📜
๕. จูฬวคฺโค
๑. สมฺมุขีภาวสุตฺตวณฺณนา
๔๑. ปฺจมสฺส ¶ ปเม สมฺมุขีภาวาติ สมฺมุขีภาเวน, วิชฺชมานตายาติ อตฺโถ. ปสวตีติ ปฏิลภติ. สทฺธาย สมฺมุขีภาวาติ ยทิ หิ สทฺธา น ภเวยฺย, เทยฺยธมฺโม น ภเวยฺย, ทกฺขิเณยฺยสงฺขาตา ปฏิคฺคาหกปุคฺคลา น ภเวยฺยุํ, กถํ ปฺุกมฺมํ กเรยฺย. เตสํ ปน สมฺมุขีภาเวน สกฺกา กาตุนฺติ ตสฺมา ‘‘สทฺธาย สมฺมุขีภาวา’’ติอาทิมาห. เอตฺถ จ ทฺเว ¶ ธมฺมา สุลภา เทยฺยธมฺมา เจว ทกฺขิเณยฺยา จ, สทฺธา ปน ทุลฺลภา. ปุถุชฺชนสฺส หิ สทฺธา อถาวรา ปทวาเรน นานา โหติ, เตเนว มหาโมคฺคลฺลานสทิโสปิ อคฺคสาวโก ปาฏิโภโค ภวิตุํ อสกฺโกนฺโต อาห – ‘‘ทฺวินฺนํ โข เต อหํ, อาวุโส, ธมฺมานํ ปาฏิโภโค โภคานฺจ ชีวิตสฺส จ, สทฺธาย ปน ตฺวํเยว ปาฏิโภโค’’ติ (อุทา. ๑๘).
๒. ติานสุตฺตวณฺณนา
๔๒. ทุติเย วิคตมลมจฺเฉเรนาติ วิคตมจฺฉริยมเลน. มุตฺตจาโคติ วิสฺสฏฺจาโค. ปยตปาณีติ โธตหตฺโถ. อสฺสทฺโธ หิ สตกฺขตฺตุํ หตฺเถ โธวิตฺวาปิ มลินหตฺโถว โหติ, สทฺโธ ปน ทานาภิรตตฺตา มลินหตฺโถปิ โธตหตฺโถว. โวสฺสคฺครโตติ ¶ โวสฺสคฺคสงฺขาเต ทาเน รโต. ยาจโยโคติ ยาจิตุํ ยุตฺโต, ยาจเกหิ วา โยโค อสฺสาติปิ ยาจโยโค. ทานสํวิภาครโตติ ทานํ ททนฺโต สํวิภาคฺจ กโรนฺโต ทานสํวิภาครโต นาม โหติ.
ทสฺสนกาโม สีลวตนฺติ ทสปิ โยชนานิ วีสมฺปิ ตึสมฺปิ โยชนสตมฺปิ คนฺตฺวา สีลสมฺปนฺเน ทฏฺุกาโม โหติ ปาฏลิปุตฺตกพฺราหฺมโณ วิย สทฺธาติสฺสมหาราชา วิย จ. ปาฏลิปุตฺตสฺส กิร นครทฺวาเร สาลาย นิสินฺนา ทฺเว พฺราหฺมณา กาฬวลฺลิมณฺฑปวาสิมหานาคตฺเถรสฺส คุณกถํ สุตฺวา ‘‘อมฺเหหิ ตํ ภิกฺขุํ ทฏฺุํ วฏฺฏตี’’ติ ทฺเวปิ ชนา นิกฺขมึสุ. เอโก อนฺตรามคฺเค กาลมกาสิ. เอโก สมุทฺทตีรํ ปตฺวา นาวาย มหาติตฺถปฏฺฏเน โอรุยฺห อนุราธปุรํ ¶ อาคนฺตฺวา ‘‘กาฬวลฺลิมณฺฑโป กุหิ’’นฺติ ปุจฺฉิ. โรหณชนปเทติ. โส อนุปุพฺเพน เถรสฺส วสนฏฺานํ ปตฺวา จูฬนครคาเม ธุรฆเร นิวาสํ คเหตฺวา เถรสฺส อาหารํ สมฺปาเทตฺวา ปาโตว วุฏฺาย เถรสฺส วสนฏฺานํ ปุจฺฉิตฺวา คนฺตฺวา