ. เอกํเสน พฺยากาตุนฺติ เอกนฺเตน พฺยากริตุํ. อรหตฺตาย ปฏิปนฺโนติ อรหตฺตมคฺคสมงฺคึ ทสฺเสติ. เอวเมตสฺมึ สุตฺเต ตีหิปิ เถเรหิ อตฺตนา ปฏิวิทฺธมคฺโคว กถิโต, สมฺมาสมฺพุทฺโธ ปน ภุมฺมนฺตเรเนว กเถสิ.
๒. คิลานสุตฺตวณฺณนา
๒๒. ทุติเย สปฺปายานีติ หิตานิ วุทฺธิกรานิ. ปติรูปนฺติ อนุจฺฉวิกํ. เนว วุฏฺาติ ตมฺหา อาพาธาติ อิมินา อเตกิจฺเฉน วาตาปมาราทินา โรเคน สมนฺนาคโต นิฏฺาปตฺตคิลาโน กถิโต. วุฏฺาติ ตมฺหา อาพาธาติ อิมินา ขิปิตกกจฺฉุติณปุปฺผกชราทิเภโท อปฺปมตฺตอาพาโธ กถิโต. ลภนฺโต สปฺปายานิ โภชนานิ โน อลภนฺโตติ อิมินา ปน เยสํ ปฏิชคฺคเนน ผาสุกํ โหติ, สพฺเพปิ เต อาพาธา กถิตา. เอตฺถ จ ปติรูโป อุปฏฺาโก นาม ¶ คิลานุปฏฺากองฺเคหิ สมนฺนาคโต ปณฺฑิโต ทกฺโข อนลโส เวทิตพฺโพ. คิลานุปฏฺาโก อนฺุาโตติ ภิกฺขุสงฺเฆน ทาตพฺโพติ อนฺุาโต. ตสฺมิฺหิ คิลาเน อตฺตโน ธมฺมตาย ยาเปตุํ อสกฺโกนฺเต ภิกฺขุสงฺเฆน ¶ ตสฺส ภิกฺขุโน เอโก ภิกฺขุ จ สามเณโร จ ‘‘อิมํ ปฏิชคฺคถา’’ติ อปโลเกตฺวา ทาตพฺพา. ยาว ปน เต ตํ ปฏิชคฺคนฺติ, ตาว คิลานสฺส จ เตสฺจ ทฺวินฺนํ เยนตฺโถ, สพฺพํ ภิกฺขุสงฺฆสฺเสว ภาโร.
อฺเปิ คิลานา อุปฏฺาตพฺพาติ อิตเรปิ ทฺเว คิลานา อุปฏฺาเปตพฺพา. กึ การณา? โยปิ หิ นิฏฺปตฺตคิลาโน, โส อนุปฏฺิยมาโน ‘‘สเจ มํ ปฏิชคฺเคยฺยุํ, ผาสุกํ เม ภเวยฺย. น โข ปน มํ ปฏิชคฺคนฺตี’’ติ มโนปโทสํ กตฺวา อปาเย นิพฺพตฺเตยฺย. ปฏิชคฺคิยมานสฺส ปนสฺส เอวํ โหติ ‘‘ภิกฺขุสงฺเฆน ยํ กาตพฺพํ, ตํ กตํ. มยฺหํ ปน กมฺมวิปาโก อีทิโส’’ติ. โส ภิกฺขุสงฺเฆ เมตฺตํ ¶ ปจฺจุปฏฺาเปตฺวา สคฺเค นิพฺพตฺติสฺสติ. โย ปน อปฺปมตฺตเกน พฺยาธินา สมนฺนาคโต ลภนฺโตปิ อลภนฺโตปิ วุฏฺาติเยว, ตสฺส วินาปิ เภสชฺเชน วูปสมนพฺยาธิ เภสชฺเช กเต ขิปฺปตรํ วูปสมฺมติ. โส ตโต พุทฺธวจนํ วา อุคฺคณฺหิตุํ สกฺขิสฺสติ, สมณธมฺมํ วา กาตุํ สกฺขิสฺสติ. อิมินา การเณน ‘‘อฺเปิ คิลานา อุปฏฺาตพฺพา’’ติ วุตฺตํ.
เนว โอกฺกมตีติ เนว ปวิสติ. นิยามํ กุสเลสุ ธมฺเมสุ สมฺมตฺตนฺติ กุสเลสุ ธมฺเมสุ มคฺคนิยามสงฺขาตํ สมฺมตฺตํ. อิมินา ปทปรโม ปุคฺคโล กถิโต. ทุติยวาเรน อุคฺฆฏิตฺู คหิโต สาสเน นาลกตฺเถรสทิโส พุทฺธนฺตเร เอกวารํ ปจฺเจกพุทฺธานํ สนฺติเก โอวาทํ ลภิตฺวา ปฏิวิทฺธปจฺเจกโพธิาโณ จ. ตติยวาเรน วิปฺจิตฺู ปุคฺคโล กถิโต, เนยฺโย ปน ตนฺนิสฺสิโตว โหติ.