ชนปริยนฺเต ิโต เถรํ ทูรโตว อาคจฺฉนฺตํ ทิสฺวา สกึ ตตฺเถว ิโต วนฺทิตฺวา ปุน อุปสงฺกมิตฺวา โคปฺผเกสุ ทฬฺหํ คเหตฺวา วนฺทนฺโต ‘‘อุจฺจา, ภนฺเต, ตุมฺเห’’ติ อาห. เถโร จ นาติอุจฺโจ นาติรสฺโส ปมาณยุตฺโตว, เตน นํ ปุน อาห – ‘‘นาติอุจฺจา ตุมฺเห, ตุมฺหากํ ¶ ปน คุณา เมจกวณฺณสฺส สมุทฺทสฺส มตฺถเกน คนฺตฺวา สกลชมฺพุทีปตลํ อชฺโฌตฺถริตฺวา คตา, อหมฺปิ ปาฏลิปุตฺตนครทฺวาเร นิสินฺโน ตุมฺหากํ คุณกถํ อสฺโสสิ’’นฺติ. โส เถรสฺส ภิกฺขาหารํ ทตฺวา อตฺตโน ติจีวรํ ปฏิยาเทตฺวา เถรสฺส สนฺติเก ปพฺพชิตฺวา ตสฺโสวาเท ปติฏฺาย กติปาเหเนว อรหตฺตํ ปาปุณิ.
สทฺธาติสฺสมหาราชาปิ, ‘‘ภนฺเต, มยฺหํ วนฺทิตพฺพยุตฺตกํ ¶ เอกํ อยฺยํ อาจิกฺขถา’’ติ ปุจฺฉิ. ภิกฺขู ‘‘มงฺคลวาสี กุฏฺฏติสฺสตฺเถโร’’ติ อาหํสุ. ราชา มหาปริวาเรน ปฺจโยชนมคฺคํ อคมาสิ. เถโร ‘‘กึ สทฺโท เอโส, อาวุโส’’ติ ภิกฺขุสงฺฆํ ปุจฺฉิ. ‘‘ราชา, ภนฺเต, ตุมฺหากํ ทสฺสนตฺถาย อาคโต’’ติ. เถโร จินฺเตสิ – ‘‘กึ มยฺหํ มหลฺลกกาเล ราชเคเห กมฺม’’นฺติ ทิวาฏฺาเน มฺเจ นิปชฺชิตฺวา ภูมิยํ เลขํ ลิขนฺโต อจฺฉิ. ราชา ‘‘กหํ เถโร’’ติ ปุจฺฉิตฺวา ‘‘ทิวาฏฺาเน’’ติ สุตฺวา ตตฺถ คจฺฉนฺโต เถรํ ภูมิยํ เลขํ ลิขนฺตํ ทิสฺวา ‘‘ขีณาสวสฺส นาม หตฺถกุกฺกุจฺจํ นตฺถิ, นายํ ขีณาสโว’’ติ อวนฺทิตฺวาว นิวตฺติ. ภิกฺขุสงฺโฆ เถรํ อาห – ‘‘ภนฺเต, เอวํวิธสฺส สทฺธสฺส ปสนฺนสฺส รฺโ กสฺมา วิปฺปฏิสารํ กริตฺถา’’ติ. ‘‘อาวุโส, รฺโ ปสาทรกฺขนํ น ตุมฺหากํ ภาโร, มหลฺลกตฺเถรสฺส ภาโร’’ติ วตฺวา อปรภาเค อนุปาทิเสสาย นิพฺพานธาตุยา ปรินิพฺพายนฺโต ภิกฺขุสงฺฆํ อาห – ‘‘มยฺหํ กูฏาคารมฺหิ อฺมฺปิ ปลฺลงฺกํ อตฺถรถา’’ติ. ตสฺมึ อตฺถเต เถโร – ‘‘อิทํ กูฏาคารํ อนฺตเร อปฺปติฏฺหิตฺวา รฺา ทิฏฺกาเลเยว ภูมิยํ ปติฏฺาตู’’ติ อธิฏฺหิตฺวา ปรินิพฺพายิ. กูฏาคารํ ปฺจโยชนมคฺคํ อากาเสน อคมาสิ. ปฺจโยชนมคฺเค ธชํ ธาเรตุํ สมตฺถา รุกฺขา ธชปคฺคหิตาว อเหสุํ. คจฺฉาปิ คุมฺพาปิ สพฺเพ กูฏาคาราภิมุขา หุตฺวา อฏฺํสุ.
รฺโปิ ปณฺณํ ปหิณึสุ ‘‘เถโร ปรินิพฺพุโต, กูฏาคารํ อากาเสน อาคจฺฉตี’’ติ. ราชา น สทฺทหิ. กูฏาคารํ อากาเสน คนฺตฺวา ถูปารามํ ปทกฺขิณํ กตฺวา สิลาเจติยฏฺานํ อคมาสิ. เจติยํ สห วตฺถุนา อุปฺปติตฺวา กูฏาคารมตฺถเก อฏฺาสิ, สาธุการสหสฺสานิ ปวตฺตึสุ ¶ . ตสฺมึ ขเณ มหาพฺยคฺฆตฺเถโร นาม โลหปาสาเท สตฺตมกูฏาคาเร นิสินฺโน ภิกฺขูนํ วินยกมฺมํ กโรนฺโต ตํ สทฺทํ สุตฺวา ‘‘กึ สทฺโท ¶ เอโส’’ติ ปฏิปุจฺฉิ. ภนฺเต, มงฺคลวาสี กุฏฺฏติสฺสตฺเถโร ปรินิพฺพุโต, กูฏาคารํ ปฺจโยชนมคฺคํ อากาเสน อาคตํ, ตตฺถ โส สาธุการสทฺโทติ. อาวุโส, ปฺุวนฺเต นิสฺสาย ¶ สกฺการํ ลภิสฺสามาติ อนฺเตวาสิเก ขมาเปตฺวา อากาเสเนว อาคนฺตฺวา ตํ กูฏาคารํ ปวิสิตฺวา ทุติยมฺเจ นิสีทิตฺวา อนุปาทิเสสาย นิพฺพานธาตุยา ปรินิพฺพายิ. ราชา คนฺธปุปฺผจุณฺณานิ อาทาย คนฺตฺวา อากาเส ิตํ กูฏาคารํ ทิสฺวา กูฏาคารํ ปูเชสิ. ตสฺมึ ขเณ กูฏาคารํ โอตริตฺวา ปถวิยํ ปติฏฺิตํ. ราชา มหาสกฺกาเรน สรีรกิจฺจํ กาเรตฺวา ธาตุโย คเหตฺวา เจติยํ อกาสิ. เอวรูปา สีลวนฺตานํ ทสฺสนกามา นาม โหนฺติ.