ธมฺมเทสนา อนฺุาตาติ มาสสฺส อฏฺ วาเร ธมฺมกถา อนฺุาตา. อฺเสมฺปิ ธมฺโม เทเสตพฺโพติ อิตเรสมฺปิ ธมฺโม กเถตพฺโพ. กึ การณา? ปทปรมสฺส หิ อิมสฺมึ อตฺตภาเว ธมฺมํ ปฏิวิชฺฌิตุํ อสกฺโกนฺตสฺสาปิ อนาคเต ปจฺจโย ภวิสฺสติ. โย ปน ตถาคตสฺส รูปทสฺสนํ ลภนฺโตปิ อลภนฺโตปิ ธมฺมวินยฺจ สวนาย ลภนฺโตปิ อลภนฺโตปิ ธมฺมํ อภิสเมติ, โส อลภนฺโต ตาว อภิสเมติ. ลภนฺโต ปน ขิปฺปเมว อภิสเมสฺสตีติ อิมินา การเณน ¶ เตสํ ธมฺโม เทเสตพฺโพ. ตติยสฺส ปน ปุนปฺปุนํ เทเสตพฺโพว.
๓. สงฺขารสุตฺตวณฺณนา
๒๓. ตติเย ¶ สพฺยาพชฺฌนฺติ สทุกฺขํ. กายสงฺขารนฺติ กายทฺวาเร เจตนาราสึ. อภิสงฺขโรตีติ อายูหติ ราสึ กโรติ ปิณฺฑํ กโรติ. วจีมโนทฺวาเรสุปิ เอเสว นโย. สพฺยาพชฺฌํ โลกนฺติ สทุกฺขํ โลกํ. สพฺยาพชฺฌา ผสฺสา ผุสนฺตีติ สทุกฺขา วิปากผสฺสา ผุสนฺติ. สพฺยาพชฺฌํ ¶ เวทนํ เวทิยตีติ สทุกฺขํ วิปากเวทนํ เวทิยติ, สาพาธํ นิรสฺสาทนฺติ อตฺโถ. เสยฺยถาปิ สตฺตา เนรยิกาติ ยถา นิรเย นิพฺพตฺตสตฺตา เอกนฺตทุกฺขํ เวทนํ เวทิยนฺติ, เอวํ เวทิยตีติ อตฺโถ. กึ ปน ตตฺถ อุเปกฺขาเวทนา นตฺถีติ? อตฺถิ, ทุกฺขเวทนาย ปน พลวภาเวน สา อพฺโพหาริกฏฺาเน ิตา. อิติ นิรโยว นิรยสฺส อุปมํ กตฺวา อาหโฏ. ตตฺร ปฏิภาคอุปมา นาม กิร เอสา.
เสยฺยถาปิ เทวา สุภกิณฺหาติ อิธาปิ เทวโลโกว เทวโลกสฺส อุปมํ กตฺวา อาหโฏ. ยสฺมา ปน เหฏฺิเมสุ พฺรหฺมโลเกสุ สปฺปีติกชฺฌานวิปาโก วตฺตติ, สุภกิณฺเหสุ นิปฺปีติโก เอกนฺตสุโขว, ตสฺมา เต อคฺคเหตฺวา สุภกิณฺหาว กถิตา. อิติ อยมฺปิ ตตฺร ปฏิภาคอุปมา นามาติ เวทิตพฺพา.
โวกิณฺณสุขทุกฺขนฺติ โวมิสฺสกสุขทุกฺขํ. เสยฺยถาปิ มนุสฺสาติ มนุสฺสานํ หิ กาเลน สุขํ โหติ, กาเลน ทุกฺขํ. เอกจฺเจ จ เทวาติ กามาวจรเทวา. เตสมฺปิ กาเลน สุขํ โหติ, กาเลน ทุกฺขํ. เตสํ หิ หีนตรานํ มเหสกฺขตรา เทวตา ทิสฺวา อาสนา วุฏฺาตพฺพํ โหติ, มคฺคา อุกฺกมิตพฺพํ, ปารุตวตฺถํ อปเนตพฺพํ, อฺชลิกมฺมํ กาตพฺพนฺติ ตํ สพฺพมฺปิ ทุกฺขํ นาม โหติ. เอกจฺเจ จ วินิปาติกาติ เวมานิกเปตา. เต หิ กาเลน สมฺปตฺตึ อนุภวนฺติ กาเลน กมฺมนฺติ โวกิณฺณสุขทุกฺขาว โหนฺติ. อิติ อิมสฺมึ สุตฺเต ตีณิ สุจริตานิ โลกิยโลกุตฺตรมิสฺสกานิ กถิตานีติ เวทิตพฺพานิ.
๔. พหุการสุตฺตวณฺณนา
๒๔. จตุตฺเถ ¶ ตโยเม, ภิกฺขเว, ปุคฺคลาติ ตโย อาจริยปุคฺคลา. ปุคฺคลสฺส ¶ พหุการาติ อนฺเตวาสิกปุคฺคลสฺส พหูปการา. พุทฺธนฺติ สพฺพฺุพุทฺธํ. สรณํ คโต โหตีติ อวสฺสยํ ¶ คโต โหติ. ธมฺมนฺติ สตนฺติกํ นวโลกุตฺตรธมฺมํ. สงฺฆนฺติ อฏฺอริยปุคฺคลสมูหํ. อิทฺจ ปน สรณคมนํ อคฺคหิตสรณปุพฺพสฺส อกตาภินิเวสสฺส วเสน วุตฺตํ. อิติ อิมสฺมึ สุตฺเต สรณทายโก โสตาปตฺติมคฺคสมฺปาปโก อรหตฺตมคฺคสมฺปาปโกติ ตโย อาจริยา พหุการาติ อาคตา, ปพฺพชฺชาทายโก พุทฺธวจนทายโก กมฺมวาจาจริโย สกทาคามิมคฺคสมฺปาปโก อนาคามิมคฺคสมฺปาปโกติ อิเม อาจริยา น อาคตา, กึ เอเต น พหุการาติ? โน, น พหุการา. อยํ ปน เทสนา ทุวิเธน ปริจฺฉินฺนา. ตสฺมา สพฺเพเปเต พหุการา. เตสุ สรณคมนสฺมึเยว อกตาภินิเวโส วฏฺฏติ, จตุปาริสุทฺธิสีลกสิณปริกมฺมวิปสฺสนาาณานิ ปน ปมมคฺคสนฺนิสฺสิตานิ โหนฺติ, อุปริ ทฺเว มคฺคา จ ผลานิ จ อรหตฺตมคฺคสนฺนิสฺสิตานีติ เวทิตพฺพานิ.
อิมินา ปุคฺคเลนาติ อิมินา อนฺเตวาสิกปุคฺคเลน. น สุปฺปติการํ วทามีติ ปติการํ กาตุํ น สุกรนฺติ วทามิ. อภิวาทนาทีสุ อเนกสตวารํ อเนกสหสฺสวารมฺปิ หิ ปฺจปติฏฺิเตน นิปติตฺวา วนฺทนฺโต อาสนา วุฏฺาย ปจฺจุคฺคจฺฉนฺโต ทิฏฺทิฏฺกฺขเณ อฺชลึ ปคฺคณฺหนฺโต อนุจฺฉวิกํ สามีจิกมฺมํ กโรนฺโต ทิวเส ทิวเส จีวรสตํ จีวรสหสฺสํ ปิณฺฑปาตสตํ ปิณฺฑปาตสหสฺสํ ททมาโน จกฺกวาฬปริยนฺเตน สพฺพรตนมยํ อาวาสํ กโรนฺโต สปฺปินวนีตาทินานปฺปการํ เภสชฺชํ อนุปฺปทชฺชมาโน เนว สกฺโกติ อาจริเยน กตสฺส ปติการํ นาม กาตุนฺติ เอวมตฺโถ เวทิตพฺโพ.
๕. วชิรูปมสุตฺตวณฺณนา
๒๕. ปฺจเม อรุกูปมจิตฺโตติ ปุราณวณสทิสจิตฺโต. วิชฺชูปมจิตฺโตติ อิตฺตรกาโลภาสเนน วิชฺชุสทิสจิตฺโต. วชิรูปมจิตฺโตติ ¶ กิเลสานํ ¶ มูลฆาตกรณสมตฺถตาย วชิเรน สทิสจิตฺโต. อภิสชฺชตีติ ลคฺคติ. กุปฺปตีติ โกปวเสน กุปฺปติ. พฺยาปชฺชตีติ ปกติภาวํ ปชหติ, ปูติโก โหติ. ปติตฺถียตีติ ถินภาวํ ถทฺธภาวํ อาปชฺชติ. โกปนฺติ ทุพฺพลโกธํ. โทสนฺติ ทุสฺสนวเสน ตโต พลวตรํ. อปฺปจฺจยนฺติ อตุฏฺาการํ โทมนสฺสํ. ทุฏฺารุโกติ ปุราณวโณ. กฏฺเนาติ ทณฺฑกโกฏิยา. กเลนาติ กปาเลน. อาสวํ เทตีติ อปราปรํ สวติ. ปุราณวโณ หิ อตฺตโน ธมฺมตาเยว ปุพฺพํ โลหิตํ ยูสนฺติ อิมานิ ตีณิ สวติ, ฆฏฺฏิโต ปน ตานิ อธิกตรํ สวติ.