สทฺธมฺมํ โสตุมิจฺฉตีติ ตถาคตปฺปเวทิตํ สทฺธมฺมํ โสตุกาโม โหติ ปิณฺฑปาติกตฺเถราทโย วิย. คงฺคาวนวาลิองฺคณมฺหิ กิร ตึส ภิกฺขู วสฺสํ อุปคตา อนฺวทฺธมาสํ อุโปสถทิวเส จตุปจฺจยสนฺโตสภาวนารามมหาอริยวํสฺจ (อ. นิ. ๔.๒๘) กเถนฺติ. เอโก ปิณฺฑปาติกตฺเถโร ปจฺฉาภาเคน อาคนฺตฺวา ปฏิจฺฉนฺนฏฺาเน นิสีทิ. อถ นํ เอโก โคนโส ชงฺฆปิณฺฑิมํสํ สณฺฑาเสน คณฺหนฺโต วิย ฑํสิ. เถโร โอโลเกนฺโต โคนสํ ทิสฺวา ‘‘อชฺช ธมฺมสฺสวนนฺตรายํ น กริสฺสามี’’ติ โคนสํ คเหตฺวา ถวิกาย ปกฺขิปิตฺวา ถวิกามุขํ พนฺธิตฺวา อวิทูเร าเน เปตฺวา ธมฺมํ สุณนฺโตว นิสีทิ. อรุณุคฺคมนฺจ วิสํ วิกฺขมฺเภตฺวา เถรสฺส ติณฺณํ ผลานํ ปาปุณนฺจ วิสสฺส ทฏฺฏฺาเนเนว โอตริตฺวา ปถวิปวิสนฺจ ธมฺมกถิกตฺเถรสฺส ธมฺมกถานิฏฺาปนฺจ เอกกฺขเณเยว อโหสิ. ตโต เถโร อาห – ‘‘อาวุโส เอโก เม โจโร คหิโต’’ติ ถวิกํ มฺุจิตฺวา โคนสํ วิสฺสชฺเชสิ. ภิกฺขู ทิสฺวา ‘‘กาย เวลาย ทฏฺตฺถ, ภนฺเต’’ติ ปุจฺฉึสุ. หิยฺโย สายนฺหสมเย, อาวุโสติ. กสฺมา, ภนฺเต, เอวํ ภาริยํ กมฺมํ กริตฺถาติ. อาวุโส, สจาหํ ทีฆชาติเกน ทฏฺโติ วเทยฺยํ, นยิมํ เอตฺตกํ อานิสํสํ ¶ ลเภยฺยนฺติ. อิทํ ตาว ปิณฺฑปาติกตฺเถรสฺส วตฺถุ.
ทีฆวาปิยมฺปิ ‘‘มหาชาตกภาณกตฺเถโร คาถาสหสฺสํ มหาเวสฺสนฺตรํ กเถสฺสตี’’ติ ติสฺสมหาคาเม ติสฺสมหาวิหารวาสี เอโก ¶ ทหโร สุตฺวา ตโต นิกฺขมิตฺวา เอกาเหเนว นวโยชนมคฺคํ อาคโต. ตสฺมึเยว ขเณ เถโร ธมฺมกถํ อารภิ. ทหโร ทูรมคฺคาคมเนน สฺชาตกายทรถตฺตา ปฏฺานคาถาย สทฺธึ อวสานคาถํเยว ววตฺถเปสิ. ตโต เถรสฺส ‘‘อิทมโวจา’’ติ ¶ วตฺวา อุฏฺาย คมนกาเล ‘‘มยฺหํ อาคมนกมฺมํ โมฆํ ชาต’’นฺติ โรทมาโน อฏฺาสิ. เอโก มนุสฺโส ตํ กถํ สุตฺวา คนฺตฺวา เถรสฺส อาโรเจสิ, ‘‘ภนฺเต, ‘ตุมฺหากํ ธมฺมกถํ โสสฺสามี’ติ เอโก ทหรภิกฺขุ ติสฺสมหาวิหารา อาคโต, โส ‘กายทรถภาเวน เม อาคมนํ โมฆํ ชาต’นฺติ โรทมาโน ิโต’’ติ. คจฺฉถ สฺาเปถ นํ ‘‘ปุน สฺเว กเถสฺสามา’’ติ. โส ปุนทิวเส เถรสฺส ธมฺมกถํ สุตฺวา โสตาปตฺติผลํ ปาปุณิ.