เอวเมว ¶ โขติ เอตฺถ อิทํ โอปมฺมสํสนฺทนํ – ทุฏฺารุโก วิย หิ โกธนปุคฺคโล, ตสฺส อตฺตโน ธมฺมตาย สวนํ วิย โกธนสฺสปิ อตฺตโน ธมฺมตาย อุทฺธุมาตสฺส วิย จณฺฑิกตสฺส จรณํ, กฏฺเน วา กลาย วา ฆฏฺฏนํ วิย อปฺปมตฺตํ วจนํ, ภิยฺโยโสมตฺตาย สวนํ วิย ‘‘มาทิสํ นาม เอส เอวํ วทตี’’ติ ภิยฺโยโสมตฺตาย อุทฺธุมายนภาโว ทฏฺพฺโพ.
รตฺตนฺธการติมิสายนฺติ รตฺตึ จกฺขุวิฺาณุปฺปตฺตินิวารเณน อนฺธภาวกรเณ พหลตเม. วิชฺชนฺตริกายาติ วิชฺชุปฺปตฺติกฺขเณ. อิธาปิ อิทํ โอปมฺมสํสนฺทนํ – จกฺขุมา ปุริโส วิย หิ โยคาวจโร ทฏฺพฺโพ, อนฺธการํ วิย โสตาปตฺติมคฺควชฺฌา กิเลสา, วิชฺชุสฺจรณํ วิย โสตาปตฺติมคฺคาณสฺส อุปฺปตฺติกาโล, วิชฺชนฺตริกาย จกฺขุมโต ปุริสสฺส สมนฺตา รูปทสฺสนํ วิย ¶ โสตาปตฺติมคฺคกฺขเณ นิพฺพานทสฺสนํ, ปุน อนฺธการาวตฺถรณํ วิย สกทาคามิมคฺควชฺฌา กิเลสา, ปุน วิชฺชุสฺจรณํ วิย สกทาคามิมคฺคาณสฺส อุปฺปาโท, วิชฺชนฺตริกาย จกฺขุมโต ปุริสสฺส สมนฺตา รูปทสฺสนํ วิย สกทาคามิมคฺคกฺขเณ นิพฺพานทสฺสนํ, ปุน อนฺธการาวตฺถรณํ วิย อนาคามิมคฺควชฺฌา กิเลสา, ปุน วิชฺชุสฺจรณํ วิย อนาคามิมคฺคาณสฺส อุปฺปาโท, วิชฺชนฺตริกาย จกฺขุมโต ปุริสสฺส สมนฺตา รูปทสฺสนํ วิย อนาคามิมคฺคกฺขเณ นิพฺพานทสฺสนํ เวทิตพฺพํ.
วชิรูปมจิตฺตตายปิ ¶ อิทํ โอปมฺมสํสนฺทนํ – วชิรํ วิย หิ อรหตฺตมคฺคาณํ ทฏฺพฺพํ, มณิคณฺิปาสาณคณฺิ วิย อรหตฺตมคฺควชฺฌา กิเลสา, วชิรสฺส มณิคณฺิมฺปิ วา ปาสาณคณฺิมฺปิ วา วินิวิชฺฌิตฺวา อคมนภาวสฺส นตฺถิตา วิย อรหตฺตมคฺคาเณน อจฺเฉชฺชานํ กิเลสานํ นตฺถิภาโว, วชิเรน นิพฺพิทฺธเวธสฺส ปุน อปติปูรณํ วิย อรหตฺตมคฺเคน ฉินฺนานํ กิเลสานํ ปุน อนุปฺปาโท ทฏฺพฺโพติ.
๖. เสวิตพฺพสุตฺตวณฺณนา
๒๖. ฉฏฺเ เสวิตพฺโพติ อุปสงฺกมิตพฺโพ. ภชิตพฺโพติ อลฺลียิตพฺโพ. ปยิรุปาสิตพฺโพติ สนฺติเก นิสีทนวเสน ปุนปฺปุนํ อุปาสิตพฺโพ. สกฺกตฺวา ครุํ กตฺวาติ สกฺการฺเจว ครุการฺจ กตฺวา. หีโน โหติ สีเลนาติอาทีสุ อุปาทายุปาทาย หีนตา เวทิตพฺพา. ตตฺถ โย หิ ปฺจ สีลานิ รกฺขติ, โส ทส สีลานิ รกฺขนฺเตน น เสวิตพฺโพ ¶ . โย ทส สีลานิ รกฺขติ, โส จตุปาริสุทฺธิสีลํ รกฺขนฺเตน น เสวิตพฺโพ. อฺตฺร อนุทฺทยา อฺตฺร อนุกมฺปาติ เปตฺวา อนุทฺทยฺจ อนุกมฺปฺจ. อตฺตโน อตฺถาเยว หิ เอวรูโป ปุคฺคโล น เสวิตพฺโพ, อนุทฺทยานุกมฺปาวเสน ปน ตํ อุปสงฺกมิตุํ วฏฺฏติ.