อปราปิ อุลฺลโกลิกณฺณิวาสิกา เอกา อิตฺถี ปุตฺตกํ ปายมานา ‘‘ทีฆภาณกมหาอภยตฺเถโร นาม อริยวํสปฏิปทํ กเถตี’’ติ สุตฺวา ปฺจโยชนมคฺคํ คนฺตฺวา ทิวากถิกตฺเถรสฺส นิสินฺนกาเลเยว วิหารํ ปวิสิตฺวา ภูมิยํ ปุตฺตํ นิปชฺชาเปตฺวา ทิวากถิกตฺเถรสฺส ิตกาว ธมฺมํ อสฺโสสิ. สรภาณเก เถเร อุฏฺิเต ทีฆภาณกมหาอภยตฺเถโร จตุปจฺจยสนฺโตสภาวนารามมหาอริยวํสํ อารภิ. สา ิตกาว ปคฺคณฺหาติ. เถโร ตโย เอว ปจฺจเย กเถตฺวา อุฏฺานาการํ อกาสิ. สา อุปาสิกา อาห – ‘‘อยฺโย, ‘อริยวํสํ กเถสฺสามี’ติ สินิทฺธโภชนํ ภฺุชิตฺวา มธุรปานกํ ปิวิตฺวา ยฏฺิมธุกเตลาทีหิ เภสชฺชํ กตฺวา กเถตุํ ¶ ยุตฺตฏฺาเนเยว อุฏฺหตี’’ติ. เถโร ‘‘สาธุ, ภคินี’’ติ วตฺวา อุปริ ภาวนารามํ ปฏฺเปสิ. อรุณุคฺคมนฺจ เถรสฺส ‘‘อิทมโวจา’’ติ วจนฺจ อุปาสิกาย โสตาปตฺติผลุปฺปตฺติ จ เอกกฺขเณเยว อโหสิ.
อปราปิ กฬมฺปรวาสิกา อิตฺถี องฺเกน ปุตฺตํ อาทาย ‘‘ธมฺมํ โสสฺสามี’’ติ จิตฺตลปพฺพตํ คนฺตฺวา เอกํ รุกฺขํ นิสฺสาย ทารกํ นิปชฺชาเปตฺวา สยํ ิตกาว ธมฺมํ สุณาติ. รตฺติภาคสมนนฺตเร เอโก ทีฆชาติโก ตสฺสา ¶ ปสฺสนฺติยาเยว สมีเป นิปนฺนทารกํ จตูหิ ทาาหิ ฑํสิตฺวา อคมาสิ. สา จินฺเตสิ – ‘‘สจาหํ ‘ปุตฺโต เม สปฺเปน ทฏฺโ’ติ วกฺขามิ, ธมฺมสฺส อนฺตราโย ภวิสฺสติ. อเนกกฺขตฺตุํ โข ปน เม อยํ สํสารวฏฺเฏ วฏฺฏนฺติยา ปุตฺโต อโหสิ, ธมฺมเมว จริสฺสามี’’ติ ติยามรตฺตึ ิตกาว ธมฺมํ ปคฺคณฺหิตฺวา โสตาปตฺติผเล ปติฏฺาย อรุเณ อุคฺคเต สจฺจกิริยาย ปุตฺตสฺส วิสํ นิมฺมเถตฺวา ปุตฺตํ คเหตฺวา คตา. เอวรูปา ปุคฺคลา ธมฺมํ โสตุกามา นาม โหนฺติ.
๓. อตฺถวสสุตฺตวณฺณนา
๔๓. ตติเย ¶ ตโย, ภิกฺขเว, อตฺถวเส สมฺปสฺสมาเนนาติ ตโย อตฺเถ ตีณิ การณานิ ปสฺสนฺเตน. อลเมวาติ ยุตฺตเมว. โย ธมฺมํ เทเสตีติ โย ปุคฺคโล จตุสจฺจธมฺมํ ปกาเสติ. อตฺถปฺปฏิสํเวทีติ อฏฺกถํ าเณน ปฏิสํเวที. ธมฺมปฺปฏิสํเวทีติ ปาฬิธมฺมํ ปฏิสํเวที.
๔. กถาปวตฺติสุตฺตวณฺณนา
๔๔. จตุตฺเถ าเนหีติ การเณหิ. ปวตฺตินีติ อปฺปฏิหตา นิยฺยานิกา.