สีลสามฺคตานํ สตนฺติ สีเลน สมานภาวํ คตานํ สนฺตานํ. สีลกถา ¶ จ โน ภวิสฺสตีติ เอวํ สมานสีลานํ อมฺหากํ สีลเมว อารพฺภ กถา ภวิสฺสติ. สา จ โน ปวตฺตินี ภวิสฺสตีติ สา จ อมฺหากํ กถา ทิวสมฺปิ กเถนฺตานํ ปวตฺติสฺสติ น ปฏิหฺิสฺสติ. สา จ โน ผาสุ ภวิสฺสตีติ สา จ ทิวสมฺปิ ปวตฺตมานา สีลกถา อมฺหากํ ผาสุวิหาโร สุขวิหาโร ภวิสฺสติ. สมาธิปฺากถาสุปิ เอเสว นโย.
สีลกฺขนฺธนฺติ สีลราสึ. ตตฺถ ตตฺถ ปฺาย อนุคฺคเหสฺสามีติ เอตฺถ สีลสฺส อสปฺปาเย อนุปการธมฺเม วชฺเชตฺวา สปฺปาเย อุปการธมฺเม เสวนฺโต ตสฺมึ ตสฺมึ าเน สีลกฺขนฺธํ ปฺาย อนุคฺคณฺหาติ นาม. สมาธิปฺากฺขนฺเธสุปิ เอเสว นโย. นิหียตีติ อตฺตโน หีนตรํ ปุคฺคลํ เสวนฺโต ขารปริสฺสาวเน อาสิตฺตอุทกํ วิย สตตํ สมิตํ หายติ ปริหายติ. ตุลฺยเสวีติ อตฺตนา สมานเสวี. เสฏฺมุปนมนฺติ เสฏฺํ ¶ ปุคฺคลํ โอณมนฺโต. อุเทติ ขิปฺปนฺติ ขิปฺปเมว วฑฺฒติ. ตสฺมา อตฺตโน อุตฺตรึ ภเชถาติ ยสฺมา เสฏฺํ ปุคฺคลํ อุปนมนฺโต อุเทติ ขิปฺปํ, ตสฺมา อตฺตโน อุตฺตริตรํ วิสิฏฺตรํ ภเชถ.
๗. ชิคุจฺฉิตพฺพสุตฺตวณฺณนา
๒๗. สตฺตเม ชิคุจฺฉิตพฺโพติ คูถํ วิย ชิคุจฺฉิตพฺโพ. อถ โข นนฺติ อถ โข อสฺส. กิตฺติสทฺโทติ กถาสทฺโท. เอวเมว โขติ เอตฺถ คูถกูโป วิย ทุสฺสีลฺยํ ทฏฺพฺพํ. คูถกูเป ปติตฺวา ิโต ธมฺมนิอหิ วิย ทุสฺสีลปุคฺคโล. คูถกูปโต อุทฺธริยมาเนน เตน อหินา ปุริสสฺส สรีรํ อารุฬฺเหนาปิ อทฏฺภาโว วิย ทุสฺสีลํ เสวมานสฺสาปิ ตสฺส กิริยาย อกรณภาโว. สรีรํ คูเถน มกฺเขตฺวา ¶ อหินา คตกาโล วิย ทุสฺสีลํ เสวมานสฺส ปาปกิตฺติสทฺทอพฺภุคฺคมนกาโล เวทิตพฺโพ.
ตินฺทุกาลาตนฺติ ตินฺทุกรุกฺขอลาตํ. ภิยฺโยโสมตฺตาย จิจฺจิฏายตีติ ตํ หิ ฌายมานํ ปกติยาปิ ¶ ปปฏิกาโย มฺุจนฺตํ จิจฺจิฏาติ ‘‘จิฏิจิฏา’’ติ สทฺทํ กโรติ, ฆฏฺฏิตํ ปน อธิมตฺตํ กโรตีติ อตฺโถ. เอวเมว โขติ เอวเมวํ โกธโน อตฺตโน ธมฺมตายปิ อุทฺธโต จณฺฑิกโต หุตฺวา จรติ, อปฺปมตฺตกํ ปน วจนํ สุตกาเล ‘‘มาทิสํ นาม เอวํ วทติ เอวํ วทตี’’ติ อติเรกตรํ อุทฺธโต จณฺฑิกโต หุตฺวา จรติ. คูถกูโปติ คูถปุณฺณกูโป, คูถราสิเยว วา. โอปมฺมสํสนฺทนํ ปเนตฺถ ปุริมนเยเนว เวทิตพฺพํ. ตสฺมา เอวรูโป ปุคฺคโล อชฺฌุเปกฺขิตพฺโพ น เสวิตพฺโพติ ยสฺมา โกธโน อติเสวิยมาโน อติอุปสงฺกมิยมาโนปิ กุชฺฌติเยว, ‘‘กึ อิมินา’’ติ ปฏิกฺกมนฺเตปิ กุชฺฌติเยว. ตสฺมา ปลาลคฺคิ วิย อชฺฌุเปกฺขิตพฺโพ น เสวิตพฺโพ น ภชิตพฺโพ. กึ วุตฺตํ โหติ? โย หิ ปลาลคฺคึ อติอุปสงฺกมิตฺวา ตปฺปติ, ตสฺส สรีรํ ฌายติ. โย อติปฏิกฺกมิตฺวา ตปฺปติ, ตสฺส สีตํ น วูปสมฺมติ. อนุปสงฺกมิตฺวา อปฏิกฺกมิตฺวา ปน มชฺฌตฺตภาเวน ตปฺปนฺตสฺส สีตํ วูปสมฺมติ, ตสฺมา ปลาลคฺคิ วิย โกธโน ปุคฺคโล มชฺฌตฺตภาเวน ¶ อชฺฌุเปกฺขิตพฺโพ, น เสวิตพฺโพ น ภชิตพฺโพ น ปยิรุปาสิตพฺโพ.
กลฺยาณมิตฺโตติ สุจิมิตฺโต. กลฺยาณสหาโยติ สุจิสหาโย. สหายา นาม สหคามิโน สทฺธึจรา. กลฺยาณสมฺปวงฺโกติ กลฺยาเณสุ สุจิปุคฺคเลสุ สมฺปวงฺโก, ตนฺนินฺนตปฺโปณตปฺปพฺภารมานโสติ อตฺโถ.
๘. คูถภาณีสุตฺตวณฺณนา
๒๘. อฏฺเม คูถภาณีติ โย คูถํ วิย ทุคฺคนฺธกถํ กเถติ. ปุปฺผภาณีติ ¶ โย ปุปฺผานิ วิย สุคนฺธกถํ กเถติ. มธุภาณีติ โย มธุ วิย มธุรกถํ กเถติ. สภคฺคโตติ สภาย ิโต. ปริสคฺคโตติ คามปริสาย ิโต. าติมชฺฌคโตติ าตีนํ มชฺเฌ ิโต. ปูคมชฺฌคโตติ เสณีนํ มชฺเฌ ิโต. ราชกุลมชฺฌคโตติ ราชกุลสฺส มชฺเฌ มหาวินิจฺฉเย ิโต. อภินีโตติ ปุจฺฉนตฺถายานีโต. สกฺขิปุฏฺโติ สกฺขึ กตฺวา ปุจฺฉิโต. เอหมฺโภ ปุริสาติ อาลปนเมตํ. อตฺตเหตุ วา ปรเหตุ วาติ อตฺตโน วา ปรสฺส วา หตฺถปาทาทิเหตุ วา ธนเหตุ วา. อามิสกิฺจิกฺขเหตุ วาติ เอตฺถ อามิสนฺติ ลฺโช อธิปฺเปโต. กิฺจิกฺขนฺติ ยํ วา ตํ วา อปฺปมตฺตกํ อนฺตมโส ติตฺติริยวฏฺฏกสปฺปิปิณฺฑนวนีตปิณฺฑาทิมตฺตกสฺส ลฺชสฺส เหตูติ อตฺโถ. สมฺปชานมุสา ภาสิตา โหตีติ ชานนฺโตเยว มุสาวาทํ กตฺตา โหติ.
เนลาติ ¶ เอลํ วุจฺจติ โทโส, นาสฺส เอลนฺติ เนลา, นิทฺโทสาติ อตฺโถ. ‘‘เนลงฺโค เสตปจฺฉาโท’’ติ (อุทา. ๖๕) เอตฺถ วุตฺตสีลํ วิย. กณฺณสุขาติ พฺยฺชนมธุรตาย กณฺณานํ สุขา, สูจิวิชฺฌนํ วิย กณฺณสูลํ น ชเนติ. อตฺถมธุรตาย สกลสรีเร โกปํ อชเนตฺวา เปมํ ชเนตีติ เปมนียา. หทยํ คจฺฉติ อปฺปฏิหฺมานา สุเขน จิตฺตํ ปวิสตีติ หทยงฺคมา. คุณปริปุณฺณตาย ปุเร ภวาติ โปรี. ปุเร สํวฑฺฒนารี วิย สุกุมาราติปิ โปรี. ปุรสฺส เอสาติปิ โปรี. ปุรสฺส เอสาติ นครวาสีนํ กถาติ อตฺโถ. นครวาสิโน ¶ หิ ยุตฺตกถา โหนฺติ ¶ , ปิติมตฺตํ ปิตาติ, มาติมตฺตํ มาตาติ, ภาติมตฺตํ ภาตาติ วทนฺติ. เอวรูปี กถา พหุโน ชนสฺส กนฺตา โหตีติ พหุชนกนฺตา. กนฺตภาเวเนว พหุโน ชนสฺส มนาปา จิตฺตวุทฺธิกราติ พหุชนมนาปา.