๕. ปณฺฑิตสุตฺตวณฺณนา
๔๕. ปฺจเม ปณฺฑิตปฺตฺตานีติ ปณฺฑิเตหิ ปฺตฺตานิ กถิตานิ ปสตฺถานิ. สปฺปุริสปฺตฺตานีติ สปฺปุริเสหิ มหาปุริเสหิ ปฺตฺตานิ กถิตานิ ปสตฺถานิ. อหึสาติ กรุณา เจว กรุณาปุพฺพภาโค จ. สํยโมติ สีลสํยโม. ทโมติ ¶ อินฺทฺริยสํวโร, อุโปสถวเสน วา อตฺตทมนํ, ปุณฺโณวาเท (ม. นิ. ๓.๓๙๕ อาทโย; สํ. นิ. ๔.๘๘ อาทโย) ทโมติ วุตฺตา ขนฺติปิ อาฬวเก (สํ. นิ. ๑.๒๔๖; สุ. นิ. ๑๘๓ อาทโย) วุตฺตา ปฺาปิ อิมสฺมึ สุตฺเต วฏฺฏติเยว. มาตาปิตุ อุปฏฺานนฺติ มาตาปิตูนํ รกฺขนํ โคปนํ ปฏิชคฺคนํ. สนฺตานนฺติ อฺตฺถ พุทฺธปจฺเจกพุทฺธอริยสาวกา สนฺโต นาม, อิธ ปน มาตาปิตุอุปฏฺากา อธิปฺเปตา. ตสฺมา อุตฺตมฏฺเน สนฺตานํ ¶ , เสฏฺจริยฏฺเน พฺรหฺมจารีนํ. อิทํ มาตาปิตุอุปฏฺานํ สพฺภิ อุปฺาตนฺติ เอวเมตฺถ อตฺโถ ทฏฺพฺโพ. สตํ เอตานิ านานีติ สนฺตานํ อุตฺตมปุริสานํ เอตานิ านานิ การณานิ. อริโย ทสฺสนสมฺปนฺโนติ อิธ อิเมสํเยว ติณฺณํ านานํ การเณน อริโย เจว ทสฺสนสมฺปนฺโน จ เวทิตพฺโพ, น พุทฺธาทโย น โสตาปนฺนา. อถ วา สตํ เอตานิ านานีติ มาตุปฏฺานํ ปิตุปฏฺานนฺติ เอตานิ านานิ สนฺตานํ อุตฺตมปุริสานํ การณานีติ เอวํ มาตาปิตุอุปฏฺากวเสน อิมิสฺสา คาถาย อตฺโถ เวทิตพฺโพ. มาตาปิตุอุปฏฺาโกเยว หิ อิธ ‘‘อริโย ทสฺสนสมฺปนฺโน’’ติ วุตฺโต. ส โลกํ ภชเต สิวนฺติ โส เขมํ เทวโลกํ คจฺฉตีติ.
๖. สีลวนฺตสุตฺตวณฺณนา
๔๖. ฉฏฺเ ¶ ตีหิ าเนหีติ ตีหิ การเณหิ. กาเยนาติอาทีสุ ภิกฺขู อาคจฺฉนฺเต ทิสฺวา ปจฺจุคฺคมนํ กโรนฺตา คจฺฉนฺเต อนุคจฺฉนฺตา อาสนสาลาย สมฺมชฺชนอุปเลปนาทีนิ กโรนฺตา อาสนานิ ปฺาเปนฺตา ปานียํ ปจฺจุปฏฺาเปนฺตา กาเยน ปฺุํ ปสวนฺติ นาม. ภิกฺขุสงฺฆํ ปิณฺฑาย จรนฺตํ ทิสฺวา ‘‘ยาคุํ เทถ, ภตฺตํ เทถ, สปฺปินวนีตาทีนิ เทถ, คนฺธปุปฺผาทีหิ ปูเชถ, อุโปสถํ อุปวสถ, ธมฺมํ สุณาถ, เจติยํ วนฺทถา’’ติอาทีนิ วทนฺตา วาจาย ปฺุํ ปสวนฺติ นาม. ภิกฺขู ปิณฺฑาย จรนฺเต ทิสฺวา ‘‘ลภนฺตู’’ติ จินฺเตนฺตา มนสา ปฺุํ ปสวนฺติ นาม. ปสวนฺตีติ ปฏิลภนฺติ. ปฺุํ ¶ ปเนตฺถ โลกิยโลกุตฺตรมิสฺสกํ กถิตํ.