๙. อนฺธสุตฺตวณฺณนา
๒๙. นวเม จกฺขุ น โหตีติ ปฺาจกฺขุ น โหติ. ผาตึ กเรยฺยาติ ผีตํ วฑฺฒิตํ กเรยฺย. สาวชฺชานวชฺเชติ สโทสนิทฺโทเส. หีนปฺปณีเตติ อธมุตฺตเม. กณฺหสุกฺกสปฺปฏิภาเคติ กณฺหสุกฺกาเยว อฺมฺํ ปฏิพาหนโต ปฏิปกฺขวเสน สปฺปฏิภาคาติ วุจฺจนฺติ. อยํ ปเนตฺถ สงฺเขโป – กุสเล ธมฺเม ‘‘กุสลา ธมฺมา’’ติ ชาเนยฺย, อกุสเล ธมฺเม ‘‘อกุสลา ธมฺมา’’ติ ชาเนยฺย. สาวชฺชาทีสุปิ เอเสว นโย. กณฺหสุกฺกสปฺปฏิภาเคสุ ปน กณฺหธมฺเม ‘‘สุกฺกสปฺปฏิภาคา’’ติ ชาเนยฺย, สุกฺกธมฺเม ‘‘กณฺหสปฺปฏิภาคา’’ติ เยน ปฺาจกฺขุนา ชาเนยฺย, ตถารูปมฺปิสฺส จกฺขุ น โหตีติ. อิมินา นเยน เสสวาเรสุปิ อตฺโถ เวทิตพฺโพ.
น เจว โภคา ตถารูปาติ ตถาชาติกา โภคาปิสฺส น โหนฺติ. น จ ปฺุานิ กุพฺพตีติ ปฺุานิ จ น กโรติ. เอตฺตาวตา โภคุปฺปาทนจกฺขุโน จ ปฺุกรณจกฺขุโน จ อภาโว วุตฺโต. อุภยตฺถ กลิคฺคาโหติ อิธโลเก จ ปรโลเก จาติ อุภยสฺมิมฺปิ อปรทฺธคฺคาโห, ปราชยคฺคาโห โหตีติ อตฺโถ. อถ วา อุภยตฺถ กลิคฺคาโหติ อุภเยสมฺปิ ทิฏฺธมฺมิกสมฺปรายิกานํ อตฺถานํ กลิคฺคาโห, ปราชยคฺคาโหติ อตฺโถ. ธมฺมาธมฺเมนาติ ทสกุสลกมฺมปถธมฺเมนปิ ทสอกุสลกมฺมปถอธมฺเมนปิ. สโติ เกราฏิโก. โภคานิ ปริเยสตีติ โภเค คเวสติ. เถยฺเยน ¶ กูฏกมฺเมน, มุสาวาเทน จูภยนฺติ เถยฺยาทีสุ อุภเยน ปริเยสตีติ อตฺโถ. กถํ? เถยฺเยน กูฏกมฺเมน จ ปริเยสติ, เถยฺเยน มุสาวาเทน จ ปริเยสติ ¶ , กูฏกมฺเมน มุสาวาเทน จ ปริเยสติ. สงฺฆาตุนฺติ สงฺฆริตุํ. ธมฺมลทฺเธหีติ ทสกุสลกมฺมปถธมฺมํ อโกเปตฺวา ลทฺเธหิ. อุฏฺานาธิคตนฺติ วีริเยน ¶ อธิคตํ. อพฺยคฺฆมานโสติ นิพฺพิจิกิจฺฉจิตฺโต. ภทฺทกํ านนฺติ เสฏฺํ เทวฏฺานํ. น โสจตีติ ยสฺมึ าเน อนฺโตโสเกน น โสจติ.
๑๐. อวกุชฺชสุตฺตวณฺณนา
๓๐. ทสเม อวกุชฺชปฺโติ อโธมุขปฺโ. อุจฺฉงฺคปฺโติ อุจฺฉงฺคสทิสปฺโ. ปุถุปฺโติ วิตฺถาริกปฺโ. อาทิกลฺยาณนฺติอาทีสุ อาทีติ ปุพฺพปฏฺปนา. มชฺฌนฺติ กถาเวมชฺฌํ. ปริโยสานนฺติ สนฺนิฏฺานํ. อิติสฺส เต ธมฺมํ กเถนฺตา ปุพฺพปฏฺปเนปิ กลฺยาณํ ภทฺทกํ อนวชฺชเมว กตฺวา กเถนฺติ, เวมชฺเฌปิ ปริโยสาเนปิ. เอตฺถ จ อตฺถิ เทสนาย อาทิมชฺฌปริโยสานานิ, อตฺถิ สาสนสฺส. ตตฺถ เทสนาย ตาว จตุปฺปทิกคาถาย ปมปทํ อาทิ, ทฺเว ปทานิ มชฺฌํ, อวสานปทํ ปริโยสานํ. เอกานุสนฺธิกสฺส สุตฺตสฺส นิทานํ อาทิ, อนุสนฺธิ มชฺฌํ, อิทมโวจาติ อปฺปนา ปริโยสานํ. อเนกานุสนฺธิกสฺส ปโม อนุสนฺธิ อาทิ, ตโต ปรํ เอโก วา อเนเก วา มชฺฌํ, ปจฺฉิโม ปริโยสานํ. อยํ ตาว เทสนาย นโย. สาสนสฺส ปน สีลํ อาทิ, สมาธิ มชฺฌํ, วิปสฺสนา ปริโยสานํ. สมาธิ วา อาทิ, วิปสฺสนา มชฺฌํ, มคฺโค ปริโยสานํ. วิปสฺสนา วา อาทิ, มคฺโค มชฺฌํ, ผลํ ปริโยสานํ. มคฺโค วา อาทิ, ผลํ มชฺฌํ, นิพฺพานํ ปริโยสานํ. ทฺเว ทฺเว วา กยิรมาเน สีลสมาธโย อาทิ, วิปสฺสนามคฺคา มชฺฌํ, ผลนิพฺพานานิ ปริโยสานํ.
สาตฺถนฺติ ¶ สาตฺถกํ กตฺวา เทเสนฺติ. สพฺยฺชนนฺติ อกฺขรปาริปูรึ กตฺวา เทเสนฺติ. เกวลปริปุณฺณนฺติ สกลปริปุณฺณํ อนูนํ กตฺวา เทเสนฺติ. ปริสุทฺธนฺติ ปริสุทฺธํ นิชฺชฏํ นิคฺคณฺึ กตฺวา เทเสนฺติ. พฺรหฺมจริยํ ปกาเสนฺตีติ เอวํ เทเสนฺตา จ เสฏฺจริยภูตํ สิกฺขตฺตยสงฺคหิตํ อริยํ อฏฺงฺคิกํ มคฺคํ ปกาเสนฺติ. เนว อาทึ มนสิ กโรตีติ เนว ปุพฺพปฏฺปนํ มนสิ กโรติ.
กุมฺโภติ ฆโฏ. นิกุชฺโชติ อโธมุโข ปิโต. เอวเมว โขติ เอตฺถ กุมฺโภ นิกุชฺโช วิย อวกุชฺชปฺโ ปุคฺคโล ทฏฺพฺโพ, อุทกาสิฺจนกาโล ¶ วิย ธมฺมเทสนาย ลทฺธกาโล, อุทกสฺส ¶ วิวฏฺฏนกาโล วิย ตสฺมึ อาสเน นิสินฺนสฺส อุคฺคเหตุํ อสมตฺถกาโล, อุทกสฺส อสณฺานกาโล วิย วุฏฺหิตฺวา อสลฺลกฺขณกาโล เวทิตพฺโพ.
อากิณฺณานีติ ปกฺขิตฺตานิ. สติสมฺโมสาย ปกิเรยฺยาติ มุฏฺสฺสติตาย วิกิเรยฺย. เอวเมว โขติ เอตฺถ อุจฺฉงฺโค วิย อุจฺฉงฺคปฺโ ปุคฺคโล ทฏฺพฺโพ, นานาขชฺชกานิ วิย นานปฺปการํ พุทฺธวจนํ, อุจฺฉงฺเค นานาขชฺชกานิ ขาทนฺตสฺส นิสินฺนกาโล วิย ตสฺมึ อาสเน นิสินฺนสฺส อุคฺคณฺหนกาโล, วุฏฺหนฺตสฺส สติสมฺโมสา ปกิรณกาโล วิย ตสฺมา อาสนา วุฏฺาย คจฺฉนฺตสฺส อสลฺลกฺขณกาโล เวทิตพฺโพ.
อุกฺกุชฺโชติ อุปริมุโข ปิโต. สณฺาตีติ ปติฏฺหติ. เอวเมว โขติ เอตฺถ อุปริมุโข ปิโต กุมฺโภ วิย ปุถุปฺโ ปุคฺคโล ทฏฺพฺโพ, อุทกสฺส อาสิตฺตกาโล วิย เทสนาย ¶ ลทฺธกาโล, อุทกสฺส สณฺานกาโล วิย ตตฺถ นิสินฺนสฺส อุคฺคณฺหนกาโล, โน วิวฏฺฏนกาโล วิย วุฏฺาย คจฺฉนฺตสฺส สลฺลกฺขณกาโล เวทิตพฺโพ.
ทุมฺเมโธติ นิปฺปฺโ. อวิจกฺขโณติ สํวิทหนปฺาย รหิโต. คนฺตาติ คมนสีโล. เสยฺโย เอเตน วุจฺจตีติ เอตสฺมา ปุคฺคลา อุตฺตริตโรติ วุจฺจติ. ธมฺมานุธมฺมปฺปฏิปนฺโนติ นวโลกุตฺตรธมฺมสฺส อนุธมฺมํ สห สีเลน ปุพฺพภาคปฏิปทํ ปฏิปนฺโน. ทุกฺขสฺสาติ วฏฺฏทุกฺขสฺส. อนฺตกโร สิยาติ โกฏิกโร ปริจฺเฉทกโร ปริวฏุมกโร ภเวยฺยาติ.
ปุคฺคลวคฺโค ตติโย.