๗. สงฺขตลกฺขณสุตฺตวณฺณนา
๔๗. สตฺตเม สงฺขตสฺสาติ ปจฺจเยหิ สมาคนฺตฺวา กตสฺส. สงฺขตลกฺขณานีติ สงฺขตํ เอตนฺติ สฺชานนการณานิ นิมิตฺตานิ. อุปฺปาโทติ ชาติ. วโยติ เภโท. ิตสฺส อฺถตฺตํ นาม ชรา. ตตฺถ สงฺขตนฺติ เตภูมกา ธมฺมา. มคฺคผลานิ ปน อสมฺมสนูปคตฺตา อิธ น กถียนฺติ. อุปฺปาทาทโย สงฺขตลกฺขณา นาม. เตสุ อุปฺปาทกฺขเณ อุปฺปาโท, านกฺขเณ ชรา, เภทกฺขเณ วโย. ลกฺขณํ น สงฺขตํ, สงฺขตํ น ลกฺขณํ ¶ , ลกฺขเณน ปน สงฺขตํ ปริจฺฉินฺนํ. ยถา หตฺถิอสฺสโคมหึสาทีนํ สตฺติสูลาทีนิ สฺชานนลกฺขณานิ น หตฺถิอาทโย, นปิ หตฺถิอาทโย ลกฺขณาเนว, ลกฺขเณหิ ปน เต ‘‘อสุกสฺส หตฺถี, อสุกสฺส อสฺโส, อสุกหตฺถี, อสุกอสฺโส’’ติ วา ปฺายนฺติ, เอวํสมฺปทมิทํ เวทิตพฺพํ.
๘. อสงฺขตลกฺขณสุตฺตวณฺณนา
๔๘. อฏฺเม อสงฺขตสฺสาติ ปจฺจเยหิ สมาคนฺตฺวา อกตสฺส. อสงฺขตลกฺขณานีติ อสงฺขตํ เอตนฺติ สฺชานนการณานิ นิมิตฺตานิ. น อุปฺปาโท ปฺายตีติอาทีหิ อุปฺปาทชราภงฺคานํ อภาโว วุตฺโต. อุปฺปาทาทีนฺหิ อภาเวน อสงฺขตนฺติ ปฺายติ.
๙. ปพฺพตราชสุตฺตวณฺณนา
๔๙. นวเม ¶ มหาสาลาติ มหารุกฺขา. กุลปตินฺติ กุลเชฏฺกํ. เสโลติ สิลามโย. อรฺสฺมินฺติ อคามกฏฺาเน. พฺรหฺมาติ มหนฺโต. วเนติ อฏวิยํ. วนปฺปตีติ วนเชฏฺกา. อิธ ธมฺมํ จริตฺวาน, มคฺคํ สุคติคามินนฺติ สุคติคามิกมคฺคสงฺขาตํ ธมฺมํ จริตฺวา.
๑๐. อาตปฺปกรณียสุตฺตวณฺณนา
๕๐. ทสเม ¶ อาตปฺปํ กรณียนฺติ วีริยํ กาตุํ ยุตฺตํ. อนุปฺปาทายาติ อนุปฺปาทตฺถาย, อนุปฺปาทํ สาเธสฺสามีติ อิมินา การเณน กตฺตพฺพนฺติ อตฺโถ. ปรโตปิ เอเสว นโย. สารีริกานนฺติ สรีรสมฺภวานํ. ทุกฺขานนฺติ ทุกฺขมานํ. ติพฺพานนฺติ พหลานํ, ตาปนวเสน วา ติพฺพานํ. ขรานนฺติ ผรุสานํ. กฏุกานนฺติ ติขิณานํ. อสาตานนฺติ อมธุรานํ. อมนาปานนฺติ มนํ วฑฺเฒตุํ อสมตฺถานํ. ปาณหรานนฺติ ชีวิตหรานํ. อธิวาสนายาติ อธิวาสนตฺถาย สหนตฺถาย ขมนตฺถาย.
เอตฺตเก ¶ าเน สตฺถา อาณาเปตฺวา อาณตฺตึ ปวตฺเตตฺวา อิทานิ สมาทเปนฺโต ยโต โข, ภิกฺขเวติอาทิมาห. ตตฺถ ยโตติ ยทา. อาตาปีติ วีริยวา. นิปโกติ สปฺปฺโ. สโตติ สติยา สมนฺนาคโต. ทุกฺขสฺส อนฺตกิริยายาติ วฏฺฏทุกฺขสฺส ปริจฺเฉทปริวฏุมกิริยาย. อิเม จ ปน อาตาปาทโย ตโยปิ โลกิยโลกุตฺตรมิสฺสกา กถิตา.
๑๑. มหาโจรสุตฺตวณฺณนา
๕๑. เอกาทสเม มหาโจโรติ มหนฺโต พลวโจโร. สนฺธินฺติ ฆรสนฺธึ. นิลฺโลปนฺติ มหาวิโลปํ. เอกาคาริกนฺติ เอกเมว เคหํ ปริวาเรตฺวา วิลุมฺปนํ. ปริปนฺเถปิ ติฏฺตีติ ปนฺถทูหนกมฺมํ กโรติ. นทีวิทุคฺคนฺติ นทีนํ ทุคฺคมฏฺานํ อนฺตรทีปกํ, ยตฺถ สกฺกา โหติ ทฺวีหิปิ ตีหิปิ ชงฺฆสหสฺเสหิ สทฺธึ นิลียิตุํ. ปพฺพตวิสมนฺติ ¶ ปพฺพตานํ วิสมฏฺานํ ปพฺพตนฺตรํ, ยตฺถ สกฺกา โหติ สตฺตหิ วา อฏฺหิ วา ชงฺฆสหสฺเสหิ สทฺธึ นิลียิตุํ. ติณคหนนฺติ ติเณน วฑฺฒิตฺวา สฺฉนฺนํ ทฺวตฺติโยชนฏฺานํ. โรธนฺติ ฆนํ อฺมฺํ สํสฏฺสาขํ เอกาพทฺธํ ¶ มหาวนสณฺฑํ. ปริโยธาย อตฺถํ ภณิสฺสนฺตีติ ปริโยทหิตฺวา ตํ ตํ การณํ ปกฺขิปิตฺวา อตฺถํ กถยิสฺสนฺติ. ตฺยาสฺสาติ เต อสฺส. ปริโยธาย อตฺถํ ภณนฺตีติ กิสฺมิฺจิ กิฺจิ วตฺตุํ อารทฺเธเยว ‘‘มา เอวํ อวจุตฺถ, มยํ เอตํ กุลปรมฺปราย ชานาม, น เอส เอวรูปํ กริสฺสตี’’ติ ตํ ตํ การณํ ปกฺขิปิตฺวา มหนฺตมฺปิ โทสํ หรนฺตา อตฺถํ ภณนฺติ. อถ วา ปริโยธายาติ ปฏิจฺฉาเทตฺวาติปิ อตฺโถ. เต หิ ตสฺสปิ โทสํ ปฏิจฺฉาเทตฺวา อตฺถํ ภณนฺติ. ขตํ อุปหตนฺติ คุณขนเนน ขตํ, คุณุปฆาเตน อุปหตํ. วิสเมน กายกมฺเมนาติ สมฺปกฺขลนฏฺเน วิสเมน กายทฺวาริกกมฺเมน. วจีมโนกมฺเมสุปิ เอเสว นโย. อนฺตคฺคาหิกายาติ ทสวตฺถุกาย อนฺตํ คเหตฺวา ิตทิฏฺิยา. เสสํ สพฺพตฺถ อุตฺตานตฺถเมวาติ.
จูฬวคฺโค ปฺจโม.
ปมปณฺณาสกํ นิฏฺิตํ.
๒. ทุติยปณฺณาสกํ